de lytse
NR.9 2022
De babyspa Sliepferskes babys Geboortetrauma
Blunders mei It famyljebêd
M E I FRYS K E S L I E P FE R S K E S, RY M K E S, P O P P E B O E K J E S, A P P S E N N O C H FO L L E M E A R!
Gelok sit yn in lyts romperke
&
Lokwinske, jim binne krekt heit&mem wurden!
Heit en mem fan jim bern, ien fan de nije generaasje, in generaasje dy’t ús wrâld wer in bytsje moaier meitsje sil. En wat fi jn datsto dyn bern dêr de boustiennen foar meijaan meist. Wy hoopje dy wat boustiennen jaan te kinnen foar it heit&mem-wêzen. Yn dizze Lytse heit&mem ha wy artikels set dêr’tst hooplik echt wat oan ha silst. Lykas hoe’tst wer in bytsje gau fi t wurde kinst nei de befalling. Mar ek oer de meartalige situaasje dêr’t jim bern yn opgroeie sil. Hoe kinst dy it bêste stimulearje? Ast krekt (wer) heit en mem wurden bist, hast de hannen fol en kinst altyd wol wat handige tips brûke. Mar krekt lykas alle heiten en memmen silst ek wolris in foutsje meitsje. Op side 58 lêst in oantal begjinnersfoutsjes dy’t oaren makke ha doe’t se krekt heit en mem wienen. Mar it moaie dêrfan is: do silst se net gau in twadde kear meitsje. Fierderop yn dizze lytse útjefte fan heit&mem fynst ek noch in artikel oer in moaie babykeamer, apps foar lytskes, babyboeken en grappige bernepraatsjes. En op side 48 sjochst allegear moaie poppen dy’t it ôfrûne jier berne binne yn Fryslân. En dan hast fansels noch de boarstfi eding. Wat is no écht handich om te witten? En hoe dogge oaren it eins wat it sliepritueel oanbelanget? Koartom, genôch te lêzen yn dizze Lytse heit&mem. Om fi erder mei te bouwen. Om troch te jaan oan dyn bern, ús nije generaasje. Wy ha der alle betrouwen yn! In protte lêswille tawinske! De redaksje fan heit&mem
PS Wolst noch mear lêze? Heit&mem is ek te fi nen op heitenmem.nl en te folgjen fi a:
1
YNHÂLD ‘de lytse’
NR.9
Taalkado De Lytse heit&mem wurdt fergees ferspraat fi a it Taalkado. It Taalkado is in kadootsje fan de provinsje Fryslân foar jonge âlden by de oanjefte fan in berte, en hat as doel om harren te ynformearjen oer de foardielen fan it opgroeien yn in meartalige situaasje, en om it brûken fan de Fryske taal yn it bysûnder te stimulearjen. Der wurdt wurke neffens in redaksjestatút dat boarch stiet foar de ûnôfhinklikheid fan de redaksje. De Lytse heit&mem past yn de rige fan heit&mem, dy’t mei trije útjeften yn 2022 ferskynt, de Lytse heit&mem is dêr ien fan. It is in meartalich tydskrift en spesifyk rjochte op âlders mei jonge bern (0-2 jier) yn Fryslân.
34
46
Kolofon
Yllustrators: Haadredakteur:
Dieuwke van der Meer
Redaksje:
Ciska Noordmans Hieke Rienstra
Skriuwers:
Janna van der Meer Froukje Sijtsma Marieke Vinckers Tjalling de Vries Klasina van der Werf
Marijke Buurlage Annika Holtewes
Fotografy:
Hippe Kiek Fotografi e by Sjoeke www.hippekiek.nl
Foarmjouwer:
BW H ontwerpers www.bwhontwerpers.nl tel.: 058 - 213 35 43
Korreksje:
Ytsje Steen-Buwalda
Printurk:
Drukkerij van der Eems www.vandereems.nl ISSN: 1878-4437
Redaksje-adres/ útjouwer:
Afûk Postbus 53 8900 AB Ljouwert www.afuk.nl e-mail: ynfo@afuk.nl / ynfo@heitenmem.nl tel.: 058 - 234 30 70
Heit en Mem kinst ek folgje fi a:
Utjûn mei stipe fan de
Cover Op de cover stiet Mats Hoekstra út Ljouwert.
12 26 22 01 Fan de redaksje 02 Kolofon 04 Talen kleuren je leven! 09 Weetjes meartaligens 10 Fit de kreamtiid út 12 De babykeamer 18 Sa prate wy thús 20 Bernepraatsjes 21 Foarnammen 22 Babyspa 26 Byinoar sliepe yn it famyljebêd 29 Ferske 30 Top 5 babyboeken 31 Top 5 pjutteboeken 32 Apps foar de lytskes! 34 Geboortetrauma 38 Afûk Boekpanel 40 Kollum Douwkje Douma
2
3
42 Lactatiekundige/borstvoedingstips 45 Kollum Raynaud Ritsma 46 Sliepferskes en slieprituelen 48 Alwer in Fries! 50 Ferneamd! 52 Boekstart: Baby’s houden van lezen 55 Ferske 56 De 10 soarten boartersguod dy’t bern ‘nedich’ hawwe 58 Babyblunders 60 Ut Dêr is se dan 62 De ‘griene’ poppe 65 Te lêzen op heitenmem.nl 66 Kreamkadootsjes op syn Frysk 68 Geelzucht bij baby’s 71 Ferske 72 Wurden yn ferwachting
Talen kleuren je leven!
meertaligheid in de praktijk? En wat is belangrijk voor een optimale meertalige ontwikkeling van je kind? Hierbij informatie, tips en handige websites over meertalig opvoeden. Ben ik meertalig? Groei je op met meer dan één taal? Kun je in verschillende situaties meer dan één taal gebruiken of spreken? Dan ben je meertalig! Meertaligheid is geen uitzondering Opgroeien met één taal is eerder een bijzonderheid. Alleen al in Europa wonen 50 miljoen mensen die iedere dag twee of meer talen spreken. Uit vele onderzoeken blijkt dat meertalig opgroeien niet alleen leuk is maar ook veel voordelen biedt. Fryslân is een tweetalige provincie en hier kan iedereen z’n voordeel mee doen. Sommige kinderen krijgen van huis uit een tweede taal mee. Anderen komen spelenderwijs met andere talen in contact, bijvoorbeeld via de kinderopvang, de school of de familie. Taalontwikkeling van jonge kinderen gaat eigenlijk vanzelf en er is geen limiet aan wat een kind aan talen kan leren. Meertaligheid geeft je een voorsprong Kinderen die op jonge leeftijd meer dan één taal leren, hebben daar veel voordeel van. Dit blijkt uit onderzoeken over de hele wereld.
De voordelen op een rijtje • Tweetalige kinderen zijn taalgevoeliger, ze leren later sneller een derde, vierde of vijfde taal. • Meertalige kinderen hebben een groter werkgeheugen. • Meertalige kinderen kunnen zich gemakkelijker focussen en concentreren, omdat ze van jongs af aan gewend zijn om te schakelen tussen verschillende talen. • Meertalige kinderen leren sneller technisch lezen. Ze weten sneller welke letter bij welke klank hoort en plakken de letters sneller aan elkaar tot woorden. • Mensen die meerdere talen spreken, zijn in het voordeel bij het zoeken naar een baan. • Mensen die hun leven lang regelmatig twee of meer talen gebruiken, krijgen later minder snel last van dementie en herstellen sneller van een beroerte. Zijn er ook nadelen? Soms wordt gedacht dat tweetaligheid verwarrend is voor een kind en taalachterstanden kan veroorzaken. Bijvoorbeeld doordat de beide talen maar half worden geleerd. Volgens deskundigen is meertaligheid echter nooit de oorzaak van een taalprobleem. Taalproblemen kunnen dan ook niet worden voorkomen of opgelost door simpelweg alleen Nederlands te spreken met je kind. Denk je dat je kind een taalachterstand heeft? Raadpleeg een logopedist als je een taalachterstand vermoedt. Wacht daar niet te lang mee, voor een goede taalontwikkeling zijn de eerste jaren kostbaar. Er zijn logopedisten met specifi eke kennis over meertaligheid. Informeer hiernaar voordat jullie een logopedist bezoeken.
4
5
Yllustraasjes: Marijke Buurlage
Wat zijn de voordelen van meertaligheid? Hoe werkt
Spreken jullie allebei Fries? Het is prima dat er thuis alleen Fries wordt gesproken. Door het aanbod van het Nederlands in de omgeving worden Friestalige kinderen snel vloeiend tweetalig. Als de basis in de moedertaal goed is, ontwikkelt de tweede taal zich beter.
jaren ervoor een breed aanbod in de moedertaal te krijgen. Veel aandacht voor het Fries op de peuterspeelzaal of kinderopvang draagt bij aan een goede meertalige ontwikkeling. Daarom is het ook voor Friestalige kinderen goed om te kiezen voor een Friestalige of tweetalige kinderopvang. In Fryslân is ruim de helft van de kinderopvangcentra offi cieel tweetalig. Kijk op www.sfbo.nl voor een actueel overzicht.
Taalontwikkeling Zo rond de eerste verjaardag zeggen de meeste kinderen hun eerste woordjes. In jullie geval zullen dit vooral Friese woordjes zijn, maar door invloed van televisie of kinderopvang kunnen er ook al Nederlandse tussen zitten. Wanneer Friestalige kinderen ongeveer 3,5 jaar oud zijn, gaan ze oefenen met de Nederlandse taal, bijvoorbeeld in hun spel. Als een kind 4 of 5 jaar oud is, spreekt hij vloeiend Nederlands en Fries. Tot ongeveer 6 jaar is de woordenschat in het Fries mogelijk nog iets groter dan in het Nederlands, maar dat verschil verdwijnt op het moment dat kinderen leren lezen en schrijven.
Drietalige basisscholen In Fryslân zijn steeds meer drietalige basisscholen. De gedachte achter deze scholen is dat kinderen vooral een taal leren door die veel te gebruiken. Binnen de drietalige scholen wordt de Friese, de Nederlandse en de Engelse taal niet alleen als vak gegeven, maar ook als voertaal voor andere vakken gebruikt. Leerkrachten op een drietalige school beheersen alle drie de talen goed.
Friestalige kinderopvang Door de dominante positie van de Nederlandse taal op de basisschool is het goed om in de
De ervaring leert dat kinderen het geweldig vinden om lessen in verschillende talen te volgen. Kijk op www.3ts.nl voor een school bij jullie in de buurt.
Spreek jij Nederlands en je partner Fries? Of net andersom? Het is prachtig om elk de eigen taal door te geven aan de kinderen. Dit is niet verwarrend voor kinderen en zal niet leiden tot een taalachterstand. In tweetalige situaties is het wel belangrijk dat beide talen ook buitenshuis voldoende aan bod komen. Het leren van twee talen Als er thuis Fries en Nederlands wordt gesproken, kan je kind beide talen vanaf het begin goed verstaan. Het kan zijn dat hijzelf eerst vooral Nederlands of vooral Fries spreekt maar dit betekent niet dat hij de andere taal niet begrijpt. Geef je kind de tijd Zo rond de eerste verjaardag zeggen de meeste kinderen hun eerste woordjes. Sommige kinderen die van huis uit twee talen meekrijgen, zijn daar net iets later mee. Ze hebben dan wat meer tijd nodig om te ontdekken welk woord bij welke taal hoort. Deze vertraging is tijdelijk, wordt snel ingehaald en heeft op de lange termijn geen negatief effect.
6
7
Dominantie van het Nederlands Spreek je zelf Fries tegen je kind, maar spreekt hij vooral Nederlands tegen jou? Dit gebeurt wel vaker bij tweetalige gezinnen. Misschien is het aanbod van het Nederlands toch sterker. De volgende tips kunnen helpen: • Kies voor een Fries- of tweetalige peuterspeelzaal of kinderopvang en voor een basisschool waar het Fries een goede plek heeft. • Blijf als Friestalige ouder consequent Fries spreken, ook wanneer je kind in het Nederlands antwoord geeft. • Vraag anderen hetzelfde te doen: school, pake & beppe, de buren. • Lees veel voor in het Fries, zing Friese liedjes en kijk samen naar Friestalige kinderprogramma’s. • Uit onderzoek blijkt dat het erg helpt als de Nederlandstalige ouder zo nu en dan Fries spreekt. Spreek bijvoorbeeld af dat jullie bij het avondeten eerst allemaal een kwartiertje Fries spreken. Fouten maken mag.
Kijk voor meer bruikbare tips op www.taalgroeimeter.nl
Spreken jij en je partner allebei Nederlands? Tweetalig opgroeien is leuk en leerzaam voor alle kinderen. Als jullie zelf niet Fries spreken, kun je toch je kind laten profi teren van de voordelen van een meertalige start. Hoe word je meertalig? Als er in de omgeving voldoende Fries wordt gesproken, leren kinderen dit snel te verstaan. Zoek daarom een tweetalige kinderopvang of peuterspeelzaal. Op www.sfbo.nl staat een actueel overzicht van tweetalige kindercentra. Voor het echte spreken van het Fries hebben Nederlandstalige kinderen meer tijd nodig; dit begint vaak vanaf groep 2. Kies dus ook voor een basisschool waar voldoende aandacht is voor het Fries. De drietalige scholen zijn hier een goed voorbeeld van. Kijk op www.3ts.nl voor een basisschool bij jullie in de buurt. Om thuis te doen Spreek je zelf een beetje Fries? Dan kun je de Friese taal prima gebruiken bij het voorlezen, het zingen van liedjes of in gesprekjes. Zoek eens geschikte boeken, dvd’s, muziek en televisieprogramma’s in het Fries. Er staan veel lees-, kijk- en luistertips op internet, bijvoorbeeld op www.tomke.nl.
Gebruik de meertalige omgeving Heeft je kind een Friese pake en beppe, oppas of andere mensen in de omgeving die Fries spreken? Vraag hen te helpen bij de tweetalige ontwikkeling van je kind. Herinner hen eraan dat je graag wilt dat je kind Fries leert en dat zij niet hoeven over te schakelen op het Nederlands. Spreek je zelf een andere taal en wil je deze taal graag doorgeven aan je kind? Blijf dan consequent je moedertaal spreken, ook wanneer je kind in het Nederlands antwoord geeft. Vraag anderen in de omgeving met dezelfde moedertaal om dit ook te doen.
Meer weten? Heb je vragen over meertalig opvoeden? Neem contact op met: ynfo@afuk.nl Of bezoek de volgende websites: www.afuk.nl www.sfbo.nl www.taalgroeimeter.nl www.heitenmem.nl www.tomke.nl www.ontdekdebieb.nl www.3ts.nl www.kindentaal.nl
Wat binne de foardielen fan meartalich opgroeien?
Hoe ferrint de meartalige ûntwikkeling?
En hoe stimulearrest de meartalige ûntwikkeling?
Yllustraasje: Annika Holtewes
Besjoch de animaasje op heit&mem.nl!
8
9
Skriuwer: Hieke Rienstra
Fit
de kreamtiid út
Ast dit lêst, moatst der wierskynlik noch hielendal net oan tinke om te sporten. Do hast fansels krekt in prestaasje op wrâldnivo levere. Dyn lichem hat noch nea sa field as no en miskien twifelest der sels oan oftst oait dyn normale ‘fitte’ liif wer weromkrijst. Dochs is it oan te rieden om nei de befalling wer gau yn beweging te kommen. In soad jonge memmen ûnderfine nammentlik dat it herstel nei de befalling better ferrint troch te sporten. Dêrom hjir wat tips oer wat wol en net oan te rieden is by sporten nei de befalling (okee, litte wy it ‘bewegen’ neamme).
1 Start net te gau De earste wiken neidat dyn poppe berne is, moat dyn liif herstelle. Boppedat hast dan al genôch oan ’e holle om dy drok te meitsjen oer dingen lykas sporten. De earste wike nei de befalling kinst it bêste yn en om dyn bêd bliuwe. Dêrnei kinst rêstich dyn deistige aktiviteiten opbouwe. Mei sporten moatst echt noch eefkes wachtsje.
2 Gean lekker nei bûten! Kuierjen kinst al ridlik gau nei de befalling wer dwaan. Besykje nei de earste wike(n) alle dagen eefkes in stikje te kuierjen yn ’e frisse bûtenloft. Dat hoecht net lang en kin moai mei de poppe yn ’e bernewein. Hielendal gesellich is it ast dat mei in freondinne of dyn partner dochst.
3 Begjin by de basis Ek oefeningen foar de bekkenboaiem en búkspieren kinst al frij flot nei de befalling oppakke. Echte oefeningen kinst dat eins noch net neamme, it giet der mear om datst dyn spieren bewust fielst en dêr wer rêstich de kontrôle oer nimst. Besykje dyn bekkenboaiemspieren oan te spannen yn ferskillende hâldingen: lizzend, sittend en steand. Lûk de spieren oan yn etappes, oantst net fierder kinst. Lit se dan ek yn etappes wer los, krekt as in lift. Doch dat 10 kear en nim tuskentroch rêst, de ûntspanning is like belangryk as de ynspanning. Span dêrnei in pear kear dyn búkspieren oan troch dyn nâle yn te lûken. Dêrtroch makkest dyn búkspieren stadichoan wer wat sterker. Besykje om dy oefeningen yn te bouwen yn dyn deistige libben; kinst se bygelyks dwaan ast dyn poppe oan it fieden bist of ferskjinnest.
4 Doch it rêstich oan Sa’n seis wiken nei de befalling (acht wiken by in keizersneed) kinst it ‘echte’ sporten wer stadich opbouwe. Lis dêrfoar earst eefkes oer mei dyn gynekolooch of ferloskundige. De earste tolve wiken is it net ferstannich om sporten mei in hege yntinsiteit te dwaan, bygelyks hurdrinnen of sporten dêr’tst by springe moatst. Ast dêr te gau mei begjinst, hast mear kâns op 10
11
bekkenklachten en urineferlies. Ek de kâns op blessueres is grutter, om’t dyn bannen en pezen noch in oantal moannen wat weaker bliuwe. Wês foarsichtich mei ûnferwachte en flugge bewegingen en start altyd mei in goede warmingup. Ek mei it trainen fan de rjochte búkspieren moatst oppasse, yn dyn swangerskip binne dy spieren flink útrutsen, om plak te meitsjen foar de poppe. Nei de befalling duorret it sa’n seis wiken oant de rjochte búkspieren wer oanelkoar groeid binne, mar it kin ek langer duorje. Ast twifelest, lit dat dan eefkes kontrolearje by in spesjalisearre fysioterapeut.
5 Sporte mei oare memmen Swimmen, rinnen, yoga of fytsen binne ideale sporten om te dwaan nei in befalling. Dêrmei is de kâns op blessueres it lytst en je kinne dat hast oeral wol dwaan. Ek binne der op hieltyd mear plakken spesjale bûtendoartrainingen foar (oansteande) memmen. Under begelieding fan in professional wurde alle spiergroepen oansprutsen, wêrby’t benammen oandacht is foar hâlding, bekkenboaiemspieren en búkspieren. Sa bist goed dwaande mei dyn liif, én kinst gesellich oer dyn berntsje kletse mei oare memmen.
6 Soargje goed foar dysels Mem wurde set dyn hiele libben op ’e kop. Net allinne moatsto sels lichaamlik herstelle, de poppe freget ek in soad enerzjy, de nachten binne faak ûnrêstich, do en dyn partner moatte beide wenne oan jim rol as heit en mem, en dêrneist binne der ek noch gewoan it húshâlden en alle oare praktyske saken. De measte memmen wolle neidat se in poppe krigen ha it leafst ‘gewoan’ wer alles op deselde manier dwaan as foar de befalling. Mar dat kin net. Besykje dat te akseptearjen en wês leaf foar dysels. Lústerje nei dyn liif, ferwachtsje net tefolle. Hoe better ast foar dysels soargest, hoe flotter at it herstel wêze sil en hoe mear asto genietsje kinst fan dyn poppe. Nim genôch tiid foar dysels, yt regelmjittich en sûn, gean op ’e tiid op bêd en wurkje oan in aktyf herstel fan dyn lichem. Sa bousto dyn kondysje stadichoan wol wer op!
Skriuwer: Klasina van der Werf Foto: Hippe Kiek Fotografie
In keamer fol leafde
12
13
De favorite keamer yn it hûs fan Sanne Menger (24) en Merijn Pols Paardekooper (25) út Balk is mei stip de moaiste babykeamer. Yn ’e mande mei de famylje ha se hiel wat tiid trochbrocht yn dat keammerke, mar sûnt 9 septimber komme se dêr noch faker. Doe is Morris berne. Hy kaam letterlik en figuerlik yn in spraat bedsje.
Sanne hâldt fan ynterieurs en fynt it leuk om it hûs gesellich te meitsjen. It ynrjochtsjen fan de babykeamer wie foar har in dream. ‘Yn it begjin ha ik ideeën sammele op Pinterest. Ik wist gelyk al wat ik woe, in neutrale keamer dy’t sawol foar jonges as famkes leuk is’, fertelt Sanne. Se hâldt fan natuerlike materialen en de kombinaasje fan âlde en nije items. Mar de babykeamer moat foaral waarmte útstrielje en smûk wêze. Dêrom keas Sanne as haadkleur foar rustbrún. De rotan meubels socht se út by Kringloopparels, de webshop fan har skoansuske. ‘Hast al ús meubels komme dêrwei. Sy helje twaddehânsk spul út Denemarken en ik ha de earste keus.’ 14
15
In opfallend detail yn de babykeamer fan Morris is de reinbôge. Dy komt oeral werom. De grutte reinbôge op ’e muorre hat Sanne sels skildere. ‘Gewoan út ’e hân en net te perfekt. Dat makket it just moai’, seit Sanne. Fanwege har sûnens sit Sanne al in skoftsje yn ’e syktewet. De reinbôge is foar har dan ek in moai symboal fan hoop. ‘As it reint, skynt tagelyk ek de sinne.’ Omdat it foar har fysyk te swier wie om sels de keamer op te knappen en te fervjen, krige se help fan beide âldelju en broers en sussen. ‘Der is hiel wat leafde yn dizze keamer stoppe.’ It wie noch wol lestich om guod foar de babykeamer út te sykjen, want dat wie krekt yn ’e tiid dat alle winkels ticht wienen troch corona. ‘Ik ha alles op ynternet útsocht en it pakte krekt sa út as ik it yn ’e holle hie. Alles kloppet.’ It ynrjochtsjen fan de babykeamer is foar Sanne echt in hobby wurden. Se hellet dêr in soad enerzjy út, benammen no’t se net mear wurkje
kin. Om ek oaren te ynspirearjen dielt se in hiel soad foto’s op Instagram. Plantsjes meie yn de babykeamer net ûntbrekke. Sanne hat in oplieding as blommist dien, dus dat grien komt dúdlik werom. Ek oer de materialen hat se neitocht, it moat al duorsum wêze. ‘En ik hâld fan groepkes kreëarjen. It moaie is dat yn elk hoekje wer wat weromkomt fan it oare hoekje. Dat jout rêst.’ Eins fynt Sanne it wol jammer dat de baby keamer no klear is. ‘Ik soe hjir myn wurk wol fan meitsje wolle’, laket se. Ien ding is seker, se is tefreden oer it resultaat. ‘Dit is echt myn droombabykeamer.’
Mear ynformaasje en ynspiraasje op Instagram: @kringloopparels en @sannemenger
16
17
Arjanna Jonker (29) en Petar Tomicevic (31) wenje mei harren dochters Len en Niene (10 moanne) yn Dronryp. Thús wurdt der meast Frysk praat, mar troch Petar ek ServoKroätysk. En as baka (beppe) oppast, is Servo-Kroätysk de fiertaal. Sa krije se fan twa kultueren it bêste mei, en trije talen der op ta.
Sa prate wy thús: Arjanna en Petar
Petar wennet al sûnt syn twadde jier yn Nederlân. Petar: ‘Doe’t yn Joegoslavië in boargeroarloch útbruts, binne myn âlders mei my nei Nederlân flechte, fier fuort fan it geweld en de ferdieldheid yn it lân. Us thústaal is Servo-Kroätysk, op skoalle learde ik Nederlânsk en op strjitte mei freonen learde ik it Frysk derby.’ Neffens syn heit en mem makke hy him it Nederlânsk fluch eigen. Troch dy eigen ûnderfining wit it stel ek dat mear talen kleare winst is. ‘Bern leare maklik twa of trije talen tagelyk en dat komt har letter goed fan pas’, sizze Arjanna en Petar. Arjanna follet oan: ‘Wy ha der goed oer neitocht hokker taal wy mei de bern prate sille. Wy wolle graach dat se it Frysk en it Nederlânsk leare om hjir harren wei te finen. Mar wy fine it ek belangryk dat se mei harren dida en baka (pake en beppe) en mei de omkes en tantes en neefkes en nichtsjes yn Kroäsië prate kinne. Dida en baka tinke yn it Servo-Kroätysk, it is fanselssprekkend dat sy dy taal prate mei ús bern.’ ‘No’t ik safolle Frysk praat, moat ik derom tinke dat ik ek Servo-Kroätysk praat mei de famkes’, seit Petar. It stel learde mekoar hjir kennen, en it is foar harren hiel gewoan om Frysk te praten. ‘Ik bin in man mei twa kultueren’, seit Petar dêroer. Alhoewol’t Arjanna de memmetaal fan Petar noch net ferstiet, hat sy ûnderwilens wol de Kroätyske kultuer omearme. ‘Doe’t wy yn Kroäsië mei fakânsje wiene, seach ik dat de minsken dêr o sa mei-inoar binne, it fielt waarm en gastfrij. Dat is wat wy ús bern ek meijaan wolle,’ seit Arjanna, ‘dy gesellichheid en waarmte.’ ‘En dat se wurdearje wat se hawwe. Alles is net fanselssprekkend’, follet Petar oan, tinkend oan de groeden dy’t de oarloch achterlitten hat by de famylje. Arjanna: ‘Minsken helpe inoar dêr en sykje de gesellichheid op. En se kinne hearlik itensiede, leafst mei farske biologyske yngrediïnten út eigen tún. De hintsjes foar it jûnsiten skarrelje op it hiem om. Simmerdeis ha wy hjir gauris in hiele baarch oan it spit. Dat is dan o sa gesellich mei famylje en minsken út ’e buert.’ In bytsje Kroäsië yn de achtertún yn Dronryp. 18
19
Skriuwer: Ciska Noordmans Foto: Hippe Kiek Fotografie
ʻ Bern leare maklik twa of trije talen tagelyk en dat komt har letter goed fan pas.ʼ
BERNEPRAATSJES Hat dyn bern ek fan dy útsûnderlike útspraken? Mail se gau nei ynfo@heitenmem.nl.
As mem, mei al in flinke swangere búk, seit dat se dûse sil, warskôget Lotta (3) dat se har hier net waskje moat. ‘Hoesa net?’ freget mem. ‘No dan krijt de poppe sjampoo yn ’e eagen, en dat prikt!’
Jurn (4) wol noch even by mem hearre hoe’t it krekt sit. ‘Tess wie de earste poppe, no mem? En Rixt kaam dêrnei en doe kaam Djoy toch?’ ‘Ja, dat kloppet Jurn’, seit mem. Jurn: ‘Dus ik siet hielendal boppeyn?’
Bauke (4) freget mem: ‘Hat mem ek in baby yn ’e búk?’ ‘Nee’, seit mem. Bauke: ‘O, jammer.’
Doe’t mem nei de kreamdagen tegearre mei har twajierrige dochter de kreamfersoarchster útswaaide, sei it famke: ‘Mem, ik wol dat Esther no ek fuortgiet!’ Esther is har nije suske…
Jorian (3) wit wol hoe’t it sit mei it drinken fan de lytse poppe. Hy wiist earst nei it iene boarst fan mem: ‘Hjir sit de molke yn foar de baby.’ It is eefkes stil... en dan wiist Jorian nei it oare boarst: ‘En hjir sit kola yn!’
Toen ik zwanger was van de tweede, sprong mijn neefje boven op me, waarop onze dochter riep: ‘Tink derom, sa komme der krassen op ’e baby!’
Julia (5) wit krekt hoe’t it sit. ‘Jongens worden geboren uit heities en meisjes worden geboren uit memmies.’
Wanneer Tjisse (3) van mama hoort dat ze een babyjongetje in haar buik heeft, zegt hij meteen met een grote grijns: ‘Maar dan heb jij ook een piemel!’
Yfke Yfke is in echte Fryske famkesnamme. Yfke komt fan de namme ‘Ive’ en betsjut: jout libben. De lêste tsien jier hawwe gemiddeld sa’n 120 poppen jiers de namme Yfke krigen.
Ferneame Eartiids wie it gebrûklik om bern te ferneamen nei famyljeleden. Dêr wienen bepaalde regels foar: 1e jonkje: pake oan heitekant 2e jonkje: pake oan memmekant 3e jonkje: heit syn âldste broer 4e jonkje: mem har âldste broer 1e famke: beppe oan memmekant 2e famke: beppe oan heitekant 3e famke: mem har âldste suster 4e famke: heit syn âldste suster Populair Populaire jongensnamen in Fryslân zijn momenteel: Lucas, Daan, Finn, Luuk, Milan, Sam, Noud, Bram, Jesse en Julian. Populaire meisjesnamen in Fryslân zijn: Emma, Julia, Mila, Tess, Sophie, Sara, Nora, Yara, Eva en Lotte.
20
21
Wisto datst op www.heitenmem.nl ek Fryske foarnammen fynst, mei de betsjutting derby? Wisto dat: • in protte Fryske foarnammen op in ‘e’ einigje? • de measte Fryske foarnammen koart binne? Se ha trochgeans ien of twa lettergrepen. • in hiel soad Fryske jongesnammen mei de letter J begjinne? Meisto dyn bern deselde namme jaan? Ja, do meist dyn bern gewoan deselde namme jaan as in earder berne bern. Foaral yn it ferline waard de namme fan in poppe dy’t al ferstoarn wie, trochjûn oan it folgjende bern. Ek no kieze guon minsken der wolris foar om bern deselde namme te jaan. Sa hat prins Carlos, in neef fan kening Willem-Alexander, syn beide soannen Carlos neamd. Wol is de ropnamme fan syn earste soan Hugo.
Dieuwke van der Meer
Foarnammen
Genietsje
Skriuwer: Janna van der Meer Foto’s: Hippe Kiek fotografie
yn in babyspa
22
23
Sparkle Baby Spa leit yn it hert fan Frjentsjer, mar sa gau ast oer de drompel bist, sakket der in ûntspannende kalmte oer dy hinne. De romte is ynrjochte mei kalme toanen en safolle mooglik natuerlike materialen. Der is rêstige muzyk en it rûkt krekt sa’tst ferwachtest yn in wellness-omjouwing: fris swiet mei in hint fan krûden.
‘Ontspanning, daar draait het om’, glimket Lois Jaspers (28), eigener en franchisee fan dizze lokaasje. ‘Als ouders en kinderen ontspannen, hebben de babymassage en het floaten maximaal effect.’ In gemiddelde sesje by Sparkle Baby Spa duorret in oere. It begjint mei in gesprek. Om in bytsje mei-inoar yn ’e kunde te kommen en om út te lizzen wat der barre sil. Dan wurdt de poppe massearre. Om’t de ferbining tusken âlders en bern sintraal stiet, lit Lois op in plestik pop sjen hoe’t in poppe it bêste massearre wurde kin. De âlden wurde dan stimulearre om dat te imitearjen. Nei de massaazje begjint it floaten. Gewichtleazens ‘Het is belangrijk dat ouders en kind van elkaar genieten’, leit Lois út. ‘Door massage maak je op een fijne manier contact met elkaar. Voor baby’s zijn aanrakingen en aandacht eerste levensbehoeften.’ It aaien fan in poppe is altyd goed, mar Lois hat foar optimale resultaten in spesjale baby
massaazjekursus dien. De oalje dy’t brûkt wurdt, is sêft en hûndert prosint natuerlik. It wetter yn ‘e baden is ek sêft en suver. Fansels wurdt it nei elke sesje fernijd. It Sparkle Baby Spa-bad hat tafoege wearde boppe in normaal babybad of in tummytub. It is ekstra djip en it bern kin him der hielendal frij yn bewege, sadat it in steat fan gewichtleazens belibbet. De holle wurdt mei in opblaasber kessen boppe wetter holden. It sjocht der in bytsje ûngemaklik út, mar dat is it hielendal net. Skurtegefoel ‘Wij noemen dit floaten,’ seit Lois, ‘en het effect is een baarmoedergevoel. Soms vallen baby’s zelfs in slaap.’ It liket wol oft de poppe net folle docht, mar der bart in soad mei de spieren en yn it lichem. De ynspanning fergruttet bygelyks de longkapasiteit en de lytse darm wurdt stimulearre troch de tsjindruk fan it wetter. Dat kin helpe by konstipaasje of kolyk. Floating soe ek in geunstich effekt hawwe op prematuere poppen, en poppen 24
dy’t lêst hawwe fan refluks of sliepproblemen. ‘Soms gaat een sessie niet zoals je zou willen en huilt de baby veel’, fertelt Lois. ‘Dan is hij of zij te moe. Mensen mogen dan, op mijn kosten, op een ander tijdstip terugkomen. De volgende keer blijkt het dan altijd beter te gaan.’ In floating-sesje duorret maksimaal tweintich minuten, mar meastentiids binne tsien oant fyftjin minuten genôch. Je fernimme it wol oan in poppe as it genôch is. ‘Er wordt niets geforceerd’, fersekeret Lois. Yntimiteit De earste bernespa yn Nederlân iepene fiif jier lyn de doarren. Lois har Sparkle Baby Spa bestiet sûnt ferline jier. It wie de earste yn Fryslân. Mar it konsept is sa populêr dat der no ek op oare plakken ferlykbere foarsjenningen komme. Dêrom fynt Lois it wichtich om har fierder te ûnderskieden en stiet der in ferbouwing op ’e planning. Der komt in floatbad foar folwoeksenen, spesjaal foar swangere froulju, en romte foar swangerskipsmassaazjes en fuotbaden. Lois is begien op de privacy yn har spa. Yn konkrete termen betsjut dat: ien famylje tagelyk. De term famylje wurdt breed ynterpretearre. Ek freonen, susters, pake en beppe en al sa mear 24
25
binne wolkom, soms mei twa poppen, mar gjinien sil konfrontearre wurde mei frjemden. ‘Het gaat ons immers om intimiteit en verbinding’, beklammet Lois wer. ‘Daarbij wil je niet gestoord worden.’
‘It giet ús om yntimiteit en ferbining’ Rêst Lois wurket nau gear mei de Sparkle-tûke yn Grins. Dy hat kontakt mei dokters opnommen om yn ’e takomst de medyske foardielen fan in babyspa op in ferantwurde wize brûke te kinnen. ‘Maar de spa is niet alleen goed voor baby’s’, rûnet Lois ôf. ‘Ook voor de ouders is het erg fijn. Zelfs als er helemaal niets met hun baby aan de hand is. Ze moeten vaak nog wennen aan hun nieuwe situatie en dat kan zwaar zijn. Kersverse moeders hebben meestal last van hormoonschommelingen en vermoeidheid. Vaders voelen zich misschien onzeker en hebben het druk. Dan is het toch heerlijk om in een beschermde omgeving even de tijd te nemen, van elkaar te genieten en tot rust te komen?!’
Skriuwer: Marieke Vinckers Foto: Hippe Kiek Fotografie
Byinoar sliepe yn it famyljebêd
De minske is eins it iennige sûchdier dat syn bern yn in oare keamer sliepe lit. Der binne lykwols hieltyd mear âlders dy’t de kar meitsje om wer byelkoar te sliepen. Op ús Facebook-berjocht mei de fraach wa’t thús in famyljebêd hat, krige heit&mem hast twahûndert reaksjes! Fan: “Ben je gek? Dan doe ik geen oog dicht!”, oant: “Wy koese lekker byelkoar!”
In grut bêd fan stegerhout, twa meter breed, trije sliepplakken. De fjouwerjierrige Anna út Ljouwert leit sûnt twa jier tusken har âlders Susanne en Jacob Jongejan yn. It earste diel fan de jûn sliept se yn har eigen bêd, op har eigen keamer. As Anna wekker wurdt, is it faak bêdtiid foar har heit en mem. Ropt se, dan nimme se har lytse famke mei nei it grutte bêd. Nei it bêdritueel (ferhaaltsje lêze en Jacob dy’t hiel sêft in leaf heavy-metallietsje sjongt foar syn dochter) sizze se: ‘Tot strakjes!’ Noch altyd wurdt Anna nachts wekker, dochs binne de nachten folle rêstiger. Susanne: ‘We hoeven er niet meer uit om haar gerust te stellen. We liggen naast haar om te zeggen dat het nog geen ochtend is, en dan slaapt ze rustig verder.’ Doe’t Susanne in kear sei: ‘Lieverd, het is nog nacht, iedereen slaapt nog’, sei Anna (doe twa jier âld): ‘Nee hoor, uilen zijn nu ook wakker!’ Dêrnei slepte se al gau wer. Gerderike Leemburg op Facebook: “Samen slapen voelt voor ons erg natuurlijk. Als je kijkt naar de dierenwereld of naar andere culturen, dan is samen slapen en samen zijn erg normaal. Eigenlijk is het vreemd dat wij in Nederland onze baby’s vrij veel alleen laten.” Normaal ‘Het is een keuze’, seit Jacob, de heit fan Anna. ‘Die keuze wijkt misschien af van de maatschappelijke norm, maar wij vinden het niet meer dan normaal dat Anna ’s nachts bij ons ligt. Je bent er overdag toch ook voor je kind? Wij willen ook ’s avonds dichtbij zijn als ze ons roept.’ Susanne: ‘Wat ik zo jammer vind, is dat samen 26
27
slapen als alternatief wordt gezien, in plaats van als normaal. Ook wordt vaak ingespeeld op angst, zoals de zorg dat je op je kind kunt gaan liggen, maar als je je aan de voorschriften houdt van veilig samen slapen1, is het juist heel veilig en ook zó fijn om samen met je kindje te slapen.’ Byinoar sliepe Wy binne it hjir net mear wend. Yn Yndia bygelyks (13 miljard ynwenners) sliept mar 7 prosint fan ’e berntsjes (3-10 jier) net by de âlders, 93 prosint wol 2. Troch de iuwen hinne is der yn it Westen in soad feroare. Yn 1800 skoden wy it berntsje noch yn in laadsje fan it bedstee. Oant healwei de 20e iuw libben wy yn lytse hûzen mei grutte gesinnen en slepten wy noch ‘gewoan’ mei syn allen byelkoar. Pas doe’t der mei de yndustriële revolúsje ek wolfeart kaam, waarden de hûzen grutter. Dêrmei kamen der ek mear keamers, ynklusyf de bernekeamer. Gûle Dat Anna by har âlders sliept, is eins út need berne. Jacob fertelt dat Anna as poppe in soad gûlde: ‘Ze was heel onrustig. We merkten dat ze het fijn vond om dicht bij ons te zijn. Eerst hebben we daarom een co-sleeper aangeschaft. Riep ze ons, dan gaven we haar een aai over de bol, legden haar knuffel dichtbij en sliepen verder. Het was voor ons alledrie heel onrustig. Toen we ons verdiepten in natuurlijk ouderschap, merkten we dat dat veel beter bij ons paste dan wat in onze 1 V eilig samen slapen: www.samenslapen.nl/veiligheid 2 Nighttime Parenting, dr. William Sears USA
‘Als Jacob en Anna a capella snurken, dan pak ik wel even mijn oordoppen!’
maatschappij de norm is. Het is dan niet de klok die bepaalt wat goed voor haar is, maar Anna zelf. Als zij na drie uur slapen wakker werd omdat ze honger had, wie waren wij dan om te zeggen dat het geen tijd was om te eten?’ Natuerlik âlderskip Susanne: ‘De kern van natuurlijk ouderschap is dat een veilige hechting tussen ouder en kind van groot belang is voor een kind.’ By natuerlik âlderskip3 jout de mem bygelyks folle langer boarstfi eding, âlders drage it bern op it lichem en leare sensityf te reagearjen op wêr’t it bern ferlet fan hat. ‘Samen slapen hoort daar wat ons betreft ook bij’, seit Susanne. ‘En ja, daar hebben we het natuurlijk wel even goed over gehad samen, maar het voelde voor ons beiden heel natuurlijk dat ons meisje bij ons kwam slapen.’ Fenna Visser reagearre op Facebook: “Leuk zo’n familiebed, maar hoe komen er dan broertjes of zusjes? Als partner wil je toch ook wel eens samen lekker knuffelen, tegen elkaar aanliggen, of dingen bespreken?” In protte reaksjes gongen dêroer. Jeltsje van der Gal: “Wy ha wol wat ferlet fan privacy!” 3 Natuurlijk ouderschap: https://kiind.nl/article55
Susanne en Jacob sjogge eefkes leafdefol nei elkoar en hast tagelyk sizze se: ‘Tot elf uur ’s avonds zijn we lekker met z’n tweetjes en kunnen we doen wat we willen!’ Feilich Foardat it grutte stegerbêd kaam, hie it stel it allegear goed trochtocht. ‘We hebben ons verdiept in de regels van veilig samen slapen, van professor McKenna4.’ It foardiel fan byelkoar sliepen? Do fi elst elkoar oan. As de ien draait, draait de oar mei en as it bern wekker wurdt, dan bisto der om te treasten. De eangst dat it bern stikke sil is faak ek grut, mar it blykt dat byelkoar sliepe krekt hiel feilich is, trochdat je prikkels diele op bêd. Jacob en Susanne ûnderfi ne gjin neidielen, eins allinnich mar foardielen. ‘Nou ja,’ laket Susanne, ‘tenzij Jacob en Anna a capella aan het snurken zijn, dan pak ik m’n oordoppen wel hoor!’ Jacob: ‘We zijn nog elke dag heel blij met onze keuze. Anna heeft ons geleerd om op een andere, meer natuurlijke manier naar het ouderschap te kijken. We voelen aan wat zij nodig heeft en daar spelen we op in.’ Susanne: ‘Anna heeft ons gaandeweg geleerd de ouders te zijn die we willen zijn.’ 4 V eilig samen slapen volgens professor James McKenna: http://samenslapen.nl/veiligheid/ 28
29
Heiten Myn heit draaft my achternei en kitelt my dêr ek noch by Myn heit hat de grutste lol as ik my wer ferstopje wol Myn heit hâldt my oer de kop en dan gniis ik my echt slop Myn heit hat de grutste wille as wy yn ’e plassen stampe sille Myn heit bout de moaiste hutten makket gekke heite-sturten Myn heit hat in poerbêst sin as er elke dei even boartsje kin Myn heit is de aller-, allerleafste heit om’t er tsjin my, hieltyd wer, ‘Foarút, noch íen kear’ seit!
Skriuwer: Marije Steen
TOP 5
Babyboeken € 7,50
Bisten op ’e pleats – Baby fielboekje Fan pluzige pykjes oant wollige skiep, der is foar babys in soad te ûntdekken, te fi elen en te learen mei dit stevige kartonboekje.
€ 8,99
Dit is Stip In skattich boek yn de foarm fan Stip. Om foar te lêzen, mei te boartsjen of te pronk te setten!
€ 7,50
Hoi, Stip! Dit lytse boekje kinst bygelyks oan de buggy hingje, foar in protte wille ûnderweis.
€ 10,95
De Natoer Druk op de knopkes en ûntdek de lûden út de natoer… Hoe klinkt bygelyks de see en watfoar lûd makket de kikkert?
Wêr bisto, lytse foks? Kinsto de lytse foks fi ne? Bern fi ne it hearlik om troch de gatsjes op syk te gean nei de lytse foks yn dit prachtich yllustrearre boekje.
€ 7,50
€ 9,95
Stikelbarchje Prikkeprik Giesto nei dyn holtsje moai lyts stikelboltsje kom stikelbarchje prik prik prik sille wy boartsje do en ik? In waarm boekje mei ritme en rym om de alderlytsten genietsje te litten fan taal en natuer
€ 14,99
Stip yn ’e trein - Lûdeboek
Tsjoeke, tsjoeke, tsjoek! Allegear ynstappe! Dan geane we op reis mei Stip en syn beppe. Druk op de button, dan hearst de trein!
Buorkerij
€ 12,50
In jier op de buorkerij. Maitiids boartsje de lamkes yn it lân, yn de simmer giet de boer yn ’t hea, by ’t hjerst wurdt it lân omploege en yn de winter steane de kij wer waarm en drûch op stâl. In fl apboek mei prachtige yllustraasjes fan Jonny Lambert.
Wekker wurde! Hepke Hoanne makket elkenien wekker op de buorkerij. Kinsto him helpe alle bisten te fi nen? Tear de fl apkes iepen en sjoch wa’t der tefoarskyn ‘fl oept’. Flapkes en ‘pop-ups’ stimulearje de ynteraksje, it ûnthâld en de ferbylding.
€ 12,50
Stip lûden op ’e pleats Stip helpt syn heit Simen hjoed op ’e pleats. Druk op de knoppen en hear de bistelûden. De trekker fan Stip is it alderlûdst!
€ 14,99
Pjutteboeken 30
31
Apps
foar de lytskes! Neist yn it Frysk foarlêze is it ek leuk om sa no en dan ris mei dyn lytse op de tablet te boartsjen. Witsto dat der ek in soad fergeze Fryske berne-apps binne? Hjir in oersjoch fan Fryske apps mei ferhalen, gedichten en spultsjes foar bern fan ien jier ôf.
Tomke app Ferhaaltsjes, fi lmkes, ferskes en spultsjes mei Tomke en syn freontsjes. • • • • • • • •
Lytskes Njoggen animearre Fryske berneferskes. Sjong mar mei! • • • •
Hantsjes yn ’e hichte Sykje it plaatsje op de trije sykplaten. Fûn? Sjoch nei it fi lmke en sjong it lietsje mei! De Fryske lietsjes binne songen troch Janneke Brakels mei begelieding op piano troch Cor Bakker. • • • • • • • • • • • • • • • •
Rinze de Kikkert Fjouwer boartlike e-boeken mei ynteraktive eleminten, om foar te lêzen of sels te besjen. Sjoch ek op www.rinzedekikkert.nl • • • • • • • • • • •
It Grutte Foarlêsboek In app mei prachtige ferhalen, gedichten en spultsjes, foar bern fan twa jier ôf. • • •
Wat heart wêr? Bern leare boartsjendewei foarmen te werkennen en fergrutsje harren wurdskat yn trije talen. • • • • • • • • • • • • • • • • •
32
33
Skriuwer: Klasina van der Werf
Geboorte trauma:
Soms is één gesprek genoeg
34
35
Als je met negatieve gevoelens terugkijkt op je bevalling, zwangerschap, kraamtijd of borstvoedingsperiode, kan dat gevolgen hebben voor de rest van je leven. Dat stelt geboortetraumaconsulent Jantina van der Valk. ‘Spitich genôch leit der in grut taboe op it belibjen fan dat soarte gefoelens.’
De 29-jarige Jantina van der Valk uit Deinum spreekt uit eigen ervaring. Sterker nog, haar eerste bevalling is de reden geweest dat ze geboortetraumaconsulent is geworden. In juli 2016 is haar oudste zoon Ruben thuis geboren. De placenta kwam na de bevalling niet los, waardoor Jantina veel bloed verloor. Met loeiende sirenes werd ze naar het ziekenhuis gebracht. ‘Ik tocht dat ik deagean soe. Mei in hiel raar gefoel gie ik de narkoaze yn en ik waard yn panyk wekker op de intensive care. Ik wie krekt mem wurden, mar myn berntsje wie der net en myn man wie nergens te bekennen.’ Herstelgesprek Jantina had tijd nodig om alles te verwerken, maar dat lukte niet in haar eentje. Mensen uit haar directe omgeving stonden voor haar klaar, maar echt begrijpen deden ze het niet. Daarom zocht ze hulp. ‘Yn Fryslân koe ik gjin help fine. Der wie wol gewoane traumaterapy, EMDR, mar gjin help foar befallingstrauma’s. In gat yn ’e soarch. Dêrom tocht ik: dan pak ik it sels wol op.’ Via Google ontdekte ze dat er een opleiding voor geboortetraumaconsulent was, in Renkum. Voordat ze daarmee begon, onderging Jantina eerst zelf een zogenaamd herstelgesprek. ‘Ik moast earst myn eigen befallingstrauma ferwurkje, foardat ik oare memmen helpe koe.’
Moederbrein De ‘geboortetraumatherapie’ is laagdrempelig en bestaat uit slechts één of twee herstelgesprekken. ‘De mem fertelt oer har klachten en wat der bard is. Werbelibbing is net winsklik. Ik freegje just wat der oars moatten hie. As se dat beskriuwt en har de ideale situaasje foarstelt, komt de fokus te lizzen op wat wól moai wie en ferdwine de negative gefoelens en klachten.’ Het ontstaan van een geboortetrauma heeft volgens Jantina alles te maken met het moederbrein. Als je zwanger bent, ontstaat in het intuïtieve gedeelte van je hersenen als het ware een nieuw groepje hersenverbindingen. Dit stuurt je aan tijdens de bevalling. Maar als je deze basisbehoeften niet mag volgen, kun je niet op je intuïtie vertrouwen. Daar kun je een slecht gevoel aan overhouden. Gevolgen Dat slechte gevoel kan al ontstaan door één opmerking van mensen die om je heen staan tijdens de bevalling. Jantina: ‘Soms kin in frou mei in “befalling neffens it boekje” der dochs in negatyf gefoel oan oerhâlde. Oaren sizze dan: it is ommers goed gien? De befalling is no ienkear heftich, dat heart der by. Mar as dyn gefoel oars is, dan kinsto dêr de rest fan dyn libben lêst fan hawwe.’ Voorbeelden van klachten
zijn: een knoop in je maag hebben als je aan de bevalling terugdenkt, niet met de foto’s aan de slag kunnen, problemen met de borstvoeding, moeite hebben met de moeder-kind hechting, postpartum depressie, (extreme) prikkelbaarheid, vermoeidheid, continu onder spanning staan, huilen bij de herinnering aan de bevalling of verdrietig worden als je bij iemand anders op kraambezoek gaat, helemaal niet kunnen praten, en posttraumatische stressstoornis (PTSS). Geboorteplan Voorkomen is nog altijd beter dan genezen. Daarom helpt Jantina vrouwen ook bij het opstellen van een geboorteplan. Ze maakt daarbij gebruik van het zogenaamde Meadiarium van Eliane Coutinho. Dit is veel meer dan alleen een geboorteplan. Hierin verwerken vrouwen niet alleen hun wensen en verwachtingen ten aanzien van de bevalling, maar ze schrijven ook op wie ze zijn als mens, waar ze op dit moment staan, waar ze tegenop zien, wat hen zou helpen, hoe ze de zwangerschap beleven, of hoe ze de vorige bevalling hebben ervaren. ‘Sa makkest it echt persoanlik. Foar ferloskundigen is it in prachtich middel om te sjen wa’t se foar harren ha. En memmen fine it soms dreech om guon dingen te fertellen. Opskriuwen giet faak makliker’, zegt Jantina. 36
37
9-44% van alle moeders heeft een bevallingstrauma. Daarbij gaat het alleen om de bevalling. Met de zwangerschap, kraamtijd en borstvoeding erbij gaat het eerder richting de 44% dan de 9%. Het grote bereik komt waarschijnlijk door het taboe en weinig openheid. 1% van alle moeders krijgt een posttraumatische stressstoornis (PTSS) door de bevalling, dat zijn er zo’n 5000 per jaar.
Nooit weer Na haar eerste bevalling dacht Jantina: dit nooit weer. Inmiddels is ook haar tweede zoontje Thomas geboren. Hij kwam vier weken te vroeg. ‘It wie in hiele moaie befalling, diskear sûnder bloedferlies. Ik sjoch der mei in goed gefoel op werom. De earste befalling sil ik noait ferjitte, mar ik kin der goed oer prate sûnder emosjoneel te wurden en sûnder negative gefoelens. De herinnering is no “neutraal”.’ Ondertussen geniet Jantina van haar twee zoontjes, die nu 3 en 1 jaar zijn. ‘Ik bin bliid dat ik myn befallingstrauma ferwurke ha en dat ik genietsje kin fan ús twa boefkes. Dat gun ik oare froulju ek.’ Meer informatie: www.wijdragen.nl
Boekresinsje ‘Tútsje derop!’ € 12,50
Boekresinsje fan Carin Wassenaar, mama van Milan (5 jaar) en Timo (2 jaar).
Net thuis van vakantie, vinden we hem op de deurmat. Het prentenboek ‘Tútsje derop!’. Een prachtig geïllustreerd boek over verschillende dieren die pijn hebben nadat ze een ongelukje hebben gehad. En wat helpt er dan beter dan een pleister plakken én een ‘tútsje derop’?
Mijn jongens Milan en Timo kunnen niet wachten om het boek te gaan lezen en gaan alvast aan de grote tafel zitten. Al snel hebben we het over dat tútsje, want dat betekent toch een kusje? Gaat het over kusjes geven? Het blijkt een boek vol verrassingen!
verwacht dat ze goed luisteren en goed kijken. Want welke pleister hoort er eigenlijk bij welk dier? Waar had het dier ook alweer pijn? Dit alles maakt dat Milan en Timo geen genoeg kunnen krijgen van dit boek! En die pleisters blijken dus helemaal niet meer zo eng te zijn!
Voor kinderen is dit een heel herkenbaar verhaal. Want iedereen heeft weleens zo’n klein, onhandig ongelukje. Ook bij ons zijn er in de vakantie, door het vele buitenspelen, de nodige pleisters aan te pas gekomen voor schaafwonden, bulten en splinters. Mijn jongens zijn altijd een beetje huiverig voor pleisters. Want wat doet er ook alweer zeer? De plek of de pleister?
Het boek wordt aangeraden voor kinderen vanaf 2 jaar en lijkt in eerste instantie ook vooral geschikt voor peuters. Maar zelfs Milan van 5 geniet elke keer weer als we het boek erbij pakken. Het verhaal is op rijm geschreven, waardoor het voor mij, als niet-Fries-sprekende, toch vrij makkelijk voor te lezen is. Ook de illustraties helpen hierbij. En de herhaling in het boek maakt het extra leuk; ‘It docht sa sear, gau tútsje derop, pleister… en it is wer klear!’ Kortom, dit boek is een feestje om (voor) te lezen!
Wat dit boek zo leuk maakt, is dat de kinderen ook écht een pleister mogen plakken op de zere plek van de dieren. Voor in het boek zitten 5 vrolijk gekleurde pleisters die alsmaar weer gebruikt kunnen worden en makkelijk schoon te maken zijn. En als de jongens dan ook nog eens een ‘tútsje’ mogen geven aan de dieren is dat helemaal het einde! Dit zorgt er ook voor dat de kinderen heel actief mee kunnen doen tijdens het verhaal. Daarnaast wordt er ook nog van ze 38
39
Carin is lid fan it Afûk-boekpanel. Wolsto dy ek oanmelde, boeken tastjoerd krije en dêr wat oer skriuwe? Sjoch dan op www.heitenmem.nl foar mear ynformaasje.
Douwkje Douma fan De Lemmer, troud mei Egbert, mem fan Tsjalling Jan (7), Durk Jelle (6), Jayke (2) en Jeske (0) Foto: Hippe Kiek Fotografie
Genietsje fan de brutsen nachten Trije moanne lyn is ús dochter Jeske berne. Nei twa jonges fan no 7 en 6 jier en in famke fan 2 jier sitte we foar de fjirde kear yn de lytsepoppedrokte. Ek al wisten we wat ús te wachtsjen stie, as je der ienkear yn sitte, is it dochs best wol wer even oanpoatsjen. Yn elk gesprek dat ik de ôfrûne moannen hân ha, kaam altyd wer de fraach: ‘Drok tink mei fjouwer?’ Ja fansels, it is drok mei de loopkes nei skoalle, sport of freontsjes en de waskmasine dy’t alle dagen draaie moat. Dan ek de soarch foar in lytse poppe dy’t op ’e tiid drinke en sliepe moat en fansels de oare trije dy’t harren oandacht ek nedich hawwe. Wurk? O ja, dat dogge we der ek noch by. ‘Hoe ha jim dat?’ is faak de ferfolchfraach dy’t we krije. No ja, gewoan dwaan. It is moai om te sjen dat de âldsten al gau harsels rêde kinne mei wat oanstjoering, mar ek út harrensels meihelpe om de tafel klear te meitsjen of de famkes de doar út te helpen. Sels wat fleksibel wêze as it om de húshâldlike taken giet, en net tefolle op in dei dwaan wolle, helpt ek. Sa komme we de dagen wol troch en slagget it alle moarnen noch om elk op tiid teplak te krijen. ‘Genietsje derfan!’ ropt elkenien dan ek noch. Fansels moat dat, mar wannear? Alle drokte fan sliepkes, fiedingen, húshâlden, wurk en sosjale ferplichtingen slokke hiel wat tiid op. Hoe’t we dan dochs genietsje? Op elk momint dat it kin en troch soms de boel de boel te litten. Bewust tiid mei de bern en mei elkoar trochbringe is belangriker as de steapels wask. Allegear de sliep út? Dan gean we fuotbaljen op it strân, in spultsje dwaan of jûns nei iten noch efkes mei-inoar dûnsje yn de keamer. Ja sels yn dy brutsen nachten, as it hûs hielendal stil is útsein dat lytse popke dat noch wat drinken ha wol en dat nei dy laket ast it ljocht oandochst. It is drok, mar genietsjen? Dêr meitsje we tiid foar!
40
41
Skriuwer: Froukje Sijtsma
42
“ Dyn berntsje it boarst jaan mei noait sear dwaan” Hast 70 prosint fan de memmen yn Nederlân jout de poppe nei de befalling it boarst, mar dat giet net altiten fansels. It berntsje hapt soms net goed of de mem hat pine troch it fieden. ‘Faak tinke minsken dat dy pine derby heart,’ fertelt laktaasjekundige Marije Bosma fan Borstvoedingscentrum Memmemolke, ‘mar dat is echt net sa.’
It moaiste soe fansels wêze as it berop fan laktaasjekundige hielendal net bestie. ‘Mar as it jaan fan boarstfieding problemen jout, dan kom ik om ’e hoeke te sjen. It leafst noch deselde dei.’ Faak binne memmen emosjoneel. ‘Se wolle it fieden sa graach sels dwaan en hawwe der fertriet fan dat se it berntsje net it bêste jaan kinne.’ Earst harket Marije nei wat krekt it probleem is en wat se allegear al besocht hawwe. ‘It kin wêze dat de produksje fan de molke net goed op gong komt, bygelyks as in frou in keizersneed hân hat. Mar ek de fiedingshâlding kin fan ynfloed wêze.’ Marije besiket earst de oarsaak te finen en jout dan tips foar fieden en kolvjen. ‘It is belangryk dat de noas fan de poppe by de tepel sit en de poppe dêr in sa grut mooglike hap nimme kin. De tepel moat tsjin 42
43
it sêfte part fan it ferwulft (NL: gehemelte) oankomme.’ Barsten yn de tepel wurde feroarsake as de tepel tsjin it hurde part fan it ferwulft fan de poppe oankomt. ‘Nim it berntsje mear op de ûnderearm en lis gjin hân op ’e holle, want dêr sitte ek de sykrefleksen fan it berntsje.’ De poppe regelet sels yn de earste seis wiken de molkeproduksje by de mem. ‘Hoewol’t guon âlden bern it leafst op fêste tiden drinke litte wolle, bin ik der in grut foarstanner fan om se op fersyk drinke te litten. Dus as it berntsje oan it boarst wol, lit it dan drinke en hâld it lekker ticht by dy yn ’e buert.’ It is foar de produksje belangryk dat it boarst goed leechdronken wurdt. ‘Lit ien boarst hielendal goed leechdrinke en jou dan noch in neigesetsje út it twadde boarst. By de folgjende fieding dochst dat dan oarsom.’
‘It alderbelangrykste binne de antystoff en dy’t de poppe fi a de memmemolke binnenkrijt.’
Soms komt it foar dat it boarst hiel fol sit. ‘Om in pynlike boarstûntstekking foar te kommen, is it belangryk datst it boarst goed leech krijst. Soms helpt it om sels earst te ûntspannen en it pynlike boarst te massearjen. Ast stuwing hast, remmet dat de produksje.’ Tiden hawwe tiden. Bepaalde generaasjes memmen joegen hast gjin boarstfi eding, wylst memmen fan dizze tiid just wer hiel graach tate jaan wolle oan harren bern. ‘En dat is hiel moai’, fynt Bosma. ‘It hat in soad foardielen.’ Los fan dat de molke altyd foarhannen is en dat it goed is foar it hechtsjen fan mem en bern, binne der noch folle mear foardielen. ‘It alderbelangrykste binne de antystoffen dy’t de poppe fi a de memmemolke binnenkrijt. Ut ûndersyk docht bliken dat bern dy’t memmemolke krije, op lettere leeftiid minder faak te krijen hawwe mei oergewicht, kanker en hert- en iersykten.’ Ek foar de mem sels is it sûn. ‘As je boarstfi eding jouwe, binne je fl otter op je âlde gewicht, it izergehalte bliuwt heger om’t je noch net ûngesteld wurde, en ek rint de mem minder kâns op limoerhalskanker (NL: baarmoederhalskanker).’ Dêrby jildt boppedat: hoe langer je boarstfi eding jouwe, hoe better.
Hoelang soenen je boarstfi eding jaan moatte? ‘De World Health Organization skriuwt twa jier boarstfi eding foar en by dat advys slút ik my ek oan. De earste seis moannen allinnich mar memmemolke en dêrnei is dat in moaie oanfolling op griente en fruit.’ Neffens Marije tinke in soad minsken dat dat advys allinnich foar treddewrâldlannen jildt. ‘Mar ek foar de westerske wrâld is dat it advys. Memmen kinne har dat hast net foarstelle, mar dochs is it goed om it sa lang te dwaan, benammen foar de antystoffen dy’t in berntsje fi a de mem krijt. En dêrnei kinst gewoan trochgean mei sels fi eden salang’t mem en bern it noch nofl ik fi ne.’ It falt Marije op dat memmen faak behoefte hawwe oan mear support. Fan sawol de memmen ûnderelkoar as fan de eigen famylje en freonen. It liket bytiden wol in wedstrydsje. Memmen kinne har hiel iensum fi ele as harren berntsje noch net sa goed trochsliept. Hiel faak krijt de boarstfi eding dan de skuld en seit de omjouwing dat se mar better op keunstmolke oerstappe kinne. ‘Sa skande. Lit ús de memmen wat mear stypje.’
Raynaud Ritsma Partner fan Elske Roorda, heit fan Kars. Foto: Hippe Kiek Fotografie
De geur fan luiers en gitaren En dan ynienen bist heit. Fan hast alles yn it libben kinst dy in foarstelling meitsje, mar alles dêr’tst fan tefoaren fan tinkst ‘sa sil it gean’, foel fuort doe’t ús soan Kars berne waard. Fierwei it moaiste dat my oerkommen is. Heit wurde like altyd fi er fuort. De muzyk wie jierrenlang myn nûmer 1 en heit wurde dochst net allinne. Dat lêste wie yn myn gefal nochal in syktocht mei fallen en opstean. Ast de leafde dan fynst en beslútst om der tegearre foar te gean, dan is dat hiel spesjaal. Dat it net altyd giet sa’tst fan tefoaren betinkst, waard ús al foar de berte fan Kars dúdlik. De earste swangerskip gie mis, dat is fertrietlik en sa hienen we it net betocht. Efterôf hienen wy dêr miskien daliks iepen oer wêze moatten, want pas ast soks meimakkest, fernimst dat dêr net in soad oer praat wurdt. Gelokkich wiene wy al gau foar de twadde kear ferrast. Op 2 septimber om 04:07 oere waard ús soan Kars yn goede sûnens op Elske har búk lein. Poepe, pisje, gûle en drinke, hy die alles tagelyk. Fan wa soe er dat no hawwe… Kars krige in 10 as Apgar44
45
skoare en sa waard ús soan cum laude berne. Dat hat er dan wer net fan syn heit. Mei ús twaen nei it sikehûs en mei ús trijen wer nei hûs. En al hie ik mysels foarnaam relaxt te wêzen, ik stapte ûnderweis nochris út om foar de achtste kear te kontrolearjen oft de autostoel écht wol goed fêst siet. Gelokkich hie ik it de sân kear dêrfoar goed sjoen, hy siet fêst. Nei in geweldige kreamwike komst stadichoan yn in nij ritme. It plan fan ‘ik wurkje gewoan wannear’t hy slept’ mislearre fuortendaliks. Al mei al sjoch ik no hiel oars nei alles. Oer de measte dingen meitsje ik my minder soargen. Utsein as it om Kars giet. Myn libben stie altyd yn it ljocht fan de muzyk en it spyljen fan shows troch it hiele lân. Somtiden 140 shows per jier, allegear like wichtich. Grut, lyts. En nee sizze kaam net yn my op. Mar der binne op it stuit mominten dat wy mear prate oer luiers as oer gitaren en muzyk. Optredens krije no mear gewicht. De tarieding, de show, mar ek it nei hûs gean fi elt ynienen spesjaler. Dat it sa gean soe, wa hie dat fan tefoaren ea tocht.
Marrit Heida: ‘Wy sjonge altyd “Suze nane poppe”. Want ús dochter hjit fan Suze en mei har berte ha wy in moaie poster krigen dêr’t dat ferske op stiet. No’t se hast twa jier is, kin se de earste sin al meisjonge.’
Johan Terpstra: ‘Ik sjong alle kearen Sinteklaas- en Sint Piterferskes, it hiele jier troch! Want dat moat fan har…’
Tine van Knijff-van Hijum: ‘Foarlêze! Se lêze no alwer in pear jier sels. Ik freegje noch wol alle jûnen: “Wat wie hjoed it alderleukste?” Dan kinne se mei de gedachten dêroan lekker koese.’
Sarina: ‘Mijn moeder zei altijd voor mijn kinderen een oud aftelrijmpje op: “‘len, twa, trije, de boer dy soe my krije, hy soe de faam in tútsje jaan, dat woe de frou net lije!” De kinderen vonden het prachtig! Inmiddels zijn ze 17 en 19, maar dit rijmpje kennen ze uit hun hoofd!! Zo leuk omdat mijn kinderen in Nijmegen zijn opgegroeid en zo toch de Friese taal en roots hebben meegekregen. Wanneer ze gingen slapen, zeiden we altijd: “Oant sjen, oant moarn, oant jûn!”’
Tjitske Antje Sietsma-Hazenberg: ‘Wij lezen altijd voor en brengen ze dan naar bed. Bij onze jongste zeg ik altijd het rijmpje op dat op een poster staat die op zijn kamertje hangt: “Lampke oan, lampke út, lekker sliepe, dikke tút!”’
Sliepferskes en slieprituelen Slieprituelen binne der yn allegear soarten en maten. Rymkes opsizze, bepaalde ferskes sjonge, ferhaaltsjes foarlêze, de moanne of alle knuffels wolterêsten sizze. En dy dingen leafst altyd yn deselde folchoarder. Bern sliepe der yn alle gefallen better troch.
Hester Witbraad: ‘Us bern binne al folwoeksen, mar destiids songen we in soad ferskes foar it sliepen. Foar allebeide hie ik in selsbetocht ferske en wy songen trije kûpletten fan “Ik ga slapen, ik ben moe” en faak de trije flinterferskes fan Hindrik van der Meer. Mar dêrneist wittefaak noch “In de maneschijn”, “Op een grote paddenstoel” of wat dan ek mar. En in lyts ferhaaltsje foarlêze. En as alles dan dien wie, dan noch even ta it rút út roppe: “Lekker koese ideriderien!”’
Sytske Anne: ‘Even plassen, pyjama aan en tandenpoetsen. Daarna lezen we in de schommelstoel een boek. Dan gaat het licht uit en zeggen we welterusten tegen heit, de hond, zijn knuffelaap, opa en oma en oate en pake. Tot slot zingen we “Suze nane poppe”, en dan naar bed. Als mem wegloopt, doet ze het muziekdoosje nog even aan. En dan lekker slapen.’
Tip: Je kunt gerust een boek heel vaak voorlezen. Kleine kinderen houden van herhaling. Het zorgt ervoor dat je kind meer woorden gaat leren en het is een uitstekende vorm van geheugentraining.
46
47
Sjoch op www.heitenmem.nl foar mear Fryske sliepferskes!
Alwer in Fries! 2
3
4
1
6
7
9 5 11
8
10
14 13
12
16
17
15
19
20
18 21
1. Leyna Elvira de Haan, Ljussens 2. Tieme Jan de Vries, It Hearrenfean 3. Krist Yur Hoekstra, Langwar 4. Marre van der Ploeg, Marsum 5. Djurre Boonstra, Ferwert 6. Karst Jelte Hoekstra, Rotsterhaule 7. Mila Sikkema, Hurdegaryp 8. Anne Joke Boskma, Broeksterwâld 9. Stella Hettinga, Wommels 10. Janiek Cuperus, De Jouwer 11. Lotte Groos, Drachten
48
49
12. Rixt Siderius, Bitgum 13. Lieke Bindina Wijbenga, Damwâld 14. Femke Doutzen Bokma, Hylpen 15. Yoas Jelte van Assen, Frjentsjer 16. Dieke Zonderland, Minnertsgea 17. Reitze Drint, Hoarnstersweach 18. Luca Alejandro Rodas, Ljouwert 19. Klaas Jesse van der Valk, Heech 20. Yme-Jinse Kootstra, Stynsgea 21. Jisse Jan Keuning, Berltsum
Skriuwer: Dieuwke van der Meer Foto: Hippe Kiek Fotografie
Ferneamd Sietske
Namme: Sietske de Haan Berne op: 15 jannewaris 1967 Wennet yn: Eastermar Namme beppesizzer: Sietske Elzinga Berne op: 15 jannewaris 2020 Wennet yn: Droegeham Betsjutting Sietske: sege, oerwinning
‘It wie op myn jierdei doe’t ús dochter Rennie belle. Mar se lokwinske my net allinne om’t ik myn jierdei hie, mar ek om’t ik beppe wurden wie! Echt hiel spesjaal. In moaier kado kinne je net krije. It wie in famke en se is ek noch nei my ferneamd: Sietske. Sá bysûnder! Myn man en ik soenen gau nei lytse Sietske ta, doe’t Rennie wer belle. It gong net goed. Us dochter wie thús befallen en de poppe wie hielendal slop en blau wurden. Se sykhelle net mear. It wie panyk. De ferloskundige hat Sietske reanimearre en 112 belle. Se ha doe yn it sikehûs bloedprikt en doe bliek dat Sietske it Downsyndroom hie. Se ha noch in wike op de intensive care lein. It wie in spannende tiid, mar Sietske knapte gelokkich gau op en is no sa’n bliid famke. Wy binne strontmâl mei har. Se laket werklik altyd. Wy passe ien dei yn ’e wike op en dan bliuwt se ek in nachtsje sliepen. Dêr genietsje wy sa fan! 50
51
Ik bin sels ferneamd nei ús beppe en ik fyn it ek hiel bysûnder dat lytse Sietske en ik ek deselde namme ha. Ik hie wol in bytsje in fermoeden dat it in Sietske wurde soe, om’t myn skoansoan Jacob syn mem, dy’t net mear libbet, ék fan Sietske hjitte. Tafallich no? Sietske kin elk momint in broerke krije. No’t ús dochter Rennie mei swangerskipsferlof is, sei se dat wy net beslist hoegden op te passen, want se is ommers dochs thús. Mar wy wolle har net misse. Wy passe noch moai alle wiken op ús gouden wyfke.
Baby’s houden van lezen
Skriuwer: Gertrud Palstra
Veel ouders geloven niet dat het mogelijk is om al aan baby’s voor te lezen en stellen het voorlezen uit tot hun kind twee of drie jaar oud is. Dat is jammer, want in het eerste jaar ontwikkelt een kind zich snel en leert het veel nieuwe dingen. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die als baby (vanaf drie maanden) al worden voorgelezen, het later beter doen op school. Al na vijftien maanden zijn er positieve effecten op de woordenschat.
Hoe dat werkt? Als jij je baby voorleest, krijgt hij veel meer woorden te horen dan wanneer je alleen ‘gewoon’ met hem zou praten. Baby’s zijn kleine sponsjes die alles wat er om hen heen gebeurt opnemen. Ook woorden die ze nog niet kennen. Ze willen de wereld begrijpen en letten op alles wat nieuw is. Baby’s leren woordjes door naar de plaatjes te kijken terwijl jij vertelt wat er te zien is. Met je baby op schoot een boekje ontdekken is dus erg leerzaam, maar ook heel erg gezellig. Het is een simpele en fi jne manier om met je kind bezig te zijn.
Welke boekjes zijn geschikt om voor te lezen aan je baby?
Boekjes met veel contrast, zoals patronen in zwart-wit, felle kleuren en donkere duidelijke vormen. Boekjes die de aandacht vasthouden, met bijvoorbeeld een krakende bladzijde, spiegelend glinsterfolie of een voelelement. Boekjes van hanteerbaar formaat. Niet te groot, niet te dik, niet te zwaar. Stoffen boekjes zijn ook fi jn, en boekjes met afgeronde hoeken zonder losse of scheurgevoelige onderdelen. Boekjes die te overzien zijn. Eén plaatje per pagina is genoeg. Kijk samen naar het plaatje en vertel hardop wat er te zien is. 52
53
Als je met de BoekStartbon uit het Taalkado naar de bibliotheek gaat, kun je je kindje gratis lid maken (tot 18 jaar kan ieder kind gratis lid worden van de bibliotheek) en ontvang je het BoekStartkoffertje. In het koffertje zitten voorleesboekjes en voorleestips. En wil je meer boekjes voor je kindje? Kom dan naar de bibliotheek, daar vind je prachtige boeken voor zowel de allerkleinsten als voor jezelf als ouder. Ook kun je er natuurlijk terecht voor meer tips en adviezen over (voor)lezen.
Wanneer kun je het beste voorlezen aan je baby?
Een paar keer per dag op een vast moment vijf minuten voorlezen is genoeg voor je baby. Bijvoorbeeld na het spelen en voor het slapengaan. In slaap gelezen worden geeft een fi jn en veilig gevoel. Wanneer je een rustmoment wilt inlassen, bijvoorbeeld als je kind erg actief is geweest en veel indrukken heeft opgedaan. Wanneer je kind wat extra aandacht nodig heeft, omdat het hangerig of ziek is.
Tips bij het voorlezen Leg je baby zo neer dat je oogcontact kunt maken. Je baby Laat je baby het boekje ontdekken:
kan dan zien wie er voorleest en jij
grijpen, ermee schudden en zwaaien,
kan zien wat je baby boeit.
gooien, friemelen, sabbelen…
Laat je baby rustig kijken terwijl je het boekje stil voor hem houdt en benoem dan wat er te zien is, verzin er iets bij, zing een liedje of lees de tekst. Ga niet te snel, je kindje is vaak nog lang niet uitgekeken.
Lees voor in je eigen taal. Spreek je thuis Fries of nog een andere taal dan het Nederlands? Lees dan ook in die taal voor! Een meertalige ontwikkeling levert vooral voordelen op en is zeker niet schadelijk voor het leren van de Nederlandse taal.
Meer weten? Kijk op www.boekstart.nl of download de BoekStartapp voor de nieuwste boekenen voorleestips voor je baby, dreumes, peuter of kleuter. Ook in het Fries! 54
55
Ik hâld dy in bytsje langer fêst, ik krûp dy noch wat stiver oan. Ik lês dy noch ien ferhaaltsje foar, en ik hâld dy noch eefkes by de hân.
Dieuwke van der Meer
Ik lit dy sliepe op myn skouder, en sjong in ferske, spesjaal foar dy. Want ik wit, myn lytse poppe, & dizze tiid giet hurd foarby.
Skriuwer: Dieuwke van der Meer
De 10 soarten boartersguod dy’t bern ‘nedich’ hawwe Al biedt de natuer bern mear as genôch om te boartsjen, bern wolle fansels ek graach yn ’e hûs boartersguod hawwe om mei te boartsjen en harren te ûntwikkeljen. Wolst graach wat minder boartersguod yn ’e hûs, mar wolst dyn bern ek net tekoart dwaan? Gean dan ris ûndersteand rychje nei. Ast it measte dêrfan yn ’e hûs hast, dan kin dyn bern him folop ûntwikkelje en hoechsto dy gjin soargen te meitsjen. Ut ûndersyk docht bliken dat bern kreativer wurde at se net tefolle boartersguod ta harren beskikking hawwe. Ek binne se minder gau ôflaat. It is fansels net sa dat dyn bern alles fan ûndersteand rychje ha moat. Ek hoecht it allegear net nij te wêzen en hoecht dyn bern al hielendal net fan alle soarten út it rychje in hiele protte te hawwen om lekker boartsje te kinnen.
1. Blokken
2. Nifelguod
Bern meie graach dingen bouwe. Kinst se in hûs jaan, mar noch folle better is it om se in hûs bouwe te litten. Of in toer, in hynstestâl, in kastiel of wat se op dat stuit mar wolle. Dat kin mei moaie houten blokken, mar fansels ek mei bygelyks Duplo, Lego of Kapla. Der is foar alle leeftiden wol wat. Lit har fantasy it wurk dwaan! Hast wol wat om te bouwen yn ’e hûs , mar boartsje se dêr hast net mei? Help se dan ris op wei troch se in opdracht te jaan, wat foarbylden sjen te litten of meielkoar wat te bouwen.
Ast bern frij tekenje litst, sûnder opdracht of kommentaar, tekenje se ûnbewust wat harren dwaande hâldt. Dat lit se lekker tekenje, skilderje of nifelje. En dêrfoar hoechsto echt net in kast fol nifelguod te hawwen. At se in stik papier hawwe en wat om mei te kleurjen of te fervjen is dat genôch. Der sit in lytse Picasso yn elk bern.
3. Doeken of ferklaaiersklean
8. Wat om te fielen
It moaie fan (satinen) doeken is dat it fan alles wêze kin. Do kinst derûnder krûpe, it kin in jurk wêze, in cape of kinst der in tinte mei bouwe. Mar ek ferklaaiersklean prikkelje de fantasy fan in bern. Mei in oare pet op kinne se bygelyks ynienen in plysjeman wêze.
In soad bern fine it hearlik om de sintugen te brûken. Benammen it fielen mei de hannen oan bygelyks sân, boartersslym, stientsjes, wetter of klaai is altyd in sukses by bern. Se kinne dêr har fantasy yn kwyt (taartsjes bakke) mar ek de emoasjes. Sa kinne se bygelyks rêstich wurde fan it kneden fan sân, slym of klaai.
4. Boeken Foarlêzen is hiel goed foar de ûntwikkeling fan in bern. Mar it lêzen sels is wichtiger as it hawwen fan in soad boeken. En jonge bern fine it hearlik om boeken hieltyd mar wer op ’e nij te lêzen. Om dyn bern net fersûpe te litten yn tefolle boeken, kinst de boeken dy’t dyn bern ûntgroeid is wer trochjaan oan in oar bern, lid wurde fan de biblioteek of de boeken op de bernekeamer ôfwikselje.
5. Popkes Mei popkes, dat kinne ek bisten wêze, kinne bern harren eigen belibbingswrâld neiboartsje. De popkes of lytse bistkes kinne fansels ek Barbies of popkes fan Lego of Playmobil wêze. En nochris, it is echt net nedich om dêr in soad fan te hawwen!
9. Muzyk Fan muzyk wurde wy bliid. Mar it kin ek in útlitklep wêze. In wize om te kommunisearjen. Bern fine it leuk at se wat ha om op te blazen, te slaan of nei te lústerjen. Okee, it is foar heit of mem net altyd fijn oan ’e earen, mar as it bern dêr no wille mei hat...
10. Pop / Bear Ek bern fine it fijn om te soargjen. As se in poppe of in bear ha om fan te hâlden, kin dat harren in feilich en fertroud gefoel jaan. Ek kinne se harren emoasjes spegelje op de pop of bear. Kies ek by de pop foar ien dy’t sa neutraal mooglik is, sadat it bern der sels foar kieze kin oft de pop fleurich of fertrietlik is.
6. Wat mei tsjillen Bern binne sljocht op alles wat ride kin. Oft it no in poppewein, trekker, trein of auto is, as der mar tsjillen ûnder sitte. Kies by foarkar wol deeglik boartersguod dat net oant yn detail útwurke is. Sa bliuwt der ek wat romte oer foar de fantasy fan it bern.
7. In bal Mei in bal kinst fan alles. It is it leukst om in wat lytsere en in wat gruttere bal yn ’e hûs te hawwen, sadatst der in hiel soad ferskillende spultsjes mei dwaan kinst. En it leuke is dat ballen geskikt binne foar alle leeftiden. 56
57
Miskien kinst foar dyn bern noch wat oan de list tafoegje, lykas spultsjes of puzels, wat om oan te hingjen of yn te klimmen. En miskien kin der wol wat fan it rychje ôf, om’t dyn bern dêr hielendal gjin behoefte oan hat. Elk bern is oars, dus sjoch goed nei wêr’t dyn bern ferlet fan hat.
Oeps
Blunders mei de baby Jimme binne krekt heit & mem wurden en dan wolst fansels alles goed dwaan. Mar dat falt net altyd mei as alles noch nij foar dy is. Oeps! Mar gjin noed, begjinnersfoutsjes ha wy allegear wolris makke.
Anna Minkema:: ‘Doe’t ús poppe noch mar twa moanne âld wie, gongen wy in dei nei Texel. Ik miende alles ynpakt te hawwen, mar doe’t wy op Texel oankamen en it tiid foar in fleske wie, kaam ik derachter dat ik de flesse fergetten wie. Dat gau nei in winkel om ien te heljen, mar ûndertusken hie de poppe al flink honger en wie dy net mear mei in sobber stil te hâlden. Dêrnei ha ik noait wer de flesse fergetten!’
Martine Dijkstra-Hoekstra: Dijkstra-Hoekstra: ‘Beppe soe ús lytse jonge de flesse jaan, doe’t ik oan it wurk wie. Gelokkich wie ik net lang fuort, want it woe net echt, sei beppe. Wat bliek? De dop siet noch op ’e speen!’
Thea de Boer-Bootsma Boer-Bootsma: ‘It wie july 2018, Niels wie krekt berne en it wie bloedhyt bûten. Wy rûnen yn himd en koarte broek, mar Niels mocht it fansels net kâld krije. Hy hie in romper oan mei in bokspakje deroerhinne. Doe’t de ferloskundige delkaam, hat sy him út syn lijen ferlost.’
Ferdinand: ‘De baby lag op de commode. Ik wilde even snel een nieuwe pamper pakken. Ik dacht dat ze wel zou blijven liggen. Dat had ik dus verkeerd gedacht. Boem! Gelukkig had ze niets, maar ik heb haar nooit weer één tel alleen op de commode laten liggen.’
Suzanne Postma Postma: ‘Ik had als verse mama geen idee dat er verschillende maten luiers zijn. Toen onze grote kerel na drie maanden steeds vaker begon door te lekken, vond ik dat heel irritant. Tot iemand mij erop attendeerde dat luiers maten hebben en dat maat 1 toch echt “newborn” is en na drie maanden niet meer geschikt.’
Boer: ‘Ik bin wolris mei ús soan (1) nei Ineke Tjepkema-de Boer it wurk riden, om’t ik ferjitten wie om him nei de berneopfang te bringen. Se binne ek sa lekker stil yn ’e auto.’
Freek Jan:: ‘Ik mocht altyd graach even gek dwaan mei de lytse, fleantúchje en sa. Mar as se krekt dronken hawwe, is dat wat in minder goed idee. Se spuide myn hiele gesicht derûnder.’
Femke:: ‘Ik soe in foto fan ús tegearre meitsje, om’t se sa leaf tsjin my oan lei yn bêd. Liet ik net myn tillefoan sa op har lytse holtsje falle! Ik ha my noch noait sa skuldich field!’
Pytrik de Groot: ‘Doe’t ús Janne in pear moanne âld wie, gongen we in dei te toeren lâns de Iselmar. By Koarnwert moast se molke hawwe, doe kamen wy derachter dat we alles by ús hiene, útsein de flesse fan Janne. Lokkich hat de supermerk yn Makkum flessen te keap. Gau it waarm wetter út de termoskanne deryn mei de molkepoeier. Janne bliid, wy bliid.’
Wietske van Popta: ‘Wy gongen foar it earst mei ús famke der op út. Se hie thús krekt de flesse hân, dus dy hie ik net meinommen. Wy besleaten om noch even wat te drinken yn in restaurant. Doe begong ús famke dochs wat te jammerjen, se hie sin oan in fleske. Dus ha wy hiel hurd ús kofje opdronken. Doe’t wy wer by de auto kamen, stie de autodoar noch wagewiid iepen. Mar ja, it wie de earste kear.’
Elske: ‘Se wie noch mar twa wike doe’t wy op brulloft moasten. Wy hienen har by in oppas brocht, mei fansels in fleske kolve molke. No bliek dat wy de dop net goed op it fleske dien hienen en alle molke yn ’e tas fuortrûn wie. Wylst wy yn tsjerke sieten, hat ús famke alles byelkoar raasd fan ’e honger. Sa sneu!’ 58
59
Lytse Bear fynt it hiel spannend. Hy krijt hast in broerke of suske en dêr hat er sa’n sin oan! Mar fynt er it wol sa leuk om in grutte broer te wêzen? € 13,95
Jenny: “Troch gefoelens lykas jaloersk wêzen en ûnwissigens oer de leafde fan heit en mem te beneamen en te bepraten, koenen wy ús famkes tariede op de tiid dat der yn ús húshâlding ek in soad feroarje soe.” Ingrid: “Dêr is se dan! En wat no?” is in hiel geskikt boek foar oankommende broers en suskes (en harren âlden) as tarieding foar dy nije perioade. Der wurdt op in moaie, leafdefolle manier oandacht bestege oan it krijen fan in lytse poppe. De prachtige yllustraasjes meitsje it in boek om fan te genietsjen.”
60
61
In ‘griene’ poppe
Gelokkich wurde wy ús der hieltyd bewuster fan dat wy bydrage kinne oan in better miljeu, ék ast in lytse poppe hast. Hoe? Dat begjint fansels al mei de baby-útset. Hjir in oantal tips!
Skriuwer: Dieuwke van der Meer
Bio-katoen Hieltyd mear (web)winkels rjochtsje harren op biokatoen. Doeken, tekkentsjes en klean kinst allegear fan biologysk katoen keapje. Mar wêrom soenen klean fan biologysk katoen better wêze? Under oaren om’t minsken dy’t yn de gewoane katoenyndustry wurkje faak in ûngesûn en gefaarlik libben ha, bygelyks trochdat yn de net-biologyske katoenteelt in ekstreem soad pestisiden brûkt wurde. Boppedat binne de leanen dy’t de arbeiders dêr betelle krije faak hiel leech, wat in soad earmoede feroarsaket. Fansels hat de natoer ek slim te lijen fan alle gemikaliën. Biologysk katoen wurdt ferboud mei help fan metoaden en materialen dy’t folle minder impact op mins en miljeu hawwe. By it ferbouwen fan biokatoen wurdt mear méi de natoer wurke yn stee fan te’n koste dêrfan.
Femke Kooistra: “Ik krijg veel kleding voor mijn kinderen en ik koop ook wel kleding tweedehands. Maar als ik iets nieuws koop, koop ik het zoveel mogelijk eco en fairtrade. Dit doe ik omdat ik het goede voorbeeld wil geven en goed voor onze aarde en de medemens wil zorgen. Het is vaak niet eens (veel) duurder dan kleding die niet gemaakt is met zorg voor mens en milieu.”
Utwaskbere materialen Snoetepoetsers, billedoekjes, ruften, swimruften, spuidoekjes, slabkes en sûchkompressen, se binne hjoed-de-dei allegear yn útwaskbere farianten te krijen. Ja, it kostet wol wetter om se skjin te krijen, mar faak kinne se gewoan mei de rest fan de wask mei útwosken wurde. It skeelt op jierbasis yn alle gefallen in hiele protte ôffal en it is minder belêstend foar it miljeu.
Grietje de Jong: “Ik gebruik altijd wasbare luiers omdat ik zo het milieu en mijn portemonnee spaar. En natuurlijk omdat mijn kind zo niet in aanraking komt met schadelijke stoffen uit wegwerpluiers. Ik gebruik ook wasbare billendoekjes, heel simpel: gewoon een hydrofiel die even onder de kraan gehouden is.”
Akke Huisman: “Voorheen gebruikte ik altijd wegwerprietjes voor mijn kinderen. Maar sinds we proberen het afval in ons gezin te minderen, gebruiken we herbruikbare rietjes. Die zijn echt ideaal!”
Tiny Aagtjes-Posthumus: “Wy brûke hydrofile waskhantsjes yn stee fan ‘snoetepoetsers’. We ha 2 jier lyn op fakânsje snoetepoetsers brûkt op de kemping. Nei 2 wike hie ús soan allegear útslach op syn gezicht. Neffens de húsarts in allergyske reaksje op de snoetepoetsers. Hiel logysk ek. Je smare oars ek gjin parfum of sa op it gesicht. En seker net om de mûle hinne. En wat in miljeufersmoarging ek, al dy doekjes! In pear waskhantsjes ekstra yn de waskmasine nimt echt net safolle plak yn.”
Feikje Wagenaar: “Ik zweer bij billendoekjes! Multifunctioneel!”
Marieke Jorritsma: “Ik gebruikte eerst snoetenpoetsers, maar tegenwoordig thuis washandjes, want mijn dochter kreeg er uitslag van. Voor onderweg vind ik de billendoekjes ideaal.”
Hannie Gijlers: “Wasbare luiers zijn voordeliger, beter voor het milieu, geven minder afval en het staat ook nog eens super schattig. Geen gedoe. Poep ligt op een wegwerpvelletje. Wasmachine doet de was en op een mooie dag hangt de droogmolen in de tuin vol met vrolijke luiers.” 62
63
Dieuwke Marije de Hoog: “Tijdens mijn zwangerschap heel enthousiast geworden over wasbare luiers en voor honderden euro’s aan luiers ingeslagen. In de ‘praktijk’ viel het helaas erg tegen! Ze lekten telkens. Dit vonden we erg frustrerend en we hebben ze daarom na een aantal maanden via Marktplaats weer verkocht.”
Plestikfrije materialen Heiten en memmen mei lytse bern ha faak hiel wat plestik yn ’e hûs. Plestik bekers, pantsjes, bestek, sobbers, boartersguod, pispotsjes, sûchreidsjes en gean sa mar troch. Hoewol’t in protte plestik hieltyd faker recycle wurdt, is it oer it algemien better om in natuerlik alternatyf te brûken dat 100% biologysk ôfbrekber is. Lykas bekers en pantsjes fan bamboe, sobbers fan rubber, boartersguod fan FSC-hout en pispotsjes fan plantaardige restmaterialen fan rys en bamboe. Tsjintwurdich kinne je ek drinkfl eskes krije fan rvs of fan glês mei in silikoanen hoes deromhinne foar de feilichheid.
Gerbrich Veer: “Ik ha eins hast gjin plestik yn ’e hûs, bewust net. Myn dochter fan 8 moanne hat in speen fan natoerrubber dêr’t se gek op is. It kleurige babyservys fan myn dochter is fan bamboe, dat wie in kreamkado dêr’t ik, doe’t ik yn ferwachting wie, spesjaal om frege ha. Kinst alles by wize fan sprekken letter ûnder de grûn stopje.”
Wist je dat… •
wegwerpluiers per kind zorgen voor ruim 1000 kilo aan afval?
•
wasbare luiers zorgen voor 2,3 keer minder CO2-uitstoot dan wegwerpluiers (uitgaande van wassen op max. 60 graden en zonder het gebruik van een droger)?
•
servies van bamboe helemaal biologisch afbreekbaar is?
•
biologisch katoen vaak niet eens duurder is dan ‘gewoon’ katoen?
•
natuurrubberen spenen ook 100% biologisch afbreekbaar zijn en geen schadelijke stoffen bevatten?
Te lêzen op
heitenmem.nl Poppe fan de moanne Hasto de alderleafste, moaiste en leukste poppe fan de wrâld? Upload dan in foto by ‘Poppe fan de moanne’ op heitenmem.nl. De poppe mei de measte stimmen kriget in poppe-pakket tastjoerd en komt boppedat yn de (grutte) ‘heit&mem’ te stean.
Fryske berneboeken De leden fan it Afûk-boekpanel skriuwe foar heitenmem.nl resinsjes fan Fryske berneboeken. Sjoch op heitenmem.nl en klik op ‘resinsjes Fryske berneboeken’. Dêr kinst se allegear op leeftiid en titel fi ne.
3
Fryske gedichten
trije
Oant de moanne en wer werom, sa wiis binne wy mei dy!
Fryske printables Spesjaal foar heiten en memmen, pjutteboartersplakken, skoallen, bernedeiferbliuwen en gastâlders stean op heitenmem.nl Frysktalige platen dy’t jimme sels útprintsje kinne. Leuk foar yn in listje of om sa op te hingjen. Wy ha platen mei alderhanne tema’s, sa as bygelyks maitiid, Peaske, bisten, sifers en memmedei. Sjoch op heitenmem.nl by ‘Fryske printables’. 64
65
Fryske bertegedichten of oare teksten foar op it bertekaartsje, routeksten, trouteksten en sels poesyalbumferskes binne te fi nen op heitenmem.nl. Ek kinst sokke teksten fergees troch ús neisjen litte. Mail dêrfoar nei ynfo@heitenmem.nl.
Informatie over meertaligheid Wat zijn de voordelen van meertaligheid? En zitten er ook nadelen aan? Hoe gaan mensen thuis en op school om met meertaligheid? Heitenmem.nl heeft alle vragen en antwoorden voor je op een rijtje gezet. Kijk op: www.heitenmem.nl/meertalig-opvoeden
Kreamkadootsjes op syn Frysk Lytse pop In lytse poppe regelet syn lichemstemperatuer troch waarmte ôf te jaan fia it holtsje. De poppe kin dêrtroch ek tefolle lichemswaarmte ferlieze, dêrom is it ferstannich om lytse poppen altyd in mûtske op te setten. Mûtske Lytse Pop € 5,95
Koeser Koesen giet it lekkerst mei in hearlik sêfte Koeserknyn! Yn de kleuren rôs, blau, wyt en griis te krijen. € 9,50
Set ’m op heit! It falt foar heiten net altyd ta om dy lytse earmkes en fuotsjes troch de goeie gatten yn de klean te krijen. Mei dit romperke wurdt dat wat makliker. Set ’m op heit! Do kinst it! € 9,95
Poppeboek Yn dit Witst wol hoe mâl ik mei dy bin? – poppeboek kinst allegear oantinkens kwyt oan de earste jierren fan dyn poppe. Mei romte foar dyn eigen foto’s, notysjes, gedachten en emoasjes en spesjale sluven foar bygelyks it bertekaartsje en in hierlokje. In prachtich oantinken foar letter. € 14,95
Stip In prachtich nij Stipboek foar de alderlytsten, dat yn de foarm fan Stip makke is! Leuk om mei te boartsjen én leuk as dekoraasje op ’e bernekeamer. Foar € 8,99 te krijen yn de boekhannel.
Lytse fliber Dizze bandana’s steane net allinnich hiel leuk, se binne ek nochris hiel praktysk by trochkommende toskjes en smoarge toeten. De slab is mei 2 drukknoopkes yn trije stannen te ferstellen. Geskikt fan de berte ôf oant sa’n 2 jier. € 6,95
Suze nane poppe Heit&mem hat moaie berneposters te keap mei Fryske teksten, ferskes en gedichtsjes. De posters, op A4–formaat, binne foar € 2,50 te bestellen. Besjoch se allegear fia websjop.afuk.frl
Boppesteande produkten binne allegear te bestellen fi a www.websjop.afuk.frl of te heljen by de Fryske boek- en kadowinkel fan de Afûk yn Ljouwert (skean tsjinoer de Aldehou). 66
67
Tjalling de Vries is sinds 1991 algemeen kinderarts in het Medisch Centrum Leeuwarden.
Gele baby De kleine Christian ligt bij moeder als ik de kamer binnenkom. Ik stel me voor en feliciteer haar met zijn geboorte. Gisteravond beviel ze van Christian. Het is een mooi mannetje met alles erop en eraan. De reden dat ik moet komen is dat de verpleging hem nu al geel vindt. Ik bekijk Christian en inderdaad, ook ik vind dat hij geel is. De meeste baby’s zijn in de eerste levensdagen wat geel. Dat is een normale baby-geelzucht. Dat komt omdat de lever de afvalstof uit oude bloedcellen, bilirubine, niet snel kan verwerken. Dat is op zich niet erg. Maar als daar te veel van is, kan de lever dat soms niet goed verwerken. Dan ontstaat een ernstige geelzucht. Dan is er zoveel afvalstof dat het de hersenen kan beschadigen. Dat gebeurt heel zelden, omdat we daar goed op letten. Christian is al op de eerste levensdag geel en dat hoort niet. De meeste baby’s worden vanaf de derde dag geel. We doen bloedonderzoek om te kijken hoe hoog de waarde van die gele afvalstof is. Ook moeten we weten wat de reden is dat Christian zo geel is. Het bloedonderzoek laat zien dat er te veel gele afvalstof is. Christian moet naar de kinderafdeling. Ik leg dat uit en vertel wat er kan gebeuren. Moeder zegt, tussen de tranen door, dat ze het snapt en het goedvindt. 68
69
Zodra Christian op de kinderafdeling is, gaat hij onder de blauwe lamp. Blauw licht breekt de gele stof af en maakt die onschadelijk. De bloedwaarde van de gele stof is zo hoog dat we twee blauwe lampen en een matras die blauw licht geeft, inzetten. Christian ligt in de luier en zijn ogen zijn afgedekt ter bescherming. De uitslag van het laboratorium komt een paar uur later: er is een bloedgroepprobleem. Het lichaam van moeder heeft antistoffen gemaakt tegen de rode bloedcellen van Christian. Daardoor gaan die sneller kapot en komt veel gele afvalstof vrij. Het is een bekende oorzaak van ernstige geelzucht. Ondanks alles loopt de bloedwaarde van de gele afvalstof op tot een gevaarlijke hoogte. Daar moeten we iets aan doen. We leggen een slangetje in een bloedvat van de navelstreng. We knippen de navelstomp door en zoeken de ader. Voorzichtig schuiven we daar een slangetje in. Met een röntgenfoto controleren we of deze goed ligt. Dat is gelukkig het geval. Daarna nemen we via dat slangetje telkens 15 milliliter bloed af en spuiten voorzichtig evenveel bloed van een donor terug. Dat herhalen we 40 keer. Hiermee verwijderen we de gele afvalstof. De ingreep heet wisseltransfusie. Het is een langdurige ingreep en moet rustig gebeuren. Voor het afnemen van
Geelzucht Elke dag vervangen nieuwe rode bloedcellen de oude. Hierbij ontstaat een roodgekleurde afvalstof (‘heem’). De lever verwerkt deze rode stof tot bilirubine. Bilirubine is geel. De lever verwerkt dit verder tot een bruingekleurde afvalstof. Dit verlaat de lever via de gal. Het komt in de darm en wordt uitgepoept. Bij veel kinderen kan de lever na de geboorte niet alle bilirubine snel genoeg verwerken. Hiervan is er gewoon even wat te veel. Deze kinderen, ongeveer 70% van alle pasgeborenen, worden een beetje geel. Dat duurt even, gaat vanzelf over en is ongevaarlijk. Bij veel minder kinderen (4%) is het wel een probleem. Zij worden heel erg geel. Dat kan gevaarlijk worden. De blauwe lamp, fototherapie, helpt de bilirubine te verwerken. De meest voorkomende oorzaak van ernstige geelzucht is een te snelle bloedafbraak door antistoffen van moeder tegen de bloedcellen van het kind. Soms worden de bloedcellen meer afgebroken omdat ze zwak zijn door een aangeboren afwijking. Ook kan geelzucht bij baby’s ontstaan door een zieke lever. Bij oudere kinderen en volwassenen is geelzucht bijna altijd een gevolg van leverziekte.
bloed neem ik een paar minuten en voor het teruggeven net zoveel tijd. Christian merkt er niets van. Hij slaapt en doorstaat de ingreep goed. De wisseltransfusie heeft succes. De waarde van de afvalstof in het bloed is na afloop mooi gedaald. Christian ligt nog drie dagen onder de blauwe lamp en dan is de geelzucht voorbij. Hij gaat naar huis. Omdat hij een grote kans op bloedarmoede heeft, de antistoffen blijven de eerste maanden de rode bloedcellen afbreken, controleren we hem wekelijks. Na vier weken is hij erg bleek. Hij drinkt moeizaam, vertelt moeder. Dat is een teken van ernstige bloedarmoede. Daarom geven we hem een bloedtransfusie. Dat doet hem goed. Hij drinkt na de transfusie weer als een tierelier, zoals moeder dat noemt.
Als hij drie maanden oud is, komt hij voor het laatst en dat is vooral om nog eens met zijn ouders door te spreken wat er allemaal gebeurd is. Ze vonden de opname eng en spannend. Christian groeit en ontwikkelt zich goed. Ze genieten elke dag. Natuurlijk onderzoek ik hem van top tot teen. Hij ziet er goed uit, hart en longen klinken normaal. Als moeder de luier afdoet en ik de navel bekijk, kijkt Christian me aan en plast over mijn handen. Laat hij me zo weten wat hij ervan vindt? We sluiten af en nemen afscheid. Ik hoop natuurlijk dat de herinnering aan de opname wegzakt en die aan het over de handen plassen blijft.
70
71
Tiid om te sliepen leafste fan my. De stjerkes dy skine yn ’e loft ek foar dy. Tiid om te sliepen pak dyn bear, lekker sacht. Jou dy mar del, en sliep lekker fannacht.
Dieuwke van der Meer
&
De rinkelbel | De rammelaar
De poppe | De baby
De sobber / styk / it sûgerke | De speen
It rinstek | Het loophek De widze | De wieg
De earrebarre | De ooievaar
It ruft | De luier
De twilling / twaling | De tweeling
De bernewein | De kinderwagen
Yn ferwachting / swier wêze | In verwachting / zwanger zijn
72
Tomke is by Yana Yu. ‘Wat hasto mei dyn búk?’ freget Tomke. ‘Ik haw in baby yn ’e búk,’ seit Yana Yu, ‘krekt as juf Klaske.’ Se wiist nei har trui. Under har trui sit in bult. ‘O, dêr komt de baby al’, ropt Yana Yu. Mei in grutte swaai lûkt se har poppe ûnder de trui wei. ‘Ik haw in baby!’ ropt se bliid. ‘Wat in leave baby’, seit Tomke. ‘Hoe hjit de baby?’ freget er. Se tinke beide djip nei. ‘Tomke!’ ropt Tomke. ‘Nee,’ seit Yana Yu, ‘dat kin net. It is in famke.’ ‘O,’ seit Tomke, ‘nee, dan kin “Tomke” net.’ ‘Se hjit fan Poppy’, betinkt Yana Yu. ‘Ja, dat is in moaie namme’, fynt Tomke. ‘Sille we no bûten boartsje?’ ‘Dat kin net’, seit Yana Yu. ‘Poppy moat in skjin ruft oan.’ Yana Yu giet oan ’e gong mei doekjes. Tomke suchtet. Wat duorret it lang.
Hy wol nei bûten. Poppy hat no in skjin ruft. ‘Sille we nei bûten?’ freget Tomke. ‘Och, moatsto sa gûle, Poppy?’ seit Yana Yu. ‘Ik sil in fleske foar dy meitsje.’ Se giet oan ’e gong mei it fleske. Tomke rint nei bûten. Hy giet wol allinnich te fuotbaljen. Neat oan, sa’n Poppy. ‘Wat is deroan, Tomke?’ freget de mem fan Yana Yu. ‘Ik wol graach bûten boartsje’, seit Tomke. ‘Yana Yu net. Sy wol mei Poppy boartsje.’ ‘Mar it kin dochs ek beide?’ seit de mem fan Yana Yu. ‘Wachtsje mar efkes.’ Even letter komt Yana Yu nei bûten. Mei har poppewein. Poppy leit yn ’e wein. ‘Wolsto ek triuwe, Tomke?’ freget se. ‘Ja, leuk!’ ropt Tomke. Dêr rinne Tomke en Yana Yu. Tegearre triuwe se de wein. Wat giet dat moai! Toch wol leuk, sa’n Poppy.
Skriuwer: Berber Spliethoff Yllustraasje: Luuk Klazenga
Poppy
Ik langje en ik leavje myn dagen fol mei dy. Kom by my leaf berntsje, ik bin sa wiis mei dy. De wrâld is sa ôfgryslik grut en do sa lyts, sa tear. Ik dream dy en omearmje dy, do bist myn alles en noch mear.
