Rrugëtim i mjeshtërive tradicionale në Kavajë
Rrugëtim i mjeshtërive tradicionale në Kavajë
fije balte
Rrugëtim i mjeshtërive tradicionale në Kavajë
Përgatitën për botim: Irhan Jubica
Liridona Ura
Maj 2023
ISBN 9789928477309
Ky botim Ă«shtĂ« hartuar nĂ« kuadĂ«r tĂ« projektit âRijetĂ«zimi i zejeve tradicionale nĂ« KavajĂ«â nĂ« kuadĂ«r tĂ« programit EU4Culture, financuar nga Bashkimi Europian dhe zbatuar nga UNOPS nĂ« bashkĂ«punim me MinistrinĂ« e KulturĂ«s. PĂ«rmbajtja e tij Ă«shtĂ« pĂ«rgjegjĂ«si e vetme e Help dhe Fondacionit Gjirokastra dhe nuk pasqyron domosdoshmĂ«risht pikĂ«pamjet e Bashkimit Europian dhe/ose UNOPS.
PĂ«rmbajtja
Kujtesa e fijeve nga balta te realiteti virtual, 9
Një shekull kohështrirje, 12
Zhvillimi natyror i artit të punimit me dorë, 15
Rritja cilësore e zejeve të reja dhe tradicionale, 27
Leshpunuesja, 29
Poçeria, 35
Qelqi, 45
Rënia e beftë dhe të paepurit që nuk do të jenë të fundit, 61
Ligor Kostrista, 63
Ismete Shaba, 69
Myzejen dhe Luçie Hoxha, 73
Florida Gjergji, 79
Lulzime Krasnaj, 83
Myrvete Topi, 87
Suzana Istrefi, 91
Ferid Qarri, 95
Arkeologjia industriale dhe punishtet si destinacione të turizmit të përvojës, 105
Ish-Fabrika e Qelqit, 105
Muzeu Etnografik, 115
Qendra e Zhvillimit të Artizanatit, 119
Kostrista Ceramic Art, 125
End e thur, 131
Burime, 135
Tregues i fotografive dhe skicave, 141
1. A është artizanati një pasion vetëm i brezit të tretë?
Kujtesa e fijeve nga balta te realiteti virtual
â
Fije balteâ Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« sjellĂ« nĂ« vĂ«mendjen e kohĂ«s sĂ« sotme kontributin e traditĂ«s artizanale tĂ« KavajĂ«s nĂ« mozaikun e kulturĂ«s sĂ« re popullore shqiptare. QĂ«llimi i kĂ«saj nisme Ă«shtĂ« krijimi i njĂ« lidhjeje tĂ« qĂ«ndrueshme mes trashĂ«gimisĂ« sĂ« pasur tĂ« sĂ« kaluarĂ«s dhe prirjeve bashkĂ«kohore tĂ« arteve tĂ« aplikuara, nĂ«pĂ«rmjet rritjes sĂ« krenarisĂ« sĂ« artizanĂ«ve pĂ«r atĂ« çka pĂ«rfaqĂ«sojnĂ« dhe vetĂ«dijĂ«simit tĂ« moshave tĂ« reja pĂ«r vlerĂ«simin e traditĂ«s. Libri synon tâi shĂ«rbejĂ« lindjes sĂ« njĂ« drejtimi tĂ« posaçëm tĂ« turizmit kulturor nĂ« zonĂ«, duke i ndihmuar autoritetet lokale, udhĂ«rrĂ«fyesit dhe operatorĂ«t turistikĂ«, mediat, si dhe tĂ« gjithĂ« aktorĂ«t e tjerĂ« tĂ« interesuar pĂ«r kĂ«tĂ« sektor nĂ« paraqitjen e njĂ« oferte turistike pĂ«r KavajĂ«n - edhe si destinacion kulturor.
I konceptuar në formën e një historiku, punimi është mbështetur fillimisht në të dhëna dytësore - përmes burimeve të larmishme të periudhave që trajton, si dokumente arkivore, studime, skica, harta, libra e media të shkruara dhe audiovizuale. Ndërsa të dhënat parësore janë siguruar drejtpërdrejt në terren përmes metodave
9
dokumentuese si matjet, fotografimi, intervistat, bisedat dhe pyetĂ«sorĂ«t e posaçëm me artizanĂ«, specialistĂ« dhe qytetarĂ« tĂ« KavajĂ«s. Organizimi dhe pĂ«rpunimi i tĂ« dhĂ«nave nĂ« kĂ«tĂ« rend u pĂ«rcaktua nga natyra kronologjike e njĂ« hulumtimi tĂ« tillĂ«, tĂ« ndarĂ« nĂ« 3 periudha: para LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore (LDB), 1945-1990 dhe artizanati sot. E studiuar mĂ« parĂ« nga etnografĂ«t, periudha nga lashtĂ«sia deri pas LDB Ă«shtĂ« trajtuar shkurtimisht nĂ« studim, ndĂ«rsa theksi Ă«shtĂ« vĂ«nĂ« nĂ« periudhĂ«n nga pas LDB deri nĂ« ditĂ«t e sotme. PĂ«r shkak tĂ« zhvillimit cilĂ«sor qĂ« pĂ«soi artizanati nĂ« KavajĂ« gjatĂ« viteve tĂ« regjimit totalitar deri nĂ« fillim tĂ« viteve â90 tĂ« shekullit tĂ« kaluar, kjo periudhĂ« Ă«shtĂ« trajtuar mĂ« vete. NdĂ«rsa zbehja graduale e artizanatit kavajas deri nĂ« kuotat mĂ« tĂ« ulĂ«ta nĂ« dekadat 2000-2020 dhe nismat e kohĂ«ve tĂ« fundit pĂ«r ta ringritur atĂ«, janĂ« trajtuar gjithashtu si njĂ« periudhĂ« e veçantĂ«. PĂ«rmes identifikimit tĂ« zejeve, artizanĂ«ve, historive tĂ« tyre njerĂ«zore dhe profesionale mbi punishtet dhe produktet, Ă«shtĂ« arritur tĂ« hartohet njĂ« material i konsiderueshĂ«m nĂ« funksion tĂ« paraqitjes me sa mĂ«
me vĂ«rtetĂ«si tĂ« gjendjes aktuale tĂ« artizanatit nĂ« KavajĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, bashkĂ« me brezin qĂ« do tĂ« materializojĂ« prirjet e reja me zejet e sĂ« kaluarĂ«s, rritet edhe besimi se e ardhmja e artizanatit mund tĂ« bĂ«het mĂ« e sigurtĂ« nga motivimi i njerĂ«zve dhe ekspozimi i tyre ndaj realiteteve tĂ« ngjashme nĂ« vende tĂ« tjera. Prandaj pjesĂ«marrja e artizanĂ«ve nĂ« panaire dhe ekspozita brenda dhe jashtĂ« vendit Ă«shtĂ« po aq e domosdoshme sa turet me vizitorĂ« vendas e tĂ« huaj nĂ« punishtet e tyre. NĂ« secilin rast, secila palĂ« do tĂ« ketĂ« çâtĂ« shkĂ«mbejĂ« falĂ« fijeve tĂ« padukshme qĂ« lidhin njĂ« marrĂ«dhĂ«nie kaq tĂ« lashtĂ« dashurie dhe respekti, si kjo e njeriut me artin e punĂ«s sĂ« dorĂ«s.
PĂ«r tĂ« pĂ«rmbledhur me dy fjalĂ« traditĂ«n e teknikave tĂ« shumta - si endja e qilimave, sixhadeve e mbulesave, thurja dhe qendisja e veshjeve e produkteve tĂ« tjera me fije materialesh tĂ« ndryshme - dhe atĂ« tĂ« qeramikĂ«s me baltĂ«, ky punim u titullua âFije balteâ. Sikurse botimet pĂ«r qytete tĂ« tjera me traditĂ«, le tĂ« shpresojmĂ« se edhe ky libĂ«r do tĂ« jetĂ« njĂ« ndihmesĂ« nĂ« pĂ«rpjekjen e pĂ«rbashkĂ«t pĂ«r rikthimin e KavajĂ«s nĂ« hartĂ«n e artizanatit shqiptar.
11
Një shekull kohështrirje
1947 Krijohet Kooperativa e Hekurpunuesve, Kavajë
1960
Poçeria e Kavajës bëhet me torno elektrike
1946
Krijohet Kooperativa e Veshmbathjes, baza e Ndërmarrjes së Prodhimit të Veshjeve (NPV), Kavajë
1946
Krijohet Kooperativa e Leshpunuesve, Kavajë
1948 Kooperativa e Artizanatit Kavajë numëron 3 poçarë
1948 11 artizanë kavajas bashkohen në Kooperativën e Zdruktharisë
1963
Pëururohet Uzina e Gozhdë-Bullonave, Kavajë
1966 Përurohet Fabrika e Letrës, Kavajë
1916
17 familje kavajase merren me poçeri
1925
Produktet e Kavajës: Enë balte e metali, hasra, qeleshe dhe lëkurë
1938 Kavaja ka 6740 banorë
1949 Krijohet Koopertiva e Bakërpunuesve, Kavajë
1953 Krijohet Kooperativa e Hasraxhive Kavajë
1970 Përurohet Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë
Kongresi Arsimor i Tiranës përfshin zejtarinë në programet mësimore
1922
Artizanati shqiptar në Panairin e Barit, Itali
1936
Ekspozita e parë e artizanatit në Tiranë
1931
Bashkimi Qendror i Kooperativave të Artizanatit në Shqipëri
1949-1967
Artizanati shqiptar në Ekspozitën e Romës, Itali
1942
Kongresi i ArtizanatitShqipëria numëron 4400 artizanë
1962
Ekpozitë kombëtare e artizanatit në Tiranë
1962
1930 1920 1940 1950 1960 1970
1971
Hapet Muzeu Etnografik, Kavajë
1971
Enver Hoxha viziton
Fabrikën e Qelq-Xhamit, Kavajë
1972
Zgjerohet Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë
1972
Koncerti i parë i Ansamblit Folklorik të Ndërmarrjes së Qilimave, Kavajë
1978
Prodhohet xhami i temperuar në Fabrikën e Qelq-Xhamit, Kavajë
1979
145 produkte të qeramikës artistike dhe të gurit paraqiten në katalogun e Poçerisë Kavajë
1985
Kavaja ka rreth 10000 punëtorë
1987
Ngrihet Ndërmarrja e Materialeve Dekorative të Ndërtimit, Kavajë
1987
Ramiz Alia viziton Ndërmarrjen e Prodhimit të Qilimave dhe Fabrikën e Qelq-Xhamit, Kavajë
1973
Hapet linja e qeramikës artistike dhe e gurit tek Poçeria, Kavajë
1977
Fabrika e Qelqit-Xhamit
Kavajë prodhon 100 artikuj
1980
Në NPV Kavajë punojnë
210 gra & vajza
1984
Gratë përbëjnë 44% të forcës punëtore në industrinë e Kavajës
1984
Fabrika e Qelqit-Xhamit
Kavajë prodhon
140 artikuj
1994-2000
Privatizohen Poçeria, Leshpunuesja etj
2007
Pas 15 vitesh e mbyllur, degradon Fabrika e Qelqit - Xhamit, Kavajë
2022
Nis restaurimi i Muzeut Etnografik, Kavajë
2023
Hapet Qendra e Zhvillimit të Artizanatit, Kavajë
Ministria
NĂ«
2020 2010 2000 1990 1980
Kombëtar
paraqiten
artizanëve
Në nivel kombëtar funksionojnë 12 ndërmarrje qilimash 1990
Ligji për Zejtarinë në RSH 2016
dhe qelqi0.9% e industrisë kombëtare 1989
Panairin
të Artizanatit në Tiranë
punimet e 200
2013
Miratohet
Qeramika
e Kulturës propozon një Ligj për Artizanantin 2009
a. Skicë e pazarit të Kavajës, 1934, riprodhuar sipas I.Sukaj.
Zhvillimi natyror i artit të punimit me dorë
Kavaja pĂ«rmendet pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« shekullin XV, ndonĂ«se gjetjet arkeologjike e datojnĂ« vendbanimin qĂ« nĂ« prehistori1. MĂ« pas qyteti Ă«shtĂ« vendqĂ«ndrim i udhĂ«tarĂ«ve lindorĂ«2 e perĂ«ndimorĂ«3 qĂ« sa vijnĂ« e shtohen. NjĂ«herĂ«sh, Kavaja evidentohet si njĂ« nga qendrat e njohura pĂ«r zejtarinĂ« e metalit, baltĂ«s, endjes, arkave tĂ« drurit e plot âxhinglaveâ tĂ« tjera4, fillimi i tĂ« cilave Ă«shtĂ« i pamundur tĂ« datohet nĂ« kohĂ«5. MirĂ«po pĂ«r shkak tĂ« kapaciteteve profesionale modeste tĂ« zejtarĂ«ve tĂ« patrajnuar, prodhimet e artizanatit shqiptar nuk mund tĂ« konsideroheshin industri nĂ« vitet â206, e madje as nĂ« fund tĂ« viteve â30 tĂ« shekullit tĂ« kaluar, sepse ajo qĂ« quhej industri kufizohej te artizanati7. Deri atĂ«herĂ« shqiptari âka ba punĂ« veç sa per me pshtue jetenâ8. Ndoshta pĂ«r kĂ«tĂ« arsye, Kongresi Arsimor i TiranĂ«s i vitit 19229 vendosi tĂ« pĂ«rfshinte nĂ« programin mĂ«simor lĂ«ndĂ«t qĂ« i kontribuonin rritjes sĂ« aftĂ«sive tĂ« pĂ«rgjithshme nĂ« disa zeje: â1) TĂ« preme letrash; 2) Me shpikun sende mozaike, pa model, pa moster; 3) Kartoni; 4) Me lidhĂ« libra; 5) PunĂ« teli; 6) PunĂ«t e drrasĂ«s; 7) PunĂ«t e teneqes; 8) PunĂ« balte dhe 9) PunĂ« Alcejeâ10
15
3 2 5 4
Krahas endjes, si në qendrat e mëdha të Shqipërisë së
Mesme11 poçeria ishte angazhim edhe i grave12. MĂ« 1897, nĂ« zonĂ«n e KavajĂ«s funksiononin 10 furra pĂ«r pjekjen e tjegullave13, ndĂ«rsa pĂ«r prodhimin e enĂ«ve, artizanĂ«t ia kishin lehtĂ«suar punĂ«n vetes, duke pĂ«rdorur çarkun qĂ« rrotullohej me kĂ«mbĂ«14, ndryshe nga gjetkĂ« ku tĂ« gjitha proceset kryheshin me dorĂ«. QĂ« nĂ« fund tĂ« shekullit XIX15 e deri nĂ« çerekun e parĂ« tĂ« shekullit XX, tĂ« pĂ«lqyera pĂ«r larminĂ«, ngjyrat dhe glazurĂ«n16, qeramika e prodhuar nga 17 familje kavajase17 dominonte tregjet e ShqipĂ«risĂ« sĂ« Mesme18. NdonĂ«se pĂ«rdornin tavolina dhe furra mjaft primitive19, prodhimet e tyre ishin mjaft tĂ« larmishme, si poça, shtama20 e sidomos katruva, tĂ« cilat edhe pse tĂ« ngjashme me trevat e tjera shqiptare, dallonin pĂ«r format e tyre âharmonike e tĂ« hjedhtaâ21 pĂ«r funksionet, si dhe pĂ«r zbukurimet me motive floreale22. Ndoshta kjo konkurrencĂ« i ka shtyrĂ« artizanĂ«t e pajisur me lejet bashkiake pĂ«r ushtrimin e zejtarisĂ« pĂ«r kalimin nĂ« punishte pĂ«r prodhimin e qeramikĂ«s nĂ« vitin 193623 e qĂ« u pasua nga tĂ« tjera24, tĂ« cilat zgjatĂ«n deri pas LDB - kohĂ« kur u shkrinĂ« nĂ« Kooperativat e Artizanatit. MegjithatĂ«, tĂ« dhĂ«nat pĂ«r numrin e poçarĂ«ve kavajas pĂ«rpara LDB nuk pĂ«rputhen me njĂ«ra-tjetrĂ«n25: Si pasardhĂ«s tĂ« njĂ« prej popujve mĂ« tĂ« hershĂ«m europianĂ« qĂ« punuan hekurin26, burrat vazhdonin tĂ« merreshin me punimin e metalit (Fig. 3, 4), kryesisht duke imituar enĂ«t e importuara nga Italia27. Kjo mjeshtĂ«ri e metalpunimit kufizohej me prodhimin e enĂ«ve tĂ« llamarinĂ«s pĂ«r transportin e ushqimeve28, por shquhej pĂ«r zilet e bagĂ«tive29. MirĂ«po nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e LDB zejet e punimeve tĂ« metalit, pĂ«rfshi hekurin, bakrin, argjendin, si
2. Treva e Myzeqesë ishte një treg i vazhdueshëm për poçarët e Shqipërisë së Mesme.
3., 4. Deri në vitet `50 të shekullit XX, punishtja dhe dyqani i zejtarëve ishte në të njëjtin vend.
5. Shtama, katruva e të tjera enë balte në një magazinë zejtarësh në përfundim të LDB.
17
dhe tĂ« qilimave kishin kapacitete tĂ« vogla prodhuese30. Ndryshe nga qeramika, tĂ« dhĂ«nat pĂ«r punimin e qilimave nĂ« zonĂ«n e KavajĂ«s janĂ« relativisht mĂ« tĂ« pakĂ«ta. Endja me tezgjah apo vegĂ« (Fig. 6, 9) ka dominuar ditĂ«n e grave dhe vajzave shqiptare pĂ«r shekuj31. MĂ«nyra e jetesĂ«s, e ndikuar nga kultura lindore apo perĂ«ndimore, ka pĂ«rcaktuar pĂ«rdorimin e shtrojeve, ndĂ«rsa terreni pĂ«rmes lĂ«ndĂ«s sĂ« parĂ« kushtĂ«zonte llojet e tyre32. KĂ«shtu, pĂ«rveç qilimave me lesh dele ose dhie, shtrojet tĂ« tjera tĂ« rĂ«nda pĂ«rdoreshin edhe pĂ«r fjetje33, pĂ«rpunoheshin nĂ« zona malore. NdĂ«rkohĂ« qĂ« nuk kanĂ« munguar edhe hasrat (rrogozat) apo shtrojet e thjeshta me veshjet e dala jashtĂ« pĂ«rdorimit34. Si nĂ« periudhat para Revolucionit Industrial, leshi i deleve vazhdonte tĂ« lahej me dorĂ« buzĂ« lumejve35. NjĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« mekanizuar proceset e punĂ«s pĂ«r qilimat u bĂ« nĂ« GjirokastĂ«r mĂ« 1928, por nuk zgjati shumĂ«36. Prandaj nĂ« vitin 1938, vendi nisi tĂ« importonte fije leshi nga Italia37, ndonĂ«se dy dekada mĂ« herĂ«t, ShqipĂ«ria kishte eksportuar qilima38, nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« kur tĂ« kamurit pĂ«lqenin qilimat e blerĂ« nĂ« Manastir e gjetkĂ«39. NdĂ«rsa nĂ« Korçë âlulĂ«zonte industria e qilimave40â, pjesa mĂ« e madhe e leshit qĂ« prodhonte vendi nĂ« ato vite ishte i destinuar pĂ«r eksport, pasiqĂ« prodhimet e qilimave tĂ« vendit nuk shquheshin pĂ«r ndonjĂ« vlerĂ« tĂ« madhe41.
NĂ« zonat fushore pĂ«rdorej material bimor: mĂ«ndafshi, liri, kĂ«rpi42 ose gjenshtra. Me traditĂ« qĂ« nĂ« mesjetĂ«n e vonĂ«, i rekomanduar nga studiuesit vendas43 e tĂ« huaj nĂ« fillim tĂ« shekullit XX44, dhe i pĂ«rjashtuar nga tatimi i âtĂ« dhetaveâ, kultivimi i krimbit tĂ« mĂ«ndafshit ka qenĂ«
megjithatë kufizuar në zonën e Shkodrës45, Elbasanit
b. Hark për punimin e fijes së pambukut në Kavajë, 1917, sipas A. Haberlandt.
e TiranĂ«s46, por prodhimi ishte i pamjaftueshĂ«m pĂ«r tĂ« pĂ«rballuar nevojat vendase, prandaj nĂ« vitin 1929, ShqipĂ«ria importonte rreth 20744 kg produkte mĂ«ndafshi nga Italia47. Madje nuk munguan thirrjet pĂ«r taksimin e lartĂ« tĂ« kĂ«saj kategorie importesh âluksitâ pĂ«r tĂ« stimuluar prodhimin vendas tĂ« mĂ«ndafshit qĂ« sa vinte e ulej48. Nga ana tjetĂ«r, pambuku49 dhe liri janĂ« kultivuar me rendimente tĂ« ulĂ«ta qĂ« nĂ« fillim tĂ« shek. XX50, por pĂ«rpunimi i tyre deri nĂ« veshje Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« nĂ« sasi thuajse tĂ« papĂ«rfillshme51. Kultivimi i gjenshtrĂ«s pĂ«r qĂ«llime industriale nisi nĂ« periudhĂ«n e pushtimit italian, bashkĂ« me disa stabilimente pĂ«r larjen e leshit nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ«
mekanizuar52.
Përgjithësisht, në punimet artizanale, motivet janë të lidhura ngushtë me teknikën, pajisjen në dispozicion, materialet dhe ngjyrat. Para prezantimit të ngjyrave, e para prej të cilave ishte e kuqja53, motivet realizoheshin përmes ndryshimit të materialeve ose/dhe ndryshimit të teknikës. Tradicionalisht, në një pjesë të madhe të punimeve të qeramikës, drurit, metalit, qilimave dhe qendismave dominonte simetria e elementëve gjeometrikë, të cilët janë më autoktonë, e më pas e atyre florealë54. Megjithatë, elementë të tjerë të përdorur për zbukurimin e punimeve të artizanatit ishin edhe simbolet pagane, si dielli, ylli, kuçedra, gjarpëri, kalliri i grurit etj. Përgjatë shekujve këto elementë u përzien me elementë të besimeve fetare përkatëse të zejtarëve55.
Edhe vendi ku zejtaria ushtrohej kishte gjithë rol
përcaktues në elementët e përdorur për të dhënë një motiv të caktuar. Kështu, në qytete, ndikimi i kulturave të huaja ishte më i madh se në fshatra56, por zejtarët
19
8 7 6 9
dhe prodhimet e tyre ishin të pranishëm në krijimtarinë gojore të shqiptarëve57, pavarësisht nëse ata jetonin në
fshat apo në qytet.
Përkundër dëshmive për traditën e hershme të punimit të qilimave, në një prej veprave pioniere58 për kulturën
popullore, pĂ«r zonĂ«n e KavajĂ«s dokumentohet vetĂ«m pĂ«rpunimi i pambukut (Skica b.). MegjithatĂ«, pavarĂ«sisht materialit, dizajni i aplikuar vlerĂ«sohej si âi bukur dhe i ndĂ«rlikuarâ, e kjo vlente edhe pĂ«r qilimat qĂ« nuk mungonin, sidomos nĂ« shtĂ«pitĂ« qytetase59, sepse shqiptarĂ«ve nuk u kanĂ« munguar shijet artistike60.
Në punimet me tezgjah, motivet realizoheshin përmes ndryshimit të materialit, përdorimit të fijeve me trashësi të ndryshme, të teknikave të ndryshme, e me vonë përmes ngjyrave. Në shumicën e herëve, motivet janë kompozime të formave gjeometrike që shmangin versione komplekse të cilat kushëzohen nga pajisjet, e më rrallë ato floralet dhe zoomorfe61
Kështu, me këto punime të zejeve dhe teknikave të ndryshme, nga 20-30 Qershor 1931, në Tiranë u arrit të hapej ekspozita e parë e artizanatit62 ku secila prefekturë përfaqësohej me produktet e saj më karakteristike e një tjetër më 194363, ndërsa që nga 1936 në Bari64 e deri më 1942 në Romë, Shqipëria mori pjesë rregullisht në panairet dhe ekspozitat e hapura në Itali65. Në këtë dekadë, pazari i gjallë kavajas përfshinte edhe zejet e punimit të qelesheve, lëkurëve, këpucëve, hasrave etj66.
6. Mbështjellja e fijes me pajisje druri që vazhdojnë të përdoren edhe pas 80 vitesh.
7. Sikurse për qendistarinë, edhe për qepjen me makinë organizoheshin kurse aftësimi për gratë dhe vajzat.
8. Një grup vajzash peshojnë thasë me lesh deleje, nga i cili do të bëhen veshjet e ushtarëve italianë në vitet e LDB.
9. Një grua në Shqipërinë e Mesme duke punuar në tezgjah në fillim të shek. XX.
21
Shënime dhe referenca:
1 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
2 Evliya Ăelebi, âShqipĂ«ria 350 vjet mĂ« parĂ«â, TiranĂ«, 2003
3 Victor BĂ©rard, âLa Turquie et lâhellĂ©nisme contemporainâ, Paris 1897
4 Edward Lear, âJournal of a landscape painter in Albaniaâ, London 1851
5 Francesco Bonasera, âKatrovat e FushĂ«s sĂ« KavajĂ«sâ, nĂ« RevistĂ«n âLekaâ, nr. 6, Qershor 1943
6 Albert Calmes, âThe economic and financial situation of Albaniaâ, Geneva 1922
7 Francesco Jacomoni Di San Savino, âLa politica dellâItalia in Albania - Nelle testimonianze del Luogotenente del Reâ, Bologna 1965
8 âE para EkspozitĂ« Artizanati nĂ« TiranĂ« e zhvillimi i pĂ»nĂ«s nĂ« ShqypnĂâ nĂ« revistĂ«n âHylli i DritĂ«sâ, Nr. 7-8, ShkodĂ«r 1931
9 Engjell Zerdelia, âKongresi Arsimor i TiranĂ«s dhe rĂ«ndĂ«sia e tijâ, nĂ« gazetĂ«n âTelegrafâ, TiranĂ« 23 Korrik 2014
10 âSistemi i rĂ shkolluerâ nĂ« revistĂ«n âHylli i DritĂ«sâ, Nr. 10, ShkodĂ«r 1922
11 Rudolf Rotheit, âAus Albaniens Werdetagenâ, Berlin 1914
12 AfĂ«rdita Onuzi, âMjeshtĂ«ria shtĂ«piake e punimit tĂ« enĂ«ve prej balteâ, nĂ« revistĂ«n âEtnografia shqiptareâ, nr. X, TiranĂ« 1979
13 Zyhdi Shehi, âKavaja: trajtesa historikeâ, DurrĂ«s, 2017
14 AfĂ«rdita Onuzi, âDisa tĂ« dhĂ«na mbi punimin e baltĂ«s nĂ« fshatin BradvicĂ« (Korçë) dhe nĂ« qytetin e KavajĂ«sâ, nĂ« revistĂ«n âEtnografia shqiptareâ, Nr. IX, TiranĂ« 1978
15 Karl Patsch, âDas Sandschak Berat in Albanienâ, Wien, 1904
16 AfĂ«rdita Onuzi, âDisa tĂ« dhĂ«na mbi punimin e baltĂ«s nĂ« fshatin BradvicĂ« (Korçë) dhe nĂ« qytetin e KavajĂ«sâ, nĂ« revistĂ«n âEtnografia shqiptareâ, Nr. IX, TiranĂ« 1978
17 Miroslaw Kaucky, âMittelalbanische Stadt- und Wirtschaftsbilderâ, nĂ« revistĂ«n âĂsterreichische Monatsschrift fĂŒr den Orientâ, Nr. 1-6, Wien, Januar-Juni 1916
18 Ernest Nowack, âA Contribution to the Geography of Albaniaâ nĂ« revistĂ«n âGeographical Reviewâ, Nr. 4, London, October 1921
19 Karl Patsch, âDas Sandschak Berat in Albanienâ, Wien, 1904
20
Gjergj Fishta, âNji udhtim nĂ« TurkĂ tĂ« RĂ©â, nĂ« revistĂ«n âHylli i DritĂ«sâ, Nr. 2, ShkodĂ«r 1932
21 Francesco Bonasera, âKatrovat e FushĂ«s sĂ« KavajĂ«sâ, nĂ« RevistĂ«n âLekaâ, nr. 6, Qershor 1943
22 AfĂ«rdita Onuzi, âPoçeria popullore nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1988
23 Kavaja Lajme, Kavajë, 25 Tetor 2020 (https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=141186357725110& id=100935175083562)
24 âAnnuario del Regno di Albaniaâ, Milano 1940
25 Miroslaw Kaucky shkruan për 17 familje, Haziz Mustafa Kërçuku shkruan për 5 mjeshtra, Sheref Zenelaj shkruan për 11 mjeshtra, ndërsa botimi i Muzeut të Kavajës shkruan për vetëm 3 mjeshtra.
26 Edith Durham, âAlbania: Oldest and Quaintest of Balkan Peopleâ, nĂ« âPeoples of All Nationsâ, No. 1, London 1922
27 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
28 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
29 Friedrich Wallisch, âNeuland Albanienâ, Stuttgart 1931
30 Giovanni Demaria, âPrincipi di economia albaneseâ, Padova 1941
31 R. Sokoli, âCharacteristic carpets and coveringsâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 1, Tirana 1976
32 Rrok Zojzi, âQilima shqiptarĂ«â, 1964
33 Jacques Bourcart, âLâAlbanie et les Albanaisâ, Paris 1921
34 Rifat Hoxha, âNjerĂ«z, karaktere, mbresaâ, DurrĂ«s 2022
35 âAlbaniaâ, dokumentar nga Istituto Nazionale Luce, 1937
36 Rrok Zojzi (Universiteti ShtetĂ«ror i TiranĂ«s), âQilima shqiptarĂ«â, 1964
37 Giovanni Demaria, âPrincipi di economia albaneseâ, Padova 1941
38 Michele Craveri, âAlbania. Il paese e le gentiâ, Milano 1939
39 Constantin N. Burileanu, âRomeni di Albaniaâ, Bologna 1912
40 Michele Craveri, âAlbania. Il paese e le gentiâ, Milano 1939
41 Filippo Tajani, âLâavvenire dellâAlbaniaâ, Milano 1932
42 Giovanni Demaria, âPrincipi di economia albaneseâ, Padova 1941
43 Ismail Haxhihyseni, âKĂ«shilla mbi tĂ« vumen e mĂ«ndafshitâ, Elbasan 1921
44 Jacques Bourcart, âLâAlbanie et les Albanaisâ, Paris 1921
45 âKrymi i mndashitâ, ShkodĂ«r 1924
46 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
47 Giovanni Demaria, âPrincipi di economia albaneseâ, Padova 1941
48 ti, âBurrimet e rrnesĂ«s shqyptareâ, nĂ« revistĂ«n âHylli i DritĂ«sâ, Nr. 3, ShkodĂ«r 1933
49 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
50 Giorgio Dal Piaz, Antonio De Toni, Roberto AlmagiĂ , âRelazione della Commissione per lo studio dellâAlbaniaâ, Roma 1915
51 Josef Maria Kadlec, âDneĆĄnĂ Albanieâ, Praze 1926
52 Gualtiero Mazzei, âAlbania industrialeâ, nĂ« Rivista âAlbaniaâ, Nr. 5, Roma, Maggio XIX, 1941
53 State University of Tirana, âAlbanian popular motives textiles and needleworkâ, Tirana 1959
54 âArti nĂ« RepublikĂ«n popullore tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, Berlin 1953
55 Akademia e Shkencave tĂ« RPS tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âArti Popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1976
56 âArti nĂ« RepublikĂ«n popullore tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, Berlin 1953
57 Franz Schnorr von Carolsfeld, âArchiv Fur Litteraturgeschichteâ Vol. XII, Leipzig 1884
58 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
59 Edith Durham, âAlbania: Oldest and Quaintest of Balkan Peopleâ, nĂ« âPeoples of All Nationsâ, No. 1, London 1922
60 Jacques Bourcart, âLâAlbanie et les Albanaisâ, Paris 1921
61 State University of Tirana, âAlbanian popular motives textiles and needleworkâ, Tirana 1959
62 âE para EkspozitĂ« Artizanati nĂ« TiranĂ« e zhvillimi i pĂ»nĂ«s nĂ« ShqypnĂâ nĂ« revistĂ«n âHylli i DritĂ«sâ, Nr. 7-8, ShkodĂ«r 1931
63 Roberta Belli Pasqua, Luigi Maria CaliĂČ, Anna Bruna Menghini, âLa presenza italiana in Albania tra il 1924 e il 1943â, Roma 2017
64 âLa giornata albanese alla Fiera del Levante di Bariâ, kinokronikĂ«, Istituto Nazionale Luce, 1939
65 Roberta Belli Pasqua, Luigi Maria CaliĂČ, Anna Bruna Menghini, âLa presenza italiana in Albania tra il 1924 e il 1943â, Roma 2017
66 Sheref S. Zenelaj, âKujtesĂ«. Kavaja nĂ« vitet 1930-1940 simbas kujtimeve tĂ« bashkĂ«kohĂ«sveâ, KavajĂ« 2000
23
10. Një punëtore e Fabrikës së Qelqit dhe Xhamit në Kavajë, 1971
c. Skicë e shpërndarjes së industrisë në Kavajë në vitin 1980.
Pas LDB, shumica e zejeve në Shqipëri u zhvilluan në shkallë industriale. Qeramika, qelqi, druri e ndonjë tjetër në kuadër të industrisë së materialeve të ndërtimit67, ndërsa endja, qendistaria etj., si industri e lehtë dhe artizanatit68.
Baza e ndĂ«rmarrjeve ishin Kooperativat e Artizanatit69. TĂ« njohur dhe tĂ« promovuar edhe jashtĂ« vendit70 pĂ«r mjeshtrinĂ« e tyre, zejtarĂ«t u joshĂ«n pĂ«r tĂ« hyrĂ« nĂ« Kooperativat edhe pĂ«rmes mbĂ«shtetjes sĂ« fuqishme me kredi71 nga shteti, sepse synimi i kĂ«tij aksioni politik â shtetĂ«zimi i pronĂ«s - ishte aq i rĂ«ndĂ«sishĂ«m sa tĂ« studiohej nga ideologĂ«t e kohĂ«s72.
Sikurse në të gjithë vendin, Kooperativa e Artizanatit73 të
Kavajës ishte pjesë e Bashkimit Qendror të Kooperativave të
Artizanatit74 të themeluar më 1946, menjëherë pas krijimit të
Kooperativës së parë të Leshpunuesve në Korçë, me detyrë organizimin e të gjithë zejtarëve në Kooperativa Artizanati.
Ky proces u finalizua në vitin 1961. Një vit më vonë, nga 4400 artizanë75 që kishte vendi, mbi 3000 kishin hyrë në marrëdhënie me shtetin, përmes ndërmarrjeve të para, ose Kooperativave të Artizanatit, disa prej të cilave zgjatën deri më 196976, kur u kthyen në ndërmarrje shtetërore.
Në raport me të kaluarën, por edhe me numrin e popullsisë, Kavaja ishte ndër qytetet më të industrializuara në vend (Skica c), me Leshpunuesen (Fig. 15), Poçerinë (Fig. 20), Zdrukthtarinë, NTLAP, Gozhdë-Bulonat, Letrën, VajKonservat, Qelq-Xhamin (Fig. 34) etj.
27
Rritja cilësore e zejeve të reja dhe tradicionale
11
Leshpunuesja
Fillimisht Kooperativa e Leshpunuesve77 tĂ« KavajĂ«s , krijuar mĂ« 194678, prodhonte vetĂ«m veshje tĂ« leshta tradicionale, por me kalimin e viteve, punonjĂ«sve iu mundĂ«sua kualifikim dhe specializim nĂ« qytetet me traditĂ« pĂ«r qilimat e sixhadet (ShkodĂ«r, Korçë etj), dhe ata u rritĂ«n profesionalisht79 sa filluan prodhimin, pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« nĂ« vend, tĂ« qilimave âtĂ« njĂ«copĂ«taâ80 (Fig. 19). MirĂ«po ndryshe nga prodhimet e qelqit e tĂ« qeramikĂ«s, qilimat e KavajĂ«s nuk u renditĂ«n krah qilimave tĂ« trevave tĂ« tjera tĂ« ShqipĂ«risĂ«81 nĂ« edicionin e vitit 196482 tĂ« botimit special âQilima shqiptarĂ«â, ndĂ«rsa motivet e punĂ«ve me gjilpĂ«rĂ« tĂ« zonĂ«s sĂ« KavajĂ«s kishin zĂ«nĂ« vendin e vet nĂ« katalogun e qendismave shqiptare.83 KĂ«to punime vinin nga njĂ« traditĂ« ndoshta mĂ« e lashtĂ« se qilimat dhe sixhadet, por qĂ« nuk u masivizuan nĂ« shkallĂ« industriale. Ato pĂ«rfaqĂ«soheshin nga veshje, mbulesa funksionale dhe dekorative etj. Mjeti kryesor dhe i vetĂ«m i pĂ«rdorur pĂ«r kĂ«tĂ« teknikĂ« ka qenĂ« gjilpĂ«ra, ndĂ«rsa mĂ« vonĂ«, fillimisht nĂ« qytete nisi pĂ«rdorimi i mjeteve lehtĂ«suese prej druri nĂ« formĂ« katrore dhe njĂ« tjetĂ«r nĂ« formĂ« rrethore e cila mbahet nĂ« dorĂ« gjatĂ« punĂ«s. Ky ishte gjergjefi. SĂ« bashku me teknikĂ«n e qendisjes, kjo teknologji mundĂ«sonte edhe
29
11. Pamje e brendshme e njërit nga katër repartet e Ndërmarrjes së Qilimave (Leshpunueses) Kavajë, 1977.
15 12 13 14
realizimin e punimeve realiste, si peizazhet84 etj. Figura tĂ« tilla si peizazhet dhe portretet u realizuan edhe nĂ« sixhade â sikurse ajo me portretin e Leninit â e prodhuar ânga punonjĂ«sit e artizanatit KavajĂ«â, e qĂ« iu dhurua udhĂ«heqĂ«sit sovjetik ĐĐžĐșĐžÌŃĐ° Đ„ŃŃŃŃĐČ (Nikita Hrushov)85 me rastin e vizitĂ«s 12-ditore nĂ« ShqipĂ«ri86. Sixhadet dhe qilimat e KavajĂ«s ishin tĂ« destinuara kryesisht pĂ«r tregun e jashtĂ«m (Fig. 19), prej nga nuk u raportua ndonjĂ« ankesĂ«87. Prandaj brenda mĂ« shumĂ« se njĂ« dekade, ishin Vlora dhe Kruja ata qĂ« prodhonin qilima si tĂ« KavajĂ«s88, ndĂ«rsa Korça vazhdonte tĂ« kryesonte nĂ« cilĂ«sinĂ« dhe estetikĂ«n e qilimave tĂ« prodhuara nĂ« vend89. MirĂ«po edhe pĂ«r arsyet e cekura mĂ« lart, NdĂ«rmarrja e Qilimave KavajĂ« ishte e pranishme nĂ« fjalimet e Enver HoxhĂ«s90, nĂ« kinokronikat91 dhe shtypin propagandistik tĂ« kohĂ«s, ku cilĂ«sohej si âone of the best known centers of the country where the rugs are manufacturedâ92 .
Për rëndësinë që kishte, Ndërmarrja e Prodhimit të
Qilimave në Kavajë, në të cilën punonin me dy turne93 në fillim 120094 e më pas 300095 gra dhe vajza96, u vizitua edhe nga diktatori i fundit komunist - Ramiz Alia më 198797
12. Procese të ndryshme pune në Leshpunuese, rreth viteve 1970.
13. Dy endëse të Ndërmarrjes së Qilimave Kavajë, 1977.
14. Pamje e njërit prej reparteve të Ndërmarrjes së Qilimave (Leshpunueses) Kavajë, 1990.
15. Ndërtesa kryesore e Ndërmarrjes së Qilimave Kavajë, 1980.
31
19 16 17 18
Gjatë këtij turi katërditor ai u ndal edhe në Fabrikën e Qelqit dhe u takua me të njëjtët punëtorë (Fig. 35) që kishin pritur paraardhësin e tij më 197198.
Ndërmarrja funksiononte me 4 reparte (Fig. 11, 14), tre nga të cilët prodhonin qilima me dy tipe tezgjahu (vertikal dhe horizontal), ndërsa tjetri prodhonte sixhade99
NdĂ«rkaq nĂ« tĂ« gjithĂ« vendin, nĂ« vitin 1990 kishte 12 ndĂ«rmarrje qilimash, por njĂ« vit mĂ« vonĂ« funksiononin vetĂ«m dy100. GratĂ« e kĂ«tij sektori pĂ«rbĂ«nin 13% tĂ« forcĂ«s punĂ«tore tĂ« grave, dhe afro 3% tĂ« fuqisĂ« punĂ«tore tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Qilimat dhe sixhadet e prodhuara nga kĂ«to ndĂ«rmarrje siguronin eksporte me vlerĂ« 5.8 milionĂ« dollarĂ«101, qĂ« me llogaritjen e inflacionit sot mund tĂ« ishin afĂ«rsisht 13.3 milionĂ« dollarĂ« nĂ« vit102. PĂ«r disa vite, pjesĂ« e kĂ«saj ndĂ«rmarrjeje ishte edhe reparti i punimit artistik tĂ« bakrit, njĂ« linjĂ« prodhimi e enĂ«ve dhe objekteve zbukuruese me bakĂ«r (Skica f), e krijuar nga specialistĂ«t vendas103. MegjithatĂ«, NdĂ«rmarrja Artistike âMigjeniâ e TiranĂ«s shquhej pĂ«r mjeshtrat e prodhimit tĂ« artikujve prej bakri104, sikurse edhe pĂ«r qilimat dhe prodhimet e tjera prej leshi105
16. Gjatë punës në Ndërmarrjen e Qilimave Kavajë, 1977.
17., 18. Endëset e Ndërmarrjes së Qilimave Kavajë ekspozojnë punimet e bëra me duart e tyre, 1972.
19. Pavioni Shqiptar në Panairin e Barit, Itali, 1977, ku ekspozoheshin edhe qilimat e prodhuar në Kavajë.
33
20
Poçeria
Për qeramikën dhe qelqin, qëllimi dhe drejtimi fillestar i industrisë ishte prodhimi në vend i materialeve të ndërtimit, si tulla, tjegulla, tuba kanalizimesh etj, por më pas gama e produkteve u zgjerua me tubat e drenazhimit, të kullimit, materialeve hidrosanitare, zjarrduruese etj. Këtij qëllimi i shërbeu mekanizimi i prodhimit106 dhe ngritja e ndërmarrjeve, fabrikave dhe uzinave që mbanin një peshë të konsiderueshme të kësaj industrie në nivel kombëtar. Në Tiranë, pjesë e kësaj industrie të re107, Kooperativa e Poçerisë108 u kthye më 1957 në Fabrikë Qeramikë-Qelqi109 me ndihmën e Republikës Popullore të Polonisë110. Tre vjet më vonë, ajo u shndërrua në Ndërmarrjen Industriale Shtetërore të Qeramikës111. Ky vendim i Qeverisë u shoqërua me ndarjen e sektorëve112, shpërndarjen e prodhimeve sipas parimeve të ekonomisë së centralizuar113, e më pas decentralizimin e prodhimit të qeramikës së trashë114, përmes hapjes së fabrikave të ngjashme në pothuajse çdo qytet të vendit, për plotësimin e nevojave lokale. Një fabrikë e tillë u hap edhe në Kavajë. Poçeria e Kavajës
35
20. Furrat e pjekjes në Poçerinë e Kavajës.
24 21 22 23
(Fig. 20) lindi nga bashkimi i zejtarëve të vegjël115, të cilës sipas botimeve të kohës, përbëheshin nga 3 mjeshtër e po aq ndihmës116 që fillimisht prodhonte vetëm enë balte për nevojat e trevës përreth. Më pas, me futjen e tornove elektrike117 u rrit gama e produkteve, sasia dhe cilësia e tyre. Duke qenë ndër fabrikat e para në vend, ajo zinte vend të rëndësishëm në raportimet për realizimin e prodhimeve të sektorit të poçerisë në nivel kombëtar118, furnizimin e zonave rurale119 me prodhime të poçerisë. Sikurse për çdo aktivitet tregtar në vend120, shteti caktonte çmimet e shitjes me pakicë të prodhimeve të poçerisë121 dhe sidomos të qelqit122.
Si rezultat, deri në vitin 1973 prodhimi i qeramikës u rrit 10 herë123, ndërsa në vitin 1974, në Shqipëri funksiononin 15 fabrika me kapacitet prej 252 milion copë tulla e tjegulla në vit124 për mbulimin e nevojave të industrisë së ndërtimit në vend. Rritja e industrisë së materialeve të ndërtimit nga viti 1950 deri në vitin 1980 vlerësohej në 74.5 herë më shumë125 Madje futja në përdorim masiv e qeramikës në ndërtim, çoi në ngritjen e Uzinës së Materialeve Zjarrduruese në kuadër të Kombinatit Metalurgjik në Elbasan, e më vonë
21. Mjeshtri Zija Ilviu gjatĂ« punĂ«s nĂ« PoçerinĂ« e KavajĂ«s, fundi i viteve â70 tĂ« shek. XX.
22. Një punëtore e Poçerisë së Kavajës, duke nxjerrë nga furra vazot e realizuara me argjilë të derdhur në kallëpe, 1974.
23. Rifiniturat e vazove pas heqjes së tyre nga kallëpi, sikurse edhe pikturimi i tyre, ishte një punë që në Poçerinë e Kavajës kryhej nga gratë dhe vajzat. 1974.
24. PunĂ«torĂ« tĂ« PoçerisĂ« KavajĂ«, nĂ« mesin e viteve â70 tĂ« shek. XX.
37
të Laboratorit të Qeramikës126 në kuadër të Institutit të
Studimeve tĂ« TeknologjisĂ« sĂ« NdĂ«rtimit. NĂ« vitet e fundit tĂ« sistemit socialist, prodhimi i qeramikĂ«s dhe i qelqit, tĂ« marrĂ« sĂ« bashku, vlerĂ«sohej nĂ« 142 milionĂ« lekĂ«127, duke pĂ«rbĂ«rĂ« rreth 0.9% tĂ« sektorit tĂ« industrisĂ«128. MjeshtĂ«rve tĂ« kĂ«saj industrie tĂ« re u mundĂ«sohej shkĂ«mbimi dhe praktika pranĂ« ndĂ«rmarrjeve mĂ« tĂ« mira tĂ« vendit129, por edhe specializimi jashtĂ« shtetit, kryesisht nĂ« vendet e Bllokut Komunist, nga Europa Juglindore deri nĂ« Lindjen e LargĂ«t130. NdĂ«rsa punĂ«torĂ«t e rinj tĂ« qeramikĂ«s, qelqit, qilimave e mĂ« pas tĂ« bakrit, pĂ«rpara punĂ«simit nĂ« secilĂ«n ndĂ«rmarrje tĂ« artizanatit u ushtroheshin kurseve 3-6 mujore, ku profilizoheshin pĂ«r vetĂ«m njĂ« proces tĂ« caktuar pune131. PĂ«r pasojĂ«, zgjerimi i kapaciteteve dhe i gamĂ«s sĂ« produkteve tĂ« industrive tĂ« qeramikĂ«s dhe tĂ« qelqit132 u bĂ« me materiale tĂ« vendit133, qĂ« nĂ« ShqipĂ«ri nuk mungojnĂ«134 e qĂ« ishin studiuar qĂ« prej fillimit tĂ« shekullit XX135. Edhe mĂ« tej, nĂ« zonat pĂ«rreth qytetit tĂ« KavajĂ«s u studiuan shtresat e gips-alabastrĂ«s136, tĂ« shfrytĂ«zuara prej shekujsh nga mjeshtrat vendas, krahas âshkĂ«mbimitâ tĂ« lĂ«ndĂ«s sĂ« parĂ« me artizanĂ«t e zonave tĂ« tjera â njĂ« marrĂ«dhĂ«nie qĂ« vazhdon edhe sot.
Që nga shkollat e mesme137 e deri në të lartën138 arti i qeramikës u studiua në vazhdimësi139.
Institucionet kërkimore-shkencore, që nisën të
themeloheshin në vend140, i kushtuan një vëmendje të
konsiderueshme studimit të artit popullor141, duke synuar modernizimin e tij brenda kornizave të kohës142. Produkte
d. Enë balte për ujë, tipike e zonës së Kavajës.
dhe dizenjo tĂ« reja nisĂ«n tĂ« realizoheshin nga institucionet e ngritura pĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim, nĂ« mesin e tĂ« cilĂ«ve edhe Sektori i EntografisĂ« i Institutit tĂ« HistorisĂ«143. Me kohĂ«, punimet e artizanatit zunĂ« tĂ« dalloheshin pĂ«r motivet patriotike144, tĂ« shprehura pĂ«rmes simbolikave tĂ« shqiponjĂ«s, flamurit, ngjyrave tĂ« kuqe e tĂ« zezĂ« etj. PavarĂ«sisht se kĂ«to motive sot duket sikur vijnĂ« nga shekujt, futja e tyre nĂ« artizanat ishte krejtĂ«sisht e orientuar nga ideologjia e sistemit totalitar, qĂ« synonte krijimin e njĂ« kulture tĂ« re popullore âsocialiste nĂ« pĂ«rmbajtje dhe kombĂ«tare nĂ« formĂ«â145. Shteti investoi masivisht dhe nĂ« çdo drejtim pĂ«r krijimin, pĂ«rhapjen dhe dokumentimin e kĂ«saj kulture tĂ« re146
Këtij qëllimi i shërbyen krijimi i serive të prodhimeve tematike, në zeje të ndryshme, përfshi edhe qëndismat, qilimat dhe sixhadet. Elementë figurativë të stilizuar si ylli, pushka, drapëri etj, zunë të ishin gjithnjë e më shumë të pranishëm, ndërsa elementët e vjetër të zbukurimit u shtynë në cepat e punimeve, duke u përdorur si kornizim apo sfond i elementëve të rinj147. Në rastin e Kavajës, vlerat e këtyre prodhimeve të reja u evidentuan në një dokumentar të kohës148, ndërsa motivet e punimeve të artizanatit në shkallë vendi frymëzuan hapjen e disa ekspozitave nga studiues dhe artistë të ndryshëm149. Me punimet e para të qeramikës dhe të qelqit të ndërmarrjeve të krijuara në
Tiranë, Kavajë, Korçë etj, në vitin 1962 u hap një ekspozitë150
kombëtare. Kështu, objektet e traditës zunë vend përkrah objekteve bashkëkohore të prodhura nga artizanët e qeramikës e jo vetëm, në Muzeun Historik të Kavajës151 -
39
25
sot Muzeu Etnografik152, i hapur në vitin 1971. Tradicionalisht, punimet kavajase të qeramikës ishin enët e përmasave dhe llojeve të ndryshme, format e të cilave janë
vlerësuar si klasike, të ndikuara nga qeramika e lashtë153
Duke krahasuar imazhet e regjistruara nga studiuesit në
verën e vitit 1916154, vërehet se disa objekte të poçerisë së
trashë kanë mbijetuar, ndërsa disa të tjera, si enët konike (xhauni155), saçi (ponica156), amforat klasike të verës etj. prodhohen gjithnjë e më rrallë. Në përgjithësi mungojnë
disa enë që diukur prodhoheshin enkas për funksione të caktuara, si për ruajtjen e vajit, bulmetit, për ujin apo për ngrënie157. Një arsye për humbjen e disa prej tyre është ndërrimi i kulturës së jetesës, natyrisht i përcaktuar nga zhvillimi ekonomik.
Kështu, përgjatë viteve, punimet e qeramikës së Kavajës158 u ngritën nga stadi i artizanatit në nivelin e qeramikës
artistike159 - çka meritoi vend në faqet e para të albumeve për
krijimtarinë popullore160. Kjo arritje ishte rezultat i kërkesës së vazhdueshme për standarde më të larta estetike dhe
teknike në të gjitha prodhimet e artizanatit161. Për këtë
qëllim në Poçerinë e Kavajës që në vitin 1973 u hapën dy linja të reja: e qeramikës artistike dhe e gurit162. Rezultati
25. EnĂ« dheu tĂ« prodhuara nĂ« PoçerinĂ« e KavajĂ«s, pjesĂ« e koleksionit tĂ« produkteve artizanale shqiptare nĂ« albumin âArti popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, 1976.
41
28 27 26 29
i këtij kujdesi të shtuar për artin e qeramikës shihet në
âKatalog 1979â tĂ« NdĂ«rmarrjes sĂ« Prodhimeve Qeramike
KajavĂ«. NĂ« 32 faqet e kĂ«tij katalogu me 29 fotografi me ngjyra, janĂ« paraqitur rreth 145 produkte tĂ« larmishme âshumica dekorative. 22 punime janĂ« prej guri alabastĂ«r, tĂ« gdhendura nĂ« repartin pĂ«rkatĂ«s tĂ« kĂ«saj NdĂ«rmarrjeje (Fig. 28, 29), ndĂ«rsa pjesa tjetĂ«r i pĂ«rket qeramikĂ«s artistike tĂ«
derdhur me forma e të realizuara me dizenjo e ngjyra të ndryshme (Fig. 25, 26), ku dominojnë ato të tokës, si dhe glazura me shkëlqim të fortë163. Megjithatë, studiuesit e artit jo gjithmonë ishin të kënaqur me nivelin estetik të
produkteve të qeramikës artistike164
Ndërkohë, në Vlorë, krahas objekteve dekorative me derdhje165, prodhohej kryesisht poçeria e trashë ose terrakotat e pikturura166, e po ashtu edhe në Fabrikën e Korçës, ndërsa prodhimet e Tiranës promovoheshin si më të realizuara artistikisht167 dhe të një game më të gjerë, me servise dekorative, medalione etj. Përfshirja gjerësisht e qeramikës si element dekorativ në arkitekturë në vitet
1980168, çoi në ngritjen e Ndërmarrjes së Materialeve Dekorative të Ndërtimit169 në Kavajë në vitin 1987.
26. Enë uji e një prej formave tradicionale e që ende vazhdon të prodhohet në Kavajë.
27. Produkte qeramike të Poçerisë Kavajë, 1974.
28. Frutierë guri, 1974.
29. Vazo guri, prodhuar në repartin e posaçëm të Poçerisë Kavajë, 1979.
43
30
Qelqi
Projektideja për ndërtimin e Fabrikës së Qelq Xhamit të
Kavajës u diskutua në mbledhjet e Qeverisë që në vitin
1965170. Baza e projektit teknik ishte hartuar nga kinezët, ndërsa arkitekti Kostaq Sahatçi i Institutit Shtetëror të
Projektimit bëri përshtatjet e nevojshme171. Edhe puna për ndërtimin e asaj172 (Fig. 31) që u njoh si krenaritë e Planit të Katërt 5-vjeçar173 (1966-1970), u krye me ndihmën e specialistëve kinezë174 përgjatë viteve 1968-1970175, të cilët u angazhuan edhe më tej176, si drejtues teknikë177 (Fig. 33) deri më 1978178.
Fabrika u përurua në prani të udhëheqjes politike179 të
kohës në 28 Nëntor 1970180 (Fig. 32) Kapaciteti fillestar i saj pritej të ishte 1.5 milion m2 xham181 dhe rreth 5000 ton qelqurina182 në vit. Plani i Pestë 5-vjeçar parashikonte rritjen e industrisë së qelqit dhe qeramikës në masën 140-144%
në krahasim me vitin 1970183. Përveç linjave të prodhimit
teknologjik të xhamit të zakontë e të pasqyrave, të qelqit optik184 e të pajisjeve laboratorike185 etj., Fabrika e Kavajës
kishte edhe reparte për realizimin e enëve dhe objekteve
30. PavarĂ«sisht automatizimit tĂ« punĂ«s nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit, KavajĂ«, disa produkte si vazot, kupat dekorative etj, kalonin nĂ« procese tĂ« mirĂ«fillta artizanati. (KuadĂ«r nga filmi artistik âUdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«â, 1975).
45
34 31 32 33
të zbukurimit në mënyrë artizanale186 (Fig. 30, 36, 38)
Në vitin 1971 prodhonte 8 artikuj187, më 1977 rreth 100
artikuj të ndryshëm prej qelqi, përfshi dhe 4 lloje lentesh për projektorët188, ndërsa më 1984 arritën në 150189. Në vitin 1978 u bënë përpjekjet e para për prodhimin e xhamit të temperuar190, ndërsa 3 vjet më vonë, kronikat e kohës dëshmojnë arritjen e kësaj ambicjeje191 deri në prodhimin e izoluesve elektrikë prej qelqi të temperuar. Kërkimet për të mbështetur industrinë e qelqit çuan në zbulimin e rezervave të mëdha të kuarcit në Shishtavec192 e gjetkë.
Zbulimi i burimeve me lëndë të para shtoi prodhimin193, prandaj zgjerimi i Fabrikës, i projektuar nga i njëjti arkitekt që në vitin 1972194, u bë brenda Planit të Gjashtë 5-vjeçar195
(1976-1980).
Nga 864 punëtorët196 e fillimit, ky numër u dyfishua brenda
dekadës së parë dhe gati 600 prej tyre ishin gra dhe vajza197
Ndërsa në të gjithë Kavajën, më 1984, gratë përbënin
44% të forcës punëtore198
Rëndësinë politike, por edhe sociale të industrisë së re kavajase në emancipimin e grave199 përmes punësimit të tyre në jo vetëm në Fabrikën e Qelqit, por edhe në
31. Fabrika e Qelq-Xhamit në Kavajë gjatë ndërtimit, 1969.
32. Ceremonia e përurimit të Fabrikës së Qelq-Xhamit në Kavajë, 28 Nëntor 1970.
33. Vizitë e delegacionit të punëtorëve kinezë në Fabrikën e Qelq-Xhamit Kavajë, Prill 1972.
34. Pamje e ansamblit tĂ« FabrikĂ«s sĂ« Qelq-Xhamit KavajĂ«, mesi i viteve â80 tĂ« shek XX.
47
38 35 36 37
Leshpunuese, Poçeri, NTLAP, Letër, Vaj-Konserva etj., e dëshmojnë shkrimet propagandistike200 në media201 dhe arte202, si pikturë, skulpturë e kinematografi203 (Fig. 30, 38), por edhe në fushën e studimeve204. Ky aksion politik i kërkuar nga vetë Enver Hoxha205 angazhoi artistët lokalë e më gjerë206 në krijime të shumta, ndër më të njohurat e të cilave është edhe kënga për punonjëset e Fabrikës së
Qelqit, kënduar nga grupi muzikor i Shtëpisë së Kulturës
Kavajë207. Vetëm gjatë vitit 1970, mbi 50 grupe amatore të
Kavajës konkurruan në festivalin lokal, ndërsa me këngët
mĂ« tĂ« mira u botua antologjia âZemra e popullit kĂ«ndonâ208 .
Një ansambël folklorik më vete kishin gratë dhe vajzat e Ndërmarrjes së Qilimave në Kavajë, e koncerti i tyre i parë u dha në Dhjetor të vitit 1972209
Në këtë mënyrë ishte arritur ajo që 40 vjet më parë
konsiderohej si âjo e lehtĂ«â 210 pĂ«r njĂ« vend krejtĂ«sisht
oriental211
Prandaj vetëm 6 muaj pas hapjes, më 6 Prill 1971212, Fabrika u vizitua nga udhëheqësi i atëhershëm Enver Hoxha213 (Fig. 35), ndërkohë që reportazhet pozitive214 nisën të shfaqeshin në të gjithë vendin.
35. Enver Hoxha mes punëtorëve të Fabrikës së Qelqit në Kavajë, Prill 1971.
36. Fryerja e automatizuar dhe vendosja në kallëp e qelqit të shkrirë në Fabrikën e Qelq-Xhamit Kavajë, 1971.
37. Teknologjia kineze e Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë (1971), manovrohej edhe nga gratë.
38. GratĂ« dhe vajzat ishin forca e vetme punĂ«tore nĂ« reparte si ky i gdhendjes sĂ« objekteve tĂ« qelqit nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit KavajĂ«,. (kuadĂ«r nga filmi artistik âUdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«â, 1975).
49
41 40 39 42
Fabrika e Qelqit KavajĂ«215, me ekspozitĂ«n e pĂ«rhershme216 tĂ« hapur nĂ« mjediset e saj, u kthye brenda njĂ« kohe tĂ« shkurtĂ«r nĂ« destinacionin kryesor tĂ« vizitave tĂ« udhĂ«heqĂ«sve, artistĂ«ve217 apo vizitorĂ«ve nga vendet e tjera nĂ« ShqipĂ«ri. NdĂ«rkohĂ« qĂ« nĂ« kuadĂ«r tĂ« EkspozitĂ«s âShqipĂ«ria sotâ218, punimet e qeramikĂ«s, qelqit, qilimave, metalit, drurit etj, kishin pavionet e veçanta, ose tĂ« pĂ«rbashkĂ«ta219, e po ashtu nĂ« kuadĂ«r tĂ« pjesĂ«marrjes sĂ« ShqipĂ«risĂ« nĂ« ekspozita220 dhe panaire ndĂ«rkombĂ«tare221.
Në këtë mënyrë, 10 vjet përpara hyrjes në mijëvjeçarin e ri, Kavaja përjetoi jo vetëm ringjalljen, por ngritjen në stadin e saj më të lartë të krijimtarisë artistike në disa zeje, si qeramikë, qilima e metalpunues, ndërsa punimet në qelq ishin për qytetin një traditë e shtuar, por që do të zhdukej brenda 2-3 viteve, si të mos kishte ekzistuar kurrë (Fig. 70, 71, 72, 73).
39., 40., 41., 42. Produkte tĂ« ndryshme qelqi tĂ« piktuara dhe tĂ« gdhenura nĂ« FabrikĂ«n e QelqXhamit, KavajĂ«, mesi i viteve â70 tĂ« shek. XX.
51
Shënime dhe referenca:
67 Direktivat e Kongresit III tĂ« PartisĂ« sĂ« PunĂ«s tĂ« ShqipĂ«risĂ« âMbi Planin e DytĂ« PesĂ«vjeçar tĂ« zhvillimit tĂ« ekonomisĂ« popullore tĂ« RepublikĂ«s Popullore tĂ« ShqipĂ«risĂ« gjatĂ« viteve 1956-1960â 2 Qershor 1956, nĂ« âPPSH Dokumenta kryesore, VĂ«llimi II, 1949 - 1956â, TiranĂ« 1972
68 Instituti i Studimive Marksiste-Leniniste, âVendim i Plenumit tĂ« Komitetit Qendror tĂ« PPSH Mbi masat pĂ«r ngritjen e mĂ«tejshme tĂ« nivelit tĂ« jetesĂ«s sĂ« punonjĂ«sve» 25 Dhjetor 1953, nĂ« âPPSH Dokumenta kryesore, VĂ«llimi II, 1949 - 1956â, TiranĂ« 1972
69 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
70 âTourist Guide book of Albania 1969â, Tirana 1969
71 Beqir Meta (recenzent), Adriana Meko (redaktore), âHistoria e BankĂ«s Qendrore nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 2003
72 Kadri Dingu, âLufta e PPSH pĂ«r transformimin socialist tĂ« zejtarĂ«ve pĂ«r zhvillimin e Kooperativave tĂ« Artizanatit dhe shndĂ«rrimin e prones sĂ« tyre nĂ« pronĂ« tĂ« tĂ« gjithĂ« popullitâ, TiranĂ«, 1979
73 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacioni i Bashkimit Qendror tĂ« Kooperativave tĂ« Artizanatit, shqyrtuar nĂ« KryesinĂ« e KĂ«shillit tĂ« Ministrave datĂ« 29.03.1956, mbi dhĂ«nien e disa kapanoneve Bashkimit Qendror tĂ« Kooperativave tĂ« Artizanatit KavajĂ« pĂ«r transferimin e FabrikĂ«s sĂ« Litarit nga Rrogozhinaâ, Dosja nr. 197, TiranĂ« 1956
74 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
75 Akademia e Shkencave tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âHistoria e popullit Shqiptar IVâ, TiranĂ« 2009
76 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
77 Rrok Zojzi (Universiteti ShtetĂ«ror i TiranĂ«s), âQilima shqiptarĂ«â, TiranĂ« 1964
78 Sheref S. Zenelaj, âKujtesĂ«. Kavaja nĂ« vitet 1930-1940 simbas kujtimeve tĂ« bashkĂ«kohĂ«sveâ, KavajĂ« 2000
79 Rifat Hoxha, âNjerĂ«z, karaktere, mbresaâ, DurrĂ«s 2022
80 Rrok Zojzi (Universiteti ShtetĂ«ror i TiranĂ«s), âQilima shqiptarĂ«â, TiranĂ« 1964
81 Universiteti ShtetĂ«ror i TiranĂ«s, âQilima ShqiptarĂ«â, TiranĂ« 1964
82 Andromaqi Gjergji, âBibliografi e etnografisĂ« shqiptare 1944-1979â, TiranĂ« 2021
83 State University of Tirana, âAlbanian Popular Motives Textiles and Needleworkâ, Tirana 1959
84 State University of Tirana, âAlbanian popular motives textiles and needleworkâ, Tirana 1959
85 Sonja Llana, âHistori/ KavajĂ«, 1959. Sixhade me profilin e V.I. Leninitâ, nĂ« gazetĂ«n âBulevardâ, DurrĂ«s, 31 Tetor 2020
86 Ministria e PunĂ«ve tĂ« Jashtme e RepublikĂ«s sĂ« ShqipĂ«risĂ«, âInventari i Dokumentacionit i Vitit 1959â
87 âWoven works of artâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 3, Tirana 1977
88 âWoven works of artâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 3, Tirana 1977 89 âCulture peopleâs heritageâ, Tirana 1973 90 Enver Hoxha, âShkrimtarĂ«t dhe artistĂ«t janĂ« ndihmĂ«s tĂ« PartisĂ« pĂ«r edukimin komunist tĂ« njerĂ«zve tanĂ«â, TiranĂ«, 20 Dhjetor 1974
91 G. Dhrimaj, âDelegacioni i punĂ«torĂ«ve KinezĂ« nĂ« vendin tonĂ«â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1972
92 âThe Albanian carpetsâ nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr.1, Tirana 1972 93 Rifat Hoxha, âNjerĂ«z, karaktere, mbresaâ, DurrĂ«s 2022 94 âThe Albanian Woman - a great force of the revolutionâ, Tirana 1978 95 Mitro Ăela, âRrĂ«njĂ«t e KavajĂ«sâ, nĂ« Gazeta âFjalaâ, TiranĂ«, 24 Qershor 2020
âKinokronika Nr. 13â, kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975 97 Ramiz Alia, âFjalime e biseda Qershor-Dhjetor 1987â, TiranĂ«, 1988
98 Moikom Zeqo, âDurrĂ«si mikpritĂ«s, gjithĂ« populli pjesĂ«marrĂ«sâ, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 14 Qershor 1987 99 Myzejen Hoxha, videointervistĂ«, KavajĂ«, 4 Maj 2023
100 U.S. Agency for International Development, âWomen in developmentâ, Washington, 1993
101 U.S. Agency for International Development, âWomen in developmentâ, Washington, 1993
102 Inflation Calculator (https://www.in2013dollars.com/)
103 Rifat Hoxha, âNjerĂ«z, karaktere, mbresaâ, DurrĂ«s 2022
104 Ramadan Sokoli, âCoppersmith Ă«ith Golden Handsâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 6, Tirana 1970
105 Dhimo Gogollari, âProdhime tĂ« tezgjahut tonĂ«â, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 27 Qershor 1971
106 KĂ«shilli i Ministrave, âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave dhe materiali pĂ«rkatĂ«s, mbi mekanizimin e zdrukthtarisĂ« dhe poçeriveâ, Dosja nr. 680, TiranĂ« 1958
96
107 âShqipĂ«ria - njohuri tĂ« pĂ«rgjithĂ«shmeâ, TiranĂ« 1981
108 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacion dhe vendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave mbi njĂ« shtesĂ« nĂ« planin e investimeve tĂ« KooperativĂ«s tĂ« PoçerisĂ« nĂ« TiranĂ« pĂ«r 3/mujorin e katĂ«rt tĂ« vitit 1952â, Dosja nr. 791, TiranĂ« 1952
109 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacion i MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« e Minierave dhe vendimi pĂ«rkatĂ«s pĂ«r krijimin e NdĂ«rmarrjes Industriale ShtetĂ«rore e QeramikĂ«-Qelqit nĂ« TiranĂ«â, Dosja nr. 601, TiranĂ« 1957
110 https://fototeka.arkiva.gov.al/public/file/21812-fotografi-e-fabrikes-se-qelqit-tirane-ndertuar-me-ndihmen-erepublikes-popullore-te-polonise
111 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacione tĂ« NISH QeramikĂ«s dĂ«rguar Aparatit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave mbi zbatimin e eksperiencĂ«s Kinezeâ, Dosja nr. 672, TiranĂ« 1961
112 KĂ«shilli i Ministrave, âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave dhe relacioni me projektvendimin pĂ«rkatĂ«s, mbi ndarjen e NdĂ«rmarrjes Industriale tĂ« Qelq-QeramikĂ«s TiranĂ«â Dosja nr. 345, TiranĂ« 1960
113 KĂ«shilli i Ministrave, âKorrespondencĂ« e MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« dhe Minierave, Komisionit tĂ« Planit me Aparatin e KĂ«shillit tĂ« Ministrave mbi prodhimin, planin e shpĂ«rndarjes tĂ« prodhimeve prej qelqi si dhe plani i masave pĂ«r pĂ«rmirĂ«simin e punĂ«s nĂ« industrinĂ« e qelqit dhe qeramikĂ«s.â Dosja nr. 751, TiranĂ« 1959
114 KĂ«shilli i Ministrave, âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave, mbi heqjen e poçerisĂ« sĂ« trashĂ«, udhĂ«zim mbi realizimin ritmik tĂ« planit tĂ« prodhimit tĂ« furnizimit tĂ« kĂ«tyre prodhimeve, si dhe relacion i KĂ«shillit teknik tĂ« NISH qeramikĂ«s TiranĂ«, mbi variantet e ndĂ«rtimit tĂ« furrave nĂ« uzinĂ«n e porçelanit pĂ«r pjekjen e prodhimeve dhe fonderisĂ« artistike nĂ« UzinĂ«n Enver.â, Dosja nr. 735, TiranĂ« 1962
115 Sheref S. Zenelaj, âKujtesĂ«. Kavaja nĂ« vitet 1930-1940 simbas kujtimeve tĂ« bashkĂ«kohĂ«sveâ, KavajĂ« 2000
116 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
117 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
118 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacioni me projektvendim tĂ« Komisionit tĂ« Planit tĂ« Shtetit, mbi shtimin e prodhimeve tĂ« poçerisĂ«â Dosja nr. 317, TiranĂ« 1955
119 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacion dhe informacion i MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« dhe Minierave dhe Komisionit tĂ« Kontrollit tĂ« Shtetit dhe procesverbal i mbledhjes sĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, datĂ« 30.08.1958, mbi prodhimin dhe furnizimin e tregtisĂ« dhe kooperativave me artikuj mobilje, orendi, tulla, tjegulla e poçeriâ, Dosja nr. 43, TiranĂ« 1958 dhe: KĂ«shilli i Ministrave, âProcesverbal i mbledhjes sĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, datĂ« 30.08.1958, raport, pasqyra dhe informacione, mbi prodhimin dhe furnizimin e tregtisĂ« e kooperativave, me artikuj, mobilje, orendi, tulla, tjegulla e poçeri.â, Dosja nr. 644, TiranĂ« 1958
120 Ligj Nr. 5506, âKushtetuta e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, TiranĂ«, 28 Dhjetor 1976
121 KĂ«shilli i Ministrave, âVendime tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave Nr.438 e 439 mbi çmimet me pakicĂ« tĂ« poçerisĂ« dhe tĂ« grumbullimit tĂ« lirĂ« tĂ« patatesâ Dosja nr. 460, TiranĂ« 1956
122 KĂ«shilli i Ministrave, âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave, sĂ« bashku me relacionin e MinistrisĂ« sĂ« TregtisĂ« dhe Aparatit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, mbi zbritjen e çmimeve me pakicĂ« tĂ« shisheve dhe kavanozave prej qelqiâ, Dosja nr. 222, TiranĂ« 1968
123 Adil Ăarçani, âSocialist Albania - country of new reality and of the new manâ, nĂ« revistĂ«n âAlbania Todayâ, Nr. 1, Tirana, Januar-February 1974
124 Piro Kono, Krenar Halimi, Faik Karapici, âIndustria e material ndĂ«rtimit - prapavijĂ« e shĂ«ndoshĂ« e ndĂ«rtimeve tĂ« pesĂ«vjeçarĂ«veâ nĂ« RevistĂ«n âNdĂ«rtuesiâ, Nr. 6 (41), TiranĂ«, Dhjetor 1974
125 ShtĂ«pia Botuese e Librit Shkollor, âAlbum pĂ«r gjeografinĂ« ekonomike tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, TiranĂ« 1984
126 âNĂ«pĂ«r institutet tona studimore dhe projektueseâ, nĂ« RevistĂ«n âNdĂ«rtuesiâ, Nr. 1 (86), TiranĂ«, Janar-Shkurt-Mars 1986
127 Drejtoria e StatistikĂ«s nĂ« MinistrinĂ« e EkonomisĂ«, âVjetari Statistikor i ShqipĂ«risĂ«, 1991â, TiranĂ«, 1991
128 Raymond E. Zickel, Walter R. Iwaskiw, âAlbania, a country studyâ, Washington 1992
129 Kozeta Olldashi, âStudents in Overallsâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 1, Tirana 1971
130 Rifat Hoxha, âNjerĂ«z, karaktere, mbresaâ, DurrĂ«s 2022
131 Myzejen Hoxha, videointervistë, Kavajë, 4 Maj 2023
132 Fatos Tartari, âEnĂ« qelqi tĂ« shekujve I-IV tĂ« e. sonĂ« nga ShqipĂ«riaâ, nĂ« revistĂ«n âIliriaâ Nr. 1-2, TiranĂ« 1996
133 KĂ«shilli i Ministrave, âVendimi i Komisionit ShtetĂ«ror i Rezervave tĂ« NaftĂ«s e tĂ« Gazit dhe Mineraleve tĂ« tjera tĂ« dobishme ââPĂ«r miratimin e raportit gjeologjik tĂ« vendburimit tĂ« alabastrit gipsor nĂ« Mengaj (KavajĂ«) me llogaritje tĂ« rezervave me gjendje 31.07.1993ââ, si dhe relacioni pĂ«rkatĂ«sâ, Dosja nr. 546, TiranĂ« 01.21.1984 - 02.20.1984
53
134 Bashkim Lleshi, âShkĂ«mbinjtĂ« dhe mineralet industrialĂ« jo metalorĂ« tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, nĂ« gazetĂ«n âRruga e ArbĂ«ritâ, nr. 5 (189) Maj 2022
135 Jacques Bourcart, âLes confins albanais administrĂ©s par la France (1916-1920) : contribution Ă la gĂ©ographie et Ă la gĂ©ologie de lâAlbanie moyenneâ, Paris 1922
136 Savet Ohri, âVendburimi i gips-alabastrit Gipsar-Mengajâ, nĂ« revistĂ«n âBuletini i Shkencave Gjeologjikeâ, Nr. 3, TiranĂ« 1985
137 KĂ«shilli i Ministraveâ, Relacion i MinistrisĂ« sĂ« Arsimit e KulturĂ«s mbi mbylljen e degĂ«s sĂ« qeramikĂ«s nĂ« Liceun Artistik me vendimin pĂ«rkatĂ«sâ Dosja nr. 297, TiranĂ« 1963
138 Elpiniqi Coja, âNĂ« Institutin e LartĂ« tĂ« Arteveâ, dokumentar nga Kinostudio âShqiperia e Reâ, TiranĂ« 1977
139 AfĂ«rdita Onuzi, âDisa tĂ« dhĂ«na mbi punimin e baltĂ«s nĂ« fshatin BradvicĂ« (Korçë) dhe nĂ« qytetin e KavajĂ«sâ, nĂ« revistĂ«n âEtnografia Shqiptareâ, nr. IX, TiranĂ« 1978
140 Instituti i Folklorit, i krijuar në vitin 1960, ishte baza e themelimit të Institutit të Kulturës Popullore në vitin 1979, bashkë me disa sektorë të fushës së studimeve entografike.
141 Andromaqi Gjergji, âArti popullor shqiptarâ, nĂ« revistĂ«n âNĂ«ntoriâ, Nr. 8, TiranĂ« 1954
142 Fuat Dushku, âMbi disa probleme tĂ« qeramikĂ«s sĂ« artizanatit dhe tĂ« qeramikĂ«s artistikeâ, nĂ« revistĂ«n âNĂ«ntoriâ, Nr. 5, TiranĂ« 1964
143 Adriana Elini, Anxhelina Xharra, Fiqiri Haxhiu, âQilimat tanĂ«â, dokumentar nga Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975
144 Adriana Elini, Anxhelina Xharra, Fiqiri Haxhiu, âQilimat tanĂ«â, dokumentar nga Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975
145 Akademia e Shkencave tĂ« RPS tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âArti Popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1976
146 Akademia e Shkencave tĂ« RPS tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âArti Popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1976
147 Akademia e Shkencave tĂ« RPS tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âArti Popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1976
148 Adriana Elini, Anxhelina Xharra, Fiqiri Haxhiu, âQilimat tanĂ«â, dokumentar nga Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975
149 Sofokli Koci, âMotive tĂ« artit popullor shqiptarâ, nĂ« revistĂ«n âNĂ«ntoriâ, Nr. 3, TiranĂ« 1975
150 Xhanfize Keko, âZhurnal Nr. 25â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1962
151 Hiqmet Myftiu, âNĂ«pĂ«r sallat e njĂ« muzeu tĂ« ri (Muzeu Historik i KavajĂ«s)â, nĂ« gazetĂ«n âBashkimiâ, TiranĂ«, 25 Mars 1976
152 Muzeu Etnografik KavajĂ« âMuzeu Etnografik KavajĂ«â, TiranĂ«, 1982
153 AfĂ«rdita Onuzi, âMjeshtĂ«ria shtĂ«piake e punimit tĂ« enĂ«ve prej balteâ, nĂ« revistĂ«n âEtnografia shqiptareâ, nr. X, TiranĂ« 1979
154 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
155 Arthur Haberlandt, âKulturwissenschaftliche BeitrĂ€ge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbienâ, Wien 1917
156 AfĂ«rdita Onuzi, âMjeshtĂ«ria shtĂ«piake e punimit tĂ« enĂ«ve prej balteâ, nĂ« revistĂ«n âEtnografia shqiptareâ, nr. X, TiranĂ« 1979
157 AfĂ«rdita Onuzi, âPoçeria popullore nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1988
158 A.Ăela, âKinokronika Nr. 9â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1974
159 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
160 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âArti Popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, TiranĂ« 1976
161 Andon Kuqali, âMbi artizantin artistik (vĂ«rejtje dhe propozimeâ, nĂ« revistĂ«n âNĂ«ntoriâ, Nr. 5, TiranĂ« 1964
162 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
163 NdĂ«rmarrja e Prodhimeve Qeramike KavajĂ«, âKatalog 1979â, KavajĂ« 1979
164 Ferid Hudhri, âInteresimi duhet tĂ« jetĂ« mĂ« i madh edhe pĂ«r gjinitĂ« mĂ« tĂ« voglaâ, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 30 Mars 1980
165 Pleurat Sulo, âKrijime tĂ« bukura nĂ« qeramikĂ«â, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 11 Korrik 1971
166 http://www.zemrashqiptare.net/news/14460/luan-cipi-dashuri-e-nderprere.html?skeyword=a
167 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
168 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
169 KĂ«shilli i Ministrave, âProcesverbali dhe vendimi i KryesisĂ« sĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave datĂ« 27.10.1987, mbi krijimin e NdĂ«rmarrjes sĂ« Materialeve Dekorative tĂ« NdĂ«rtimit nĂ« qytetin e KavajĂ«s, relacioni i MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« sĂ« LehtĂ« dhe MinistrisĂ« sĂ« NdĂ«rtimit pĂ«r kĂ«tĂ« problem. 10.27.1987 - 11.05.1987â, Dosja nr. 263, TiranĂ« 1987
170 KĂ«shilli i Ministrave, âRelacione, informacione, skica e korrespondencĂ« tĂ« MinistrisĂ« sĂ« NdĂ«rtimit e IndustrisĂ« drejtuar aparatit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, mbi ndĂ«rtimin e fabrikĂ«s sĂ« qelqit e tĂ« xhamit KavajĂ«â, Dosja nr. 804, TiranĂ« 1965
171 Gjergj Thomai, Fatlinda Struga, Oketa Boriçi, Nerxhana Tallushi, âKavaja Zhvillimi urban 1945-1990â, TiranĂ« 2020
172 âTĂ« reja nga ShqipĂ«ria Nr. 1â, Kinostudio ShqipĂ«ria e Reâ, 1969; Ylli Pepo, âKinoditari Nr. 2â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1969
173 ShtĂ«pia Botuese e Librit Shkollor, âAlbum pĂ«r gjeografinĂ« ekonomike tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, TiranĂ« 1984
174 Rifat Hoxha, âNjerĂ«z, karaktere, mbresaâ, DurrĂ«s 2022
175 Irfan Veterniku, âTĂ« njihemi me veprat tona: Fabrika e Qelqitâ, nĂ« RevistĂ«n NdĂ«rtuesi, Nr. 3 (8), TiranĂ«, Qershor 1969
176 G. Dhrimaj, âDelegacioni i punĂ«torĂ«ve KinezĂ« nĂ« vendin tonĂ«â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1972
177 âLetter of the CC of the Party of Labour and the Government of Albania to the CC of the Communist Party and the Government of Chinaâ, nĂ« revistĂ«n âAlbania Todayâ, Nr 4, Tirana 1978
178 Susan Warren, âChina on Africaâs Fight for Independenceâ, nĂ« âNew Chinaâ, Nr. 4, New York 1978
179 Halil Kamberi, âKinoditari Nr. 47â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1970
180 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
181 M. Zeqo, âKinoditari Nr. 12â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1968
182 Irfan Veterniku, âTĂ« njihemi me veprat tona: Fabrika e Qelqitâ, nĂ« RevistĂ«n NdĂ«rtuesi, Nr. 3 (8), TiranĂ«, Qershor 1969
183 Mehmet Shehu, âRaport mbi direktivat e Kongresit tĂ« 6 tĂ« PPSH mbi Planin V 5-vjeçarâ, TiranĂ« 1971
184 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, TiranĂ« 1984
185 Akademia e Shkencave e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«, âFjalori Enciklopedik Shqiptarâ, TiranĂ« 1985
186 Hamide Saraçi, âIndustrializimi i KavajĂ«s, aty ku prodhoheshin telat me gjembaâ, nĂ« Gazeta âStandardâ, Nr. 2037, TiranĂ«, 27 Shtator 2011
187 Susan Warren, âChina on Africaâs Fight for Independenceâ, nĂ« âNew Chinaâ, Nr. 4, New York 1978
188 âGlass engravingâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, nr. 4, Tirana, 1977
189 Susan Warren, âChina on Africaâs Fight for Independenceâ, nĂ« âNew Chinaâ, Nr. 4, New York 1978
190 âKinoditari Nr. 4â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1978
191 Ilia Dede, âKinoditari Nr. 21â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1981
192 Komiteti Qendror i PartisĂ« sĂ« PunĂ«s sĂ« ShqipĂ«risĂ«, âBuletini Informativâ, Nr. 2, TiranĂ« 1970
193 Kristo Jorgji, Vangjush Furrxhi, âKinokronika Nr. 3â, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1973
194 Gjergj Thomai, Fatlinda Struga, Oketa Boriçi, Nerxhana Tallushi, âKavaja Zhvillimi urban 1945-1990â, TiranĂ« 2020
195 ShtĂ«pia Botuese e Librit Shkollor, âAlbum pĂ«r gjeografinĂ« ekonomike tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, TiranĂ« 1984
196 Hamide Saraçi, âIndustrializimi i KavajĂ«s, aty ku prodhoheshin telat me gjembaâ, nĂ« Gazeta âStandardâ, Nr. 2037, TiranĂ«, 27 Shtator, 2011
197 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
198 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
199 âWoven works of artâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 3, Tirana 1977
200 Moikom Zeqo, âDurrĂ«si mikpritĂ«s, gjithĂ« populli pjesĂ«marrĂ«sâ, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 14 Qershor 1987
201 âThe golden-handed fiery-heartedâ, nĂ« âThe Albanian woman - a great force of the revolutionâ, TiranĂ« 1978
202 Saimir Kumbaro, Nazmi Roli, Nexhati Tafa, âFĂ«mijĂ«t, qelqi dhe baltaâ, TiranĂ« 1974
203 Qerim Mata, Gjergj Vlashi, âUdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«â, film artistik i Kinostudios âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975
204 Stefanaq Pollo, âProbleme tĂ« luftĂ«s pĂ«r emancipimin e plotĂ« tĂ« gruasâ, TiranĂ« 1969
205 Enver Hoxha, âShkrimtarĂ«t dhe artistĂ«t janĂ« ndihmĂ«s tĂ« PartisĂ« pĂ«r edukimin komunist tĂ« njerĂ«zve tanĂ«â, TiranĂ«, 20 Dhjetor 1974
206 Kujtim Gjonaj, Luan Rama, âKur nis njĂ« kĂ«ngĂ« rinieâ, dokumentar, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975
207 Thabit Rexha, âVajzat e FabrikĂ«s sĂ« Qelqit (KavajĂ«)â nĂ« https://www.youtube.com/watch?v=mLpYXhpPGXk
208 Mustafa Beqiri, âMbi 50 grupe amatoreâ, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 20 Dhjetor 1970
209 âKronikĂ« kulturoreâ, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 19 NĂ«ntor 1972
210 Friedrich Wallisch, âNeuland Albanienâ, Stuttgart 1931
211 Lovro MihaÄeviÄ, âPo Albanijiâ, Zagreb 1911
212 Muzeu Historik KavajĂ«, âKavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimitâ, DurrĂ«s 1984
213 âTakime tĂ« gĂ«zuaraâ, dokumentar, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1971
214 Luan Rama, Kinokronika Nr. 26, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1974,
215 Ilia Dede, Kristaq Dhamo, âNĂ« udhĂ«t e reja tĂ« jetĂ«sâ, dokumentar nga Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1985
216 Luan Rama, âKinokronika Nr. 26â, Kinostudio âShqipĂ«ra e Reâ, TiranĂ« 1974
217 âMe ansamblin Rugova tĂ« PejĂ«sâ, âMotive Dibraneâ, âManifestimi shkelqyer i artit revolucionar Kinez. Ansambli Liaoninâ, dokumentarĂ« tĂ« realizuar nga Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1972
218 Bashkim Hoxha, Vitore Ăeli, âShqipĂ«ria sotâ, dokumentar, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« 1975
219 M. Kuteli, âMbresa nga ekspozita ShqipĂ«ria socialiste nĂ« 20-vjetorin e sajâ, nĂ« revistĂ«n âNĂ«ntoriâ, Nr. 4, TiranĂ« 1965
220 Fuat Dushku, âArtizanati ynĂ« nĂ« panairet ndĂ«rkombĂ«tareâ, nĂ« GazetĂ«n âDritaâ, TiranĂ«, 21 Qershor 1970
221 Sheri Baboçi, âAlbania in International Fairs and Exhibitionsâ, nĂ« revistĂ«n âNew Albaniaâ, Nr. 6, Tirana 1970
55
43. Endje e qilimave të leshtë nga artizanet kavajase në ditët e sotme, Prill 2023.
Edhe pse qyteti vjen me këtë traditë të pasur të poçerisë, qilimave, qelqit etj, si dhe ka një rrugë të gjatë mbi 1 km
me emrin âMjeshtrit e QeramikĂ«sâ, e njĂ« segment tjetĂ«r rrugor (rreth 75 m) qĂ« njihet si âRruga e ArtizanĂ«veâ, nĂ«
Planin e Përgjithshëm Vendor222 dhe në Planin e Detajuar
Vendor223 të Kavajës nuk ka asnjë konsideratë për këto
zeje: fjala âartizanatâ pĂ«rmendet vetĂ«m dy herĂ«, ndĂ«rsa
âpoçeriâ, âqeramikĂ«â, âmetalpunimâ, âqilimâ, âqendisjeâ etj nuk gjenden nĂ« dokument. Zbehja e kĂ«saj tradite pohohet edhe nĂ« dokumente tĂ« tjera tĂ« BashkisĂ«224.
Artizanët kavajas nuk janë të pranishëm në Katalogët225
âMade in Albaniaâ tĂ« AgjencisĂ« Shqiptare tĂ« Zhvillimit tĂ« Investimeve (AIDA). NdĂ«rkaq, nĂ« nivel kombĂ«tar, mĂ«
2009 Ministria e Kulturës propozoi hartimin e një ligji për
Artizanatin226, që u miratua nga Kuvendi i Shqipërisë më
2016227
Privatizimi që pasoi rënien e sistemit socialist u shoqërua me ngritjen e disa punishteve të vogla artizanati228, duke çuar në mbylljen, braktisjen e më pas shkatërrimin e atyre që quheshin ndërmarrje shtetërore229. Përveç faktorit njeri, duket se edhe natyra luan rolin e saj në fatin
59
Rënia e beftë dhe të paepurit që nuk do të jenë të fundit
e kësaj trashëgimie: Tërmeti i Shtatorit 2019230 shkaktoi jo pak dëme në objektet e qeramikës të ekspozuara në Muzeun Etnografik të Kavajës, megjithëse ato tashmë janë restauruar me kujdes231. Që prej fundit të vitit 2021, vetë Muzeu Etnografik (Fig. 74) i është nënshtruar një rikonstruksioni, pas dëmtimit nga tërmeti i vitit 2019. E mbetur ende në formë gërmadhe, ish-Fabrika e Qelqit ka degraduar në depo inertesh, ndërkohë që territori i saj është përfshirë në projekte rikualifikimi232, por jo me qëllimin e kthimit në funksion, qoftë edhe në masë simbolike. Ndërkohë nga fabrikat e tjera kanë mbetur vetëm kujtimet. Duket sikur Kavaja është fshirë nga harta kombëtare e artizanatit.
MegjithatĂ« artizanati â veçanĂ«risht poçeria, qilimat dhe qendisja, nuk u shuan nĂ« KavajĂ«. NĂ« masĂ« shumĂ« herĂ« mĂ« tĂ« vogĂ«l, e po aq modeste edhe nĂ« nivelin artistik, disa zeje vazhdojnĂ« tĂ« ushtrohen nga artizanĂ« nĂ« qytet e rrethina. Punishte tĂ« vogla, kryesisht tĂ« poçerisĂ« sĂ« trashĂ«, tĂ« qilimave tĂ« thurur me tezgjah apo vegĂ« (vegjĂ«), qendistare e punues metali i kanĂ« mbijetuar me kokĂ«fortĂ«si modernizimit tĂ« rrufeshĂ«m tĂ« stilit tĂ« jetĂ«s dhe teknologjisĂ« sĂ« informacionit. Madje disa janĂ« tĂ«rheqĂ«s pĂ«r vizitorĂ«t vendas dhe tĂ« huaj233. Krahas tyre, tĂ« tjera artizane realizojnĂ« njĂ« gamĂ« tĂ« gjerĂ« produktesh me grep234, makrame apo rruaza235. Kjo gjendje e artizanĂ«ve dhe e artizanatit nĂ« KavajĂ« ka
e. Model i shtrojeve dekorative të punuara me lesh.
tĂ«rhequr vĂ«mendjen e organizatave tĂ« shoqĂ«risĂ« civile dhe tĂ« donatorĂ«ve, prej bashkĂ«punimit tĂ« tĂ« cilĂ«ve me BashkinĂ« e qytetit, kohĂ«t e fundit u hap njĂ« qendĂ«r bazike e artizanatit236, qĂ« pĂ«rkohĂ«sisht operon nĂ« hapĂ«sirat e Gjimnazit âAleksandĂ«r Moisiuâ. TĂ« grupuara nĂ« QendrĂ«n e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, gratĂ« dhe vajzat artizane tĂ«
Kavajës kanë kryer procedurat e anëtarësimit në Dhomën
Kombëtare të Zejtarisë237 që prej Dhjetorit 2022, ndërsa objektivat kryesorë të punës së tyre janë përmbledhur në disa fletëpalosje dhe broshura të posaçme238.
Pa mbĂ«shtjen e nevojshme financiare pĂ«r tĂ« poseduar dyqane apo punishte, shumica e artizanĂ«ve punojnĂ« nĂ« shtĂ«pi dhe pĂ«rdorin hapĂ«sirĂ«n virtuale pĂ«r tâu lidhur me klientĂ«t, ndĂ«rsa tradita e organizimit tĂ« panaireve tĂ« artizanatit nĂ« qytet nuk ka nisur ende. Disa prej artizanĂ«ve kanĂ« mundur tâi ekspozojnĂ« punimet e tyre vetĂ«m nĂ« panairet e organizuara me rastin e hapjes sĂ« sezonit turistik nĂ« DurrĂ«s239. Prandaj artizanĂ«t kavajas dhe produktet e tyre e reflektojnĂ« mungesĂ«n e theksuar tĂ« shkĂ«mbimeve profesionale me artizanĂ«t e qyteve tĂ« tjera. Gama e produkteve tĂ« tyre mbetet ende e papĂ«rcaktuar, e njĂ«kohĂ«sisht e kushtĂ«zuar nga shijet artistike tĂ« porositĂ«sve, pa mundur tâu imponohen tregut me produkte autentike. NĂ« kĂ«to kushte, identiteti i artizanĂ«ve pĂ«rcaktohet jo nga produkti, materiali, dizenjoja apo ngjyrat, por vetĂ«m nga teknika.
61
44
Ligor Kostrista
Qëndrestari më i lumtur në mesin e artizanëve kavajas duhet të jetë bartësi i brezit të pestë të poçarëve, Ligor
Kostrista (Fig. 44), sepse zejen e tij po ia trashĂ«gojnĂ« edhe fĂ«mijĂ«t, qĂ« mund tĂ« bĂ«hen brezi i gjashtĂ« â e mĂ« i vjetri ekzistues i poçarĂ«ve kavajas qĂ« e trashĂ«gojnĂ« kĂ«tĂ« zanat.
Me njĂ« pĂ«rvojĂ« mbi 45-vjeçare, qĂ« prej vitit 1992, Ligori e ushtron aktivitetin nĂ« shtĂ«pi. Babai i tij, Kostandini (Plaku), tashmĂ« 93-vjeçar, e ka marrĂ« zanatin nga i ati, Zaku (I Riu) â e ai, nga i ati â Lluka, qĂ« gjithashtu e kishte tĂ« trashĂ«guar zejen e poçarit240 nga babai i tij, Zaku (Plaku), pasiqĂ« qĂ« nga viti 1880, veç poçarisĂ«, familja e ka traditĂ« dhe trashĂ«gueshmĂ«rinĂ« e emrave nga gjyshi te nipi. Kostandini (Plaku) nuk e ka mbĂ«rritur gjyshin e tij, por kujton se i ati punonte si poçar nĂ« Elbasan dhe nĂ« Fier, ndĂ«rsa Ligori e mban mend qypin e punuar nga Zaku (I Riu), tĂ« gjetur nĂ« muret e shtĂ«pisĂ« sĂ« vjetĂ«r, nĂ« themelet e sĂ« cilĂ«s ai ndĂ«rtoi tĂ« renĂ«, nĂ« kapĂ«rcyell tĂ« viteve 1990. MegjithatĂ«, Ligori ruan ende njĂ« vazo tĂ« madhe tĂ« punuar nga Kostandini (Plaku), ndĂ«rsa dy djemtĂ« â i madhi qĂ« trashĂ«gon emrin e gjyshit - Kostandini (I Riu)
63
44. Poçari Ligor Kostrista, duke krijuar kallëpin për një suvenir me peizazh të qytetit të Kavajës, Prill 2023.
45. Poçari Ligor Kostrista duke krijuar kallëp allçie për një pjatë dekorative. Prill 2023.
46
dhe i vogli, Franko kanĂ« plot objekte tĂ« krijuara nga babai i tyre. Disa prej kĂ«tyre objekteve ata do tâi ruajnĂ« pĂ«r tâia bashkĂ«ngjitur historikut tĂ« familjes, krahas punimeve qĂ« tashmĂ« kanĂ« nisur tâi realizojnĂ« me duart e tyre.
EnergjinĂ« e tij pozitive, Ligori e pĂ«rcjell nĂ« poçarinĂ« e trashĂ«, nĂ« vazot, shtamat, katruvat, tavat, pllakat, tasat (Fig. 46), gotat, arkat e kursimit me torno dhe forma apo shabllone (Fig. 44, 45), por edhe nĂ« objektet mĂ« tĂ« vogla me derdhje. Ai kujton se nĂ« kohĂ«n e NdĂ«rmarrjes sĂ« PoçerisĂ«, nĂ« repartin e teknikĂ«s me derdhje punonin kryesisht gra dhe vajza (Fig. 22, 23), sepse sipas tij, poçeria e trashĂ« â tornoja dhe shablloni, duan krahĂ« tĂ« fuqishĂ«m dhe rezistencĂ«241.
Brezat e poçarëve Kostrista, që nga viti 1880:
Zak Kostrista (Plaku)
Lluka Kostrista
Zak Kostrista (I Riu)
Kostandin Kostrista (Plaku)
Ligor Kostrista
67
46. Enë balte të prodhuara nga poçarët Kostrista.
47
Ismete Shaba
NjĂ« vlerĂ« e shkollĂ« mĂ« vete pĂ«r zejen e punimit tĂ« qilimave tradicionalĂ« nĂ« KavajĂ« Ă«shtĂ« Ismete Shaba (Fig. 47), 70-vjeçarja qĂ« vazhdon tĂ« endĂ« nĂ« tezgjah. Prandaj edhe sipĂ«rmarrja e saj Ă«shtĂ« pagĂ«zuar me ermin âEnd e thurâ. Sikurse mjaft artizanĂ« tĂ« tjerĂ«, edhe Ismetja ia ka trashĂ«guar kĂ«tĂ« zanat vajzĂ«s sĂ« saj242, ndonĂ«se ajo nuk e ushtron. MarrĂ«dhĂ«nia e Ismetes me vegĂ«n zgjat prej mĂ« shumĂ« se 40 vitesh. ĂshtĂ« njĂ« marrĂ«dhĂ«nie e nisur nga pasioni, por e mbajtur gjallĂ« edhe nga parimi pĂ«r tĂ« jetuar me punĂ« tĂ« ndershme. Ajo nuk e ka ndĂ«rprerĂ« asnjĂ«herĂ« punĂ«n â edhe pas mbylljes sĂ« NdĂ«rmarrjes sĂ« Qilimave. Aktualisht, Ismetja Ă«shtĂ« ndĂ«r tĂ« vetmet artizane qĂ« vazhdon tĂ« prodhojĂ« qilima tĂ« pĂ«rmasave tĂ« mĂ«dha
(Fig. 47, 48), me njĂ« cilĂ«si tĂ« mirĂ«. NdonĂ«se punon edhe sipas porosive, modelet e saj mĂ« tĂ« parapĂ«lqyera janĂ« ato qĂ« ka punuar dikur, e qĂ« ishin dizenjuar nga byroja e Leshpunueses. Ajo ruan ende njĂ« koleksion me skica tĂ« asaj periudhe (Fig. 68), por thotĂ« se nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, modelet i ka tĂ« memorizuara dhe mund tâi aplikojĂ« me lehtĂ«si243
69
47. Artizanja Ismete Shaba, ndër qilimpunueset veterane të Kavajës, duke treguar një prej punimeve të saj. Prill 2023.
48. Qilima të punuar nga Ismete Shaba. Prill 2023.
49
Që prej dekadash, bashkë me Myzejenin - vjehrrën e saj, mjeshtrinë e punimit të qilimave në tezgjah e ka ushtruar dhe po e trashëgon edhe Luçie Hoxha. Për shkak të moshës Myzejeni nuk e ushtron më aktivitetin, por ajo vazhdon ta udhëzojë, e herë pas here edhe ta ndihmojë Luçien në punët me vegjën (Fig. 50). Ajo ka punuar qilima e produkte të tjera në vegjë që në moshën 16-vjeçare, kur në vitin 1961 nisi punën në Ndërmarrjen e Qilimave. Myzejeni thotë se instruktori i saj i parë në kursin 6-mujor të tezgjahut ka qenë Isuf Kastrati nga Kosova244. Ajo gjithashtu është e vetëdijshme se përveçse e lodhshme, endja në tezgjah është njëkohësisht një punë artistike me shumë vlerë. Edhe bashkëshorti i saj i ndjerë ka qenë një nga 5 teknikët që montonin dhe mirëmbanin vegjat e panumërta me të cilat punonin gratë dhe vajzat e Ndërmarrjes së Qilimave
73
Myzejen dhe Luçie Hoxha
49. Qilimpunuesja Luçie Hoxha në hapësirën e punës së krijuar në shtëpinë e saj, Kavajë. Prill 2023.
50. Dy breza artizanesh: Myzejen dhe Luçie Hoxha. Maj 2023.
54 51 52 53
në Kavajë. Në dekadat e fundit, Myzejeni ka punuar në shtëpi, kohë gjatë se cilës ia mësoi zanatin fillimisht
vajzës së saj, e më pas edhe Luçies. Me një përvojë tashmë 17-vjeçare në endjen e qilimave, çantave, flamujve, rrugicave e mbulesave të tjera funksionale e dekorative prej leshi, Luçie Hoxha (Fig. 49) mund të konsiderohet përfaqësuesja e brezit të dytë
tĂ« bartĂ«sve tĂ« dijebĂ«rjes sĂ« tezgjahut nĂ« KavajĂ«. PĂ«rtej angazhimeve tĂ« pĂ«rditshme tĂ« njĂ« gruaje, sĂ« cilĂ«s i duhet tĂ« punojĂ« e njĂ«kohĂ«sisht tĂ« kujdeset pĂ«r familjen dhe fĂ«mijĂ«t, koha e lirĂ« e Luçies nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« kalon nĂ« vegjĂ«. Sipas porosive, por edhe sipas shijeve tĂ« saj, aty Luçia thur produkte me pĂ«rmasa, dizenjo dhe ngjyra tĂ« larmishme (Fig. 51, 52, 53, 54) , tĂ« cilat ka mundĂ«si tâi ballafaqojĂ« me punimet e kolegeve tĂ« QendrĂ«s sĂ«
Zhvillimit të Artizanatit, ku ajo bën pjesë. E meqenëse
sikurse tĂ« gjitha tezgjahistet e tjera nĂ« KavajĂ« dhe nĂ« tĂ« gjithĂ« vendin, edhe Luçies i duhet tĂ« bĂ«jĂ« vetĂ« shumĂ« procese â herĂ« pas here asaj i bashkohen vajzat e mĂ«dha245, tĂ« cilat me tĂ« drejtĂ« mund tĂ« quhen brezi i tretĂ« i bartĂ«sve tĂ« dijebĂ«rjes sĂ« qilimave nĂ« KavajĂ«.
51., 52., 53., 54. Mbulesa dhe rrugica të përmasave të ndryshme të punuara nga artizanja Luçie Hoxha. Maj 2023.
77
55
Florida Gjergji
Për vepra të vërteta arti me gjilpërë, në Kavajë njihet prej vitesh qendistarja Florida Gjergji250 (Fig. 55), ndërsa vajza e saj po e zgjeron gamën e prodhimeve edhe me punime me rruaza (Fig. 56). 30 vjet më pas, nga vogëlushja 12-vjeçare e magjepsur prej shkathtësisë së nënës në punimet me shtiza, grep e qëndisje, ka mbetur i njëjtë pasioni me të cilin Florida jo vetëm realizon punime të panumërta, por edhe ua përcjell zejen bijave të saj. Nga ana e tyre, vajzat e ndihmojnë atë me ide të reja për llojet, dizenjot, ngjyrat e produkteve, si dhe për reklamimin e tyre në hapësirën virtuale. Vetëm në qëndisma Florida zotëron një seri teknikash, si punë kryq, shkop, kryq bullgar, mbushje, nyje franceze etj. Përveçse në shtëpi, Florida punon edhe në Qendrën e Zhvillimit të Artizanatit, pjesëtare e së cilës është që prej themelimit.
+355 685516456
gjergjiflorida9@gmail.com
dritez_handmade
Dritez Punedore
79
55. Florida Gjergji, gjatë procesit të punës në Qendrën e Zhvillimit të artizanatit, Kavajë. Prill 2023.
56. ĂantĂ« me rruaza e punuar nga artizanja Florida Gjergji. Maj 2023.
57
Lulzime Krasnaj
Përveçse motra, Lulzime Krasnaj dhe Suzana Istrefi kanë të përbashkët edhe pasionin dhe aftësinë për të
realizuar punime tĂ« larmishme me grep247 â njĂ« zanat qĂ« gjithashtu po ua trashĂ«gojnĂ« fĂ«mijĂ«ve tĂ« tyre.
Lulzimja (Fig. 57) punon prej gati 38 vitesh248 me grep, shtiza, qendisje, tjerrje leshi etj., ndĂ«rsa vitet e fundit ka zotĂ«ruar dy teknika tĂ« tjera: makrame dhe rruaza. Larmia e teknikave i mundĂ«son Lulzimes krijimin e njĂ« game tĂ« pazakontĂ« produktesh tĂ« pĂ«rmasave gjigante (Fig. 58), qĂ« nga tapetet e çadrat e plazhit tĂ« thurura me grep (Fig. 57) e deri te fustanet e veshjet, koshat pĂ«r mbajtjen e bebeve, çantat me rruaza e grep etj. NjĂ« pjesĂ« tĂ« kĂ«tyre teknikave ajo i ka tĂ« trashĂ«guara, e prandaj edhe Ă«shtĂ« kujdesur qĂ« tâua mĂ«sojĂ« brezit tĂ« ri tĂ« artizaneve kavajase, qofshin familjare apo kursante tĂ« tjera. Lulzimja punon
kryesisht në shtëpi, por atë e gjen pothuajse çdo ditë edhe në Qendrën e Zhvillimit të Artizanatit Kavajë, pasi ajo është një nga bashkëthemelueset.
+355 674063113
shyqerikrasnaj@gmail.com
homedekor.al
Punime Grep
83
52. Artizanja Lulzime Krasnaj pranë Qendrës së Zhvillimit të Artizanatit Kavajë, Maj 2023.
58. Detaj, mbulesë me grep 240x240 cm, e thurur me 24 km fije nga Lulzime Krasnaj përgjatë një viti. Maj 2023.
59
Myrvete Topi
Ndonëse profesioni i saj i hershëm ka qenë mekanika, në vitin 1991 Myrvete Topi (Fig. 59) iu rikthye zejes së
mësuar që në fëmijëri, duke e pasuruar atë me teknika të reja të përvetësuara falë një trajnimi njëmujor në
Itali. Pas njĂ« angazhimi disavjeçar nĂ« njĂ« kompani veshjesh dhe artizanati, ajo punon pĂ«r llogari tĂ« njĂ« tjetĂ«r kompanie tĂ« huaj â kohĂ« gjatĂ« sĂ« cilĂ«s, produktet e saj u bĂ«nĂ« pjesĂ« e koleksioneve tĂ« arredimeve tĂ« brendshme nĂ« disa vende europiane, sidomos nĂ« Itali246. E nxitur nga kjo pĂ«rvojĂ« e gjatĂ«, nĂ« vitin 2021 hap sipĂ«rmarrjen e saj, tĂ« emĂ«rtuar âTop Reinaâ. Punishtja gjendet nĂ« njĂ« degĂ«zim tĂ« rrugĂ«s âQazim Karriqiâ, pranĂ« tregut industrial tĂ« qytetit tĂ« KavajĂ«s dhe pĂ«rbĂ«het nga njĂ« hapĂ«sirĂ« e konsiderueshme, e ndarĂ« nĂ« disa reparte, mjedise magazinimi dhe ekspozimi.
+355 692283322
+355 695800175
topreinastyle@gmail.com
87
59. Artizanja Myrvete Topi në punishten e saj. Kavajë, Prill 2023.
topreina_ Top Reina
62 61 60 63
Gama e jashtĂ«zakonshme e produkteve me materiale, mjete, teknika e dizenjo tĂ« ndryshme Ă«shtĂ« rezultat i ambicies dhe kĂ«mbĂ«nguljes sĂ« Myrvetes pĂ«r tâia dalĂ« mbanĂ«. Ajo mund tĂ« punojĂ« me lehtĂ«si nĂ« prerje, qepje, grep, thurje, shtiza, qĂ«ndisje, makrame etj. Produktet variojnĂ« nga mbulesat, veshjet e vathĂ«t me grep, çantat e kapelet me thurje, te jakat (Fig. 60, 61, 62, 63), veshjet e mbulesat e zbukuruara me qendisma, por mĂ« tĂ« larmishĂ«m nĂ« çdo aspekt janĂ« jastekĂ«t dekorativĂ«. MegjithatĂ«, si tĂ« gjithĂ« artizanĂ«t e KavajĂ«s e jo vetĂ«m, edhe Myrvetja varet nga kĂ«rkesa e tregut, e cila ndonjĂ«herĂ« tenton tĂ« pĂ«rcaktojĂ« edhe profilin e sipĂ«rmarrjes.
60., 61., 62., 63. Disa nga proceset e punës drejt realizimit të jakave në punishten e artizanes Myrvete Topi, si një element i shtuar i veshjeve të dizenjuara gjatë art kampit me artizanët e Kavajës, Prill 2023.
89
64
Suzana Istrefi
Sikurse pothuajse të gjithë artizanët që e trashëgojnë zejen nga familja, edhe Suzana Istrefi punon që në
moshën 18-vjeçare në grep, shtiza, qëndisma, tjerrje, thurrje249 etj. Disa prej këtyre teknikave ajo ia ka mësuar edhe mbesës së saj. Suzana është një prej koordinatoreve të Qendrës së Zhvillimit të Artizanatit Kavajë, një mjedis në të cilin shkëmben përvoja me kolege, por edhe punon për të realizuar shumë produkte, si tapete, çadra, kosha për mbajtjen e bebeve, kukulla, triko e veshje të tjera, çanta (Fig. 64, 65) e bizhuteri me perla etj.
+355 672555266
suzanaistrefi@icloud.com
punime_krijime
Punime Artistike
91
64. Duart e artizanes Suzana Istrefi duke punuar për realizimin e një produkti me grep. Maj 2023.
65. ĂantĂ« dore e realizuar me fije tĂ« trashĂ« pambuku nga artizanja Suzana Istrefi, Maj 2023.
66
Ferid Qarri
Ferid Qarri Ă«shtĂ« njĂ« artizan i brezit tĂ« dytĂ« qĂ« merret me prodhimin e enĂ«ve tĂ« ndryshme e veglave tĂ« thjeshta tĂ« punĂ«s prej metali. I kufizuar nga lĂ«nda e parĂ« â kryesisht llamarinĂ« e trashĂ«sisĂ« sĂ« ndryshme, Feridi megjithatĂ« pĂ«rpiqet tâi pasurojĂ« disa nga produktet e tij me elementĂ« artistikĂ«251, tĂ« realizuar modestisht me pajisje tĂ« thjeshta, vlera muzeale e sĂ« cilave duhet çmuar. Ai Ă«shtĂ« i vetmi artizan qĂ« e ka punishten nĂ« âRrugĂ«n e ArtizanĂ«veâ, nĂ« qendĂ«r tĂ« qytetit. PĂ«rvoja e gjatĂ« me kĂ«tĂ« zanat i mundĂ«son atij qĂ« disa produkte tâi realizojĂ« brenda pak minutash (Fig. 66) dhe tâi nxjerrĂ« nĂ« shitje aty pĂ«r aty, por me zgjerimin e gamĂ«s sĂ« produkteve, Feridi do tĂ« jetĂ« edhe mĂ« tĂ«rheqĂ«s pĂ«r vizitorĂ«t.
Rruga e ArtizanĂ«ve, KavajĂ« 41°11â01.9âN 19°33â44.9âE
+355 692591733
95
66. Punime llamarine të realizuara nga artizani Ferid Qarri, Janar 2023.
Sigurisht qĂ« pĂ«rveç kĂ«tyre pasionantĂ«ve tĂ« trashĂ«gimisĂ«, Kavaja ka edhe poçarĂ« tĂ« tjerĂ« sikurse mjeshtre qilimash, qĂ«ndistare dhe metalpunues qĂ« kĂ«mbĂ«ngulin tĂ« mbijetojnĂ« me artizanat nĂ« epokĂ«n dixhitale. Ata janĂ« pjesĂ«marrĂ«s nĂ« disa panaire lokale252 e mĂ« gjerĂ«. Secili mĂ« vete â dhe tĂ« gjithĂ« bashkĂ« â ata kanĂ« potencialin ta kthejnĂ« qytetin e tyre nĂ« hartĂ«n e artizanatit shqiptar, njĂ« vend qĂ« vetĂ«m njĂ« shekull mĂ« parĂ«, Kavaja e mbante me nder e krenari.
f. Enë bakri të prodhuara në Kavajë.
Shënime dhe referenca:
222 âPlani i PĂ«rgjithshĂ«m Vendor i BashkisĂ« KavajĂ«â, miratuar me vendim tĂ« KĂ«shillit KombĂ«tar tĂ« Territorit Nr. 2, dt. 27 Prill 2018
223 Bashkia KavajĂ«, âPlani i Detajuar Vendor i zonĂ«s 1, zona e re pĂ«r zhvillim 1, NjĂ«sia Administrative KavajĂ«, Bashkia KavajĂ«â, KavajĂ« 2021
224 âBashkia KavajĂ«. Profil i PĂ«rgjithshĂ«mâ, KavajĂ« 2018
225 Agjencia Shqiptare e Zhvillimit tĂ« Investimeve, âKatalog i produkteve Made in Albaniaâ, TiranĂ«, 2020, 2022
226 Petrika Grosi, âArtizanati, mbrojtje me ligjâ, nĂ« gazetĂ«n âAlbaniaâ, 25 Mars 2009
227 Ligj Nr. 70/2016, dt. 30 Qershor 2016, âPĂ«r zejtarinĂ« nĂ« RepublikĂ«n e ShqipĂ«risĂ«â
228 Raymond E. Zickel, Walter R. Iwaskiw, âAlbania, a country studyâ, Washington 1992
229 Zyhdi Shehi, âKavaja: trajtesa historikeâ, DurrĂ«s, 2017
230 DRTK Tiranë, 2 Shtator 2020 (https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=187977132769264& id=102049624695349)
231 DRTK Tiranë, 8 Shtator 2020 (https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=189537769279867& id=102049624695349)
232 âBashkia KavajĂ« hap tenderin, ish-fabrika e Qelqit kthehet nĂ« tregâ, nĂ« âAlbanian Construcion Portalâ, 10 Janar 2022
(https://acp.al/news/13285/Bashkia-Kavaje-hap-tenderin,-ish-fabrika-e-Qelqit-kthehet-ne-treg/)
233 ĐĐ”ŃĐ° Đ€ĐžĐ»ĐžĐŒĐŸĐœĐŸĐČĐ°, âĐĐșŃĐșŃŃŃĐžŃ
234 Artizanet Lulzime Krasnaj dhe Suzana Istrefi janë të njohura për punimet masive me grep.
235 Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, âArtizanet e KavajĂ«sâ, KavajĂ« 2023
236 Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit KavajĂ«, Gjimnazi âAleksandĂ«r Moisiuâ, Kati 1, ShĂ«titorja âIndrit Caraâ, KavajĂ«
237 Banka Kombëtare Tregëtare, Mandat elektronik, Dt. 30.12.2022
238 Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, âArtizanet e KavajĂ«sâ, KavajĂ« 2023
239 Myrvete Topi, Lulëzime Krasnaj, Florida Gjergji, intervistë e hapur, Kavajë 5 Maj 2023
240 Kostandin Kostrista, videointervistë, Kavajë, 6 Maj 2023
241 Ligor Kostrista, videointervistë, Kavajë, 6 Maj 2023
242 Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, âArtizanet e KavajĂ«sâ, KavajĂ« 2023
243 Ismete Shaba, intervistë e hapur, Kavajë, 5 Maj 2023
244 Myzejen Hoxha, videointervistë, Kavajë, 4 Maj 2023
245 Luçie Hoxha, videointervistë, Kavajë, 4 Maj 2023
246 Myrvete Topi, intervistë e hapur, Kavajë, Maj 2023
247 Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, âArtizanet e KavajĂ«sâ, KavajĂ« 2023
248 Lulzime Krasnaj, Pyetësor me pyetje të hapura, Kavajë, 9 Maj 2023
249 Suzana Istrefi, Pyetësor me pyetje të hapura, Kavajë, 9 Maj 2023
250 Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, âArtizanet e KavajĂ«sâ, KavajĂ« 2023
251 Ferid Qarri, intervistë e hapur, Kavajë, 1 Prill 2023
252 Ministria e KulturĂ«s, âRaportet e monitorimit: 12-mujori viti 2019â, TiranĂ«, 2020
97
ĐœĐ° ŃĐ°ŃŃĐœŃŃ ĐșĐ”ŃĐ°ĐŒĐžŃĐ”ŃĐșŃŃ ŃабŃĐžĐșŃ ĐČ ĐĐ°ĐČĐ°Đ” Đž ĐŒĐ°ŃŃĐ”Ń-ĐșлаŃŃ Ń ĐłĐŸĐœŃĐ°ŃĐœĐŸĐłĐŸ ĐșŃŃгаâ, 2015
67. Ndër elementët identifikues të mbetur nga Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë: oxhakët. Maj 2023.
g. Skicë e destinacioneve të propozura për turizmin e përvojës në Kavajë.
Arkeologjia industriale dhe punishtet si destinacione të turizmit të përvojës
Me një vijë bregdetare prej rreth 30 km, përgjatë të cilave shtrihen disa nga plazhet më të frekuentuara në vend, territori i Bashkisë Kavajë mirëpret mijëra turistë nga e gjithë bota. Të ardhurat nga ky turizëm mbajnë peshën kryesore të ekonomisë lokale. Mirëpo përkundër mbipopullimit të plazheve nga Mali i Robit e deri në Boshtovë, vetë qyteti i Kavajës, ndonëse 5-6 km larg, mbetet pak i frekuentuar nga vizitorët e sezonit veror, ndërsa gjatë stinëve të tjera, numri i vizitorëve është edhe më i vogël.
Prandaj ky botim mëton të tërheqë vëmendjen e autoriteteve vendore e qendrore, të udhërrëfyesve dhe operatorëve turistikë, drejt nevojës për të ndryshuar këtë raport, në përpjekje për të evidentuar Kavajën edhe si një destinacion të turizmit kulturor. Kjo ftesë vjen përmes paraqitjes së disa prej skenave dhe aktorëve më të
gjallë të trashëgimisë materiale dhe asaj shpirtërore, si destinacion për atë kategori të vizitorëve të interesuar për traditën. Për këtë arsye, në këtë kapitull do të prezantohet ish-Fabrika e Qelqit (Fig. 67) - e vetmja
në Shqipëri që prodhonte xham; Muzeu Etnografik
101
68
â njĂ« kapsulĂ« kohore ku ruhen objekte dhe histori tĂ« kujtesĂ«s kolektive me vlerĂ« tĂ« pallogaritshme. Krahas tyre janĂ« Qendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit, njĂ« nisĂ«m e grave duararta tĂ« KavajĂ«s qĂ« duhet mbĂ«shtetur dhe promovuar, si dhe sipĂ«rmarrja âEnd e Thurâ e qilimave tĂ« artizanes veterane Ismete Shaba. MegjithatĂ«, pĂ«r nga dijebĂ«rja, punishtja âKorstrista Ceramic Artâ Ă«shtĂ« e krahasueshme me njĂ« muze mĂ« vete, sepse pĂ«rfaqĂ«son njĂ« trashĂ«gimi 143-vjeçare tĂ« pasionit pĂ«r poçarinĂ«. KĂ«to janĂ« destinacionet qĂ« paraqet ky botim (Skica g), nĂ« kĂ«tĂ« fazĂ« embrionale tĂ« pĂ«rpjekjeve pĂ«r rikthimin e artizanatit nĂ« KavajĂ«. NĂ« secilin prej kĂ«tyrĂ« destinacioneve, vizitorĂ«t do tĂ« pĂ«rjetojnĂ« pĂ«rvoja, sĂ« pari njerĂ«zore dhe emocionale, e mĂ« pas edhe profesionale dhe estetike. NĂ« ndonjerĂ«n, ata do tĂ« kenĂ« mundĂ«si tĂ« sfidojnĂ« vetveten nĂ« aplikimin e dijeve dhe aftĂ«sive tĂ« tyre nĂ« zejet pĂ«rkatĂ«se, duke u larguar nga punishtet me produkte tĂ« krijuara me duart e veta. PĂ«r disa vizitorĂ«, kjo mund tĂ« jetĂ« mĂ« emocionuese se sa marrja e rrezeve tĂ« Diellit nĂ« njĂ« shezllon plazhi.
68. Skica të modeleve të dizajnit të qilimave, pjesë e koleksionit personal të ruajtur nga artizanja Ismete Shaba, Janar 2023.
103
Ish-Fabrika e Qelqit
Ish-Fabrika e qelq-Xhamit përbën një potencial të
arkitekturës industriale krejtësisht të pashfrytëzuar nga turizmi. Ajo mund të ishte ndër atraksionet kryesore të
Kavajës, pasi përfaqëson ëndrrën jetëshkurtër të një
qyteti tĂ« vogĂ«l pĂ«r tĂ« tâu bĂ«rĂ« i njohur dhe pĂ«r tĂ« kontribuar
në zhvillimin kombëtar me një produkt unik, pavarësisht
cilësisë së këtij produkti apo efiçencës ekonomike të vetë Fabrikës. Në këtë mënyrë, me Fabrikën e Qelq-Xhamit, Kavaja kishte momentumin e vet në histori, një mundësi
që rrallë u vjen dy herë qyteteve të vogla.
Me njĂ« sipĂ«rfaqe prej rreth 5500 m2, Fabrika (Fig. 67) ndodhet nĂ« anĂ«n lindore te rrugĂ«s âTaulantiaâ, nĂ« parcelĂ«n ndĂ«rmjet rrugĂ«s sĂ« VezĂ«ve, rrugĂ«s âDituriaâ dhe ShĂ«tirores âKavaljonâ. Aktualisht ajo pĂ«rfaqĂ«sohet nga disa kapanone, pesĂ« oxhakĂ«, disa ndĂ«rtesa tĂ« shkatĂ«ruara, si dhe njĂ« seri pusesh tĂ« shpĂ«rndara pĂ«rgjatĂ« territorit. NĂ« gjendje mĂ« tĂ« mirĂ« paraqiten tre kapanone tĂ« bashkĂ«ngjitur me pĂ«rmasa rreth 60x12m secili nĂ« skajin perĂ«ndimor tĂ« FabrikĂ«s. Ngjitur me
105
41°10â44.4âN
Rruga âTaulantiaâ, ndĂ«rmjet rrugĂ«s sĂ« VezĂ«ve, rrugĂ«s âDituriaâ dhe ShĂ«tirores âKavaljonâ
19°33â36.7âE
69. Pamje e pjesshme e ish-Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë: një oxhak tjetër dhe mbetje xhami. Maj 2023.
to, në anën lindore është gërmadha e një ndërtese të madhe 3-katëshe. Më në jug, po të bashkëngjitur, janë dy kapanone të tjera më të vogla, me përmasa 18x10m secili. Ngjitur me to janë 8 dhoma me përmasa afërsisht 9x9 m, me mure betoni të dëmtuara rëndë (Fig. 69). Rreth 30 m në jug të tyre shfaqet platforma betoni e një strukture që ka mbajtur një rezervuar lëndësh të para. Më në lindje shihen edhe rrënojat e një ndërtese tjetër me përmasa 16x8 m, me 6 ndarje. Pjesa më tërheqëse e këtij destinacioni janë oxhakët konikë me lartësi rreth 30, 40 dhe 55 m, katër të ndërtuar me tulla dhe një tjetër me beton (Fig. 67). Dy oxhakë janë në pjesën veriore, dy të tjerë në pjesën lindore dhe një në jug. Diametri i jashtëm i një oxhaku me tulla në kuotën 0 është 5.2 m, ndërsa në kuotën 40 m është 1.6 m253. Në majën e njërit prej tyre, gjatë dekadave të fundit është vendosur një instalacion llamarine i ngjashëm me objektet e kultit. Sikurse konfirmohet nga ortofotot (Fig. 70, 71) degradimi i këtij gjiganti të industrisë kavajase ka ndodhur ndërmjet viteve
h. Peshk qelqi, një nga produktet tipike të Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë.
1994-2007, ndĂ«rsa pas njerĂ«zve, ishte radha e natyrĂ«s pĂ«r tĂ« rimarrĂ« territorin e vet (Fig. 72, 73). GjurmĂ«t e rrugĂ«ve, lulishteve, ndĂ«rtesave tĂ« tjera qĂ« kanĂ« pasur funksione tĂ« caktuara nĂ« kohĂ«n kur Fabrika ishte nĂ« kapacitet tĂ« plotĂ«, janĂ« zhdukur pĂ«r shkak se territori vazhdon tĂ« pĂ«rdoret si venddepozitim i paligjshĂ«m inertesh dhe mbetjesh tĂ« tjera. E ndĂ«rtuar pĂ«rgjatĂ« viteve 1968-1970, Fabrika e QelqXhamit kishte rreth 728 makineri dhe pajisje, mbi 700 tona konstruksione metalike dhe mbi 10 km tubacione254 tĂ« lĂ«ndĂ«ve tĂ« ndryshme qĂ« shtriheshin brenda ndĂ«rtesave dhe nga njĂ«ra ndĂ«rtesĂ« nĂ« tjetrĂ«n. Fabrika vazhdoi tĂ« funksiononte deri nĂ« fillim tĂ« viteve â90 tĂ« shekullit XX, kur puna u ndĂ«rpre si pasojĂ« e mungesĂ«s sĂ« lĂ«ndĂ«s sĂ« parĂ«. QĂ« prej asaj kohe, FabrikĂ«s i janĂ« shembur pa lĂ«nĂ« asnjĂ« gjurmĂ« ndĂ«rtesa tĂ« mĂ«dha me funksione tĂ« ndryshme, si adminsitrative, reparte pune, magazinimi etj. NĂ« disa segmente periferike tĂ« parcelĂ«s ku shtrihej Fabrika, janĂ« ndĂ«rtuar banesa dhe objekte tĂ« tjera private, ndĂ«rsa procesi i privatizimit tĂ« plotĂ« tĂ« ndĂ«rmarrjes mbetet ende i paqartĂ«.255
109
50
0
70. Ortofoto e vitit 1994 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë.
m
71. Ortofoto e vitit 2007 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë.
50 m 0
50
0
72. Ortofoto e vitit 2015 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë.
m
50
73. Ortofoto e vitit 2020 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë.
m 0
Muzeu Etnografik
Muzeu Entografik (Fig. 74) është i vendosur në një shtëpi karakteristike mesjetare, dikur në pronësi të
njĂ« prej familjeve tĂ« njohura kavajase â Arkaxhiu â nĂ«
rrugĂ«n âSkurajâ (Mehmet Babamusta), nĂ« koordinatat
41°10â49.6âN 19°33â20.3âE. NdĂ«rtesa dykatĂ«she me çardak â tipike e ShqipĂ«risĂ« sĂ« Mesme â i takon shekullit
XIX256 dhe Ă«shtĂ« ndĂ«rtuar duke pĂ«rdorur materiale tradicionale, si tullat e qerpiçit, njĂ« pĂ«rzierje e argjilĂ«s me kashtĂ«n. Pas restaurimit tĂ« plotĂ«, ndĂ«rtesa me sipĂ«rfaqe ekspozimi tĂ« brendshĂ«m rreth 850m2 u kthye nĂ« muze, me statusin âMuzeu Etnografik i Rrethit tĂ« DurrĂ«sitâ257
dhe u përurua më 8 Nëntor 1971. Dy vjet më vonë, vetë ndërtesa u shpall Monument Kulture i Kategorisë I258, dhe që atëherë ajo ka pritur mijëra vizitorë nga vendi dhe bota, me një mesatare vjetore prej afro 550 vizitorësh. Ky muze përfaqëson një ndër muzetë më të kompletuar etnografikë të Ultësirës Perëndimore e më gjerë, me një inventar të pasur artefaktesh, ku dominojnë punimet tradicionale të qeramikës, veshjet popullore dhe mjetet
+355 698401625
115
Rruga âSkurajâ, 2501, KavajĂ« 41°10âČ49âłN 19°33âČ20âłE
74
e veglat prej guri, druri e metali, krahas punimeve të mjeshtrit të shquar të shekullit XVIII, Kostandin Shpataraku259. Në muze gjenden edhe ekzemplarë të produkteve të artizanëve kavajas, të realizuara në ndërmarrjet shtetërore gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, si në qeramikë, qelq, tekstil, metal, alabastër etj. Që nga antikiteti, mesjeta, rilindja, pavarësia dhe epoka e socializmit, Muzeu përmban rreth 807 objekte, pa llogaritur disa objekte të tjera që janë në proces inventarizimi260.
I dĂ«mtuar rĂ«ndĂ« nga tĂ«rmeti i vitit 2019, Muzeu i Ă«shtĂ« nĂ«nshtruar njĂ« rikonstruksioni tĂ« plotĂ«, sĂ« bashku me eksponatet e thyera, tĂ« cilat gjithashtu po restaurohen. NĂ« pĂ«rfundim tĂ« kĂ«tij procesi, Muzeu Etnografik do te jĂ«tĂ« nĂ« gjendje tĂ« mirepresĂ« shumĂ« herĂ« mĂ« shumĂ« vizitorĂ« â si destinacioni kryesor pĂ«r tĂ« gjithĂ« ata qĂ« kanĂ« interes tĂ« njohin KavajĂ«n dhe zonĂ«n pĂ«rreth, e sidomos pĂ«r adhuruesit e artizanatit.
117
74. Pamje nga jashtë e Muzeut Etnografik të Kavajës, përpara restaurimit.
Qendra e Zhvillimit të Artizanatit
Nxitja dhe zhvillimi i mjeshtrive tĂ« artizanatit lokal, transferimi i njohurive te brezi i ri, pĂ«rmirĂ«simi i aftĂ«sive teknike tĂ« artizanĂ«ve, si dhe promovimi i produkteve tĂ« tyre nĂ« treg â janĂ« objektivat kryesore tĂ« QendrĂ«s sĂ«
Zhvillimit të Artizanatit261. Që prej muajit Shkurt 2023 kur u themelua, Qendra po tenton të kthehet jo vetëm në një
strehë të përbashkët ku artizanet kavajase shkëmbejnë modele e teknika, por në një shkollë të vërtetë për brezin e ri të artizanëve të cilit po i transmetohet zejtaria. Fillimisht ky brez përfaqësohet nga fëmijët dhe
familjarët e artizaneve, por me kohë pjesë e tij do të jenë
edhe kursantë të rinj, të cilët do të duan të mësojnë si të krijojnë produkte moderne me teknika tradicionale.
Brenda pak muajve, mjaft artizane janë anëtarësuar në
këtë Qendër dhe pritshmëritë janë që ky numër të rritet në vazhdimësi.
+355 688298511
grupiartizanetekavajes@gmail.com
119
Gjimnazi âAleksandĂ«r Moisiuâ, K. 1 , ShĂ«titore âIndrit Caraâ 41°10â57.0âN 19°33â43.1âE
75
Qendra e Zhvillimit të Artizanatit ndodhet në Shëtitoren
âIndrit Caraâ, me koordinata 41°10â57.0âN 19°33â43.1âE, nĂ« katin e parĂ« tĂ« Gjimnazit âAleksandĂ«r Moisiuâ tĂ« KavajĂ«s. Ajo pĂ«rfaqĂ«sohet nga njĂ« hapĂ«sirĂ« modeste prej rreth 40 m2, me orientim nga lindja. FalĂ« dritareve tĂ« gjera, mjedisi Ă«shtĂ« i ndriçuar mirĂ«. Aty janĂ« vendosur 3 makineri: njĂ« tezgjah (vegjĂ«) e madhe vertikale, nĂ« tĂ« cilĂ«n punohen qilimat, si dhe dy makina qepĂ«se/qendisjeje elektrike. NĂ« disa prej rafteve janĂ« tĂ« ekspozuara punime tĂ« ndryshme tĂ« artizaneve. Kontrata e nĂ«nshkruar nĂ« vitin
2022 me Bashkinë Kavajë262, i siguron njëfarë autonomie
Qendrës së Artizanatit, në harmoni me orarin dhe rregullat e brendshme të gjimnazit, e megjithëse Qendra
është e hapur çdo ditë të javës, dita më e favorshme për ta vizituar atë është e Shtuna.
121
75. Duart e një artizaneje gjatë punës në Qendrën e Zhvillimit të Artizanatit, Kavajë.
76. Tendosje.
Kostrista Ceramic Art
Punishtja âKostrista Ceramic Artâ ndodhet rreth 50 m nĂ« brendĂ«si tĂ« rrugĂ«s âPal Xhumariâ, pĂ«rballĂ« Stadiumit
âBesaâ tĂ« qytetit tĂ« KavajĂ«s, nĂ« koordinatat 41°11â19.4âN 19°33â03.4âE. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« kjo Ă«shtĂ« shtĂ«pia e familjes Kostrista, kati i parĂ« dhe oborri i pasĂ«m i sĂ« cilĂ«s shĂ«rben si punishte e poçarit Ligor Kostrista. NĂ« total janĂ« rreth 380 m2 mjedise, tĂ« organizuara sipas nevojave tĂ« punĂ«s. NĂ« mjediset e brendshme, majtas Ă«shtĂ« njĂ« hapĂ«sirĂ« pushimi dhe ekspozimi, ndĂ«rsa djathtas dhe nĂ« korridorin kryesor janĂ« vendosur rafte pĂ«r ekspozimin dhe njĂ«herĂ«sh magazinimin e produkteve tĂ« pĂ«rfunduara. MĂ« nĂ« thellĂ«si, majtas Ă«shtĂ« reparti i tornove (Fig. 77) njĂ«ra nga tĂ« cilat Ă«shtĂ« e tipit tĂ« vjetĂ«r çark i vĂ«rtitur me kĂ«mbĂ«. PĂ«rballĂ« tornove sĂ«shtĂ« njĂ« tjetĂ«r magazinĂ« e vogĂ«l produktesh. Pasi kalon pĂ«rmes katit tĂ« parĂ«, dilet nĂ« njĂ« oborr tĂ« madh, i cili Ă«shtĂ« pjesa tjetĂ«r e punishtes. Ligori i kryen vetĂ« tĂ« gjitha proceset, qĂ« nga nxjerrja e lĂ«ndĂ«s sĂ« parĂ« nĂ« kodrat e MengĂ«s, tĂ« Habiljave etj. Prandaj nĂ« tĂ« djathtĂ« tĂ« oborrit lĂ«nda e parĂ« gjendet nĂ« sasi tĂ« mĂ«dha
41°11â19.4âN 19°33â03.4âE
+355 682162452
kostrista_ceramicart
Kostrista Ceramicart
125
Rruga âPal Xhumariâ, pĂ«rballĂ« Stadiumit âBesaâ
80 77 78 79
dhe në disa forma: në formë gurësh, në formë pluhuri, si dhe në formë të lëngshme. Pranë secilit venddepozitim
të lëndës së parë janë makineritë përkatëse që shërbejnë
për të thërrmuar gurët, për të ngjeshur baltën (Fig. 80), për ta përzierë etj. Në oborr gjenden tre furra për pjekjen
e produkteve të poçarisë: e para djathtas (Fig. 78) është
një furrë e vjetër me dru, në fund të oborrit, po djathtas
është një furrë moderne me gaz, me temperaturë të kontrollueshme dhe me kapacitet rreth 4m3, ndërsa
përballë saj, në të majtë gjendet një furrë tjetër më e vogël, e përdorshme me dru, gaz apo mazut. Pranë kësaj
të fundit ngrihet një repart tjetër pune, për realizimin e produkteve me forma (Fig. 45), ndërsa qendra e oborrit
është rezervuar për hapjen e punimeve të qeramikës për
tâu tharĂ«, pĂ«rpara futjes pĂ«r pjekje (Fig. 81).
Në këto mjedise pune, Ligor Kostrista, me ndihmën edhe të të dy djemve (Fig. 80), realizon një numër të madh produktesh, kryesisht të poçerisë së trashë (Fig. 79), në varësi të kërkesave të konsumatorëve263. Megjithatë nuk mungojnë produktet e përmasave më të vogla, me forma, dizajn e glazurë.
77. NjĂ« prej tornove nĂ« repartin e brendshĂ«m tĂ« punishtes âKostrista Ceramic Artâ.
78. Furra e vjetĂ«r e punishtes âKostrista Ceramic Artâ.
79. EnĂ« balte tĂ« prodhura nĂ« punishten âKostrista Ceramic Artâ.
80. Artizani Ligor Kostrista dhe djali i tij i dytĂ«, Franko, gjatĂ« punĂ«s nĂ« âKostrista Ceramic Artâ.
127
81. Pamje e pjesshme e mjediseve tĂ« tharjes sĂ« produkteve nĂ« punishten âKostrista Ceramic Artâ.
End e thur
End e thur Ă«shtĂ« sipĂ«rmarrja e artizanes Ismete Shaba. Ajo gjendet nĂ« rrugĂ«n âTaulantiaâ, rreth 60 m pĂ«rballĂ«
skajit mĂ« perĂ«ndimor tĂ« ish-FabrikĂ«s sĂ« Qelqit, nĂ« koordinatat 41°10â46.2âN 19°33â24.9âE. E pĂ«rbĂ«rĂ« nga vetĂ«m njĂ« mjedis me sipĂ«rfaqe rreth 12 m2, punishtja e Ismetes Ă«shtĂ« njĂ« dhomĂ« e shtuar nĂ« pjesĂ«n e pasme tĂ« shtĂ«pisĂ« sĂ« saj pĂ«rdhese tĂ« banimit, njĂ« ndĂ«rtesĂ« private tipike e KavajĂ«s sĂ« çerekut tĂ« fundit tĂ« shekullit XX. PĂ«rgjatĂ« oborrit vizitorĂ«t shoqĂ«rohen nga aromat dhe ngjyrat e luleve, perimeve dhe pemĂ«ve tĂ« shumta frutore, ndĂ«rsa bashkĂ« me ritmin e vegjĂ«s, ata mund tĂ« dĂ«gjojnĂ« edhe zĂ«rat e kecave dhe deleve â dy angazhime tĂ« tjera qĂ« ia mbushin ditĂ«n artizanes.
Tezgjahu i madh prej druri, me boshtet dhe levat prej hekuri, është e vetmja makineri e kësaj punishteje modeste (Fig. 82). Ai nuk është asnjëherë bosh, sepse sapo mbaron një qilim a rrugicë, Ismetja fillon një tjetër.
Pjesa tjetër e dhomës shërben edhe si vend magazinimi i pajisjeve të tjera të rëndësishme për familjen e vogël, përfshi edhe një kazan të madh për zierjen e rakisë, si dhe sobën e druve.
Rruga âTaulantiaâ, pĂ«rballĂ«
ish-Fabrikës së Qelqit, Kavajë
41°10â46.2âN 19°33â24.9âE
+39 38 99392349
+355 55246886
end_ethur
End e Thur
131
82. Artizanja Ismete Shaba nĂ« tezgjahun e punishtes sĂ« saj âEnd e thurâ.
Shënime dhe referenca:
253 Tomson FrashĂ«ri, âOxhaqet industriale me murature tulle tĂ« zakonshmeâ, nĂ« RevistĂ«n âNdĂ«rtuesiâ, Nr. 3 (8), TiranĂ«, Qershor 1969
254 Irfan Veterniku, âTĂ« njihemi me veprat tona: Fabrika e Qelqitâ, nĂ« Revista âNdĂ«rtuesiâ, Nr. 3 (8), TiranĂ«, Qershor 1969
255 Sheref Zenelaj, âKujtesĂ«. Kavaja nĂ« vitet 1930-1940 simbas kujtimeve tĂ« bashkĂ«kohĂ«sveâ, KavajĂ« 2000
256 Muzeu Etnografik KavajĂ« âMuzeu Etnografik KavajĂ«â, TiranĂ« 1982
257 Muzeu Etnografik KavajĂ« âMuzeu Etnografik KavajĂ«â, TiranĂ« 1982
258 Ministria e Arsimit dhe e Kulturës, Vendim Nr. 1886, 10 Qershor 1973
259 Muzeu Etnografik KavajĂ« âMuzeu Etnografik KavajĂ«â, TiranĂ«, 1982
260 Stefanaq Sotja, intervistë e hapur, Kavajë, Maj 2023
261 ANRD, âQendra e Zhvillimit tĂ« Artizanatit KavajĂ«â, KavajĂ« 2023
262 Suzana Istrefi, intervistë e hapur, Kavajë, 6 Maj 2023
263 Ligor Kostrista, videointervista, Kavajë, 6 Maj 2023
Burime
âBashkia KavajĂ« hap tenderin, ish-fabrika e Qelqit kthehet nĂ« treg.â Albanian Construction Portal, 10 Janar 2022, https://acp.al/news/13285/ Bashkia-Kavaje-hap-tenderin,-ish-fabrika-e-Qelqit-kthehet-ne-treg/
âE para EkspozitĂ« Artizanati nĂ« TiranĂ« e zhvillimi i pĂ»nĂ«s nĂ« ShqypnĂâ. Hylli i DritĂ«s, Nr. 7-8, ShkodĂ«r, 1931.
âGlass engraving.â New Albania, nr. 4, Tirana, 1977.
âKronikĂ« kulturore.â Drita, TiranĂ«, 19 NĂ«ntor 1972.
âLetter of the CC of the Party of Labour and the Government of Albania to the CC of the Communist Party and the Government of China.â Albania Today, Nr. 4, Tirana, 1978.
âLigj Nr. 5506 Kushtetuta e RepublikĂ«s Popullore Socialiste tĂ« ShqipĂ«risĂ«â, TiranĂ«, 28 Dhjetor 1976.
âLigj Nr. 70/2016 PĂ«r zejtarinĂ« nĂ« RepublikĂ«n e ShqipĂ«risĂ«â. TiranĂ«, 30 Qershor 2016,
âMbi Planin e DytĂ« PesĂ«vjeçar tĂ« zhvillimit tĂ« ekonomisĂ« popullore tĂ« RepublikĂ«s Popullore tĂ« ShqipĂ«risĂ« gjatĂ« viteve 1956-1960.â PPSH Dokumenta kryesore 1949-1956, 2 Qershor 1956, VĂ«llimi II, Kongresit III tĂ« PartisĂ« sĂ« PunĂ«s tĂ« ShqipĂ«risĂ«, TiranĂ«, 1972.
âNĂ«pĂ«r institutet tona studimore dhe projektuese.â NdĂ«rtuesi, Nr. 1 (86), TiranĂ«, Janar - Shkurt - Mars 1986.
âSistemi i rĂ shkolluer.â Hylli i DritĂ«s, Nr. 10, ShkodĂ«r, 1922.
âThe Albanian carpets.â New Albania, Nr. 1, Tirana, 1972.
âVendim i Plenumit tĂ« Komitetit Qendror tĂ« PPSH Mbi masat pĂ«r ngritjen e mĂ«tejshme tĂ« nivelit tĂ« jetesĂ«s sĂ« punonjĂ«sve.â PPSH Dokumenta kryesore, 1949 - 1956, VĂ«llimi II, 25 Dhjetor 1953, Instituti i Studimive Marksiste-Leniniste, TiranĂ«, 1972.
âWoven works of artâ. New Albania, Nr. 3, Tirana, 1977.
Agjencia Shqiptare e Zhvillimit të Investimeve. Katalog i produkteve Made in Albania. Tiranë, 2020, 2022.
Albania. Istituto Nazionale Luce, 1937.
Albanian popular motives textiles and needlework. State University of Tirana, Tirana, 1959.
Album për gjeografinë ekonomike të Shqipërisë. Shtëpia Botuese e Librit Shkollor, Tiranë, 1984.
Alia, Ramiz. Fjalime e biseda Qershor-Dhjetor 1987. Tiranë, 1988.
Annuario del Regno di Albania. Milano, 1940.
Ansambli Liaonin. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1972.
Arti në Republikën popullore të Shqipërisë. Berlin, 1953.
Artizanet e Kavajës. Qendra e Zhvillimit të Artizanatit, Kavajë 2023.
Baboçi, Sheri. âAlbania in International Fairs and Exhibitionsâ. New Albania, Nr. 6, Tirana, 1970.
Bashkia Kavajë. Profil i Përgjithshëm. HELVETAS Swiss Intercooperation, Tiranë, 2018.
Beqiri, Mustafa. âMbi 50 grupe amatoreâ. Drita, TiranĂ«, 20 Dhjetor 1970.
BĂ©rard, Victor. La Turquie et lâhellĂ©nisme contemporain. Hachette Bnf, Paris, 1897.
Bonasera, Francesco. âKatrovat e FushĂ«s sĂ« KavajĂ«sâ. Leka, nr. 6, Qershor 1943.
Bourcart, Jacques. LâAlbanie et les Albanais. Bossard, Paris, 1921
Bourcart, Jacques. Les confins albanais administrĂ©s par la France (1916-1920): contribution Ă la gĂ©ographie et Ă la gĂ©ologie de lâAlbanie Moyenne. Librairie Delagrave, Paris, 1922.
135
Buletini Informativ. Komiteti Qendror i Partisë së Punës së Shqipërisë, Nr. 2, Tiranë, 1970.
Burileanu, Constantin N. Romeni di Albania. Bologna, 1912.
Calmes, Albert. The economic and financial situation of Albania. Impr. A. Kundig, Geneva, 1922.
Ăarçani, Adil. âSocialist Albania - country of new reality and of the new man.â Albania Today, Nr. 1, Tirana, Januar-February 1974.
Kinokronika Nr. 9. Me regji nga A. Ăela, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1974.
Ăela, Mitro. âRrĂ«njĂ«t e KavajĂ«sâ. Fjala, TiranĂ«, 24 Qershor 2020.
Ăelebi, Evliya. ShqipĂ«ria 350 vjet mĂ« pare. TiranĂ«, 2003.
Craveri, Michele. Albania. Il paese e le genti. Antonio Vallardi Editore, Milano, 1939.
Culture peopleâs heritage. Tirana, 1973.
Dal Piaz, Giorgio. De Toni, Antoni. AlmagiĂ , Roberto. Relazione della Commissione per lo studio dellâAlbania. Tipografia Nazionale di G. Bertero E C., Roma, 1915.
Delegacioni i punĂ«torĂ«ve KinezĂ« nĂ« vendin tonĂ«. Me regji nga G. Dhrimaj, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1972.
Demaria, Giovanni. Principi di economia Albanese. Cedam, Padova, 1941.
Dingu, Kadri. Lufta e PPSH për transformimin socialist të zejtarëve për zhvillimin e Kooperativave të Artizanatit dhe shndërrimin e prones së tyre në pronë të të gjithë popullit. Tiranë, 1979.
DRTK Tiranë. Facebook, 2 Shtator 2020, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=187977132769264&id=102049624695349
DRTK Tiranë. Facebook, 8 Shtator 2020, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=189537769279867&id=102049624695349
Durham, Edith. âAlbania: Oldest and Quaintest of Balkan People.â Peoples of All Nations, No. 1, London, 1922.
Dushku, Fuat. âArtizanati ynĂ« nĂ« panairet ndĂ«rkombĂ«tare.â Drita, TiranĂ«, 21 Qershor 1970.
Dushku, Fuat. âMbi disa probleme tĂ« qeramikĂ«s sĂ« artizanatit dhe tĂ« qeramikĂ«s artistike.â NĂ«ntori, Nr. 5, TiranĂ«, 1964.
Fëmijët, qelqi dhe balta. Me regji nga Saimir Kumbaro, Nazmi Roli dhe Nexhati Tafa, Tiranë, 1974.
Ferid, Qarri. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 1 Prill 2023.
Fishta, Gjergj. âNji udhtim nĂ« TurkĂ tĂ« RĂ©.â Hylli i DritĂ«s, Nr. 2, ShkodĂ«r, 1932.
Fjalori Enciklopedik Shqiptar. Redaktuar nga A. Buda, Akademia e Shkencave e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1985.
FrashĂ«ri, Tomson. âOxhaqet industriale me murature tulle tĂ« zakonshmeâ. NdĂ«rtuesi, Nr. 3 (8), TiranĂ«, Qershor 1969.
Grosi, Petrika. âArtizanati, mbrojtje me ligjâ. Albania, 25 Mars 2009.
Gogollari, Dhimo. âProdhime tĂ« tezgjahut tone.â Drita, TiranĂ«, 27 Qershor 1971.
Gjergji, Andromaqi. âArti popullor shqiptar.â NĂ«ntori, Nr. 8, TiranĂ« ,1954.
Gjergji, Andromaqi. Bibliografi e etnografisë shqiptare 1944-1979. Tiranë, 2021.
Haberlandt, Arthur. Kulturwissenschaftliche BeitrÀge zur Volkskunde von Montenegro, Albanien und Serbien. Wien, 1917.
Haxhihyseni, Ismail. Këshilla mbi të vumen e mëndafshit. Elbasan, 1921.
Historia e Bankës Qendrore në Shqipëri. Meta Beqir (recenzent). Redaktuar nga Adriana Meko, Tiranë, 2003.
Historia e Popullit Shqiptar IV. Redaktuar nga Xh. Gjeçovi, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 2009
Hoxha, Enver. Shkrimtarët dhe artistët janë ndihmës të Partisë për edukimin komunist të njerëzve tanë. Tiranë, 20 Dhjetor 1974.
Hoxha, Luçie dhe Hoxha, Myzejen. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 4 Maj 2023.
Hoxha, Rifat. Njerëz, karaktere, mbresa. Durrës, 2022.
Hudhri, Ferid. âInteresimi duhet tĂ« jetĂ« mĂ« i madh edhe pĂ«r gjinitĂ« mĂ« tĂ« vogla.â Drita, TiranĂ«, 30 Mars 1980.
Inventari i Dokumentacionit i Vitit 1959. Ministria e Punëve të Jashtme e Republikës së Shqipërisë.
Istrefi, Suzana. Pyetësor për artizanët e Kavajës. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 9 Maj 2023.
Jacomoni Di San Savino, Francesco. La politica dellâItalia in Albania - Nelle testimonianze del Luogotenente del Re. Cappelli, Bologna, 1965.
Kadlec, Josef Maria. DneĆĄnĂ Albanie. Praze, 1926.
Katalog 1979. Ndërmarrja e Prodhimeve Qeramike Kavajë, Kavajë, 1979.
Kaucky, Miroslaw. âMittelalbanische Stadt- und Wirtschaftsbilderâ. Ăsterreichische Monatsschrift fĂŒr den Orient, Nr. 1-6, Wien, Januar-Juni 1916.
Kavaja Lajme. Facebook, 25 Tetor 2020, https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=141186357725110&id=100935175083562
Kavaja nĂ« 40-vjetorin e Ălirimit. Muzeu Historik KavajĂ«, DurrĂ«s, 1984.
KĂ«shilli i Ministrave. âKorrespondencĂ« e MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« dhe Minierave, Komisionit tĂ« Planit me Aparatin e KĂ«shillit tĂ« Ministrave mbi prodhimin, planin e shpĂ«rndarjes tĂ« prodhimeve prej qelqi si dhe plani i masave pĂ«r pĂ«rmirĂ«simin e punĂ«s nĂ« industrinĂ« e qelqit dhe qeramikĂ«s.â Dosja nr. 751, TiranĂ«, 1959.
KĂ«shilli i Ministrave. âProcesverbal i mbledhjes sĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, datĂ« 30.08.1958, raport, pasqyra dhe informacione, mbi prodhimin dhe furnizimin e tregtisĂ« e kooperativave, me artikuj, mobilje, orendi, tulla, tjegulla e poçeri.â, Dosja nr. 644, TiranĂ«, 1958.
KĂ«shilli i Ministrave. âProcesverbali dhe vendimi i KryesisĂ« sĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave datĂ« 27.10.1987, mbi krijimin e NdĂ«rmarrjes sĂ« Materialeve Dekorative tĂ« NdĂ«rtimit nĂ« qytetin e KavajĂ«s, relacioni i MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« sĂ« LehtĂ« dhe MinistrisĂ« sĂ« NdĂ«rtimit pĂ«r kĂ«tĂ« problem. 10.27.1987 - 11.05.1987.â Dosja nr. 263, TiranĂ«, 1987.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacion dhe informacion i MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« dhe Minierave dhe Komisionit tĂ« Kontrollit tĂ« Shtetit dhe procesverbal i mbledhjes sĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, datĂ« 30.08.1958, mbi prodhimin dhe furnizimin e tregtisĂ« dhe kooperativave me artikuj mobilje, orendi, tulla, tjegulla e poçeri.â Dosja nr. 43, TiranĂ«, 1958.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacion dhe vendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave mbi njĂ« shtesĂ« nĂ« planin e investimeve tĂ« KooperativĂ«s tĂ« PoçerisĂ« nĂ« TiranĂ« pĂ«r 3/mujorin e katĂ«rt tĂ« vitit 1952.â Dosja nr. 791, TiranĂ«, 1952.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacion i MinistrisĂ« sĂ« IndustrisĂ« e Minierave dhe vendimi pĂ«rkatĂ«s pĂ«r krijimin e NdĂ«rmarrjes Industriale ShtetĂ«rore e QeramikĂ«-Qelqit nĂ« TiranĂ«.â Dosja nr. 601, TiranĂ«, 1957.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacione tĂ« NISH QeramikĂ«s dĂ«rguar Aparatit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave mbi zbatimin e eksperiencĂ«s Kineze.â Dosja nr. 672, TiranĂ«, 1961.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacione, informacione, skica e korrespondencĂ« tĂ« MinistrisĂ« sĂ« NdĂ«rtimit e IndustrisĂ« drejtuar aparatit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, mbi ndĂ«rtimin e fabrikĂ«s sĂ« qelqit e tĂ« xhamit KavajĂ«.â Dosja nr. 804, TiranĂ«, 1965.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacioni i Bashkimit Qendror tĂ« Kooperativave tĂ« Artizanatit, shqyrtuar nĂ« KryesinĂ« e KĂ«shillit tĂ« Ministrave datĂ« 29.03.1956, mbi dhĂ«nien e disa kapanoneve Bashkimit Qendror tĂ« Kooperativave tĂ« Artizanatit KavajĂ« pĂ«r transferimin e FabrikĂ«s sĂ« Litarit nga Rrogozhina.â Dosja nr. 197, TiranĂ«, 1956.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacioni me projektvendim tĂ« Komisionit tĂ« Planit tĂ« Shtetit, mbi shtimin e prodhimeve tĂ« poçerisĂ«.â Dosja nr. 317, TiranĂ«, 1955.
KĂ«shilli i Ministrave. âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave dhe materiali pĂ«rkatĂ«s, mbi mekanizimin e zdrukthtarisĂ« dhe poçerive.â Dosja nr. 680, TiranĂ«, 1958.
KĂ«shilli i Ministrave. âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave dhe relacioni me projektvendimin pĂ«rkatĂ«s, mbi ndarjen e NdĂ«rmarrjes Industriale tĂ« Qelq-QeramikĂ«s TiranĂ«â. Dosja nr. 345, TiranĂ«, 1960.
KĂ«shilli i Ministrave. âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave, mbi heqjen e poçerisĂ« sĂ« trashĂ«, udhĂ«zim mbi realizimin ritmik tĂ« planit tĂ« prodhimit tĂ« furnizimit tĂ« kĂ«tyre prodhimeve, si dhe relacion i KĂ«shillit teknik tĂ« NISH qeramikĂ«s TiranĂ«, mbi variantet e ndĂ«rtimit tĂ« furrave nĂ« uzinĂ«n e porçelanit pĂ«r pjekjen e prodhimeve dhe fonderisĂ« artistike nĂ« UzinĂ«n Enverâ. Dosja nr. 735, TiranĂ«, 1962.
KĂ«shilli i Ministrave. âVendim i KĂ«shillit tĂ« Ministrave, sĂ« bashku me relacionin e MinistrisĂ« sĂ« TregtisĂ« dhe Aparatit tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave, mbi zbritjen e çmimeve me pakicĂ« tĂ« shisheve dhe kavanozave prej qelqiâ. Dosja nr. 222, TiranĂ«, 1968.
KĂ«shilli i Ministrave. âVendime tĂ« KĂ«shillit tĂ« Ministrave Nr.438 e 439 mbi çmimet me pakicĂ« tĂ« poçerisĂ« dhe tĂ« grumbullimit tĂ« lirĂ« tĂ« patatesâ. Dosja nr. 460, TiranĂ«, 1956.
KĂ«shilli i Ministrave. âVendimi i Komisionit ShtetĂ«ror i Rezervave tĂ« NaftĂ«s e tĂ« Gazit dhe Mineraleve tĂ« tjera tĂ« dobishme ââPĂ«r miratimin e raportit gjeologjik tĂ« vendburimit tĂ« alabastrit gipsor nĂ« Mengaj (KavajĂ«) me llogaritje tĂ« rezervave me gjendje 31.07.1993ââ, si dhe relacioni pĂ«rkatĂ«sâ. Dosja nr. 546, TiranĂ«, 01.21.1984 - 02.20.1984.
KĂ«shilli i Ministrave. âRelacion i MinistrisĂ« sĂ« Arsimit e KulturĂ«s mbi mbylljen e degĂ«s sĂ« qeramikĂ«s nĂ« Liceun Artistik me vendimin pĂ«rkatĂ«sâ. Dosja nr. 297, TiranĂ«, 1963.
Kinoditari Nr. 2. Me regji nga Ylli Pepo, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1969.
Kinoditari Nr. 12. Me regji nga M. Zeqo, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1968.
Kinoditari Nr. 14. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1978.
137
Kinoditari Nr. 21. Me regji nga Ilia Dede, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1981.
Kinoditari Nr. 47. Me regji nga Halil Kamberi, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1970.
Kinokronika Nr. 13. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1975.
Kinokronika Nr. 26. Me regji nga Luan Rama, Kinostudio âShqipĂ«ra e Reâ, TiranĂ«, 1974.
Kinokronika Nr. 3. Me regji nga Kristo Jorgji dhe Vangjush Furrxhi, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1973.
Koci, Sofokli. âMotive tĂ« artit popullor shqiptarâ. NĂ«ntori, Nr. 3, TiranĂ«, 1975.
Kono, Piro. Halimi, Krenar dhe Karapici, Faik. âIndustria e material ndĂ«rtimit - prapavijĂ« e shĂ«ndoshĂ« e ndĂ«rtimeve tĂ« pesĂ«vjeçarĂ«veâ. NdĂ«rtuesi, Nr. 6 (41), TiranĂ«, Dhjetor 1974.
Kostrista, Kostandin. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 6 Maj 2023.
Kostrista, Ligor. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 6 Maj 2023.
Krasnaj, Lulëzime, Gjergji, Florida dhe Istrefi, Suzana. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 5 Maj 2023.
Krasnaj, Lulzime. Pyetësor për artizanët e Kavajës. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 9 Maj 2023.
Krymi i mndashit. Shkodër, 1924.
Kuqali, Andon. âMbi artizantin artistik (vĂ«rejtje dhe propozime).â NĂ«ntori, Nr. 5, TiranĂ«, 1964.
Kur nis njĂ« kĂ«ngĂ« rinie. Me regji nga Kujtim Gjonaj dhe Luan Rama, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1975.
Kuteli, M. âMbresa nga ekspozita ShqipĂ«ria socialiste nĂ« 20-vjetorin e sajâ. NĂ«ntori, Nr. 4, TiranĂ«, 1965.
La giornata albanese alla Fiera del Levante di Bari. Istituto Nazionale Luce, 1939.
Lear, Edward. Journal of a landscape painter in Albania. London R. Bentley, 1851.
Llana, Sonja. âHistori/ KavajĂ«, 1959. Sixhade me profilin e V.I. Leninitâ. Bulevard, DurrĂ«s, 31 Tetor 2020.
Lleshi, Bashkim. âShkĂ«mbinjtĂ« dhe mineralet industrialĂ« jo metalorĂ« tĂ« ShqipĂ«risĂ«.â Rruga e ArbĂ«rit, nr. 5 (189), Maj 2022.
Manifestimi shkelqyer i artit revolucionar Kinez. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1972.
Mazzei, Gualtiero. âAlbania industrial.â Rivista âAlbaniaâ, Nr. 5, Roma, Maggio XIX, 1941.
Me ansamblin Rugova tĂ« PejĂ«s. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« ,1972.
MihaÄeviÄ, Lovro. Po Albaniji. Matica hrvatska, Zagreb, 1911.
Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. Vendim Nr. 1886. 10 Qershor 1973.
Motive Dibrane. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ« ,1972.
Muzeu Etnografik Kavajë. Muzeu Etnografik Kavajë, Tiranë, 1982.
Myftiu, Hiqmet. âNĂ«pĂ«r sallat e njĂ« muzeu tĂ« ri (Muzeu Historik i KavajĂ«s).â Bashkimi, TiranĂ«, 25 Mars 1976, http://www.zemrashqiptare.net/ news/14460/luan-cipi-dashuri-e-nderprere.html?skeyword=a
NĂ« Institutin e LartĂ« tĂ« Arteve. Me regji nga Elpiniqi Coja, Kinostudio âShqiperia e Reâ, TiranĂ«, 1977.
NĂ« udhĂ«t e reja tĂ« jetĂ«s. Me regji nga Ilia Dede dhe Kristaq Dhamo, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1985.
Nowack, Ernest. âA Contribution to the Geography of Albania.â Geographical Review, Nr. 4, London, October 1921.
Ohri, Savet. âVendburimi i gips-alabastrit Gipsar-Mengajâ. Buletini i Shkencave Gjeologjike, Nr. 3, TiranĂ«, 1985.
Olldashi, Kozeta. âStudents in Overallsâ. New Albania, Nr. 1, Tirana, 1971.
Onuzi, AfĂ«rdita. âDisa tĂ« dhĂ«na mbi punimin e baltĂ«s nĂ« fshatin BradvicĂ« (Korçë) dhe nĂ« qytetin e KavajĂ«s.â Etnografia shqiptare, Nr. IX, TiranĂ«, 1978.
Onuzi, AfĂ«rdita. âMjeshtĂ«ria shtĂ«piake e punimit tĂ« enĂ«ve prej balte.â Etnografia shqiptare, nr. X, TiranĂ«, 1979.
Onuzi, Afërdita. Poçeria popullore në Shqipëri, Tiranë, 1988.
Pasqua, Roberta Belli. CaliĂČ, Luigi Maria. Menghini, Anna Bruna. La presenza italiana in Albania tra il 1924 e il 1943. Roma, 2017.
Patsch, Karl. Das Sandschak Berat in Albanien. Wien HoÌlder, Wien, 1904.
Plani i Detajuar Vendor i zonës 1, zona e re për zhvillim 1, Njësia Administrative Kavajë. Bashkia Kavajë, Kavajë, 2021.
Plani i Përgjithshëm Vendor i Bashkisë Kavajë. Këshilli Kombëtar i Territorit, Nr. 2, 27 Prill 2018.
Pollo, Stefanaq. Probleme të luftës për emancipimin e plotë të gruas. Tiranë, 1969.
Qendra e Zhvillimit të Artizanatit Kavajë. ANRD, Kavajë, 2023.
Qilimat tanĂ«. Me regji tĂ« Adriana Elini, Anxhelina Xharra dhe Fiqiri Haxhiu, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«. 1975.
Raportet e monitorimit: 12-mujori viti 2019. Ministria e Kulturës, Tiranë, 2020.
Rotheit, Rudolf. Aus Albaniens Werdetagen. Berlin, 1914.
Saraçi, Hamide. âIndustrializimi i KavajĂ«s, aty ku prodhoheshin telat me gjemba.â Standard, Nr. 2037, TiranĂ«, 27 Shtator 2011.
Schnorr von Carolsfeld, Franz. Archiv Fur Litteraturgeschichte. Vol. XII, Leipzig, 1884.
Shaba, Ismete. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, 5 Maj 2023.
Shehi, Zyhdi. Kavaja: trajtesa historike. Durrës, 2017.
Shehu, Mehmet. Raport mbi direktivat e Kongresit të 6 të PPSH mbi Planin V 5-vjeçar. Tiranë, 1971.
Shqipëria - njohuri të përgjithëshme. Tiranë, 1981.
ShqipĂ«ria sot. Me regji nga Bashkim Hoxha dhe Vitore Ăeli. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1975.
Sokoli, R. âCharacteristic carpets and coveringsâ. New Albania, Nr. 1, Tirana, 1976.
Sokoli, Ramadan. âCoppersmith with Golden Handsâ. New Albania, Nr. 6, Tirana, 1970.
Stefanaq, Sotja. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, Maj 2023.
Sulo, Pleurat. âKrijime tĂ« bukura nĂ« qeramikĂ«â. Drita, TiranĂ«, 11 Korrik 1971.
Susan Warren, âChina on Africaâs Fight for Independenceâ. New China, Nr. 4, New York, 1978.
Tajani, Filippo. Lâavvenire dellâAlbania. U. Hoepli, Milano, 1932.
Takime tĂ« gĂ«zuara. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1971.
Tartari, Fatos. âEnĂ« qelqi tĂ« shekujve I-IV tĂ« e. sonĂ« nga ShqipĂ«ria.â Iliria, Nr. 1-2, TiranĂ«, 1996.
TĂ« reja nga ShqipĂ«ria Nr. 1. Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, 1969.
The Albanian Woman - a great force of the revolution. â8 NĂ«ntoriâ Publishing House, Tirana, 1978.
Thomai, Gjergj. Struga, Fatlinda. Boriçi, Oketa. Tallushi, Nerxhana. Kavaja Zhvillimi urban 1945-1990. Botimet Flesh, TiranĂ«, 2020, ti. âBurrimet e rrnesĂ«s shqyptareâ. Hylli i DritĂ«s, Nr. 3, ShkodĂ«r, 1933.
Topi, Myrvete. Intervistë. Realizuar nga GO2Innovation, Kavajë, Maj 2023.
Tourist Guide book of Albania 1969. âNaim FrashĂ«riâ Publishing House, Tirana, 1969.
UdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«. Me regji nga Qerim Mata, Gjergj Vlashi, Kinostudios âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1975.
Vajzat e Fabrikës së Qelqit (Kavajë). Kënduar nga Thabit Rexha, https://www.youtube.com/watch?v=mLpYXhpPGXk
Veterniku, Irfan. âTĂ« njihemi me veprat tona: Fabrika e Qelqit.â NdĂ«rtuesi, Nr. 3 (8), TiranĂ«, Qershor 1969.
Vjetari Statistikor i Shqipërisë, 1991. Drejtoria e Statistikës në Ministrinë e Ekonomisë, Tiranë, 1991.
Wallisch, Friedrich. Neuland Albanien. Franckhâsche Verlagshangdlung, Stuttgart, 1931.
Women in development. U.S. Agency for International Development, Washington, 1993.
Zenelaj, Sheref S. Kujtesë, Kavaja në vitet 1930-1940 simbas kujtimeve të bashkëkohësve. Kavajë, 2000.
Zeqo, Moikom. âDurrĂ«si mikpritĂ«s, gjithĂ« populli pjesĂ«marrĂ«sâ. Drita, TiranĂ«, 14 Qershor 1987.
Zerdelia, Engjell. âKongresi Arsimor i TiranĂ«s dhe rĂ«ndĂ«sia e tij.â Telegraf, TiranĂ«, 23 Korrik 2014.
Zhurnal Nr. 25. Me regji nga Xhanfize Keko, Kinostudio âShqipĂ«ria e Reâ, TiranĂ«, 1962.
Zickel, Raymond E. Iwaskiw, Walter R. Albania, a country study. Library of Congress Federal Research Division, Washington, 1992.
Zojzi, Rrok, et al. Arti Popullor në Shqipëri. Akademia e Shkencave e Republikës popullore Socialiste të Shqipërisë, Tiranë, 1976.
Zojzi, Rrok. Qilima shqiptarë. Universiteti Shtetëror i Tiranës, Tiranë, 1964.
139
Đ€ĐžĐ»ĐžĐŒĐŸĐœĐŸĐČĐ°,
ĐœĐ° ŃĐ°ŃŃĐœŃŃ ĐșĐ”ŃĐ°ĐŒĐžŃĐ”ŃĐșŃŃ ŃабŃĐžĐșŃ ĐČ ĐĐ°ĐČĐ°Đ” Đž ĐŒĐ°ŃŃĐ”Ń-ĐșлаŃŃ Ń ĐłĐŸĐœŃĐ°ŃĐœĐŸĐłĐŸ ĐșŃŃгаâ. LiveJournal,
ĐĐ”ŃĐ°. âĐĐșŃĐșŃŃŃĐžŃ
19 Apr. 2015, https://verainalbania.livejournal.com/86628.html
Tregues i fotografive dhe skicave
Foto 1. A është artizanati një pasion vetëm i brezit të tretë? Burimi: GO2. Fq. 6
Foto 2. Treva e Myzeqesë ishte një treg i vazhdueshëm për poçarët e Shqipërisë së Mesme. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 16
Foto 3., 4. Deri në vitet `50 të shekullit XX, punishtja dhe dyqani i zejtarëve ishte në të njëjtin vend. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 16
Foto 5. Shtama, katruva e të tjera enë balte në një magazinë zejtarësh në përfundim të LDB. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 16
Foto 6. Mbështjellja e fijes me pajisje druri që vazhdojnë të përdoren edhe pas 80 vitesh. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 20
Foto 7. Sikurse për qendistarinë, edhe për qepjen me makinë organizoheshin kurse aftësimi për gratë dhe vajzat. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 20
Foto 8. Një grup vajzash peshojnë thasë me lesh deleje, nga i cili do të bëhen veshjet e ushtarëve italianë në vitet e LDB. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 20
Foto 9. Një grua në Shqipërinë e Mesme duke punuar në tezgjah në fillim të shek. XX. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 20
Foto 10. NjĂ« punĂ«tore e FabrikĂ«s sĂ« Qelqit dhe Xhamit nĂ« KavajĂ«, 1971. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 24
Foto 11. Pamje e brendshme e njĂ«rit nga katĂ«r repartet e NdĂ«rmarrjes sĂ« Qilimave (Leshpunueses) KavajĂ«, 1977. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 28
Foto 12. Procese tĂ« ndryshme pune nĂ« Leshpunuese, rreth viteve 1970. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 30
Foto 13. Dy endĂ«se tĂ« NdĂ«rmarrjes sĂ« Qilimave KavajĂ«, 1977. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 30
Foto 14. Pamje e njërit prej reparteve të Ndërmarrjes së Qilimave (Leshpunueses) Kavajë, 1990. Burimi: kuadër nga telereportazh, BBC. Fq. 30
Foto 15. Ndërtesa kryesore e Ndërmarrjes së Qilimave Kavajë, 1980. Burimi: KavajaOnline. Fq. 30
Foto 16. GjatĂ« punĂ«s nĂ« NdĂ«rmarrjen e Qilimave KavajĂ«, 1977. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 32
Foto 17., 18. EndĂ«set e NdĂ«rmarrjes sĂ« Qilimave KavajĂ« ekspozojnĂ« punimet e bĂ«ra me duart e tyre, 1972. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 32
Foto 19. Pavioni Shqiptar nĂ« Panairin e Barit, Itali, 1977, ku ekspozoheshin edhe qilimat e prodhuar nĂ« KavajĂ«. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 32
Foto 20. Furrat e pjekjes nĂ« PoçerinĂ« e KavajĂ«s. Burimi: Revista âTravelâ. Fq. 34
Foto 21. Mjeshtri Zija Ilviu gjatĂ« punĂ«s nĂ« PoçerinĂ« e KavajĂ«s, fundi i viteve â70 tĂ« shek. XX. Burimi: Kavaja Online. Fq. 36
Foto 22. NjĂ« punĂ«tore e PoçerisĂ« sĂ« KavajĂ«s, duke nxjerrĂ« nga furra vazot e realizuara me argjilĂ« tĂ« derdhur nĂ« kallĂ«pe, 1974. Burimi: kuadĂ«r nga dokumentari âFĂ«mijĂ«t, balta dhe qelqiâ. Fq. 36
Foto 23. Rifiniturat e vazove pas heqjes sĂ« tyre nga kallĂ«pi, sikurse edhe pikturimi i tyre, ishte njĂ« punĂ« qĂ« nĂ« PoçerinĂ« e KavajĂ«s kryhej nga gratĂ« dhe vajzat. 1974. Burimi: kuadĂ«r nga dokumentari âFĂ«mijĂ«t, balta dhe qelqiâ. Fq. 36
Foto 24. PunĂ«torĂ« tĂ« PoçerisĂ« KavajĂ«, nĂ« mesin e viteve â70 tĂ« shek. XX. Burimi: Kavaja Online. Fq. 36
Foto 25. EnĂ« dheu tĂ« prodhuara nĂ« PoçerinĂ« e KavajĂ«s, pjesĂ« e koleksionit tĂ« produkteve artizanale shqiptare nĂ« albumin âArti popullor nĂ« ShqipĂ«riâ, 1976. Burimi: Arti popullor nĂ« ShqipĂ«ri. Fq. 40
Foto 26. Enë uji e një prej formave tradicionale e që ende vazhdon të prodhohet në Kavajë. Burimi: Muzeu Etnografik Kavajë. Fq. 42
Foto 27. Produkte qeramike tĂ« PoçerisĂ« KavajĂ«, 1974. Burimi: kuadĂ«r nga dokumentari âFĂ«mijĂ«t, balta dhe qelqiâ. Fq. 42
Foto 28. FrutierĂ« guri, 1974. Burimi: kuadĂ«r nga dokumentari âFĂ«mijĂ«t, balta dhe qelqiâ. Fq. 42
141
Foto 29. Vazo guri, prodhuar në repartin e posaçëm të Poçerisë Kavajë, 1979. Burimi: Katalog 1979. Fq. 42
Foto 30. PavarĂ«sisht automatizimit tĂ« punĂ«s nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit, KavajĂ«, disa produkte si vazot, kupat dekorative etj, kalonin nĂ« procese tĂ« mirĂ«fillta artizanati. (KuadĂ«r nga filmi artistik âUdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«â, 1975). Fq. 44
Foto 31. Fabrika e Qelq-Xhamit nĂ« KavajĂ« gjatĂ« ndĂ«rtimit, 1969. Burimi: Revista âNdĂ«rtuesiâ. Fq. 46
Foto 32. Ceremonia e përurimit të Fabrikës së Qelq-Xhamit në Kavajë, 28 Nëntor 1970. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 46
Foto 33. Vizitë e delegacionit të punëtorëve kinezë në Fabrikën e Qelq-Xhamit Kavajë, Prill 1972. Burimi: Fototeka online AQSH. Fq. 46
Foto 34. Pamje e ansamblit tĂ« FabrikĂ«s sĂ« Qelq-Xhamit KavajĂ«, mesi i viteve â80 tĂ« shek XX. Burimi: Kavaja, Zhvillimi Urban 1945-1990. Fq. 46
Foto 35. Enver Hoxha mes punĂ«torĂ«ve tĂ« FabrikĂ«s sĂ« Qelqit nĂ« KavajĂ«, Prill 1971. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 48
Foto 36. Fryerja e automatizuar dhe vendosja nĂ« kallĂ«p e qelqit tĂ« shkrirĂ« nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit KavajĂ«, 1971. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 48
Foto 37. Teknologjia kineze e FabrikĂ«s sĂ« Qelq-Xhamit KavajĂ« (1971), manovrohej edhe nga gratĂ«. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 48
Foto 38. GratĂ« dhe vajzat ishin forca e vetme punĂ«tore nĂ« reparte si ky i gdhendjes sĂ« objekteve tĂ« qelqit nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit KavajĂ«,. (kuadĂ«r nga filmi artistik âUdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«â, 1975). Fq. 48
Foto 39. Produkte tĂ« ndryshme qelqi tĂ« piktuara dhe tĂ« gdhenura nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit, KavajĂ«, mesi i viteve â70 tĂ« shek. XX. Burimi: KuadĂ«r nga filmi artistik âUdhĂ«tim nĂ« pranverĂ«â. Fq. 50
Foto 40., 41., 42. Produkte tĂ« ndryshme qelqi tĂ« piktuara dhe tĂ« gdhenura nĂ« FabrikĂ«n e Qelq-Xhamit, KavajĂ«, mesi i viteve â70 tĂ« shek. XX. Burimi: Revista âNew Albaniaâ. Fq. 50
Foto 43. Endje e qilimave të leshtë nga artizanet kavajase në ditët e sotme, Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 56
Foto 44. Poçari Ligor Kostrista, duke krijuar kallëpin për një suvenir me peizazh të qytetit të Kavajës, Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 62
Foto 45. Poçari Ligor Kostrista duke krijuar kallëp allçie për një pjatë dekorative. Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 64
Foto 46. Enë balte të prodhuara nga poçarët Kostrista. Burimi: GO2. Fq. 66
Foto 47. Artizanja Ismete Shaba, ndër qilimpunueset veterane të Kavajës, duke treguar një prej punimeve të saj. Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 68
Foto 48. Qilima të punuar nga Ismete Shaba. Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 70
Foto 49. Qilimpunuesja Luçie Hoxha në hapësirën e punës së krijuar në shtëpinë e saj, Kavajë. Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 72
Foto 50. Dy breza artizanesh: Myzejen dhe Luçie Hoxha. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq.74
Foto 51., 52., 53., 54. Mbulesa dhe rrugica të përmasave të ndryshme të punuara nga artizanja Luçie Hoxha. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 76
Foto 55. Florida Gjergji, gjatë procesit të punës në Qendrën e Zhvillimit të artizanatit, Kavajë. Prill 2023. Burimi: GO2. Fq.78
Foto 56. ĂantĂ« me rruaza e punuar nga artizanja Florida Gjergji. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 80
Foto 52. Artizanja Lulzime Krasnaj pranë Qendrës së Zhvillimit të Artizanatit Kavajë, Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 82
Foto 58. Detaj, mbulesë me grep 240x240 cm, e thurur me 24 km fije nga Lulzime Krasnaj përgjatë një viti. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 84
Foto 59. Artizanja Myrvete Topi në punishten e saj. Kavajë, Prill 2023. Burimi: GO2. Fq.86
Foto 60., 61., 62., 63. Disa nga proceset e punës drejt realizimit të jakave në punishten e artizanes Myrvete Topi, si një element i shtuar i veshjeve të dizenjuara gjatë art kampit me artizanët e Kavajës, Prill 2023. Burimi: GO2. Fq. 88
Foto 64. Duart e artizanes Suzana Istrefi duke punuar për realizimin e një produkti me grep. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 90
Foto 65. ĂantĂ« dore e realizuar me fije tĂ« trashĂ« pambuku nga artizanja Suzana Istrefi, Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 92
Foto 66. Punime llamarine të realizuara nga artizani Ferid Qarri, Janar 2023. Burimi: GO2. Fq. 94
Foto 67. Ndër elementët identifikues të mbetur nga Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë: oxhakët. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 98
Foto 68. Skica të modeleve të dizajnit të qilimave, pjesë e koleksionit personal të ruajtur nga artizanja Ismete Shaba, Janar 2023. Burimi: GO2. Fq. 102
Foto 69. Pamje e pjesshme e ish-Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë: një oxhak tjetër dhe mbetje xhami. Maj 2023. Burimi: GO2. Fq. 106
Foto 70. Ortofoto e vitit 1994 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë. Burimi: ASIG Geoportal. Fq. 110
Foto 71. Ortofoto e vitit 2007 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë. Burimi: ASIG Geoportal. Fq. 110
Foto 72. Ortofoto e vitit 2015 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë. Burimi: ASIG Geoportal. Fq. 112
Foto 73. Ortofoto e vitit 2020 nga Fabrika e Qelq-Xhamit, Kavajë. Burimi: GoogleMap. Fq. 112
Foto 74. Pamje nga jashtë e Muzeut Etnografik të Kavajës, përpara restaurimit. Burimi: Vera Filimonova. Fq. 116
Foto 75. Duart e një artizaneje gjatë punës në Qendrën e Zhvillimit të Artizanatit, Kavajë. Burimi: GO2. Fq. 120
Foto 76. Tendosje. Burimi: GO2. Fq. 122
Foto 77. NjĂ« prej tornove nĂ« repartin e brendshĂ«m tĂ« punishtes âKostrista Ceramic Artâ. Burimi: GO2. Fq. 126
Foto 78. Furra e vjetĂ«r e punishtes âKostrista Ceramic Artâ. Burimi: GO2. Fq. 126
Foto 79. EnĂ« balte tĂ« prodhura nĂ« punishten âKostrista Ceramic Artâ. Burimi: GO2. Fq. 126
Foto 80. Artizani Ligor Kostrista dhe djali i tij i dytĂ«, Franko, gjatĂ« punĂ«s nĂ« âKostrista Ceramic Artâ. Burimi: GO2. Fq. 126
Foto 81. Pamje e pjesshme e mjediseve tĂ« tharjes sĂ« produkteve nĂ« punishten âKostrista Ceramic Artâ. Burimi: GO2. Fq. 128
Foto 82. Artizanja Ismete Shaba nĂ« tezgjahun e punishtes sĂ« saj âEnd e thurâ. Burimi: GO2. Fq. 132
Foto 83. Pasionet kultivohen. FĂ«mijĂ«t e kopshtit âShtĂ«pia e ĂngjĂ«jveâ nĂ« KavajĂ« njihen me zejet e gjyshĂ«rve. Burimi: GO2. Fq. 144
Skicat
Skica a. Skicë e pazarit të Kavajës, 1934, riprodhuar sipas I.Sukaj. Punoi: GO2. Fq. 14
Skica b. Hark për punimin e fijes së pambukut në Kavajë, 1917, sipas A. Haberlandt. Fq. 18
Skica c. Skicë e shpërndarjes së industrisë në Kavajë në vitin 1980. Punoi: GO2, sipas hartës topografike të RSH. Fq. 26
Skica d. Enë balte për ujë, tipike e zonës së Kavajës. Punoi: GO2. Fq. 38
Skica e. Model i shtrojeve dekorative të punuara me lesh. Punoi: GO2. Fq. 60
Skica f. Enë bakri të prodhuara në Kavajë. Punoi: GO2. Fq. 96
Skica g. Skicë e destinacioneve të propozura për turizmin e përvojës në Kavajë. Punoi: GO2. Fq. 100
Skica h. Peshk qelqi, një nga produktet tipike të Fabrikës së Qelq-Xhamit Kavajë. Punoi: GO2. Fq. 108
143
kultivohen. FĂ«mijĂ«t e kopshtit âShtĂ«pia e ĂngjĂ«jveâ nĂ« KavajĂ« njihen me zejet e gjyshĂ«rve.
83. Pasionet
fije balte
Rrugëtim i mjeshtërive tradicionale në Kavajë
Përgatitën për botim:
Irhan Jubica
Liridona Ura
Maj 2023
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Fije balte : rrugëtim i mjeshtërive tradicionale në Kavajë / përgat. për bot. Irhan Jubica, Liridona Ura. - Tiranë : GO2, 2023.
148 f. : me foto ; 20x20 cm
ISBN 9789928477309
1.Arti dhe zejet 2.Punime artistike 3.Kavajë 4.Shqipëri
688(496.5 -21)
