In this issue:
Italy: In the land of the Pretuzi. Last vestiges of transhumance
The transhumancebased sheep farming system in Romania
Droving of livestock in the pastures of Albania and the map of transhumance in 1943
The golden generation of patriotic professionals in World War II
Albania Mountain communities in support of Transhumance in the Albanian Alps
Paths of Grass and Rocks: Exhibition on European Transhumance
A land that for millennia was traversed by the passage of imposing flocks of sheep that were driven along kilometres of roads (the tratturi) towards Apulia or the Roman countryside, Abruzzo, a region in central Italy nestled between the heart of the Apennines and the Adriatic Sea, has preserved in a residual manner the practices of sheep-farming and transhumance, the latter recorded in Abruzzo territory since the 2nd century BC.
In modern times, the great transhumance routes that engaged the shepherds and their herds in long and tiring journeys on foot, mostly towards the Tavoliere delle Puglie or the agropontine countryside of Latium, are no longer travelled, and many sheep-tracks are even impassable. Today’s routes that see small flocks of sheep on their way to reach green pastures where they dwell between spring and autumn are much shorter journeys, involving stays in hilly areas or small mounts on the more accessible heights of the Apennines.
As part of the European “Tramontana” project, the LEM-Italia Association (www.associazionelemitalia. org) followed a short transhumance route between the provinces of Teramo (Abruzzo) and Ascoli Piceno (Marche).
In the north-eastern section of Abruzzo, a chain of sandstone mountains acts as a natural divider between the borders of 3 regions (Marche, Abruzzo, Lazio) and 4 provinces (Ascoli Piceno, Teramo, L’Aquila, Rieti). These are the Monti della Laga, one of the highest massifs of the Apennines. At their extremity are the Twin Mountains: the Montagna di Campli and the Montagna dei Fiori, separated from each other by the Salinello river gorges. It is a few kilometres as the crow flies from Monte Girella, one of the peaks of the Montagna dei Fiori, that we await the arrival of Battista Caterini’s flock, on the road to Macchia da Sole, a hamlet of the municipality of Valle Castellana, in the province of Teramo.
Valle Castellana has just over 800 inhabitants scattered over a vast territory in the Gran Sasso and Monti della Laga National Park. Until the 1960s, it boasted a fervent sheep-farming activity with 65,000 head of sheep, while today, only a few shepherds remain, whose and flocks amount to about 10,000 sheep.
In these parts, unlike other important centres of pastoralism in Abruzzo, transhumance took place along two routes, either N-W in the territory of Amatrice (Lazio) or N-E in the territory of the Piceno province of Marche. Battista has chosen to embrace the profession carried out by his father, grandfather, and great-grandfather, continuing to follow the same transhumance route that sees him lead his flock of a thousand sheep in the foothills, hills, and plains of a number of localities just outside the province of Teramo. In the days of his ancestors, the flock (moved from)left from the locality known as “Le Canavine” in the hamlet of Macchia da Sole, a place that is now uninhabited. This is where Battista keeps his father’s house, where he makes sheep’s milk cheese, and where his flock arrives after having left a few days earlier from the stable in Sant’Egidio alla Vibrata (Teramo) and having made its way through some towns in the province of Ascoli Piceno, from where it returns, stopping one night in Civitella del Tronto. From here, it sets off again the next day for a six-hour journey along the axis traced by the Salinello torrent, reaching Canavine, where the animals refresh themselves thanks to the abundance of grassy pastures before embarking on the last uphill stretch that will take them to Monte Girella (1814 m), where they will remain for about forty days before descending again to Macchia da Sole. This route is 110 km long. The group of sheep is accompanied by a dozen sheepdogs and
a young Macedonian man who works with Battista on a seasonal basis. Battista follows the flock on board a truck on which he transports canisters to collect for the collection of milk milked by hand during the transhumance. He is one of the last shepherds of Valle Castellana. Regretfully, With regret he confesses that he sees no future in for sheep farming since there is no generational turnover. Carrying on this trade has become arduous even for him, who comes from a family of shepherds and an already established business. Between economic difficulties, bureaucratic red tape, and health and environmental constraints, herding has become much more complex than in the past and limited, and exacerbated by constant compliance and modest rewards. This condition does not encourage young people to embark on a life of constant sacrifice and commitment, as nature and the needs of animals know no days off. A prospect, the decline of this profession, that runs parallel to the fate of depopulation in of these areas. With the demise of sheep farming, transhumance would also come to an end in the ways and itineraries historically chosen by local families. For Battista, continuing to tread the paths trodden by his ancestors is an act of commemoration and but also of resistance to give this work the dignity and quality it deserves since it is built on centuries of tradition and a necessary balance between man and nature.
At the end of June, in Lëpushë, Kelmend, a significant gathering brought together shepherds of different generations and genders, civil society organizations active in the region, and representatives of international umbrella organizations focused on transhumance. This meeting marked the culmination of longstanding efforts by various private and institutional initiatives to formalize community groups that continue to sustain livestock migration in the Western Alps of Albania. The event was convened and coordinated by anthropologist Martine Wolff, within the framework of the “Vlerat Baritore” organization, and supported by GO2Albania. The meeting also welcomed guests from the Albanian communities of Montenegro. Among the participants was Hasrat Arjjumend, president of the “Grassroots Institute” based in Canada, who also serves as co-chair of RISG–Central Asia Mongolia and is a member of RISG–Europe. While traditional livestock farming—and especially transhumance—faces serious challenges worldwide due to globalizing forces, including the strong pull of metropolitan life and the dramatic lifestyle shifts driven by rapid developments in communication technology, there is still hope for continuity in the Western Alps. This hope was embodied in the example of two youngsters under the age of 18, who shared their passion and motivation for spending summers in the high mountain pastures. Their enthusiasm served as an inspiration to all participants in the community meeting. The young shepherds, a girl and a boy, demonstrated that, in the Western Alps, there are still young people willing to inherit livestock farming—not only as the profession of their ancestors, but also with a conscious appreciation of the cultural heritage it represents and the value of mountainproduced dairy products. Nonetheless, despite these values, some shepherds voiced concerns about the lack of market access, which appears to stem both from
continued on page 4
The Romanian system of sheep breeding based on transhumance appeared only in the 14th and 15th centuries in a small number of villages in Transylvania, due to the development of cloth factories in the surrounding area, which was colonized by the Germans from the middle of the twelfth century1)
This system was characterized by the summering of the animals on the leased Carpathian alpine pasture, and by their respective wintering, in plain and pond areas, at a great distance from the summer grazing area (on the left bank of the Danube) and at a great distance from the localities from which the sheep owners came. These were areas with milder winters, which allowed the sheep to continue grazing under the stars, without the need to give them pre-prepared fodder. The rapid increase in the demand for wool in Transylvania and the establishment of a large market for sheep in the Danube region after the long-term occupation of its right bank by the Turks, stimulated the increase in the number of sheep and this type of wintering became necessary and particularly effective.
Under this system, in spring and autumn, the sheep grazed as they passed through an extraneous, agricultural area, between the wintering plain and the summer mountain, on routes that had been verified for generations and accepted by the locals,
1) BUCUR, Corneliu. 1978. “Invarianţă
according to custom. Pastoral associations were composed of either several owners with between 70 and 100 sheep, or two or three owners with more than 500 sheep. In the first case, some of the partners kept the sheep themselves, and in the second case, the sheep owners hired paid shepherds, who were exclusively involved in the sale of the products. There were also owners with enough sheep to organize an individual flock. Usually, a transhumant sheep herd (turma) consisted of 2000-3000 head and was divided in summer into three different groups, separately monitored. Given the large number of animals and their dispersal in space, such a herd needed a large and specialized staff.
The pastoral constructions and developments had a specific structure, being large, complex (the wooden construction where cheese was made had two or three rooms), and stable in the summer mountains, but they were improvised in the space crossed during transhumance.
The inventory of sheepfolds was rich and diversified (it was in this environment that the crinta for pressing the cheese emerged) and the techniques for obtaining dairy products, the techniques for preserving and conserving them corresponded to the need to obtain products of superior quality, able to withstand transport over long distances, with a view to marketing.
The medieval transhumance north of the Danube determined the extension of the alpine pastures and the economic development of the pond regions along the Danube and the vast uncultivated land of the Principality of Wallachia. In their movements during the spring and autumn, the transhumant herds helped to prevent reforestation and they spontaneously fertilized the land. In the same historical period, transhumance generated the first peasant capital and the first layer
of women entrepreneurs in rural Romania.
From the seventeenth century, Transylvanian transhumant shepherds founded, at the request of the princes of Wallachia, many villages south of the Carpathians, considerably influencing the demographic and socio-economic structure of this region. They played the same demographic role in Dobruja as well, after the incorporation of this province into the Romanian state in 1877.
insufficient infrastructure and from the aggressive marketing practices of the industrial food sector.
Another pressing issue raised by the participating shepherds was the unfair distribution of livestock subsidies, as current legislation tends to favour large-scale farms while excluding small herds —typically managed by households in rural lowland or mountainous areas. The need for financial support to improve hut conditions was also emphasized, whether in the form of subsidies or development grants.
Joining the discussion alongside the shepherds and other participants, representatives of the involved organizations—among them Ms. Martine Wolff, Mr. Hasrat Arjjumend, and others—expressed their appreciation for the preservation of livestock migration traditions in the Albanian Alps, and for traditional livestock farming more broadly. At the same time, they called on the shepherds to come together and organize collectively to better advocate for their shared interests. The discussion also included proposals for potential activities to be held in the region as part of the upcoming International Year of Rangelands and Pastoralists 2026.
At the venue where the meeting took place, a photographic exhibition was also presented. It featured contemporary images of transhumance in
the Albanian Alps, provided by the association “Vlerat Baritore”, as well as historical photographs depicting livestock migration in Albania during the past century, provided by the GO2Albania NGO.
As part of the same visit by the representative of the Grassroots Institute, a second meeting was held in Koplik, the administrative centre of the Municipality of Malësi e Madhe. This extended meeting, which included local government representatives, focused more specifically on the legal mechanisms needed to provide financial support to mountain communities. Representatives of GO2Albania raised concerns about the “Mountain Package” Law, which—according to them—creates uncertainty for communities, particularly with regard to the use of mountain pastures in northern Albania.
Participants also pointed out that the social challenges faced by transhumant pastoralists in Albania are largely the same as those encountered by pastoral communities elsewhere in the world. Despite these difficulties, all those present agreed on the need to apply support schemes similar to those already implemented in some European countries, aimed at supporting and preserving transhumance. Attention was also drawn to the importance of defending pastoral rights to pasturelands, especially in cases where these lands fall within protected areas—such as the Kelmend Mountains, which are located within the “Albanian Alps” National Park.
A international exhibition on transhumance co-produced by Bambun APS, PanSpeech and Binaural Nodar opened in Schnals / Senales (South Tyrol, Italy) and Castro Daire (Viseu Dão Lafões, Portugal), in partnership with both municipalities.
The exhibition “Paths of grass and rock. Forms of mobile pastoralism in Europe,” cocurated by Luís Costa and Gianfranco Spitilli, addresses the vast theme of mobile pastoralism, of which transhumance is a notable example.
The space offers a contemporary exploration of transhumance, a reality common to the entire European continent, through visual and audio research materials from eight different countries (Portugal, Spain, France, Italy, Austria, Poland, Romania, and Albania), provided by the Tramontana network partners: Binaural Nodar, Audiolab, Numériculture Gascogne, Eth Ostau Comengés, Bambun APS, La Leggera APS, LEMItalia, ORMA, GO2 Albania and Akademia Profil. Transhumance has been since 2019, included in the UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, adding additional countries with this practice in 2023, and is thus linked to a vast European socio-environmental fabric, in accordance with the auspices of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, encouraging a broad dialogue in the name of respect for cultural diversity and mutual understanding between peoples and regions.
The exhibition is supported by the Italian Ministry of Culture, through the Municipality of Senales’ PNRR project for the regeneration of small cultural sites, cultural, religious and rural heritage, funded by the European Union’s NextGenerationEU program and it has the collaboration of the Tramontana project, co-financed by Creative Europe, the Caldas da Rainha Higher School of Art and Design (Portugal) and its LiDA research center, the University of Aveiro (Portugal) and its ID+ research center the University of Molise and its research center Biocult, and the PRIN Wildebate project – Coexistence, bio-cultural friction and pastoralism in protected areas, the University of Teramo, the Central Institute of Cataloguing and Documentation of Rome, the Ethnographic Museum of Transylvania (Romania) and the Digital Itineraries project, The project is also co-financed by the Directorate-General for the Arts (Portugal) together with the Municipality of Castro Daire (Portugal).
Bilal Golemi (1899-1955)
Vasfi
Amidst World War II, there were still individuals who remained committed to their duty to the country as patriots—and to science as professionals. Fortunately, no culture or nation has ever lacked such people, including Albania, which at the time was an almost entirely an agrarian country. The significant role that agriculture and livestock played in the national economy during the first half of the 20th century made it essential to train a generation of dedicated technicians to advance these two fields. Among them were notably Vasfi Samimi (Visoka), Ilia Mitrushi Panariti, Selim Zyma, Dalip Zavalani, Jovan Adham, Grigor Vavako, Kadri Vrioni, Myslim Ballhysa, Naum Vreto, Fadil Drenova, Isuf Allamani, Jakov Milaj, Petrit Zenelhoxha, Gaqo Tashko, Kolë Kiri, and the idealist Bilal Golemi. After received an educational background at the finest European universities of the time, they chose to return to Albania and contribute to its development. Many pursued their studies without scholarships from the Albanian state, and some even faced persecution by the government of the monarch—the conqueror— and later by that of the dictator. Nevertheless, through their dedication leading farms, institutes, laboratories, directorates, ministries, reforms, and relevant publications, they addressed the specific challenges Albania faced during World War II. The topics ranged from the lack of technical knowledge and technology to the mindset of farmers and livestock breeders. Their efforts left behind a valuable legacy, not only for the agriculture sector but also for Albanian culture as a whole.
As a tribute to this contribution, VIJA presents in this issue an abridged summary of the study “Our Pastures” by Ilia M. Panariti (1904–1986), originally published in Issue No. 2 (September 1943) of the “Technical Bulletin” journal. Edited by Vasfi Samimi (Visoka), this was an official publication of the Ministry of Agriculture and Forestry.
Although Dr. Panariti is best known for his foundational contributions to Albanian botany and for his continued commitment to the development of Albanian science until the mid1980s, this article highlights one of his early works—prepared under conditions of severe data deficiencies. The study is structured in four chapters (or parts), totalling 72 pages, and is enriched with numerous tables, diagrams, maps, and photographs.
In the introduction, Dr. Panariti underscores the vital role of livestock in an economy such as Albania’s during the height of World War II. He does not shy away from a critical stance, denouncing the prevailing mindset that opposed human contribution in pasture improvement. He adopts a similarly critical approach to the uncritical importation of foreign livestock breeds, particularly when such efforts were undertaken without adequate understanding of local environmental conditions and, more importantly, without considering the technical capacities of Albanian peasants at the time.
The first chapter offers a general overview of Albania’s natural resources, gradually introducing statistical data on various aspects of the livestock economy.
In the item “Pastures in the light of figures”, this overview is given:
Furthermore, the author provides another data table, this time with the aim of comparing the area (in absolute value and percentage) of pastures in Albania with that of several European countries:
By comparing Albania’s territorial administration of 10 Prefectures at the time, the author finds that Gjirokastra and Vlora had the largest areas of pastureland, whereas Shkodra and Durrës had the smallest. Dr. Panariti goes on to classify pastures into three categories—good, moderate, and poor—based on the amount of dry grass produced per hectare, ranging from 15 to 0.5 quintals per hectare. He again criticizes the poor maintenance of pasturelands, presenting data on the total number of livestock dependent on grazing and highlighting the inadequate physical condition and low productivity of these animals during that period.
In the second part of his study, the author offers a more detailed analysis of the two main types of pastures: permanent and seasonal, discussing each in turn. Since this article is being briefly summarized in VIJA journal in the context of transhumance, we will focus only on the segments concerning permanent pastures that are usable by migratory herds. According to Dr. Panariti, permanent pastures are divided into two types: summer pastures, located in the mountains, and winter pastures, found in the lowlands. At the national level, Albania in 1943 had the following summer pastures:
Summer pastures in Albania in 1943*
After providing some details about the above pastures, Dr. Panariti briefly mentions hilly pastures, to focus more extensively on the other major category of pastures: winter pastures, in the lowlands.
Winter pastures in Albania in 1943**
4,000 Tirana
14,000 - 20,000 Martaneshi, Dibra, Luma
13,000 45,000 10,000 Malësia e Tiranës, Luma
9,500 24,000 5,000 Prefekturat afër
13,000 17,000 Shkodër 17,000 82,000 Koplik 12,000 35,000 Lezhë 12,300 25,000
While the second part of the study concludes with an analysis of temporary pastures, the third part is dedicated to pastoral economies. Citing a study by Dr. Dalip Zavalani, published in a German journal in 19381), Dr. Panariti adopts a classification of pastoral economies into 4 distinct categories, identifying the typical regions associated with each. According to him, they are the following:
• Grassland economy without migrations which lacks permanent huts: found in regions such as Sulovë, Ishëm, Peqin, Mallkastër, Fushë-Krujë, Belsh, and others.
• Grassland economy with local migrations: typical of areas like Mirditë, Pukë, Gramsh, Malësia e Krujës, and similar regions.
• Grassland economy with long migrations, represented most notably by the Kelmend of northern Albania, the communities of Lumë in the northeast, Bërzheshtë in the east, and Vrug in the south. While Kelmend is considered the oldest example of this type, the most robust and developed form is associated with the Delvina River region.
• Free pasture economy, characteristic of Albania’s coastal and marshland zones at the time, including areas such as Lezhë, the Buna estuary, Divjakë, Myzeqe, Kryevidh, and Fushë-Krujë, as well as lake areas like Maliq.
Drawing from this broad overview of livestock farming and pastoralism in Albania, Dr. Panariti enriches his study with a map depicting livestock migration routes—what is now referred to as transhumance. In this context, economies with local migrations correspond to horizontal transhumance, while those with long migrations align with what is now termed vertical transhumance.
The fourth and final part of the study addresses the concern raised in its preface: the improvement of pasturelands. After identifying the primary causes of pasture degradation— deforestation, overgrazing, and fire—Dr. Panariti outlines a number of recommended measures to restore and improve pasture conditions. Some of these proposals are as listed below:
Proposals for improvement of pastures:
• Regulation of pasture usage;
• Reseeding and restoration of grass cover;
• Replanting with appropriate forage species;
• Removal of invasive or unwanted vegetation;
• Provision of reliable water sources for livestock;
• Construction of essential pastoral infrastructure (including huts, animal pens, dairies, hay storage facilities, and manure pits);
• Installation of drinking troughs;
• Clearing of stones and other physical obstructions;
• Control of harmful or toxic plant species;
• Improvement of native forage flora;
• Application of organic fertilizers;
• Use of chemical fertilizers where appropriate;
• Irrigation of pasture areas;
• Construction of access roads to and within pasture zones;
• Planting of protective tree belts around pasturelands
• Establishment of meadows adjacent to livestock shelters;
• Subdivision of pastures for rotational grazing;
• Implementation of hydraulic works for water management;
• Insurance and protective measures against natural hazards (such as avalanches, landslides, and ground subsidence);
• Assignment of dedicated personnel for the monitoring and protection of pastures;
• Implementation of state-supported policies and programs for pasture improvement and preservation.
At the end of the study, Dr. Panariti, who at the time was serving as Senior Inspector at the Ministry of Agriculture, is notably realistic— not only in identifying and criticizing the phenomena, practices, and misguided mentalities present in Albania at that time, but also in expressing his firm conviction that, without the support and intervention of the state, the livestock sector—and pastures in particular—cannot be sustained. As for such interventions, he proposes the adoption of special laws, as well as technical and financial support from the state for this sector, because, as he states, “only in this way can the goal be achieved.”
*) Dalib Zavalani, “Die Landwirtschaftlichen Verhältnisse Albaniens”, në “Berichte über Landwirtschaft”, 140, P. Parey, 1938
No. 39, September 2025
Journal on built & natural environment
Itali: Në tokën Praetutii.
Gjurmët e fundit të transhumancës
Sistemi i transhumancës me bazë mbarështimin e deleve në Rumani
Shtegëtimi i bagëtive në kullotat e Shqipërisë dhe harta e transhumancës së vitit 1943
Brezi i artë i profesionistëve patriotë në
Shqipërinë e Luftës së Dytë Botërore
Komunitetet malore në
mbështetje të transhumancës në Alpet e Shqipërisë
Shtigje bari dhe shkëmbi: Ekspozitë mbi Transhumancën europeane
T oka që për mijëvjeçarë është përshkuar nga kalimi i kopeve imponuese të deleve që drejtoheshin përgjatë kilometrave rrugë (tratturi) drejt Puglia-s ose fshatit romak, Abruzzo, një rajon në Italinë qendrore midis zemrës së Apenineve dhe Detit Adriatik, ka ruajtur në një mënyrë tashmë në zbehje, praktikat e mbarështimit të blegtorisë dhe transhumancës, regjistruar në territorin e Abruzzo-s që nga shekulli II para Krishtit. Në kohët e sotme, rrugët e mëdha të transhumancës që i mbanin barinjtë dhe kopetë e tyre në zhvendosje të gjata dhe të lodhshme në këmbë, kryesisht drejt Tavoliere delle Puglie ose frashtrat bujqësorë të fushës së Lazio-s, nuk përshkohen më, dhe shumë shtigje janë madje të pakalueshme. Rrugët që sot shohin kope të zvogëluara delesh në shtegëtimin e tyre për të arritur kullotat e gjelbra ku ato rrijnë midis pranverës dhe vjeshtës janë shumë më të shkurtra, dhe përfshijnë qëndrime në zona kodrinore ose male të vogla në lartësitë më të arritshme të Apenineve. Si pjesë e projektit europian “Tramontana”, Shoqata LEM-Italia (www.associazionelemitalia.org) ndoqi një rrugë të shkurtër transhumance mes provincave të Teramo-s (Abruzzo) dhe Ascoli Piceno (Marche). Në pjesën verilindore të Abruzzo-s, një zinxhir malesh ranore vepron si ndarës natyror midis kufijve të 3 rajoneve (Marche, Abruzzo, Lazio) dhe 4 provincave (Ascoli Piceno, Teramo, L’Aquila, Rieti). Këto janë Monti della Laga, një nga masivët më të lartë të Apenineve. Në skajin e tyre ndodhen Malet Binjake: Montagna di Campli dhe Montagna dei Fiori, të ndara nga njëri-tjetri nga grykat e lumit Salinello. Janë vetëm disa kilometra në vijë ajrore nga Monte Girella, një nga majat e Montagna dei Fiori, ku presim mbërritjen e kopesë së Battista Caterini-t, në rrugën për në Macchia da Sole, një fshat i komunës Valle Castellana, në provincën Teramo. Valle Castellana numëron diçka më shumë se 800 banorë të shpërndarë në një territor të gjerë në Parkun Kombëtar Gran Sasso dhe Monti della Laga. Deri në vitet ’60 të shekullit të kaluar, ajo krenohej me gjallërinë e blegtorisë së rreth 65,000 deleve, ndërsa sot kanë mbetur vetëm disa barinj, kopetë e të cilëve arrijnë në afro 10,000 krerë.
vijon nga faqja 1
Në këto anë, ndryshe nga qendrat e tjera të rëndësishme të blegtorisë në Abruzzo, shtegëtimi i bagëtive kryhej përgjatë dy rrugëve, ose veri-perëndim në territorin e Amatrice-s (Lazio) ose verilindje në territorin e provincës Piceno të Marche-s.
Battista ka zgjedhur të përqafojë profesionin e ushtruar nga babai, gjyshi dhe stërgjyshi i tij, duke vazhduar të ndjekë të njëjtin shteg transhumance në krye të kopesë së tij prej një mijë delesh në kodrinat, kodrat dhe fushat e mjaft vendeve fare pranë provincës së Teramos. Në kohën e paraardhësve të tij, kopeja nisej nga lokaliteti i njohur si “Le Canavine” në fshatin Macchia da Sole, një vend që tani është i pabanuar. Këtu Battista ruan shtëpinë e të atit, ku bën djathë delesh ndërsa tufa e tij mbërrin disa ditë pas nisjes nga stalla në Sant’Egidio alla Vibrata (Teramo) dhe pasi ka kaluar nëpër disa qyteza në provincën e Ascoli-t, Piceno, e nga ku kthehet duke ndaluar një natë në Civitella del Tronto. Nga këtu, niset përsëri të nesërmen për një udhëtim gjashtëorësh përgjatë gjurmës të përshkuar nga përroi Salinello, duke arritur në Canavine, ku kafshët rigjallërohen falë bollëkut të kullotave, përpara se të nisin pjesën e fundit të ngjitjes që do t’i çojë në Monte Girella (1814 m), ku do të qëndrojnë për rreth dyzet ditë përpara se të zbresin përsëri në Macchia da Sole. Ky shtegëtim është 110 km i gjatë. Kopeja e deleve shoqërohet nga një duzinë qensh stani dhe një djalë i ri maqedonas që punon gjatë kësaj stine me Battistën. Battista ndjek
kopenë në një kamion me të cilin transporton bidonat për të mbledhur qumështin e mjelur me dorë gjatë këtij shtegëtimi. Ai është një nga barinjtë e fundit të Valle Castellana. Me keqardhje, me keqardhje ai pranon se nuk sheh të ardhme për blegtorinë derisa nuk ka ndërrim brezash. Vazhdimi i këtij zanati është bërë i vështirë edhe për të, edhe pse vjen nga një familje barinjsh me një biznes tashmë të ngritur. Mes vështirësive ekonomike, detyrimeve burokracite dhe kufizimeve shëndetësore dhe mjedisore, blegtoria është bërë shumë më e ndërlikuar se në të kaluarën, e kufizuar dhe e përkeqësuar nga neglizhenca e vazhdueshme dhe shpërblimet modeste. Kjo gjendje nuk i inkurajon të rinjtë të nisin një jetë me sakrifica dhe angazhim të vazhdueshëm, pasi natyra dhe nevojat e kafshëve nuk njohin ditë pushimi. Perspektiva - rënia e këtij profesioni shkon paralelisht me fatin e shpopullimit të këtyre zonave. Me perëndimin e blegtorisë do të merrte fund edhe transhumanca në mënyrat dhe shtigjet e zgjedhura historikisht nga familjet vendase. Për Battistën, ecja në gjurmët e shtigjeve të shkelura nga paraardhësit është një akt përkujtimi, por edhe rezistence për t’i dhënë kësaj vepre dinjitetin dhe cilësinë që meriton, pasi është ndërtuar mbi shekuj tradite dhe mbi një ekuilibër të domosdoshëm midis njeriut dhe natyrës.
Përpjekjet e kahershme të mjaft nismave private dhe institucionale për formalizimin e grupeve komunitare të njerëzve që mbajnë gjallë shtegëtimin e bagëtive në Alpet Perëndimore të Shqipërisë, mblodhën në fund të Qershorit në Lëpushë të Kelmendit, barinj të brezave dhe gjinive të ndryshme, organizata të shoqërisë civile që aktivizohen prej kohësh në këtë rajon, si dhe përfaqësues të organizatave ombrellë nga bota me fokus transhumancën. I thirrur dhe koordinuar veçanërisht nga antropologia Martine Wolff në kuadër të organizatës “Vlerat Baritore” dhe me mbështetjen e organizatës GO2Albania, takimi pati mysafirë edhe nga shqiptarët e Malit të Zi. Në takim ishte edhe Hasrat Arjjumend, presidenti i organizatës “Grassroots Institute” me qendër në Kanada, njëkohësisht bashkëkryesues i RISGCentral Asia Mongolia dhe anëtar në RISG-Europe. Ndërsa blegtoria tradicionale dhe veçanërisht transhumanca është në ditët e saj të vështira kudo në botë, për shkak të prirjeve globaliste – fuqisë së madhe tërheqëse të metropoleve dhe ndryshimit drastik të mënyrës së jetesës të ndikuar nga zhvillimi marramendës i teknologjisë së komunikimit - në Alpet Perëndimore ka ende shpresë për vazhdimësinë. Modeli i dy djemve nën 18-vjeç, të cilët treguan pasionin dhe dëshirën që i shtyn të dalin në bjeshkë gjatë verës – ishte frymëzues për të gjithë pjesëmarrësit në këtë takim komunitar. Barinjtë e rinj treguan se në stanet e Alpeve Perëndimore ka edhe të rinj të tjerë që duan ta trashëgojnë mbarështimin e bagëtive si një profesion i të parëve, por edhe sepse janë të vetëdijshëm për vlerën e kësaj trashëgimie dhe të produkteve të bylmetit që nxirren në bjeshkë. Mirëpo pavarësisht këtyre vlerave, disa prej barinjve i mundon mungesa e tregut, që duket se vjen si pasojë e mungesës së infrastrukturës, por edhe të marketimit agresiv të industrisë ushqimore.
vijon në faqen 4
Tufë delesh. Foto e shkrepur më 1921 në Păpușa, Mali Retezat, Rumani. Arkivuar më 1923.
Autor: Romulus Vuia. Zotërues: Muzeu Etnografik i Transilvanisë.
Mjalja e deleve në malin Țibleș, Rumani. Arkivuar më 1941. Zotërues: Muzeu Etnografik i Transilvanisë.
Sistemi rumun i transhumancës, i bazuar në mbarështimin e deleve, u shfaq rreth shekujve XIV dhe XV në pak fshatra të
Transilvanisë, për shkak të zhvillimit të fabrikave të pëlhurave në zonën përreth, e cila u kolonizua nga gjermanët që nga mesi i shekullit XII1)
Sistemi karakterizohej nga verimi i bagëtive në kullotat alpine të Karpateve të marra me qira, si dhe nga dimërimi i tyre në fushat breglumore - larg nga zona e verimit (në bregun e majtë të Danubit) dhe mjaft larg nga vendbanimet e barinjve. Këto ishin zona me dimra më të butë që u lejonin deleve kullotjen në natyrë, pa pasur nevojë për ushqim të përgatitur. Rritja e shpejtë e kërkesës për lesh në Transilvani dhe krijimi i një tregu të madh për delet në rajonin e Danubit pas pushtimit afatgjatë të bregut të tij të djathtë nga turqit, nxiti rritjen e numrit të krerëve dhe ky dimërim u bë i domosdoshëm dhe veçanërisht efektiv. Gjatë këtij sistemi, në pranverë dhe në vjeshtë, tufat kullosnin duke kaluar nëpër një zonë të huaj bujqësore, ndërmjet fushës dimërore dhe malit të verimit, rrugëve të shkelura nga brezat dhe të pranuara nga vendasit, sipas zakonit. Shoqëritë baritore përbëheshin ose nga disa pronarë me nga 70-100 krerë dele, ose nga dy-tre pronarë 1) BUCUR, Corneliu. 1978. “Invarianţă şi variabilitate în păstoritul tradiţional”, in Anuarul Muzeului Etnografic al Transilvaniei, vol. X, pp. 125–146.
me më shumë se 500 krerë. Në rastin e parë disa nga pjesëtarët i mbanin vetë tufat, ndërsa në rastin e dytë, pronarët e tufave punësonin barinj, të cilët merreshin ekskluzivisht me shitjen e produkteve. Gjithashtu disa pronarë kishin mjaftueshëm dele për të organizuar një tufë të tyren. Zakonisht një tufë delesh që shtegëtonte përbëhej nga 2000-3000 krerë dhe gjatë verës ndahej në tre grupe që mbikëqyreshin veçmas. Duke pasur parasysh numrin e madh të krerëve dhe shpërndarjen e tyre në hapësirë, një tufë e tillë kishte nevojë për një numër të madh dhe të specializuar njerëzish.
Ndërtimet në shërbim të blegtorisë kishin një strukturë të veçantë, të madhe, komplekse (ndërtesat e drunjta ku bëhej djathi kishin dy-tri dhoma) dhe të qëndrueshme në verat malore, por ato sajoheshin në periudhën ndërmjet shtegëtimeve.
Inventari i baxhove të deleve ishte i pasur dhe i larmishëm (në këtë mjedis doli crinta për shtypjen e djathit), me teknika për nxjerrjen e produkteve të qumështit, teknika për ruajtjen dhe konservimin e tyre i përgjigjeshin nevojës për nxjerrjen e produkteve me cilësinë më të mirë, të afta për të përballuar transportin në distanca të largëta, me synim marketimin.
Transhumanca mesjetare në veri të Danubit përcaktoi zgjerimin e kullotave alpine dhe zhvillimin ekonomik të fushave breglumore përgjatë Danubit dhe tokës së gjerë e të pakultivuar të Principatës së Vllahisë. Në lëvizjet e tyre gjatë pranverës dhe vjeshtës, tufat shtegëtuese ndihmuan në parandalimin e ripyllëzimit dhe plehëruan spontanisht tokën. Në të njëjtën periudhë historike, shtegëtimi i bagëtive krijoi kapitalin e parë
fshatar dhe shtresën e parë të grave sipërmarrëse në Rumaninë rurale. Që nga shekulli XVII, barinjtë transilvanianë që shtegëtonin themeluan, me kërkesën e princave të Vllahisë, shumë fshatra në jug të Karpateve, duke ndikuar ndjeshëm në strukturën demografike dhe socio-ekonomike të këtij rajoni. Ata luajtën të njëjtin rol demografik edhe në Dobruja, pas përfshirjes së kësaj province në shtetin rumun në vitin 1877.
Një tjetër problematikë shqetësuese për barinjtë pjesëmarrës në takim ishte edhe shpërndarja jo e drejtë e subvencioneve për blegtorinë, pasi legjislacioni aktual*) favorizon fermat e mëdha, duke përjashtuar blegtorët e tufave të vogla – dmth ekonomitë familjare të zonave rurale, në fushë apo në mal. Mbështetja financiare për përmirësimin e kushteve në stane, është gjithashtu e dëshiruar nga fermerët qoftë në formën e subvencioneve, qoftë të granteve.
Duke iu bashkuar diskutimit të barinjve dhe pjesëmarrësve të tjerë, përfaqësues të organizatave znj. Wolff, z. Arjjumend etj., vlerësuan ruajtjen e traditës së shtegëtimit të bagëtive në Alpe, e të blëgtorisë tradicionale në përgjithësi, por iu bënë thirrje barinjve që të bashkohen për ta çuar më tej kauzën e tyre. Më tej u hodhën ide rreth aktiviteteve që do të mund të organizohen në këtë zonë në kuadër të Vitit Ndërkombëtar të Kullotave dhe Blegtorëve 2026.
Në mjediset ku u zhvillua takimi ishte hapur edhe një ekspozitë fotografike me aspekte të transhumancës në Alpet Shqiptare në ditët e sotme – mundësuar nga shoqata “Vlerat Baritore”, si dhe me fotografi historike nga shtegëtimi i
Lëpushë, Kelmend, 22 Qershor 2025. Takimi me komunitetin e barinjve. Foto: GO2
bagëtive në Shqipëri gjatë shekullit të kaluar – mundësuar nga organizata GO2Albania.
Në kuadër të së njëjtës vizitë të përfaqësuesit të shoqatës “Grassroots Institute”, u zhvillua një takim i dytë në Koplik, kryeqendra administrative e Bashkisë Malësi e Madhe. Në këtë takim të zgjeruar me pjesëmarrjen edhe të përfaqësuesve të pushtetit vendor, u diskutua më konkretisht mbi mekanizmat ligjorë që duhen ndërmarrë për të sigurua mbështetje financiare për komunitetet malore. Nga përfaqësuesit e organizatës GO2Albbania u soll në vëmendjen e pjesëmarrësve ligji “Për Paketën e Maleve”, i cili – sikurse u tha – krijon pasiguri për komunitetet sidomos sa i takon përdorimit të kullotave malore të veriut të Shqipërisë. Ndërkohë, pjesëmarrës të tjerë në takim pohuan se problemet sociale me të cilat përballen barinjtë shtegtarë të transumancës janë të njëjta si për kolegët e tyrë në mbarë botën. Megjithatë, nga të gjithë të pranishmit u pranua domosdoshmëria e aplikimit të skemave mbështetëse që praktikohen në disa vende europiane në favor të transhumancës. Theksi u vu gjithashtu mbi rëndësinë e avokimit për të drejtat baritore mbi kullotat, kur këto të fundit janë brenda zonave të mbrojtura, si është rasti i bjeshkëve të Kelmendit brenda Parkut Kombëtar “Alpet e Shqipërisë”.
*) Ministria e Bujqësisë dhe Zhvillimit Rural, Ministria e Financave dhe Ekonomisë, “Udhëzim nr. 1, datë 11.2.2022 Për kriteret, procedurat dhe mënyrën e administrimit të fondit të programit për bujqësinë dhe zhvillimin rural (ndryshuar me udhëzimin nr. 4, datë 18.3.2022, nr. 7, datë
Një ekspozitë ndërkombëtare mbi transhumancën, e bashkëprodhurar nga Bambun APS, PanSpeech dhe Binaural Nodar, u hap në Schnals / Senales (Tirol i Jugut, Itali) dhe Castro Daire (Viseu Dão Lafões, Portugali), në bashkëpunim bashkitë përkatëse. Ekspozita me titull “Shtigje bari dhe shkëmbi. Forma të blegtorisë lëvizëse në Evropë”, e kuruar nga Luís Costa dhe Gianfranco Spitilli, trajton temën e gjerë të blegtorisë lëvizëse, ku transhumanca përbën ndër praktikat më të pranishme. Kjo hapësirë ofron një shqyrtim bashkëkohor të transhumancës, një realitet i përbashkët për të gjithë kontinentin evropian, përmes materialeve kërkimore vizuale dhe zanore nga tetë vende të ndryshme (Portugali, Spanjë, Francë, Itali, Austri, Poloni, Rumani dhe Shqipëri), të ofruara nga partnerët e rrjetit Tramontana: Binaural Nodar, Audiolab, Numériculture Gascogne, Eth Ostau Comengés, Bambun APS, La Leggera APS, LEM-Italia, ORMA, GO2 Albania dhe Akademia Profil. Që nga viti 2019, transhumanca është përfshirë në Listën Përfaqësuese të Trashëgimisë Kulturore Jomateriale të Njerëzimit të UNESCO-s, duke i shtuar listës edhe vende të tjerë me këtë praktikë dhe është kështu e lidhur me një strukturë të gjerë shoqërore dhe mjedisore evropiane, në përputhje me aspiratat e Konventës për Mbrojtjen e Trashëgimisë Kulturore Jomateriale, duke inkurajuar një dialog të gjerë në emër të respektit për diversitetin kulturor dhe mirëkuptimit të ndërsjellë mes popujve dhe rajoneve. Ekspozita u realizua me mbështetjen e Ministrisë Italiane të Kulturës, përmes projektit PNRR të Bashkisë së Senales, për rigjenerimin e vendeve të vogla kulturore, të trashëgimisë kulturore, fetare dhe rurale, të financuar nga programi i Bashkimit Evropian NextGenerationEU. Gjithashtu, bashkëpunim për këtë realizim ishte projekt Tramontana, bashkëfinancuar nga programi Europa Krijuese, Shkolla e Lartë e Arteve dhe Dizajnit të Caldas da Rainha (Portugali) dhe qendra e saj kërkimore LiDA, Universitetin e Aveiros (Portugali) dhe qendra e tij kërkimore ID+, Universiteti i Molises dhe qendra e tij kërkimore Biocult, si dhe projekti PRIN Wildebate – Bashkëjetesa, fërkimet bio-kulturore dhe blegtoria në zonat e mbrojtura, Universiteti i Teramos, Instituti Qendror për Katalogimin dhe Dokumentimin në Romë, Muzeu Etnografik i Transilvanisë (Rumani) dhe projekti Itinerare Dixzitale. Projekti është bashkëfinancuar gjithashtu nga Drejtoria e Përgjithshme për Artet (Portugali) dhe nga Bashkia e Castro Daire (Portugali).
Bilal Golemi (1899-1955)
Vasfi Samimi (1908-1991)
Ilia Panariti (1904-1986)
Në mesin e Luftës së Dytë Botërore, kishte ende njerëz që përpiqeshin të bënin detyrën e tyre ndaj vendit, si patriotë – dhe ndaj shkencës, si profesionistë. Është fat që njerëz të tillë nuk i kanë munguar asnjë kulture dhe kombi - përfshi Shqipërinë, atëherë një vend pothuajse krejt agrar. Pesha e madhe që zinte bujqësia dhe blegtoria në ekonominë kombëtare të gjysmës së parë të shekullit XX, diktoi domosdoshmërinë e kualifikimit të një brezi teknicienësh të devotshëm për të kontribuuar në përparimin e këtyre dy drejtimeve. Të tillë ishin sidomos Vasfi Samimi (Visoka), e me radhë Ilia Mitrushi Panariti, Selim Zyma, Dalip Zavalani, Jovan Adham, Grigor Vavako, Kadri Vrioni, Myslim Ballhysa, Naum Vreto, Fadil Drenova, Isuf Allamani, Jakov Milaj, Petrit Zenelhoxha, Gaqo Tashko, Kolë Kiri etj., pa harruar të idealistin Bilal Golemi. Të shkolluar në universitetet më të mira europiane të kohës, ata zgjodhën të ktheheshin dhe të kontribuonin në Shqipëri. Shumë prej tyre studiuan pa bursë nga shteti shqiptar, e madje disa u persekutuan nga shteti i mbretit, i pushtuesit – e më vonë - i diktatorit. Megjithatë përmes angazhimit në krye të fermave, instituteve, laboratorëve, drejtorive, ministrive, reformave apo revistave përkatëse ata i dhanë drejtim problemeve specifike me të cilat ndeshej Shqipërisa e mesit të Luftës së Dytë Botërore, që nga mungesa e teknikës dhe teknologjisë e deri te mentaliteti i bujkut dhe blegtorit, duke lënë pas një trashëgimi të vyer tashmë jo vetëm për botën agrare, por edhe për kulturën shqiptare.
Harta e transhumancës në Shqipëri, 1943. Përgatitur nga GO2 Albania, sipas origjinalit të botuar në studimin e Dr.Ilia Panaritit, në revistën “Buletini Teknik”, nr. 2, Shtator 1943
Si një homazh ndaj këtij kontributi, gazeta VIJA sjell këtë numër një përmbledhje të shkurtuar të studimit “Kullotat tona” të autorit Ilia M. Panariti (1904-1986), botuar në numrin 2 (Shtator 1943) të revistës “Buletini Teknik”, që drejtohej nga Vasfi Samimi (Visoka) dhe dilte si organ i Ministrisë së Bujqësisë dhe Pyjeve . Ndonëse Dr. Panariti njihet sidomos për kontributin themeltar në botanikë dhe se angazhimi i tij në shkencën e re shqiptare deri në mesin e viteve ’80 të shekullit XX, ne do të ndalemi në njërin nga studimet e tij të para, të realizuar në kushtet e një mungese të madhe të dhënash. Bëhet fjalë për një studim të organizuar në 4 kapituj (pjesë), me një total prej 72 faqes, shoqëruar me tabela e diagrama të shumta, si dhe harta e foto. Në parathënie, pasi thekson rëndësinë e blegtorisë për një ekonomi si ajo e Shqipërisë së mesit të Luftës së Dytë Botërore, Dr. Panariti nuk vonon të kritikojë mentalitetin e gabuar të mosndërhyrjes së njeriut në përmirësimin e kullotave. Të njëjtën qasje kritike ai ka gjithashtu dhe importimin e racave të huaja të kafshëve, pa bërë më parë studimin e kontekstit vendor, e sidomos të kapaciteteve profesionale të fshatarëve shqiptarë në atë kohë. Më tej, pjesa e parë vazhdon me një panoramë të përgjithshme të pasurive natyrore të Shqipërisë, duke sjellë gradualisht statistika për aspekte të shumta të ekonomisë blegtorale. Në zërin “Kullotat në dritën e shifrave”, jepet kjo pasqyrë:
“Sipërfaqja e Shqipnis së para-luftës kapet në 28748 kilometra katrore ose 2874836 hektarë e ndarë si ma poshtë:
Sipërfaqe mosprodhonjëse
rrugë, shkambinj, sherranda, shtëpi etj.
Më tej, autori ofron një tjetër tabelë të dhënash, këtë herë me qëllim krahasimi të sipërfaqes (në vlerë absolute dhe në përqindje) së kullotave të Shqipërisë me atë të disa vendeve europiane:
Shteti Sip. e përgjithshme (hektarë)
Duke bërë krahasimin mes Prefekturave (atëherë Shqipëria ndahej në 10 të tilla), autori konstaton se Gjirokastra dhe Vlora kanë sipërfaqen më të madhe të kullotave, ndërsa Shkodra dhe Durrësi kanë sipërfaqen më të vogël. Në fund, Dr. Panariti tregon për kategoritë e kullotave, të cilat për nga kriteri i sasisë së barit të thatë për hektar (nga 15 deri në 0,5 kuintalë për hektarë), janë tri: të mira, gjysëm të mira dhe të dobëta. Këtu ai kritiko përsëri mosmirëmbajtjen e kullotave, duke dhënë shifrat e sasisë së përgjithshme të çdo lloji bagëtie që ushqehet me bar në Shqipëri përballë gjendjes fizike dhe rendimentit të ulët të këtyre bagëtive në atë kohë. Në pjesën e dytë, autori ndalet më gjerësisht në dy ndarjet e mëdha të kullotave: të përhershme dhe të përkohshme, duke u fokusuar me radhë te secila. Meqenëse ky shkrim po përmblidhet shkurtimisht në gazetën VIJA në kuadër të transhumancës, ne do të ekstraktojmë vetëm fragmente për kullotat e përhershme të cilat janë të shfrytëzueshme nga tufat shtegëtare.
Sipas Dr. Panaritit, kullotat e përhershme janë verore (në male) dhe dimërore (në fusha). Në nivel kombëtar, Shqipëria e vitit 1943 kishte këto kullota verore:
*) Tabelë e hartuar nga Gazeta VIJA, sipas shifrave të dhëna nga Dr. Panariti
Pasi jep disa detaje për kullotat e mësipërme, dr. Panariti përmend shkurt edhe kullotat kodrinore, për t’u ndalur më gjerësisht te kategoria tjetër e madhe e kullotave: atyre dimërore, në fusha.
Kullotat dimërore të Shqipërisë më 1943**
të Sipërfaqja (ha) Bagëti (krerë) Bagëti të ardhura (krerë)
Konispolit 18 500 70 000
14 100 40 000
Vendi i ardhjes
Ndëkohë që pjesa e dytë e studimit mbyllet me kullotat e përkohshme, pjesa e tretë i kushtohet ekonomive kullosore. Duke cituar një studim të Dr. Dalip Zavalanit të botuar në një revistë gjermane në vitin 1938*), Dr. Panariti pranon ndarjen e këtyre ekonomive në 4 kategori, si dhe identifikon zonat tipike të secilës kategori, që sipas tij janë:
Tepelënës 8 500 - Gjirokastra, Korça
Vlorës 54 000 159 000 20 000
Beratit - 115 000
Fierit 15 000 45 000 20 000 Skrapari, Korça
Lushnjës 29 000 130 000
Mallakastrës 17 000 80 000
Elbasanit 33 000 135 000
Peqinit 25 000 65 000 10 000 Elbasani
Gramshit 2 300 15 000
Durrësit 5 300 - 4 000 Tirana
Kavajës 14 000 - 20 000 Martaneshi, Dibra, Luma
Shijakut 13 000 45 000 10 000 Malësia e Tiranës, Luma
Krujës 9 500 24 000 5 000 Prefekturat afër
Tiranës 13 000 17 000
Shkodrës 17 000 82 000
Koplikut 12 000 35 000
Lezhës 12 300 25 000
Mirditës 8 000 -
**) Tabelë e hartuar nga Gazeta VIJA, sipas shifrave të dhëna nga Dr. Panariti
*) Dalib Zavalani, “Die Landwirtschaftlichen Verhältnisse Albaniens”, në “Berichte über Landwirtschaft”, 140, P. Parey, 1938 Kullotat verore të Sipërfaqja (ha) Bagëti (krerë)
• Ekonomi Kullosore pa shtegëtime nuk ka stane: Sulovë, Ishëm, Peqin, Mallkastër, Fushë-Krujë, Belsh etj
• Ekonomi Kullosore me shtegëtime lokale: Mirditë, Pukë, Gramsh, Malësi e Krujës etj
•Ekonomi Kullosore me shtegëtime të gjata, me përfaqësuese të denja kelmendasit në veri të Shqipërisë, Lumën në verilindje e më poshtë – Bërzheshtën në lindje, si dhe Vrugun në jug. Ndonëse më e hershmja e këtyre ekonomive është Kelmendi, më e fuqishmja është ajo e Vrugut të Delvinës.
•Ekonomi Kullosore e lirë, tipike për zonat bregdetare dhe kënetore të Shqipërisë së atëhershme, si Lëzha, grykëderdhja e Bunës, Divjaka, Myzeqeja, Kryevidhi e Fushë-Kruja, por edhe ato liqenore si Maliqi,
Nisur nga e gjithë kjo panoramë e shtrirjes dhe gjendjes së blegtorisë në Shqipëri, Dr. Panariti e shoqëron studimin e tij me hartën e shtegëtimeve të bagëtive, që sot njihet si transhumancë. Duke iu referuar pikërisht këtij termi, mund të thuhet se ekonomitë kullosore me shtegëtime lokale bëjnë pjesë në transhumancën horizontale, ndërsa ekonomitë kullosore me shtegëtime të gjata janë ata çka sot quhet transhumancë vertikale.
Pjesën e katërt dhe të fundit, autori ia kushton shqetësimit të parashtruar që në parathënien e studimit: përmirësimit të kullotave. Pasi tregon se shkaqet kryesore të rrënimit të kullotave janë shpyllzimi, kullotja e tepruar dhe zjarret, Dr. Panariti parashtron një listë metodash dhe veprimesh që duhen marrë për përmirësimin e tyre, duke dhënë edhe shpjegimet përkatës. Ja disa: Ndërhyrjet për përmirësimin e kullotave:
1. Rregullimi i shfrytëzimit të kullotave; 2. Vetëveshja me bar e kullotave; 3. Rimbjelljet me farë; 4. Shlodhja e kullotave; 5. Pajisja e kullotave me ujë; 6. Pajisja e kullotave me ngrehina (stalla, vathë, baxho, mashtëna për ruajtjen e barit, gropa plehu etj); 7. Pajisja e kullotave me lugje; 8. Pastrami i kullotave nga gurët; 9. Luftimi i bimëve të dëmshme; 10. Përmirësimi i florës; 11. Plehërimi organik i kullotave; 12. Plehërimi kimik i kullotave; 13. Ujitja e kullotave; 14. Pajisja e kullotave me rrugë; 15. Veshja e kullotave me drunj mbrojtës; 16. Krijimi i livadheve afër staneve; 17. Ndarja e kullotave në pjesë-pjesë; 18. Vepra sistemi hidraulik; 19. Vepra sigurimi ndaj rreziqeve natyrore (orteqet, shembjet, rrëshqitjet, 20. Personeli për ruajtjen e kullotave; 21. Masat shtetërore për përkrahjen dhe përmirësimin e kullotave.
Në mbyllje të studimit, Dr. Panariti, që atëherë ushtronte detyrën e Inspektorit Epror në Ministrinë e Bujqësisë, është mjaft realist jo vetëm kur evidenton dhe kritikon dukuri, praktika dhe mentalitete të gabuara të realitetit të atëhershëm shqiptar, por edhe kur shpreh bindjen se pa mbështetjen dhe ndërhyrjen e shtetit, sektori i blegtorisë, e në veçanti kullotat, nuk mund të mirëmbahen. Sa i takon ndërhyrjeve, ai propozon ligje të posaçme, por edhe mbështetje teknike dhe financiare të shtetit për këtë sektor, sepse “vetëm kështu mund t’i mërrihet qëllimit”.
Nr. 39, Shtator 2025
