3 Ezagutu literatura

Euskal literatura idatziaren hastapenak

Euskal literatura idatziaren hasiera xvi. mendean izan zen, 1545. urtean. Izan ere, urte hartan argitaratu zen euskaraz idatzitako lehen literatura-lana: Bernart Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae. Alabaina, lehenagoko hainbat testigantza idatzi ere heldu zaizkigu.

Lehen testigantza idatziak

• Euskararen testigantza idatzirik zaharrenak erromatarren garaikoak dira. Frantziako Akitania eskualdean aurkitutako hilarri eta aldare etan idatzitako jainkoen eta garaiko pertsonen izenak dira gehienak, adibidez: ANDEREXO, ASTOILUN, SEMBE…

• xi mendean, Donemiliagako glosak ditugu. Errioxako Donemiliaga Kukula monasterioko liburu batean, euskaraz idatzitako lehen esaldiak aurkitu ziren, gaztelaniazko lehenengo hitzetako batzuekin batera. Latinez idatzitako liburua izan arren, apaiz batek glosa edo ohar argigarriak idatzi zituen euskaraz, marjinetan: Izioqui dugu eta Guec ajutu ez dugu Dena den, hizkuntzalariak ez dira oraindik gai izan esaldion esanahia argitzeko. Edonola ere, Donemiliagako glosek aditzera ematen dute garai hartan euskaraz egiten zela Errioxan.

• Mende bat geroago, Aimery Picaud izeneko frantses erromesak Euskal Herria zeharkatu zuen, Donejakue bidea egiten ari zela. Bidaiako bizipen guztiak liburu batean jaso zituen, latinez. Euskaldunek tratu txarra eman omen zioten; hala ere, hiztegitxo bat ere osatu zuen, bidaian entzundako zenbait hitzen latinezko eta euskarazko ordainekin.

Lergako (Nafarroako) elizan aurkitutako hilarrian ere badira euskarazko testigantza idatziak. Hilarri hori K.o. ii. mendekoa da, eta UMME SAHAR hitzak ditu idatzita.

• Ondorengo mendeetan, oso urriak izan dira euskaraz idatzitakoak. Zenbait testu ofizialetan (hala nola Nafarroako xiii . mendeko Foru Orokorrean), beste hitz eta esaldi batzuk ere aurkitu dira: «[…] De cada deven yr a la veya o el echaiaun o ela echandra ».

Donemiliagako glosak

Ariketak

1 Bilatu Akitaniako inskripzioetan aurkitutako beste euskal hitz batzuk, eta azaldu esanahia. Gero, bilatu informazioa eusko-akitaniera delakoari buruz.

2 Ikertu gehiago Donemiliagako glosei buruz: a) Bilatu Donemiliaga Kukulako monasterioei buruzko informazioa. b) Zer kodexetan eta zer glosatan daude euskarazko hitzak? Eta gaztelaniazkoak? c) Zer diote ikerlariek lehen euskal esaldiez? Idatzi adituen teoriak.

3 Irakurri Aimery Picauden hiztegiko pasarte hau, eta identifikatu euskarazko hitzak eta latinezko ordainak. Gero, erantzun galderei: Barbara enim lingua penintus habentur. Deum vocant Urcia, Dei genitricem Andrea Maria, panem ogui, vinum ardum, carmen aragui, iscem araign, domun echea, dominum domus iaona, dominam andrea, eccleiam elicera, […] tricium gari, aquam uric, regem ereguia, sanctum Iacobum Ianoa domne Iacue.

• Nola esaten dira hitz horiek guztiak gaur egungo euskaran?