Labinsights-2024-04

Als het gaat om veiligheidsbewustzijn, durf ik wel te stellen dat er bijna geen sector is waar veiligheid op het werk zo belangrijk is als in de laboratoriumbranche. Dit begint al bij de opleiding waar veilig werken een van de belangrijkere aandachtspunten is. In de laboratoria zelf staat veiligheid – waar ik ook maar kom – hoog op de agenda. Dit kan heel ver gaan. Zo was ik laatst bij Kiwa in Apeldoorn, waar je als bezoeker een compleet boekwerk meekrijgt waar je allemaal op moet letten om je eigen veiligheid te garanderen. Dat doet een beetje denken aan wat je bij een vlucht krijgt over hoe te handelen bij calamiteiten. Veel mensen nemen dat voor kennisgeving aan en blijven lekker op hun mobiel, maar als er wat gebeurt, kun je niet zeggen dat je niet op de hoogte was gesteld van de risico’s.

De laatste jaren zie je de aandacht voor veiligheid in het lab zelfs toenemen. Zie ook de belangstelling voor events als Lab Safety of de Veiligheidsroute tijdens WoTS. Dit heeft voor een deel te maken met aangescherpte wetgeving. Zo worden richtlijnen voor het werken van gevaarlijke stoffen alleen maar strenger en wordt de lijst met risicovolle stoffen langer. Ook wordt er gewoon meer bekend over blootstellingsrisico’s. Waar je vroeger je materialen in een open ruimte met een heftig oplosmiddel ging ontvetten, is daar nu een speciale voorziening voor, compleet met luchtafvoer en opvang van de gevaarlijke stoffen. Voortschrijdend inzicht… Als lab moet je hierin mee en je werkplekken erop inrichten.

Het valt me vaak op dat de publieke sector hier het voortouw neemt. Daar zie je dan bijvoorbeeld als eerste dat ze alle chemicaliënkasten vervangen door de nieuwste generatie. Of fors investeren in geluidsreductie en adequate opvangmethoden voor afgedankte reagentia.

Het is niet alleen de regelgeving die het veiligheidsbewustzijn triggert. Wat zeker meespeelt is dat mensen steeds mondiger worden. Labmedewerkers pikken het steeds minder als er sprake is van ongezonde toestanden. Dit is trouwens een trend die je in de hele maatschappij terugziet. Werkgevers zijn zich dit bewust en willen zich indekken tegen claims. Met name Amerikaanse ondernemingen zijn als de dood dat ze een proces aan hun broek krijgen als medewerkers hen in de toekomst aanklagen voor onveilige werksituaties. Er worden vervolgens kosten noch moeite gespaard om werkplekken zo in te richten dat ze niet zo een-twee-drie aansprakelijk gesteld kunnen worden, mochten (voormalige) medewerkers zich alsnog melden met klachten. Uitsluiten kun je het nooit, maar door aan te tonen dat je al het mogelijk hebt gedaan dit te voorkomen, sta je als werkgever een stuk sterker.

En dan kun je een lab nog zo veilig maken, het staat of valt met discipline. Onveilig werken door het niet naleven van protocollen ligt altijd op loer. Mensen zelf verantwoordelijk maken op dit punt is daarom zó belangrijk. We dragen hier graag ons steentje bij: met tips om veiliger te werken, do’s en don’ts, en natuurlijk het delen.

Veiligheid in ’t lab: voortschrijdend inzicht

Vincent Hentzepeter, hoofdredacteur

INHOUD

Special Veiligheid in ‘t lab

In de jaarlijkse special ‘Veiligheid in ’t Lab’ krijg je praktische tips om nog scherper te worden op veiligheid op de werkplek.

X Veilig werken met zuurkasten: neem de top-10 tips door om je ervan te vergewissen dat je alle veiligheidsvoorschriften echt naleeft.

X Achter een zuurkast zonder schuifraam kun je net zo veilig werken als achter een reguliere trekkast, maar wel een stuk comfortabeler en met aanzienlijk minder inzet van energie voor het afvoeren van lucht.

Mei 2024 60e jaargang www.labinsights.nl

Verschijnt 9x per jaar

Toevoegen van een combinatie van zoutzuur en salpeterzuur aan vaatjes met bitumen door Willem Suitela - senior researchmedewerker bij TNO Bouw en Ondergrond voor ontsluiting van monsters met magnetrondestructie (Foto: Marco Vellinga)

Hoofdredactie: Vincent Hentzepeter, redactie@labinsights.nl, +31 (0)6 20592436

Aan dit nummer werkten mee: Vanessa Appelman, Ivo Horn, Marjan Hammink

Eindredactie: Sylvie Hoyinck

Redactiecommissie: Dr Ineke Joosten (Senior Onderzoeker/Researcher Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijkserfgoedlaboratorium), Alex Muntendam (Manager Clinical Pharmacology and Bioanalytics bij Abbott), Bas van Driel (Business Development Manager Food Netherlands GBA), Jules Hoenderop (consultant Roche Diagnostics), Taco van der Maten (productmanager XRF Panalytical, chairman of the board of directors van ASTM International), Anita te Riet (Bergenius Labadvies), Han te Vaanhold (international sales representative Seastar Chemicals Inc.).

Media-advies: Erik ten Haaf, +31 297 223462, +31 6 10031781 erik@maxusmedia.nl Debbie van den Dool en Marion van Sinderen, +31 316 227155, sales@maxusmedia.nl

Vormgeving: Marjan Hammink, marjan@maxusmedia.nl

Abonnementen: SP Abonneeservice, Postbus 105, NL-2400 AC Alphen aan den Rijn. Tel +31 (0)88 1102028, abo@labinsights.nl. Abonnement Nederland 1 jaar € 295,-, 2 jaar € 395,-. Opzeggingen dienen 8 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Vraag een proefnummer aan en/of neem een abonnement op de digitale editie en nieuwsbrief door u op www.labinsights.nl te registreren.

Druk: Veldhuis Media, Meppel

Uitgever: maXus media publishers, 1421 AC Uithoorn

© 2024 maXus media

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door fotokopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur en/of de uitgever. ISSN: 2468-6417

Nieuwste werktafel: veiligheid + duurzaamheid

11

De vernieuwde versies werktafels zonder schuifraam bieden veiligheid en gebruiksgemak, zijn stiller dan ooit en gebruiken een stuk minder energie dan de tradtionele ‘trekkast’.

Zuurkasten: 10 tips om veilig te werken

20

Veilig werken in zuurkasten is ontzettend belangrijk, omdat er wordt gewerkt met gevaarlijke stoffen. Naast de standaard veiligheidsregels zijn er extra maatregelen om veilig te werken met zuurkasten.

Domein Applied Science houdt jaarlijkse conferentie

14

Domein Applied Science hield op 21 maart zijn jaarlijkse conferentie. Ook de laboratoriumopleidingen en bijbehorende lectoren waren weer goed vertegenwoordigd in Utrecht. Met veel aandacht voor jong talent.

Kiwa breidt testfaciliteiten voor warmtepompen uit

24

Kiwa heeft fors geïnvesteerd in nieuwe testfaciliteiten voor warmtepompen. Het lab kan de prestaties en veiligheidsaspecten van warmtepompen tot 25 kW testen en beproeven.

Lab microwave toepasbaar bij R&D van bitumen

16

TNO Bouwinnovatie Lab zet magnetrondestructie in als monstervoorbereiding voor elementanalyse voor R&D naar bouwmateriaal en bitumen. Deze techniek wordt normaliter vooral op QC laboratoria ingezet.

Elektrische fusie ontsluit monsters reproduceerbaar

28

Voor RCI Analytical Services levert ontsluiting van metaal- en mineralenmonsters voor ICP, AAS en XRF via elektrische fusie reproduceerbare resultaten op, waarmee ze als QC-lab het verschil kunnen maken.

analytica bevestigt positie als top-vakbeurs

analytica 2024 heeft opnieuw zijn positie als ’s werelds toonaangevendste vakbeurs voor de laboratoriumsector bevestigd. Met 1.066 exposanten uit 42 landen en ongeveer 34.000 bezoekers was het een recordaantal deelnemers. De focus lag op digitalisering en duurzaamheid in het laboratorium van de toekomst.

Het evenement in München van 9 tot 12 april 2024 werd gekenmerkt door een prima sfeer in de beurshallen, levendige discussies en drukke gangpaden. De exposanten presenteerden innovaties op het gebied van laboratoriumtechnologie, analyse en biotechnologie, terwijl de conferentie en het ondersteunende programma oplossingen bespraken voor het digitale en duurzame laboratorium.

Met 2.225 deelnemers vestigde de analytica-conferentie dit jaar een nieuw record. Belangrijke onderwerpen waren duurzaamheid en kunstmatige intelligentie (AI) in diagnostiek en forensische wetenschap. De conferentie bood meer dan 180 hoogwaardige lezingen en behandelde een breed scala aan analytische onderwerpen, waaronder interdisciplinaire toepassingen zoals het analyseren van oude schilderijen en het oplossen van criminele zaken.

De volgende analytica vindt plaats van 24 tot 27 maart 2026, samen met de analytica-conferentie.

Diploma-uitreiking nieuwe opleidingen

Petra van der Veeken, opleidingsmanager laboratoriumcursussen bij Avans+, feliciteerde de deelnemers aan de nieuwe opleidingen ‘validatiespecialist’ en ‘veiligheidsfunctionaris voor laboratoria’ bij hun diplomauitreiking met de behaalde resultaten. De deelnemers hebben hard gewerkt aan validatieplannen en -rapporten voor hun eigen laboratoria, inclusief een risico-inventarisatie en -evaluatie (RIE) gevaarlijke stoffen en een verbeterplan voor een vooraf bepaald veiligheidsissue.

De deelnemers aan de nieuwe opleidingen ‘validatiespecialist’ en ‘veiligheidsfunctionaris voor laboratoria’ op hun diplomauitreiking (foto: Avans+).

Sfeerimpressie van analytica 2024 (foto: Messe München).

Poeptransplantatie succesvol tegen resistente darmbacteriën

Het LUMC heeft drie jaar onderzoek gedaan naar poeptransplantatie bij chronisch zieke mensen, waarbij de darmomgeving als een ziek ecosysteem wordt gezien dat met nieuwe bacteriën hersteld kan worden. Het resultaat is een sterke afname van resistente bacteriën bij patiënten, met een duurzaam effect van minstens drie jaar. Het onderzoek van Liz Terveer van het LUMC is gepubliceerd in Genome Medicine

Terveer is nu bezig met een nieuw onderzoek om te zien of poeptransplantatie ook kan helpen bij patiënten met uitgezaaide melanomen, om de immuuntherapie te versterken door een sterke immuunrespons op te wekken. Resistente darmbacteriën zijn bacteriën die niet reageren op sommige antibiotica, wat een probleem vormt voor ongeveer 1 op de 6 chronisch zieke patiënten. Poeptransplantatie kan deze resistente bacteriën onderdrukken of laten verdwijnen, wat langdurige bescherming biedt.

RHMDC kiest Abbott als technologiepartner

Het Reinier Haga Medisch Diagnostisch Centrum (RHMDC) heeft Abbott gekozen als technologiepartner voor de modernisering en verduurzaming van zijn laboratoriumprocessen. Deze strategische stap automatiseert routinematige en tijdrovende handelingen zoals het verdelen en terugvinden van buizen, waardoor analisten zich meer kunnen richten op hun expertise en een grotere bijdrage kunnen leveren aan patiëntenzorg.

De innovatieve technologieën van Abbott bieden schaalvergroting voor RHMDC met compacte analysers en flexibele automatisering. Dit betekent een hogere en efficiëntere productie zonder extra werkruimte of hulpmiddelen. De analytische robotstraat brengt de hoeveelheid plastic afval terug en spaart minstens 30% energieverbruik, wat bijdraagt aan het verkleinen van de ecologische voetafdruk van RHMDC.

Links: Freek Heuyerjans, commercieel directeur Benelux bij Abbott Core Diagnostics, rechts: Ruben Baumgarten, algemeen directeur van RHMDC (foto: RHMDC).

Liz Terveer (foto: LUMC).

Pieter Walstra Award 2024: het ontrafelen van koemelkeiwitten

Dr. Inge Gazi heeft de Pieter Walstra Award 2024 gewonnen voor haar onderzoek naar koemelkeiwitten met massaspectrometrie, een belangrijke prestatie in het begrijpen van melkeiwitten. Ze ontving de prijs tijdens het Genootschap ter bevordering van Melkkunde symposium in Den Bosch. Haar proefschrift ‘Unravelling elusive mysteries of bovine milk proteins by mass spectrometry’ werd geprezen door de jury vanwege zijn innovatie en aandacht voor details. De eervolle vermeldingen gingen naar Dr. Mengxiao Yang van Massey University voor haar werk over melkproteïnen en spijsverteringsenzymen, en Dr. Boxin Deng van Wageningen University & Research voor zijn onderzoek naar bellenvorming met microfluïdische analyse.

De Pieter Walstra Award, ingesteld door de Nederlandse Zuivel Organisatie, stimuleert zuivelonderzoek en wordt om de twee jaar uitgereikt. Dit jaar is de zevende keer en de prijs is gekoppeld aan een geldbedrag van 3.000 euro. De jury, bestaande uit deskundigen uit de wetenschap en zuivelindustrie, eert de nagedachtenis van prof. dr. Pieter Walstra, een invloedrijke figuur in

Dr. Inge Gazi ontvangt de Pieter Walstra Award 2024 (foto: Nederlandse Zuivel Organisatie).

zuiveltechnologie die fundamenteel onderzoek combineerde met praktische toepassingen, wat resulteerde in internationale erkenning voor het Nederlandse zuivelonderzoek en de zuivelindustrie.

Onderzoek naar snelle opsporing van besmetting met antibioticaresistente bacterie van start

Het Maastricht UMC+ start een onderzoek om de VRE-bacterie sneller op te sporen en betrouwbaarder te identificeren, gezien de ernstige gevolgen van infecties met deze antibioticaresistente bacterie in ziekenhuizen. Wetenschappers, onder leiding van arts-microbioloog Wil van de Zwet, werken samen met collega’s van verschillende Nederlandse ziekenhuizen en het RIVM aan sneltests voor VRE-besmettingen en bepalen het meest geschikte moment voor controle na behandeling. Momenteel duurt het vier dagen om vast te stellen of iemand besmet is met VRE. Het isoleren van patiënten duurt daardoor onnodig lang. Het onderzoeksteam ontwikkelt een ‘toolbox’ met sneltests voor de zes meest voorkomende VRE-varianten, waardoor negatief geteste patiënten sneller uit isolatie kunnen en isolatiekamers beschikbaar blijven voor besmette patiënten. Ook kijken ze of analyses van rioolwater op de VRE-varianten kunnen dienen als early warning voor uitbraken en de relatie tussen antibiotica en de groei van VRE-bacteriën in de ontlasting. Dit onderzoek, gefinancierd door ZonMW, omvat samenwerking tussen onderzoekers van het Maastricht UMC+, Rijnstate, UMC Groningen, RIVM en het Elizabeth-TweeSteden Ziekenhuis, en heeft tot doel de opsporing en beheersing van VRE-infecties in ziekenhuizen te verbeteren.

3D-weergave van Vancomycine-resistente Enterococcus (VRE). Enterococcus faecalis is een type bacterie dat resistent is tegen vancomycine (foto: Adobe Stock).

Verbeterd design en nieuwste technologie combineert veiligheid met duurzaamheid

Vernieuwde ‘zuurkasten’ zonder schuifraam: veilig, ergonomisch en duurzamer

De vernieuwde versies werktafels zonder schuifraam bieden veiligheid en gebruiksgemak, zijn stiller dan ooit en gebruiken een stuk minder energie dan de tradtionele ‘trekkast’.

Redactie: Vanessa Appelman

Per januari 2024 heeft Denios de (veiligheids)techniek achter de VARIO-Flow werkplek vernieuwd. De werktafels zijn gecertificeerd, veilig, ergonomisch en in verschillende maten verkrijgbaar. Deze vernieuwde versies met een verbeterd design en de nieuwste technologie bieden meer gebruiksgemak, zijn stiller en energiezuiniger. Belangrijk ergnomisch feit: deze gecertificeerde, veilige werkplek functioneert zonder schuifraam. Dat biedt de gebruiker volop bewegingsvrijheid.

Als laborant werk je regelmatig in een zuurkast en uiteraard moet dat veilig zijn. Goede bescherming tegen vluchtige, gevaarlijke stoffen (dampen, gassen of aerosolen), bijtende vloeistoffen of ronddwarrelend, schadelijk poeder is essentieel. Ga je als lab -

manager voor de meest arbo-vriendelijke oplossing, dan zou je een overstap van een klassieke zuurkast naar een VARIO-Flow kunnen overwegen. Deze veilige werkplek heeft geen schuifraam, maar een open front, wat comfortabeler werkt.

Werktafel zonder veiligheidsraam

Hij is aan de voorkant helemaal open. Dat is het eerste dat opvalt aan deze toegankelijke werktafel. De technologie biedt als voordeel dat je én veilig én ongehinderd, ergonomisch verantwoord en efficiënt kunt werken. “Een open front,” zo zegt Anneke van Dam – werkzaam als commercieel binnendienstmedewerker –

Anneke van Dam, commercieel binnendienstmedewerker bij Denios, bij de nieuwe generatie VARIO-Flow. (Foto: Vanessa Appelman)

Per januari 2024 heeft Denios de (veiligheids)techniek achter de VARIO-Flow werkplek vernieuwd. (Foto: Denios)

“kan alleen als gevaarlijke stoffen echt efficiënt en veilig worden afgevoerd door een optimale combinatie van luchttoevoer en luchtafvoer.”

Ze vervolgt: “Het is misschien moeilijk voor te stellen dat een werktafel zonder veiligheidsraam je net zo goed beschermt als de conventionele modellen. Dat is echt iets dat je zelf moet zien en ervaren. We vinden het daarom fijn als geïnteresseerde labmanagers naar onze showroom in Alphen aan den Rijn komen, waar we ze deze luchttechniek met eigen ogen – door middel van een rooktest – kunnen laten zien en voelen.”

Gevaarlijke stoffen gericht afzuigen

De nieuwe generatie werktafels is ingericht met ejectorrail aan de boven- en onderkant van de werkopening, waarmee een luchtgordijn in een hoek van 45º wordt ingeblazen. Gevaarlijke stoffen worden hierdoor naar de achterwand gedreven waar ze gericht worden afgezogen: de zogenoemde push-pull techniek. Het stabiele luchtgordijn zorgt voor een effectieve scheiding van het werkgebied en de omgeving en dus voor een constant hoog beschermingsniveau.

Lager energieverbruik in het laboratorium

Bij een traditionele zuurkast worden de volumestroom en de hoeveelheid afvoerlucht aangepast aan de positie van het schuifraam. Het centrale ventilatiesysteem moet dit relatief hoog

luchtvolume verwerken. Dat is bij een VARIO-Flow ook zo, maar deze verbruikt door de ‘inblazende’ manier van luchtverplaatsing aanzienlijk minder afvoerlucht. Dit geeft een reductie in afzuiging van 0,45 m/s naar 0,15 m/s. Dit scheelt een slok op een borrel in het energieverbruik op het laboratorium en verlaagt de kosten voor filtratie, reiniging en airconditioning van de afgevoerde lucht. Bovendien is er voor het enkelvoudig werkblad van dit verbeterde ontwerp minder materiaal nodig. Ook dat spaart het milieu.

Geborgde veiligheid conform EN 14175 deel 3

De veiligheid van de ‘open front’ werktafels is volledig geborgd. Ze zijn ruimschoots getest conform de richtlijnen in de EN 14175

‘ Het is misschien moeilijk voor te stellen dat een werktafel zonder veiligheidsraam je net zo goed beschermt als de conventionele modellen’

deel 3 (zie kader). Thijs-Jan Stolker – Technical & Development manager bij Denios – licht toe: “De benaming zuurkast is eigenlijk een beetje gek, want de veiligheid wordt helemaal niet met zuur getest, maar met waterstof. Daar komt de VARIO-Flow ruimschoots doorheen. Wij hebben zelfs nog een gravimetrische stofconcentratie test en een kaliumjodidetest gedaan en ook daar is onze werkplek voor geslaagd.”

Verticale veiligheidsruit

De VARIO-Flow is veelzijdig. Naast de standaard ingebouwde toepassingen, zijn er allerlei extra opties mogelijk (zie kader). Naar eigen wens kunnen laboratoriummedewerkers accessoires

aan de werkplek toevoegen. Verder zijn er meerdere maten en uitvoeringen beschikbaar en kun je kiezen voor een in hoogte verstelbare variant.

Van Dam besluit: “Als het nodig is voeren we extra tests uit in onze showroom en baseren we ons advies daarop.” Bij spattende werkzaamheden bijvoorbeeld (opspatten van gevaarlijke stoffen, risico op rondvliegende glassplinters), is de VARIO-Flow uit te breiden met een verticale veiligheidsruit. “Erg handig, want hier kun je met je handen omheen in plaats van onderdoor werken en het beschermt bovendien je hele lichaam tegen chemicaliën. Veiligheid staat voorop.”

Geteste veiligheid: tradtionele zuurkast versus VARIO-Flow

Acceptabele waarden reguliere zuurkast Waarden VARIO-Flow

Getest volgens EN 14175-3

Gravimetrische stofconcentratie test

Kaliumjodidetest (ki-discus)

2000 ppm H2 veiligheidsfactor 3,5

stofconcentratie mag niet meer dan 0,1% stijgen

62 ‘dots’ per filtermembraan

Update VARIO-Flow werkstations

320 ppm H2 veiligheidsfactor 20

stofconcentratie is niet waarneembaar gestegen, retentievermogen > 99,95%

maximaal 28 ‘dots’ per filtermembraan beschermingsfactor ≥ 100.000

Per januari 2024 heeft Denios de drie verschillende type VARIO-Flow werkstations – Type Compact, Type Premium, Type Pharma – volledig vernieuwd met een update van alle (veiligheids)technieken. De voordelen op een rij:

X Onbelemmerd werken door het open front

X Minimale blootstelling aan gevaarlijke stoffen

X Geen verspreiding stoffen buiten werkplek

X Toegevoerde lucht vermindert volume afvoerlucht

X Ingebouwde afzuiglucht- en toevoerlucht-bewaking

X Standaard ingebouwde beveiliging door leds

X Energiebesparing door ejectorrail luchttechniek

X Ergonomisch werken door in hoogte verstelbaar onderstel

X Materiaalbesparend, enkelvoudig werkblad

X Maatwerkopties in de vorm van accessoires, materiaal en maten

X Volledig geteste en gecertificeerde kwaliteit conform de EN 14175-3 richtlijnen

X Op verzoek conform ATEX of GMP/FDA

X Extra’s: kranen, trechters , stopcontacten, datapunt, geïntegreerde spoelbak, ingebouwde weegsteen, verticale veiligheidsruit, recirculatiefilter

Inspirerende conferentie over toegepaste wetenschappen

Domein Applied Science houdt jaarlijkse conferentie

Domein Applied Science, het samenwerkingsverband van hboopleidingen in de toegepaste natuurwetenschappen, hield op 21 maart zijn jaarlijkse conferentie. Ook de laboratoriumopleidingen en bijbehorende lectoren waren weer goed vertegenwoordigd in Utrecht. Met veel aandacht voor jong talent.

Op 21 maart kwamen onderzoekers, docenten en studenten bij elkaar in Utrecht om de laatste ontwikkelingen op het gebied van opleiding en toegepast onderzoek te horen. Laboratoriummedewerkers, lectoren en opleiders zijn hierbij altijd ruim vertegenwoordigd. Zij zijn werkzaam bij biologie-, bioinformatica- en chemielectoraten en hun bijbehorende opleidingen.

3D-printers en Artificial Intelligence

De eerste keynote presentatie werd verzorgd door Rudy van Belkom, directeur van Stichting Toekomstbeeld der Techniek. Hij ging in op techno-paranoia en ontwikkelingen die gaande zijn in de techniekwereld – denk aan 3D-printers en artificial intelligence ontwikkelingen. Als afsluiting ging Martin Bennink, voorzitter Lectorenplatform Applied Science, in op de veranderende rol van hogescholen met meer focus op onderzoek en integratie daarvan met onderwijs.

Workshops met mini-labs

Een groot aantal workshops werd gegeven op laboratoriumgebied. Met name aansluiting opleiding-onderzoek waren topics. Er werd onder andere een mini-lab ingericht door lector Arjen Speksnijder (LCAB, Leiden). Hij bracht de apparatuur van Oxford Nanopore Technologies mee in een koffer én alle

benodigdheden om DNA te sequencen. Andere items waren bijvoorbeeld beroepsethiek voor het laboratoriumonderwijs door Paula van Schie van Hogeschool Inholland, en een verkenning van motiverende practica door sprekers Linda van Genne van NHL Stenden en Tineke Bijl van het bedrijf LabBuddy.

Winnaar Applied Science Pitch Competition

Een hoogtepunt vormde het onderdeel ‘pitching’. Zes geselecteerde studenten streden mee om de prijzen. De eerste prijs, overhandigd door Leen van den Oever (NIBI) ging naar Zico Verhoeff, student bij Inholland, die bij Wageningen Research onderzoek heeft gedaan naar chloroplasten en communicatie met de plant onder veranderde omstandigheden. Denk bijvoorbeeld aan vertical farming en klimaatverandering. “Nu

‘ We

moeten beter gaan onderzoeken hoe de chloroplast met de rest van de cel communiceert ’

Redactie: Ivo Horn | Fotografie: DAS 2024

kunstmatige belichting van onze gewassen steeds belangrijker wordt, moeten we beter gaan onderzoeken hoe de chloroplast met de rest van de cel communiceert.”

Tweede prijs voor ‘CRISPR Cas’

De tweede prijs ging naar Marjam Saleh, studente bij Inholland, die zich verdiept had in het resistent maken van tomatenplanten tegen een schimmel met behulp van CRISPR Cas-technologie. De derde prijs was voor Amélie Willemse (LCAB) en de publieksprijs ging naar Mette van den Ouweland (Avans). “Het voorspellen van resistentiegenen in tomaten via schimmeleffectoren kan

cruciaal zijn voor oogstbescherming en voedselzekerheid. Ik geloof sterk in de impact van deze bevindingen en ben dankbaar en blij met de erkenning die dit onderzoek heeft gekregen met de ontvangen prijs."

Nieuw talent

Na de uitreiking was er nog volop gelegenheid elkaar te ontmoeten, bij te praten of nieuwe samenwerkingen op te zetten. Een succesvolle dag dus, waarbij nieuw talent de kans kreeg zich te presenteren aan lectoren en opleiders in toegepast onderzoek. DAS 2025: van harte aanbevolen.

Prijswinnaars van de DAS conferentie op 21 maart in Utrecht met in het midden Zico Verhoeff die de eerste prijs in ontvangst nam.

Willem Suitela, senior researchmedewerker bij TNO Bouw en Ondergrond, gaat een monster nemen van deze massa bitumen.

Magnetron destrueert bitumen monsters perfect bij TNO Bouwinnovatie

Laboratoriummicrowave goed toepasbaar bij R&D van bitumen

TNO Bouwinnovatie Lab zet magnetrondestructie in als monstervoorbereiding voor elementanalyse sinds een aantal jaar voor R&D naar bouwmateriaal en bitumen. Deze techniek wordt normaliter vooral op QC-laboratoria ingezet. Bij TNO echter voor R&D. Dat levert dat niet zo zeer tijdwinst op, als wel efficiëntie en een zeer betrouwbare ontsluiting.

Vanessa Appelman | Fotografie: Marco Vellinga

Een ‘gemiddelde’ rechterrijstrook van een snelweg gaat circa 11 jaar mee. De overige rijstroken beduidend langer, zo’n 6 jaar extra. Het zou mooi zijn als je deze ‘asfaltlevensduur’ kan verlengen of het materiaal zo optimaal mogelijk kan recyclen. Daar komt het werk van Willem Suitela – senior researchmedewerker bij TNO Bouw en Ondergrond – in beeld. Hij onderzoekt al sinds 1992 bouwmaterialen (zoals cement en beton), wegenbouwmaterialen (asfalt, vulstoffen) en specifiek bitumen. Zijn mooie

carrière is net ten einde, hij is per april 2024 met een welverdiend pensioen gegaan. Op de valreep geeft hij een interessant inkijkje in zijn onderzoekswerk, voordat hij het overdraagt.

Uniek onderzoek naar asfalt

Onderzoek naar de ‘verjonging’ van asfalt is slechts één van zijn projecten, maar wel een unieke. Suitela: “Met bitumen wordt

Reologie, FT-IR en elementenanalyse

Naast reologie en FT-IR voeren ze op het laboratorium in Delft elementanalyse uit. “Je kunt de samenstelling van de elementen in het bitumen (zoals lood, zink, vanadium, ijzer, molybdeen, kalium, calcium) gebruiken als fingerprintmethode”, licht Cambil toe. Om deze analyse nauwkeurig uit te voeren is het essentieel om bij de monstervoorbereiding het bitumen tot aan de kleinste deeltjes kapot te maken en deze volledig te extraheren naar het oplosmiddel. Voorheen gebruikte Suitela hier een andere destructiemethode voor. “Je deed er een zuur bij en dan hoopte je dat het werkte.”

Bitumen ontsluiten met de ICP-AES

Begin dit jaar heeft hij deze methode vervangen door magnetronontsluiting met de Milestone Ethos UP laboratoriummicrowave, geleverd door Salm en Kipp. Samen met de ICP-AES een goede combi voor zijn elementanalyses: “Ik had de magnetrontechniek drie jaar geleden al op het oog voor de destructie van bitumen en begon eerst met allerlei testen op een tweedehands exemplaar. Ik kwam erachter dat de combinatie van zoutzuur en salpeterzuur goed werkt voor de ontsluiting, maar soms moet

‘ Destructie met de magnetron is niet per se sneller, wel zeer effectief en betrouwbaar’

er waterstofperoxide of waterstoffluoride bij. Bijvoorbeeld bij hoogovenslakken. Mijn tweedehandse magnetronoven kon dat niet goed aan en beschikte ook niet over voldoende vermogen.”

Test met referentiemonsters

niet veel gedaan, dat doen wij. Er zijn ook geen standaardprotocollen beschikbaar, we moeten dus veel zelf onderzoeken. Ervaring komt hier met de jaren.” Met ‘we’ bedoelt hij zichzelf en zijn – sinds maart 2023 – nieuwe onderzoekscollega Marla Cambil. Ze heeft haar bachelor Chemie in Rotterdam behaald en is met haar eerdere expertise op het gebied van poeders een goede opvolger voor hem. Suitela kan zijn werk met een gerust gevoel loslaten en weet al wat hij allemaal gaat doen. “Eerst ga ik heerlijk op reis en daarna pak ik mijn oude hobby vissen weer op.”

Als test heeft hij toen bouwmateriaal en een onbekend ‘TNO-referentiemonster’ voor analyse opgestuurd naar meerdere leveranciers. “De meeste labmagnetrons hadden toch moeite om de poeders volledig kapot te maken”, geeft hij aan. Dat lukte wel met de Ethos UP microwave met zijn 2x 950 Watt vermogen. Die was de enige die het referentiemonster voor 100% gedestrueerd had. “Ik zag het als extra voordeel dat producent Milestone zich specifiek focust op magnetrondestructie en microwave-ovens. Zij weten precies waar ze het over hebben.”

Toepassing buiten QC-laboratoria

Magnetrontechnologie wordt inmiddels op veel QC-laboratoria toegepast bij de voorbereiding van monsters. De toepassing binnen onderzoek, zoals bij Suitela op het lab, is minder gebruikelijk. De Ethos UP-oven is met veel standaardprocedures voorgeprogrammeerd die je via het touchscreen-menu kunt instellen:

Klein bolletje bitumen dat straks voor destructie de magnetron in zal gaan.

Klaarzetten van de vaatjes voor monsterdestructie in de Ethos Up voor high-perfomance microwave digestion.

Na monsterdestructie vindt de analyse op bitumen of bouwmaterialen plaatst in deze ICP-AES.

van ‘make-up’ tot ‘grond’ tot ‘cannabis’. Maar bitumen zit daar niet bij. Cambil: “Hier zullen we eerst zelf de procedures voor moeten maken. We hebben nu een basis, maar we willen nog veel meer materiaal kunnen ontsluiten en analyseren.”

Magnetrondestructie vooral doeltreffender

Overigens is de destructie met de Ethos UP magnetron niet per se sneller dan de ‘oude’ destructiemethode, omdat er bij de monstervoorbereiding nog steeds veel handwerk komt kijken. Maar deze manier van microgolfontsluiting is wel zeer effectief en betrouwbaar.

Cambil: “We kunnen 15 monsters in één keer inzetten en de runtime is 1 uur. Groot voordeel is dat we veel minder monstermateriaal gebruiken dan voorheen, slechts 50 mg en 10 ml oplosmiddel per vaatje. Voor bitumen behalen we zo 100% ontsluiting. Door de inhoud van drie vaatjes bij elkaar te voegen, kunnen we tot een betrouwbare meting in de ICP komen.”

‘ We gebruiken veel minder monstermateriaal dan voorheen en voor bitumen behalen we zo 100% ontsluiting’

Suitela: “We testen nu of we de hoeveelheid materiaal al in de Ethos-vaatjes kunnen verhogen en of we dan ook volledige ontsluiting kunnen bereiken met een andere mix van zuren. Dan kun je je monster helemaal zonder tussenstap naar de ICP-AES overzetten.”

Onderzoek naar duurzamer bitumen

Er valt nog veel te onderzoeken op het gebied van bitumen bij TNO. Duurzaamheid is hierbij een hot topic. Wat is de bitumenkwaliteit en welk effect heeft dit op de levensduur van het asfalt? Wat voor effect hebben toevoegingen zoals vezels en polymeren op de stevigheid en flexibiliteit van het wegdek? En hoe kunnen we het oude materiaal zo optimaal mogelijk recyclen?

“Recyling is ook relevant bij bouwmaterialen. We zijn al begonnen met onderzoek naar de poeders in beton. We willen weten wat de exacte samenstelling is en of je het kunt hergebruiken of niet. En wat voor effect hebben de deeltjes- en poriegrootte op de sterkte van het beton? Allerlei interessante vragen waar mijn opvolger de komende jaren mee aan de slag gaat en waarvoor betrouwbare magnetrondestructie cruciaal is”, besluit Suitela.

Wat is bitumen precies?

Bitumen is een mengsel van verschillende koolwaterstoffen dat overblijft na het destilleren van lichtere fracties uit ruwe aardolie. De stroperige vloeistof wordt gebruikt als bindmiddel voor steenslag, zand en vulstof en geeft asfalt zijn zwarte kleur. Ongeveer 85% van alle geproduceerde bitumen wordt toegepast in de productie van asfalt.

Van asfalt naar bitumen

Voordat bitumen geanalyseerd kan worden, moet het gezuiverd worden uit een homp asfalt. Het asfalt wordt eerst ‘gecrusht’ en alle steentjes worden eruit gewassen en gefilterd in een soort ‘asfalt-wasmachine’ met centrifuge. Daarna worden de oplosmiddelen uit het mengsel gedestilleerd. Het stroperige residu (de bitumen) is nu klaar voor de volgende stap.

De voordelen van de Ethos UP microwave voor TNO

X Optimale monstervoorbereiding voor ICP, ICP-AES, AAS, etc.

X Nauwkeurige en veilige controle van het destructieproces door easyTEMP contactloze temperatuurcontrole in alle vaatjes, en automatisch drukcontrole door safety spring release mechanisme.

X Door de hoge drukcapaciteit van de SK15 eT rotor kunnen reactieve monsters op een veilige manier ontsloten worden.

X Herbruikbare teflon vaatjes geschikt voor alle toepasbare zuren zoals HCl, HNO3, H2SO4 en HF etc.

X Teflon gecoate roestvrijstalen deur met innovatief open- en zelfsluitmechanisme.

X Zeer krachtige microgolven (2x 950 Watt) voor snelle en complete ontsluiting.

X Geavanceerde reactiesensoren voor volledige kwaliteitsbewaking.

X Compacte besturingsterminal met makkelijk touchscreen display.

X Ergonomisch: je werkt niet in de zuurkast.

X Consistente en reproduceerbare resultaten.

X Veilig en betrouwbaar.

Zuurkast of trekkast (Foto: DUPA).

Zuurkasten: 10 tips om veilig te werken

Veilig werken in zuurkasten is ontzettend belangrijk, omdat er wordt gewerkt met gevaarlijke stoffen.

Naast de standaard veiligheidsregels zijn er extra maatregelen om veilig te werken met zuurkasten.

Redactie: Anneke Kreuger

Een zuurkast (ook wel trekkast genoemd) wordt nog wel eens verward met een flowkast. Flowkasten worden gebruikt om steriel te werken en ze blazen verse, steriele lucht de kast in. Zuurkasten in het laboratorium zuigen gevaarlijke stoffen op en voeren deze op een geïsoleerde manier af. Er zijn ook zuurkasten die de lucht filteren en recirculeren.

Ze worden gebruikt wanneer er gewerkt wordt met ziekmakende biologische agentia en gevaarlijke stoffen zoals CMR-, SENS-, ontvlambare- en vluchtige stoffen. De zuurkastafzuiging voorkomt inhalering van schadelijke stoffen en het glas dient tevens als spatscherm.

TIP 1: zorg voor de juiste bescherming

Wanneer je werkt met gevaarlijke stoffen kan het gevolg van een ongeluk erg groot zijn. Ook al werk je in een speciale kast, het dragen van de juiste bescherming is essentieel.

Draag een bril, labjas en handschoenen

Doe een veiligheidsbril op en draag een labjas met lange mouwen en doe deze ook dicht. Wanneer je werkt met bijtende stoffen, of stoffen met een gevaarlijk hoge- of lage temperatuur, moet je de hierbij passende handschoenen dragen. Zorg er ook voor dat je dichte schoenen aan hebt.

Denk aan sieraden

Denk eraan om je horloge of andere sieraden af te doen om te voorkomen dat je ergens achter blijft haken. Ook voorkom je zo beschadigingen aan jouw sieraden. Als je lang haar hebt moet je dit vast dragen, zo voorkom je dat het haar het zicht belemmert.

TIP 2: vergeet de trekkast niet aan te zetten

Controleer altijd voor je begint of de kast aan staat. Kijk ook of de zuurkast afzuiging nog voldoende werkt door een stuk papier aan de onderkant van het schuifraam te plakken. Als deze de kast in wordt gezogen is er voldoende afzuiging.

Zorg er ook voor dat je alle benodigdheden verzamelt voor je begint met het werk. Denk hierbij aan de chemicaliën, het glaswerk, kleine dingen, zoals roerstaafjes en jouw eigen bescherming.

TIP 3: denk na over de opstelling

Door vooraf na te denken over hoe de opstelling eruit komt te zien en waar in de kast deze komt te staan, verkort je de tijd die je bezig bent met de gevaarlijke stoffen. Ook verklein

Zorg voor de juiste bescherming: draag een bril (foto: Adobe Stock).

je het risico op ongelukken omdat je al weet waar alles staat.

Opstelling in de kast

Zet de opstelling altijd zo ver mogelijk naar achter zodat de afzuiging optimaal is. Als de opstelling groot is en hierdoor de luchtstroom verstoort, is het verstandig om het op een verhoging zetten. Hiervoor kan je speciale blokken of een rek gebruiken. Wanneer je werkt met ontvlambare stoffen (of stoffen waarvan de damp brandbaar is) mogen er geen brander of elektra in de kast staan.

Opstelling buiten de kast

Doe het schuifraam van de zuurkast zo ver mogelijk dicht. Zorg er in ieder geval voor dat het raam tussen jouw gezicht en de opstelling zit. Doe deuren en ramen in het laboratorium dicht om valse trek te voorkomen.

Zorg er daarnaast voor dat je altijd een klein stukje van de kast af staat zodat je niet de luchttoevoer hindert. Bij langdurig (staand) werken is een goede houding ook belangrijk.

TIP 4: kijk uit met zware dampen

Bepaalde dampen kunnen zwaarder zijn dan lucht en daardoor over te tafel gaan ‘kruipen’. Hierdoor kunnen ze makkelijker uit de kast ontsnappen. Houd hier dus rekening mee als je met zulke chemicaliën werkt.

TIP 5: geef ontvlambare stoffen aan

Wanneer je een opstelling met (licht) ontvlambare stoffen

Zorg voor de juiste bescherming: draag handschoenen (foto: Adobe Stock).

hebt staan moet je dit altijd aangeven. Zet erbij dat er geen vuur of elektrische apparatuur mag worden gebruikt. Gebruik hiervoor een sticker of iets anders zodat het voor iedereen in het laboratorium duidelijk is.

TIP 6: gebruik het afvoerputje niet voor chemicaliën

In de meeste zuurkasten in het laboratorium zit een afvoerputje. Dat is niet bedoeld voor het afvoeren van gevaarlijke chemicaliën. Zorg er altijd voor dat je chemicaliën afvoert volgens de daarvoor geldende regelgeving. Alleen het water dat gebruikt is voor het schoonmaken van de kast mag worden afgevoerd via het afvoerputje.

TIP 7: maak schoon na gebruik

De zuurkast in het laboratorium moet na elk gebruik goed schoongemaakt worden. Maak naast het werkblad ook de wanden en het glas schoon. Zorg dat hij zo leeg mogelijk is en klaar voor een volgend gebruik. Het is verstandig om eens in de zoveel tijd een extra grondige schoonmaakbeurt in te plannen.

TIP 8: gebruik de (onder)kast niet als opslag

Zowel de kast zelf als de onderkast zijn niet bedoeld voor de opslag voor chemicaliën. Gebruik hier altijd een speciale chemische kast voor. Afhankelijk van het soort chemicaliën moet dit een chemische kast met afzuiging zijn. Het opslaan van hulpmiddelen zoals rekjes en statiefmateriaal kan wel in de onderkast.

TIP 9: controleer de laatste keuringsdatum

Om zeker te zijn dat de zuurkast in het laboratorium nog goed werkt, moet hij regelmatig gekeurd worden zoals beschreven staat in de NPR 4500 en de NEN-EN 14175. Bij het kopen van een zuurkast wordt vermeld hoe vaak dit moet gebeuren, minimaal één keer per jaar is aanbevolen.

Wil je een zuurkast kopen, dan is een zuurkast tweedehands ook een optie. Laat hem ook dan keuren voor je er mee gaat werken.

TIP 10: denk na over de positie van de trekkast

Wanneer je een nieuwe zuurkast koopt moet je goed nadenken over waar de kast komt te staan. Hij mag niet dicht bij deuren, ramen, airco’s of op andere plekken staan waar de luchtstroom verstoord kan worden. Ook moet er altijd genoeg ruimte zijn om te kunnen vluchten, indien er iets gebeurt. Plaats hem daarom niet op plek waar er geen goede vluchtweg is.

Werk jij al veilig met zuurkasten?

Hopelijk heeft dit artikel antwoord gegeven op de vraag wat een zuurkast is en welke veiligheidsmaatregelen hierbij komen kijken. De veiligheid van jou en je collega’s staat altijd voorop. Door deze tips te gebruiken en hier samen aan te denken zorgen jullie voor een veilige werkomgeving.

Ben jij een integere auditor? Doe de check!

Hoe integer bij jij in je rol als auditor? Doe de check en doe je voordeel met deze vijf aandachtspunten om je integriteit te borgen. Auditorwerk is mensenwerk, daarom is het belangrijk dat je integer bent en het traject onbevooroordeeld ingaat.

Sascha van der Ven, QAducation

✔ Wat is integriteit?

“Integriteit is je verantwoordelijkheden begrijpen, nemen, betrouwbaar zijn en wederzijds respect tonen. Binnen het werk als auditor betekent dit: je weet wat jouw taak is en je begrijpt dat een objectieve houding cruciaal is. Tijdens de interne audit toets je niet de mens, maar het proces, dus je laat degene die je tegenover je hebt in diens waarde. Wél neem jij de lead in het auditen en zorg je dat de audit goed verloopt.”

✔ Waarom is integriteit zo belangrijk in het auditorwerk?

“Als auditor moet je stevig in je schoenen staan en je tegelijkertijd goed in kunnen leven in de ander. Tijdens de audit laat je niet met je sollen, maar neem je het voortouw. Jij bent in de lead, bepaalt wat je wilt zien en zorgt voor een gegronde rapportage met duidelijke onderbouwing. Tegelijkertijd begrijp je dat het mensenwerk is en kun je inschatten wanneer de persoon die je tegenover je hebt niet op zijn gemak is. In dat geval weet je dat je eerst even een praatje moet maken om het ijs te breken, voordat je start met het uitvoeren van de audit.”

✔ Is integriteit een vaardigheid die je kunt leren?

“Het is handig als je van nature niet makkelijk omver te blazen bent en weet hoe je het ijs kunt breken. Daarom is er tijdens de cursus ‘Interne audit’ veel aandacht voor het oefenen met deze vaardigheden. Soft skills zijn enorm belangrijk, omdat je altijd met mensen werkt als auditor. Tijdens rollenspellen leer je omgaan met echte situaties, zoals auditees die het achterste van hun tong niet laten zien.”

✔ Hoe waarborg je de integriteit tijdens een interne audit?

“Communiceer altijd heel helder waarom je er staat, wat je graag wilt zien en hoe je te werk gaat. Daarmee creëer je een veilige sfeer met duidelijke kaders waarin de audit plaatsvindt. Mensen begrijpen daardoor ook goed dat je er niet bent om hén te beoordelen, maar om het werkproces te toetsen, met als doel iets in hun werk te verbeteren of faciliteren. Dat is tenslotte het doel van de audit.”

✔ Wat is de gouden tip om integer te auditen?

“Goede communicatie is heel belangrijk. Stel mensen op hun gemak, schets duidelijke kaders en vertel waarom je er bent. En blijf ook kritisch kijken naar jezelf. Blijf alert op vooroordelen, emoties die je objectiviteit beïnvloeden of andere zaken die je integriteit laten wankelen. Zorg ervoor dat je daar eerst iets aan doet, voordat je van start gaat met de interne audit.”

Wil je beslagen ten ijs komen als interne auditor? Volg dan de cursus ‘Interne audit’, hierin wordt er veel aandacht aan dit thema besteed. Sascha van de Ven vertelt vanuit haar kennis van en ervaring met het auditorsvak over integriteit. Wat is het, hoe werkt het en is het iets wat je als auditor kunt leren?

www.qaducation.nl/product/interne-audit-training/

Kiwa breidt testfaciliteiten voor warmtepompen verder uit

Warmtepompen testen op prestaties, veiligheid en elektromagnetische compatibiliteit

Kiwa heeft de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in nieuwe testfaciliteiten voor warmtepompen. Het testlaboratorium in Apeldoorn kan de prestaties en veiligheidsaspecten van huishoudelijke en semiindustriële warmtepompen tot 25 kW testen in de meest uiteenlopende (klimaat)condities en beproeven of ze volgens de richtlijnen functioneren binnen een elektromagnetische omgeving.

Vincent Hentzepeter | Fotografie: FOODnote

Kiwa is binnen Europa een van de grotere spelers als het gaat om het testen en certificeren van warmtepompen. Ongeveer acht jaar geleden begon Kiwa met het investeren in nieuwe testopstellingen. Met nog eens een forse uitbreiding in 2023 zijn er onder meer extra klimaatkamers gekomen. Daarmee is ook de testcapaciteit flink opgevoerd. Er zijn nu honderden vierkante meters testlaboratoria in meerdere hallen beschikbaar. Inmiddels houdt een team van circa vijftien personen zich bezig met het testen van warmtepompen. De opschaling heeft alles te maken met de energietransitie die de warmtepompenmarkt een fikse boost heeft gegeven. Ernst Vossers, Kiwa’s commercieel manager warmtepompen, verwoordt het als volgt: “De markt voor warmtepompen heeft de toekomst. We moeten zowel huishoudelijke als semi-industriële systemen kunnen testen om aan de groeiende vraag te voldoen.”

Het testlaboratorium in Apeldoorn kan de prestaties en veiligheidsaspecten van huishoudelijke en semi-industriële warmtepompen tot 25 kW testen in de meest uiteenlopende (klimaat) condities en beproeven of ze volgens de richtlijnen functioneren binnen een elektromagnetische omgeving. (Foto: Kiwa)

Installaties testen tot 25 kW

Kiwa’s warmtepomplaboratorium kan warmtepompen testen met een capaciteit tot 25 kW. Hieronder vallen installaties voor huishoudelijk gebruik en grootverbruik, de semi-industriële toepassingen.

Voor het testen van warmtepompen met een grotere capaciteit gaat Kiwa de labfaciliteiten in zijn Italiaanse vestiging uitbreiden. “Om warmtepompen met een grotere capaciteit, tot 100 kW te kunnen testen, dus gericht op industriële toepassingen. Op die locatie kunnen ze straks ook alles wat we hier kunnen, alleen dan ook voor toestellen met grotere vermogens.”

Alle types warmtepompen testen

Bij Kiwa Apeldoorn kunnen de eigenschappen en prestaties worden getest van bijna alle types warmtepompen, zowel van lucht- en waterwarmtepompen als van grondgebonden systemen. ‘Lucht–lucht’ warmtepompen testen op prestaties doet dit lab niet. “Dat zijn feitelijk airco’s”, licht Vossers toe. “Wij richten ons hier op ‘lucht–water’ en ‘water-water’/‘brine–water’ combinaties. Bij ‘lucht-water’ is het buitenmedium ‘lucht’, daar onttrek je energie aan en die geef je af aan verwarmings- en tapwater. ‘Lucht-water’ is het meest toegepast in warmtepompen. Bij

Ernst Vossers

‘Zo’n testtraject kan tot twee maanden in beslag nemen’

‘grondgebonden systemen’ is er afgifte van warmte vanuit een bron in de grond. Die systemen testen we ook, maar zien we minder frequent voorbijkomen dan ‘lucht-water’.”

Geavanceerde

testlaboratoria

Er zijn veel fabrikanten van warmtepompen op de markt, maar niet elke fabrikant laat zijn toestel onafhankelijk testen. “Wie zo’n toestel koopt, verwacht dat de specificaties kloppen. De grote merken hebben hun naam hoog te houden en willen op dit punt garanties bieden. Zelf beschikken ze over geavanceerde testlaboratoria om hun systemen te testen, daarna laten ze hun warmtepompen extern beoordelen door een geaccrediteerde

‘ Wij stellen onafhankelijk vast dat een warmtepomp veilig is en wat de performance is’

Beproeving van een warmtepomp in een van de klimaatkamers. (Foto: Kiwa)

partij, voor een onafhankelijke bevestiging van de veiligheid en prestaties. Je zit tenslotte in een competitieve markt.”

One-stop-shop op testgebied

Er komt bij het beproeven van zo’n warmtepomp veel kijken. Zo moet deze het rendement bieden dat beloofd wordt en hij moet veilig functioneren. Daarbij wordt ook gelet op zaken als geluid, elektromagnetische compatibiliteit en cybersecurity. Een toe-

‘ We moeten zowel huishoudelijke als semiindustriële systemen kunnen testen om aan de groeiende vraag te voldoen’

stel mag niet teveel elektromagnetische straling uitzenden, geen andere apparatuur storen en moet beschermd zijn tegen hackers. Kortom, een scala aan uitdagingen waar fabrikanten zich voor gesteld zien. “Wij kunnen wat dat betreft op testgebied alles bieden. Zie ons als one-stop-shop. Wij stellen onafhankelijk vast dat het product veilig is en wat de performance is. Dat is sterker dan dit als fabrikant zelf verklaren. Fabrikanten beschikken daarmee over een test- en performancerapport van een geaccrediteerde instantie. We kunnen trouwens ook bij fabrikanten zelf testen, als de meetopstellingen maar gekalibreerd zijn. Ook kunnen onze Europese rapporten dienen als basis voor internationale certificaten.”

Klimaatcellen van -25 tot +50 graden Celsius

Kiwa’s testfaciliteiten omvatten een breed scala aan opties. In grote klimaatcellen kan Kiwa warmtepompen in een temperatuurregime van -25 tot +50 graden Celsius beproeven en daarbij ook de relatieve vochtigheid variëren. Daarbij worden de prestaties nauwlettend in het oog gehouden en vergeleken met de door de fabrikant opgegeven waarden. Zo’n testtraject kan tot twee maanden in beslag nemen. “De condities waaronder we meten zijn vastgelegd in een norm. We testen op ‘verwarming’ en ‘tapwater’. Dus hoe doet het

‘ We kijken ook naar cyber security-aspecten van een warmtepomp’

apparaat het onder hete of heel koude omstandigheden? Hoe blijven de componenten het dan doen? Wordt het binnenin niet te warm? Het moet natuurlijk wel een veilig product blijven!”

Lektesten met koudemiddelen

Een bijzonder aandachtspunt is de veiligheid van koudemiddelen, met name het gebruik van brandbare koudemiddelen, zoals propaan. “Je ziet dat fabrikanten in plaats van koudemiddelen als R32 steeds vaker propaan gaan toepassen. Dat heeft een lager global warming potential, maar propaan is wel brandbaar. Hoopt propaan bij een lekkage op in je toestel, dat kan dit leiden tot onveilige situaties. We ondersteunen fabrikanten bij het voldoen aan de huidige wet- en regelgeving en de transitie naar duurzamere opties”

Hoe test je dit soort risico’s? “We laten warmtepompen hier wel eens in de bunker exploderen. Simpel gezegd: propaan laten ontsnappen en een vonkje erbij.”

Onder het testen van de veiligheid valt ook het controleren of componenten aan de eisen voldoen. “Zijn onderdelen wel dicht? Geeft de verwarmingsspiraal voor warm water geen stoffen af? Voldoet deze aan de eisen voor materialen in contact met drinkwater?”

Elektromagnetische compatibiliteit testen

Aan het testen van de elektromagnetische compatibiliteit (EMC) zitten ook veiligheidsaspecten. Een toestel mag namelijk om gezondheidsredenen niet teveel elektromagnetische straling uit-

zenden. Verder is er een heel scala aan eisen waaraan een toestel EMC-technisch moet voldoen. “In onze EMC-testkamer stellen we meetapparatuur en antennes op om de emissies te bepalen. We doen ook een immuniteitsmeting: wordt het apparaat onveilig als andere apparatuur de installatie beïnvloedt en vice versa. Als er een radio in het toestel zit, kijken we of deze efficiënt gebruik maakt van het spectrum. Dus, zendt het apparaat wel binnen de bandbreedte uit waarin hij moet zenden en zit het zendvermogen in een veilig gebied.”

Cybersecurity uitdaging

‘ Wordt het apparaat onveilig als andere apparatuur de installatie beïnvloedt en vice versa? ’

Net als veel toestellen gaan warmtepompen deel uitmaken van het Internet of Things. Dit biedt tal van handige opties – zoals plaatsonafhankelijke bediening, maar levert ook veiligheidsrisico’s op. “We kijken daarom ook naar cyber security-aspecten. Bedenk dat een gehackte warmtepomp de ingang kan zijn om in de systemen van een bedrijf te komen. In het kader van cybersecurity kijken we of de fabrikant voorzieningen heeft getroffen om het systeem tegen cyberaanvallen te beschermen. Hier hebben we onze specialisten voor. Onze ‘ethical hackers’ hacken het systeem en dagen de ingebouwde veiligheid daarvan uit, natuurlijk met toestemming van de fabrikant.”

Installatie van een huishoudelijke warmtepomp. (Foto: Adobe Stock)

MONSTERONTSLUITING

In een zirkoniumkroesje wordt gesmolten voor ICP-, AAS- of titratie(oplossingen). In een platinakroesje voor XRF (glass beads).

Elektrische fusie ontsluit metaal- en mineralenmonsters reproduceerbaar

Voor RCI Analytical Services levert ontsluiting van metaal- en mineralenmonsters voor ICP, AAS en XRF via elektrische fusie reproduceerbare resultaten op, waarmee ze als QC-lab het verschil kunnen maken. Dat maakt dat de investering ook loont in Afrikaanse lagelonenlanden waar het lab opereert.

De ‘simplicity’ van de gebruikte fusion fluxers past goed bij de eenvoud van de QC-laboratoria waarin deze wordt gebruikt. Vanuit zijn werkplek in Johannesburg vertelt Jürgen van Kammen, technisch directeur bij RCI Analytical Services, waarom ze anderhalf jaar geleden overstapten op deze elektrische fusie-apparatuur. “Omdat deze goed past bij de plekken waarop het toestel voor ons moet presteren. Namelijk ons lab in Oosterhout en onze satellietlabs in Afrika; vrij rechttoe rechtaan laboratoria op soms afgelegen plekken.”

IJzer-, goud-, kobalt- en zinkanalyses

“Binnen onze nichemarkt zijn onze analyseresultaten ons product. Deze moeten dus honderd procent betrouwbaar zijn. In

Nederland doen wij voornamelijk analyses van metalen en mineralen, zoals onder andere ferrochroom, lood-, zink- en koperconcentraten. Onze potentie en uitbreiding zit nu vooral in Afrika, daar bouwen we onze satellietlabs naast mijnen. Kleinschalige laboratoria met zo’n vier tot vijf laboranten die de analyses van mineralen en metalen zoals ijzer, chroom, mangaan, lithium, zilver, goud, koper, kobalt en zink uitvoeren.”

Zoeken naar elektrische ontsluiting

“Wij zochten naar een betrouwbaarder ontsluitingssysteem en wilden daar per se een elektrisch toestel voor. De meeste fluxers werken op gas, maar hier in Afrika is dat een dure brandstof. We kwamen met deze harde eis uit bij twee partijen; een veel-

Vanessa Appelman | Fotografie: Instrument Solutions

T Kroesjes met te ontsluiten metaalmonsters worden ingezet in de X-600 X-fluxer van Katanax.

gevraagde leverancier en Instrument Solutions Benelux, dat Katanax vertegenwoordigt. Met laatstgenoemde hadden we ook al een relatie in verband met de levering van ICP-standaarden. Tijdens hun demo sprak de Katanax ons meteen aan. Het is

‘Onze standaarddeviatie voor chroom is nu al gehalveerd van 0,25-0,3 naar 0,11’

een simpel proces met weinig bewegingen; simpelweg ‘deurtje open, kroesjes erin, deurtje dicht’. Deze eenvoud was precies wat we zochten.”

Labautomatisering in lagelonenlanden

Dat de aanschaf een flinke investering was, weet hij nog goed. Zeker voor lagelonenlanden waar manuele arbeid weinig kost. Van Kammen: “Ja, in veel landen in Afrika is automatisering relatief duur; hier zijn altijd voldoende mensen en de lonen zijn laag. Maar in onze niche draait alles om een zeer betrouwbare kwaliteit van de data. Een kleine afwijking in bijvoorbeeld het gehalte goud lijkt niet veel, maar op 20.000 ton koper tikt dat toch aan. Een relatieve afwijking van 1% is dan toch gewoon een hoop geld.”

De voordelen van de Katanax

X-300/X-600 voor

RC Inspection

1. Elektrisch systeem; werkt op zonnepanelen en 220 Volt

2. Robuust, stabiel systeem

3. Simpele werkprocedure

4. Betrouwbare ontsluiting, betere kwaliteit

5. Zeer homogene ‘smelt’ of ‘glass bead’ na fusie, perfecte ontsluiting

6. Reproduceerbaarheid is verbeterd

7. Aantal heranalyses is verminderd

8. Standaarddeviatie is gehalveerd

9. Monstervoorbereiding en resultaat is onafhankelijk van de laborant

Eén smelt voor titraties, ICP, AAS en XRF

De Katanax biedt ons de mogelijkheid om met één applicatie meerdere tests uit te voeren. “We kunnen één ‘smelt’ gebruiken voor een titratie, maar ook voor ICP of AAS. En naast ‘smelts’ kunnen we ook zg. ‘glass beads’ (glasparels) maken. Deze zijn zeer homogeen en dat komt onze XRF analyses ten goede, die kwaliteit red je nooit met een pressed tablet.”

Van Kammen: “Je wilt de invloed van de analist sowieso zo veel mogelijk uitschakelen. Want de ene laborant zwenkt harder of vaker of houdt het monster hoger in de vlam van de bunsenbrander. De Katanax maakt het werk van onze laboranten een stuk onafhankelijker en dat is – zeker in een Afrikaans land en met ons soort ‘product’ – veiliger en prettiger.”

Zelf onderhoud doen

Naast de verbeterde data is de robuustheid van het apparaat een groot voordeel voor RC Analytical Services. “Op de plaatsen waar onze labs staan, is niet zo 1-2-3 een monteur in de buurt,” legt Van Kammen uit. “De laboranten moeten dus zelf kleine problemen kunnen oplossen of onderdelen kunnen vervangen. Gelukkig hebben we de afgelopen twee jaar nog geen enkele aanpassing hoeven doen.”

Implementatie zonder hiccups

“Toch is het een van de betere keuzes geweest die we ooit hebben gemaakt,” zegt hij trots. “De betrouwbaarheid, robuustheid en reproduceerbaarheid van onze data zijn door deze manier van ontsluiting enorm verbeterd. Daarnaast is het aantal heranalyses verminderd. Met dit apparaat schakelen we de invloed van de analist zoveel mogelijk uit.”

Standaarddeviatie chroom gehalveerd

“Kijk, iedereen kan een ICP of AAS runnen en alle labs kunnen zo prima goede waarden produceren. De winst zit ’m in die stappen ervoor: de monstername, de preparatie en het oplossen van het monster (ontsluiting). De fusie is daarin de meest kritische stap, deze is bepalend voor de kwaliteit van je analyse en hierin kun je je onderscheiden. Onze standaarddeviatie voor chroom is nu al gehalveerd van 0,25-0,3 naar 0,11.”

‘ Een kleine afwijking in het goudgehalte lijkt niet veel, maar op 20.000 ton koper tikt dat toch aan’

De implementatie van de Katanax liep op z’n Hollands ‘gesmeerd’. Er waren geen hiccups, de installatieprocedures waren lekker simpel en het apparaat kon gewoon via de boot en achterin de pick-up naar Afrika vervoerd worden “Het apparaat heeft geen last van tropische temperaturen. Die zijn eerder een voordeel, want de Katanax X-300 werkt in Congo overdag op zonnepanelen. En in Zuid-Afrika gewoon op 220 Volt.”

“Voor ons waren dit soort applicaties en ondersteuning ook belangrijk bij onze beslissing. Instrument Solutions leverde bijvoorbeeld een online database mee met veel standaardmethodes erin. Nieuwe methodes die in Nederland worden ontwikkeld, kunnen we gewoon digitaal naar een satellietlab versturen en uploaden op onze Katanax.”

Accreditatie van de laboratoria

Inmiddels heeft RCI Analytical Services – naast hun laboratorium in Nederland – vijf kleine labs in Afrika opgezet. Eén in de Democratische Republiek Congo, één in Kenia, drie in Zuid-Afrika en binnenkort hopelijk ook één in Madagascar. De volgende stap is accreditatie. “Dat is voor metalen en mineralen iets van de laatste 10-15 jaar. Ik zit al sinds 1985 in dit vakgebied en toen was dat er nog niet. In de beginjaren was accreditatie vooral gericht op het uitvoeren van milieuanalyses. Wij zijn nu bijvoorbeeld bezig met accreditatie van ons lab in Mombasa en Zuid-Afrika.”

Van Kammen besluit: “Als je deze elektrische fusiemethode vergelijkt met ontsluiting via magnetrondestructie, zie ik alleen maar voordelen. Deze heffen de beperking van het kleine aantal monsters dat je per run kunt doen absoluut op. Gelukkig is op ons labs de kwaliteit belangrijker dan de snelheid.”

Kroesjes met te ontsluiten metaalmonsters worden ingezet in de X-600 X-fluxer van Katanax.

Hoe veilig werk jij?

Iedereen weet hoe belangrijk het is om veilig te werken op het lab. Maar ben jij ook op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen en oplossingen om veiliger te werken? Tijdens de World of Industry, Technology & Science van 24 t/m 27 september doe je kosteloos mee aan de X-pedition Veiligheid: Hoe veilig werk jij?

Redactie: LABinsights

De X-pedition is een interactieve tour over de beursvloer langs zes specialisten. Zo leer je op een praktische manier over schadelijk geluid in laboratoria, het veilig afvoeren van giftig en besmettelijk afval en het herkennen van gevaarlijke situaties op de werkplek. Op elke stand word je een vraag gesteld. Na het voltooien van de X-pedition ontvang je een presentje én een certificaat.

Veilig werken begint bij jezelf. Er is daarom aandacht voor bewustwording en het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen bij de stand van VOS instrumenten. Daar ontdek je hoe je veilig gedrag in het lab vanzelfsprekend maakt. Bij Denios breng je deze kennis direct in de praktijk. Hier worden herkenbare situaties gesimuleerd die gevolgen hebben voor de veiligheid op de werkvloer.

Luchtkwaliteit is essentieel voor een gezonde en veilige werkomgeving. Dupa laat zien hoe je continu de luchtkwaliteit kunt monitoren met op maat gemaakte koolstoffilters. Vergeet ook niet het risico van schadelijke geluidsniveaus. De specialisten bij Avans+ leggen uit hoe je geluidsniveaus kunt beoordelen en zo jezelf en je werknemers kunt beschermen.

Vervolg je weg naar de stand van Salm en Kipp. Daar zie je hoe een geautomatiseerde afvoerdienst de werkomgeving veiliger maakt door een probleemloze verwerking van gevaarlijk afval. Ten slotte kunnen we ook de microbiologische veiligheidsbank niet vergeten. De veiligheidsbank geeft een ‘veilig’ gevoel, maar de gebruiker heeft hier zelf een grote invloed op. The Baker Company geeft handige tips om een microbiologische veiligheidsbank écht veilig te maken

Je kunt de X-pedition elke dag van de beursweek volgen. Het seminar over veiligheid dat op 24 september tussen 10.00 en 11.30 uur plaatsvindt, sluit ook aan op de X-pedition.

X De grootste laboratoriumbeurs in de Benelux met ruim 150 exposanten;

X Actuele thema’s om je kennis te vergroten;

X Praktische informatie waarmee je zelf direct in je lab aan de slag kan gaan;

X Netwerken met vakgenoten

WoTS 2024 World of Laboratory

Jaarbeurs Utrecht, hal 7 24 t/m 27 september

Dinsdag t/m Donderdag: 09.30 – 17.00 uur

Vrijdag: 09.30 – 15.30 uur

Schrijf je nu in via: www.wots.nl

Tip: houd de website ook in de gaten voor informatie over de seminars en overige beursprojecten.

Nieuwe serie drukverschilopnemers

PSIDAC heeft de vernieuwde CPS6000-serie gelanceerd, met geavanceerde glasdisplays en nauwkeurige drukverschil-sensortechniek. De CPS 6041 biedt geavanceerde functionaliteit voor druk- en klimaatbewaking in ziekenhuizen, cleanrooms en laboratoria. De CPS 6020 is een standaardsysteem voor drukbewaking, geschikt voor patiëntenkamers en operatiekamers. Daarnaast zijn er de FG 6283 en FG 6282 druktransmitters met verschillende functies. Het CPS6000-monitoringsysteem gebruikt touchscreens en druktransmitters via Modbus-communicatie, waardoor het efficiënt isolatiekamers, operatiekamers en andere geconditioneerde ruimtes kan bewaken

De vernieuwde CPS6000-serie van PSIDAC (foto: Catec).

Drukmonitoring wordt steeds belangrijker voor patënt- en werknemersveiligheid, productbescherming en energiebesparing. De nieuwe serie biedt een uitgebreide oplossing voor diverse toepassingen.

Catec, www.catec.nl, [+31] (0)174 272330

De Circulaire hybrid zuurkast (foto: DUPA).

Veiligheid én duurzaamheid

De Circulaire hybrid zuurkast combineert veiligheid en duurzaamheid door gedeeltelijke recirculatie van lucht en actieve ECO-technologie. Traditionele zuurkasten verliezen veel geconditioneerde laboratoriumlucht, maar dit hybride proces vermindert dat met 60%. Het werkt door binnenstromende lucht te mengen met vervuilde lucht voordat deze door filters gaat, waardoor het geschikt is voor verschillende chemische processen. De gereinigde lucht wordt deels afgevoerd en deels gerecirculeerd, waardoor een veilig luchtgordijn ontstaat. Een voordeel is dat de afgevoerde lucht schoon is, terwijl de vervuilde dampen direct bij de bron worden verwijderd. Intelligent luchtstroombeheer optimaliseert de circulatie en vermindert energieverbruik terwijl de luchtkwaliteit behouden blijft.

DUPA, [+31] (0)76-2043015, info@dupa.nl, www.dupa.nl

Element Analyzer nog gevoeliger

De vernieuwde VELP Scientifica CN 802 verbrandings-analyzer met HighSensIR-detector biedt laboratoria een nauwkeurige en snelle methode om koolstof en stikstof te bepalen in monstergewichten van micro tot macro. Dit systeem, gebaseerd op het DUMAS-principe, is preciezer, sneller en veiliger zonder agressieve chemicaliën. De nieuwe elektronische autosampler en CNSoft 3.0.0 software verbeteren het gebruiksgemak en de efficiëntie, inclusief opties voor 21 CFR Part 11-compatibiliteit. Met toegevoegde kits en accessoires kunnen laboratoria automatische analyses uitvoeren van vloeibare monsters in lange reeksen, samen met vaste monsters. VELP Ermes biedt instrumentbeheer, workflowbeheer en rapportage vanaf verschillende apparaten met maximale gegevensbeveiliging en controle over analyses op afstand. De nadruk ligt op lage exploitatiekosten met argon als alternatief voor helium.

Salm en Kipp, +31 0346 269090 info@salm-en-kipp.nl, www.salmenkipp.nl

De VELP Scientifica CN 802 verbrandings-analyzer (foto: Salm en Kipp).

Correcte wateractiviteitsmeting: hoe?

Wateractiviteit meten (foto: Wilten Instrumenten).

Wateractiviteit is een parameter die de groei van micro-organismen, zoals bacteriën en schimmels, in voedsel beïnvloedt. Een goede en correcte meting van wateractiviteit moet voldoen aan onder meer deze criteria:

Monsterbehandeling: Een nauwkeurige meting staat of valt met een correcte voorbereiding van het monster. Dit moet representatief zijn voor het hele product en eventuele luchtinsluitingen moeten worden geminimaliseerd om vervorming van de metingen te voorkomen.

Temperatuurregeling: Temperatuur kan de wateractiviteit van voedsel beïnvloeden. Een goede wateractiviteitsmeter moet temperatuur-gecompenseerde metingen uit kunnen voeren. Gebruiksgemak: Het instrument moet eenvoudig te bedienen zijn en duidelijke instructies bieden voor het doen van metingen. Dit maakt de kans op menselijke fouten kleiner en waarborgt een soepel meetproces.

Onderhoud en kalibratie: Om de prestaties te behouden vereist de wateractiviteitsmeter regelmatig onderhoud en kalibratie. Dus het schoonmaken van de sensor, het batterij-contole en het uitvoeren van eventuele noodzakelijke aanpassingen.

Wilten Instrumenten, +31 76 5086500 natasja.vanest@wilten.nl, www.wilten.nl [red.: rectificatie – in de vorige uitgave stond abusievelijk een foutieve foto-credit bij ‘Wateranalyses met de Nanocolor’ (pg. 33)]

Overname JSB

Da Vinci Laboratory Solutions en JSB bundelen hun krachten onder de naam Da Vinci Laboratory Solutions. De samenvoeging versterkt hun positie in chromatografische oplossingen en internationale aanwezigheid. JSB, kennispartner in chromatografie, integreert aanvullende modules op Agilent-systemen voor maatwerkoplossingen. Da Vinci biedt een breed scala aan laboratoriumdiensten en -oplossingen, met een focus op het verhogen van de laboratoriumefficiëntie met chromatografische oplossingen.

Da Vinci Laboratory Solutions , www.davinci-ls.com

Veiligheidswerkbank van Faster (foto: Salm en Kipp).

Nieuwe werkruimte-leverancier

Salm en Kipp biedt sinds dit jaar Faster veiligheidswerkbanken aan, inclusief bioveiligheidskasten, laminaire flowkasten, PCR-werkkasten conform EN 12469 en NSF/ANSI 49 en laminaire flowkasten, zowel down-flow als cross-flow en afvoerloze zuurkasten, en bovendien speciale kasten voor integratie van grote instrumenten of het afwegen/ handelen van poeders. Faster produceert in Europa met korte levertijden, met grote flexibiliteit en optimale prijs-kwaliteitverhouding. De werkkasten zijn ontworpen voor eenvoudige reiniging, voldoen aan strenge veiligheidsnormen en zijn geschikt voor diverse laboratoriumbehoeften. Salm en Kipp, met ruim 15 jaar ervaring, koos voor Faster vanwege Europese productie, snelle leveringen, flexibiliteit, en – steeds belangrijker – aangepaste oplossingen. Ze verwachten dat Faster goed zal aansluiten bij de Nederlandse markt, gezien de lokale eisen aan kwaliteit, technologie en ondersteuning.

Salm en Kipp, [+31] (0)346 269090 info@salm-en-kipp.nl, www.salmenkipp.nl

De ProtoCOL3HD kolonieteller (foto: Wilten Instrumenten).

LAB AGENDA

BEURS, CONGRES, SEMINAR

10-14 juni

Achema www.achema.de

26-29 september

WoTS fhi.nl/wots

CURSUSSEN

6 mei-30 juni

Praktisch leidinggeven in het laboratorium

HAN_University of Applied Science, www.hanuniversity.com

6 mei

Corrigerende maatregelen, zo win je er tijd mee QAducation, www.qaducation.nl

13-14 mei

Data-integriteit in laboratoria QAducation, www.qaducation.nl

14 mei-25 juni

Kwaliteitszorg in het laboratorium

HAN_University of Applied Science, www.hanuniversity.com

21-22 mei

22 mei

NBN EN ISO/IEC 17025:2017 praktisch interpreteren QAducation, www.qaducation.nl

22 mei

Meetonzekerheid voor medische laboratoria QAducation, www.qaducation.nl

30 mei

Morfologie van het urinesediment

HAN_University of Applied Science, www.hanuniversity.com

6 juni

Webinar over verminderen stilstand, schuifspanning en verontreinigingsrisico in biofarmaceutische pompprocessen Hitma, www.hitma.nl

13 juni

Rol van bhv-ers in een laboratorium Avans+, www.avansplus.nl

17 juni

Gasveiligheid in het laboratorium Avans+, www.avansplus.nl

18-19 juni

Kwaliteitsborging bij PCR technieken QAducation, www.qaducation.nl

27 juni

Opslag van gevaarlijke stoffen op het lab Avans+, www.avansplus.nl

Analyse van Next Generation Sequencing (NGS) data CBD - Hogeschool Leiden, www.hsleiden.nl Meer agenda op www.labinsights.nl/evenementen

In de volgende nummers:

X Special life sciences: alles wat je nodig hebt voor je biomoleculaire toolbox

X Digitale PCR: dit moet je weten om je digitale PCR eigen te maken

X De belangrijkste primers op een rij: welk restrictie-enzym zet je het beste in?

LABinsights JUNI verschijnt 21 juni 2024