BIDAIA KULTURALA

Zuen institutuko DBH 4ko frantseseko ikasleek aukera paregabea izango dute datozen egunotan: Parisera bidaia egitea. Aurreko hiru ikasturteetan ikasitako frantsesa gogoratzeko eta praktikatzeko aukera izateaz gain, ikasleak Frantziako hiriburuko sekretuak ezagutzen saiatuko dira.

Bost egun emango dituzte, guztira, Parisen, eta ia denetik egiteko asmoa dute: ibilbide kulturala eta historikoa hiriburuan zehar, frantsesa praktikatzeko lantegiak paristar gazteekin, erosketak denda ospetsuetan, jatetxe ezagun batean frantses sukaldaritza dastatzeko aukera, etab. Bidaia luzea dirudi, baina Frantziako hiriburuan badago zer eginik.

Bon voyage!

Entzun

1 Bidaiaren lehen egunean, ikasleek bisita historikokulturala egin dute Parisen zehar. Entzun eta erantzun galderei:

• Parisko zer bost leku edo eraikin ospetsu bisitatu dituzte ikasleek?

• Zeri dedikatuta daude Garaipenaren Arkuko lau zutabeak?

• Zer interesgune ditu Invalides eraikinak?

• Zer dio gidariak Auzo Latinoko bi kafetegi ospetsuk duten harremanari buruz?

• Eta Concorde plazaren tamainaz?

2 Adierazi esaldi bakoitza Parisko zer monumenturi dagokion.

– Kristo aurreko monumentu bat dauka.

– 1793an inauguratu zuten.

Hasiera batean, paristarrek ez zuten gogoko.

– Herriaren handitasunaren erakusgarri da.

Napoleonen hondarrak daude han.

– Marka hautsi du, bisitari-kopuruari dagokionez.

3 Osatu esaldiak, testuko informazioa erabiliz.

… izeneko plazan amaitzen da Parisko kale nagusietako bat, … delakoa.

Eiffel dorrea … zela eta eraiki zuten, eta … metro garai da.

Café de la Flore eta Les Deux Magots kafetegietan biltzen ziren … mendeko … ezagunak, hala nola … eta …

– Louvre museoak … pieza historiko ditu.

Concorde plazako obeliskoa … ekarri zuten.

4 Gidariak zenbait esapide tartekatu ditu, frantsesez. Azaldu zer esan nahi duten, eta bakoitzak zer funtzio duen diskurtsoan. Behar izanez gero, bilatu sarean:

Solasean

5 Bilatu Parisko plano bat, eta adierazi ikasleek egindako ibilbidea. Gero, kokatu aurreko ataleko leku guztiak, baita hauek ere: Georges Pompidou Zentroa , Hôtel de ville udaletxea , Orsay museoa , Opera , Sorbona . Kontatu, bi lerrotan, leku horietako bakoitza zer den.

6 Zer-nolako komunikazio-arazoak izan ditzake ikasle talde batek atzerrira egindako bisitaldi batean? Hiruko taldetan jarrita, egin zerrenda.

7 Paris hiri globala da. Taldeka jarrita, ikertu eta eztabaidatu honako hauei buruz: a) Hiri multietnikoa denez, mundu osoko kulturak ezagutzeko aukera dago han. Bilatu informazioa honako hauei buruz:

Institut du Monde Arabe Quai Branly Museoa

Parisko Eskual Etxea

Guimet Museoa

Marais judutar auzoa b) Frantziako hiriburua lehen mailako ekonomiagunea da. Bilatu informazioa, eta komentatu nolako eragina duen Parisek arlo hauetan: Moda , Turismoa , Finantzak , Kultura , Hezkuntza

8 Hausnartu turismo-gidarien lanari buruz, binaka jarrita:

• Zer-nolako ezagutzak izan behar ditu gidari on batek?

• Badu garrantzirik hitzik gabeko komunikazioak bere lanean?

• Bururatzen zaizue bisita gidatuak egiteko modu berritzailerik? Egin proposamenak, zuen adineko gazteengan pentsatuta.

Sortu audiogida bat

9 Taldeka, audiogida bat sortuko duzue.

1. Egin bosteko taldeak. Talde bakoitzak bere audiogida sortu beharko du, gainerako ikaskideei ibilbide historiko-kulturala proposatzeko.

2. Lehenik eta behin, erabaki audiogida zer lekuri buruzkoa izango den. Gero, bilatu informazioa toki horretako interesgune nagusiei buruz: eraikin historikoak, museoak, aisialdirako guneak… Halaber, bilatu aukeratutako lekuari buruzko datu orokorrak, datu historikoak…

3. Erabaki zer ibilbide egingo duzuen.

4. Idatzi gidoi txiki bat; ibilbidearen berri emango duzue. Gainera, bisitatu beharreko lekuak azalduko dituzue, labur-labur. Datu praktikoak ere aipa ditzakezue: prezioak, ordutegiak, jatetxeak, kafetegiak…

5. Grabatu 3-5 minutuko audioa, idatzitako gidoiari jarraituz. Gogoratu grabaketa leku isil batean egin behar duzuela.

Hausnartu!

Demagun enpresa batek interesa duela, zuen audiogida erosteko. Hausnartu:

• Noren interesekoa izan daiteke produktua?

• Zer egingo zenukete audiogida hobetzeko?

10 Iritsi da bisitaldiaren eguna! Trukatu audiogidak zuen artean, eta egin bisitaldi kulturala. Gero, talde handian, komentatu ibilbide guztiak.

Hizkuntza eta gizartea Euskararen jatorria

Hasi aurretik…

Taldeka, eztabaidatu aipu honi buruz:

«Zalantzarik gabe, euskararen iraupena da gertaera historikorik harrigarrienetako bat. Zenbait milurtekotan inbasioak eta eragina izan dituen jatorrizko hizkuntza baten biziraupen kasu bakarra da Europan, eta, osagai arrotz asko onartu baditu ere, jatorrizko nortasuna mantendu du».

Antonio Tovar

Dakizunez, euskara hizkuntza bakartua da, ez baitakigu zer jatorri duen. Horrek ez du esan nahi beste hizkuntza batzuekin loturarik ez duenik; izan ere, euskaldunek historian zehar harreman estua izan dute inguruko herriekin. xix mende-amaieran eta xx mende-hasieran, euskararen jatorria ikertzeko eta ezagutzeko ahaleginak egin zituzten hainbat ikerlarik eta hizkuntzalarik. Horrela, euskararen jatorriari buruzko zenbait teoria proposatu zituzten. Jarraian, teoria aipagarrienak aztertuko ditugu.

Euskara eta iberiera

Teoria eusko-iberiarraren arabera, euskara Iberiar penintsulan hitz egiten ziren hizkuntzetatik geratzen zaigun aztarna da. Erromatarrek penintsula konkistatu aurretik, iberiera mintzatzen zen Mediterraneo inguruan, eta ikertzaileek antzekotasunak aurkitu zituzten iberieraren eta euskararen hitz batzuen artean: abar (iberiera) – adar (euskara), bios (iberiera) – bihotz (euskara)… Hortaz, teoria honen arabera, euskara eta iberiera ahaideak ziren. Erromatar konkistaren ondorioz, Iberiar penintsulako hizkuntza guztiak desagertu ziren, euskara izan ezik.

Teoria eusko-iberriarrak berebiziko indarra izan zuen xx mendera arte, eta hainbat ikertzailek babestu zuten: Larramendik, Astarloak, Humboldt-ek… Hala ere, gaur egun ez du inolako funtsik.

Euskara eta Afrikako hizkuntzak

Hainbat hizkuntzalarik, hala nola Schuchardt-ek eta Tovarrek, antzekotasunak aurkitu zituzten euskararen eta Afrika iparraldeko zenbait hizkuntzaren artean; amazigera da hizkuntza horietako bat. Ikerlariek diotenez, maila fonetikoan eta lexikoan dute antz handiena euskarak eta Afrikako hizkuntzek; maila morfologikoan eta sintaktikoan, aldiz, ez zuten antzekotasunik aurkitu. Teoria honen babesleen arabera, duela milaka urte, Sahara inguruko herriek iparralderantz egin zuten, eta Europara iritsi ziren. Garai batean, teoria honek ospe handia izan zuen; hala ere, gaur egun baztertuta dago.

Iberiar penintsularen ekialdean egon ziren iberriarrak, Mediterraneoko kostalde osoan zehar.

Elxeko Dama da iberiar artearen adibide gorena. Gaur egun Madrilen dago, Arkeologia Museo Nazionalean.

Euskara eta Kaukasoko hizkuntzak

Teoria honek euskara eta Kaukasoko hizkuntzak lotzen ditu (georgiera, txetxeniera…). Kaukaso mendiak Europa hego-ekialdean daude, Armeniako eta Georgiako lurretan, Itsaso Beltzaren eta Kaspiar itsasoaren artean hain zuzen. Zenbait hizkuntzalarik erakutsi zutenez, euskarak parekotasun handiak ditu Kaukasoko hizkuntzekin, bereziki georgierarekin: ergatiboaren erabilera ( Nork kasua), pluralgilea aditzetan, perpauseko hitzen ordena, zenbait eremutako lexikoa (abeltzaintza, nekazaritza)… Errusiako eta Georgiako hizkuntzalariek babestu zuten teoria hau nagusiki.

Beste teoria batzuk

• Euskara bertako hizkuntza dela ere babestu izan dute askok. Ikertzaile batzuek, hala nola Joxe Migel Barandiaranek eta Koldo Mitxelenak, euskara hementxe sortu zela uste zuten. Euskaldunak, hortaz, Cro-Magnon gizakiaren ondorengoak dira, eta Neolito Arotik beren kultura eta hizkuntza bertako lurraldean garatu dute. Barandiaranen ustez, hizkuntzan bertan dago horren froga: euskarak, lanabesak izendatzean, Harri Aroko gizakien bizimodua adierazten du; izan ere, hainbat tresnen izenak, haitz hitzetik sortuak dira ( aizkora, aitzur, aizto… ).

• Substratu baskonikoaren proposamena Theo Venneman alemaniar ikerlariak egindako proposamena da. Vennemanek dioenez, azken izotzaldiaren garaian, duela 20 000 urte inguru, Europako herri asko Pirinioetan bildu ziren, aterpe bila. Hantxe sortu zen protoeuskara. Izotzaldia bukatuta, giza talde horiek sakabanatu egin ziren, eta Piriniotako hizkuntza eraman zuten Europan zehar. Indoeuropar hizkuntzak iritsi zirenean, desagertu egin zen protoeuskara, Pirinio inguruan —gaur egungo euskal lurraldean— izan ezik.

Tubalismoa

Garai batean, funtsik gabeko zenbait teoria sortu ziren euskararen jatorriari buruz. Kontakizun mitikoetan oinarritutakoak ziren gehienak; Tubalismoa dugu horietako bat.

Teoria horren arabera, euskara Babelgo nahastean sortutako 72 hizkuntzetako bat da. Geroago, Tubalek —Noeren ilobak— euskara ekarri zuen Iberiar penintsulara. Teoria honek ez du inolako oinarri zientifikorik, eta jatorri biblikoa ematen zion euskarari. Garai bateko ideologiarekin bat zetorren, eta euskara goraipatzeko erabiltzen zen.

ARIKETAK

1 Bilatu informazioa William Humboldt-i buruz, eta erantzun galdera hauei:

• Nondik datorkio lotura euskararekin?

• Zer lan argitaratu zituen, Euskal Herrira bidaia egin ondoren?

• Zer ondorioztatu zuen, euskarari dagokionez?

2 Lotu iberieraren hitzak euskal hitzekin. cais iliberris neska ilun ildun hiri berri gaitz hisca

3 Zer da Babelgo mitoa? Bilatu eta idatzi, labur-labur.

4 Bilatu informazioa protoeuskarari buruz, eta azaldu zer den, 4-5 lerrotan.

5 Interpretatu. Taldeka, irakurri aipu hau, eta hausnartu:

«Euskararen benetako misterioa iraupena da, ez jatorria». Koldo Mitxelena

• Zer esan nahi du Mitxelenak? Lotu aurreko orrialdean ageri den aipuarekin, eta azaldu.

• Ados zaudete Mitxelenak eta Tovarrek diotenarekin?

• Jakingo da inoiz zein den euskararen jatorria?

1 Komunikatu

Hizkuntza eta gizartea

Euskal tribuak

Erromatarrak heldu orduko, sei tribu nagusi zeuden Euskal Herrian: autrigoiak, karistiarrak, barduliarrak, baskoiak, beroiak eta akitaniarrak

Tribu bakoitzak bere lurraldea zuen; hala ere, lurralde horiek ez datoz guztiz bat gaur egungo banaketa administratibo-politikoarekin.

Euskararen historia: Antzinaroa

Aurreko puntuan aurreratu dugunez, euskaldunek beste herri eta kultura batzuekin izan dute harremana historian zehar. Izan ere, Euskal Herria leku estrategikoan dago, eta herri asko, hala nola zeltak edota erromatarrak, gure lurraldetik igaro dira. Jarraian ikusiko dugu prozesu historiko horrek gure bizimoduan, mundu-ikuskeran, kulturan eta hizkuntzan zer-nolako aztarnak utzi dituen.

Antzinako herriak eta euskara

• Zeltak K. a. x. mendean heldu ziren penintsulara, Alemaniako Rhin ibaiaren ingurutik etorrita. Dirudienez, Euskal Herria zeharkatu, eta Ebro ibaiaren hegoaldera jo zuten. Gurean ez, baina penintsulako beste leku askotan eragin handia izan zuten. Haien konkistaren ondoren, zeltiberiera izeneko hizkuntza sortu zen.

Zeltak aztarna txikia utzi du euskaran. Hala ere, zelteratik mailegatu ditugu zenbait hitz (gezi, maite…) eta leku-izen (Zegama, Nerbioi, Arno…).

• Galiarrak Frantzia iparraldetik iritsi ziren Akitaniara, eta Garona ibaiaren inguruan kokatu ziren. Hala ere, ordurako ez zen euskara egiten eremu

Erromatarrak eta euskara

Erromatarrak K. a. 180 urte inguru an iritsi ziren gurera. Izan ere, Europa osoan hedatu zuten inperioa, eta, Iberiar penintsulan sartzeko, ezinbestekoa zuten gure lurraldea zeharkatzea. Bi eskualde nagusitan zatitu zuten Euskal Herria: Saltus Vasconum zeritzona (Euskal Herriko alde menditsua hartzen zuen horrek; hau da, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako mendialdea), eta Ager Vasconum delakoa (Arabako lautada, eta Nafarroa erdialdea eta hegoaldea). Garai hartan, Pompaelo (Iruñea) zen hiri nagusia.

Erromatarren kulturak eragin handia izan zuen konkistaturiko lurralde guztietan. Nonahi hedatu zituzten beren mundu-ikuskera, kultura, hizkuntza, berrikuntza teknikoak, ohiturak… Euskal Herrian ere aztarna nabarmena utzi zuten. Oro har, erromanizazio-prozesua egon zen, bereziki Ager eskualdean.

Latin ak, erromatarren hizkuntzak, eragin handia izan zuen euskaran :

• Lexikoa da adibiderik argiena. Adituen ustez, gaur egungo euskal hitzen % 60-65 inguruk latindar jatorria dute. Adibidez: aingura (ancora), gaztelu (castellum), eliza (ecclesiam), gurutze (crucem)…

• Gramatikan, egitura sintaktiko eta aditz-molde berriak sortu ziren latinaren eraginez: latinezko -tum atzizkitik sortu zen euskal -tu atzizkia; atzizki hori aditzak sortzeko erabiltzen da: jarraitu, ukitu, hartu

Ariketak

6 Egiaztatu. Ikertu zeltaren aztarnak euskal toponimian: a) Bilatu informazioa Ultzama toponimoaren etimologiari buruz, eta egin loturak Soriako Osma toponimoarekin. b) Zer lotura dute Gipuzkoako Deba ibaiak eta Kantabriako Deva ibaiak? Bilatu etimologia, eta azaldu.

7 Esan euskal hitz hauetako bakoitzak zer latindar hitz duen oinarrian: abendu, pago, kate, lore, errege, denbora, errota, tipula, gorputz, gela.

8 Binaka, bilatu euskal jatorria duten leku-izen hauek,eta kokatu mapa batean: Lascuarre, Urbel, Ochánduri, Ayerbe, Aran, Úzquiza, Ezcaray, Igüerri, Ollauri, Sajazarra. Gero, erantzun:

• Gai zarete toponimo horien etimologia azaltzeko?

• Zer esan nahi ote dute toponimoak osatzen ditutzen -uri , -be, -zarra , -bel , -caray elementuek?

• Bilatu toponimo horien etimologiari buruzko azalpenak, eta azaldu.

Irulegiko eskua; <<sorioneku>> hitza dauka idatzita.

Hizkuntza baskonikozko idazkunik zaharrena aurkitu dute Nafarroan, K.a. i . mendekoa: ‘sorioneku’ www.berria.eus (2022-11-14).

• Zer da Irulegiko eskua? Non aurkitu dute?

• Zergatik da hain garrantzitsua aurkikuntza hori?

• Euskararen historiari buruzko zer ikuspegi berri dakar aurkikuntzak? Zer diosku antzinako baskoien idazketari buruz?