Forsøk og aktivitetar

Ein modell av solsystemet

I naturfag er det nyttig med modellar. Dei er ofte ikkje heilt eksakte, men dei hjelper oss med å forstå. I dette forsøket skal de lage ein modell av solsystemet vårt. Tenk dykk at jorda er ein tennisball. Kor langt unna vil då månen vere, og kor stor vil han vere? Kor langt unna ligg dei andre planetane i modellen dykkar? Og kor stor er sola? Dette treng du

tabell som viser storleikar og avstandar i solsystemet vårt tennisball kalkulator nokre gjenstandar frå klasserommet

Dette gjer du

1 Jobb saman i grupper på 3–5 elevar. 1 2 2 Finn ut kor mykje mindre tennisballen er enn jordkloden. Vi kallar dette talet for målestokken. Om tennisballen er ein tusendel av jorda, skriv vi målestokken som 1 : 1000. 3 Finn så storleikane til dei andre planetane og sola, og bruk 3 målestokken for å finne ut kor store dei blir i modellen. Finn gjenstandar i og rundt klasserommet som har omtrent same storleik som planetane i modellen. Dei treng ikkje likne på ein planet. 4 Kvar elev i gruppa får ansvaret for ein planet eller tre, avhengig av 4 kor mange de er i gruppa. Kvar elev finn avstanden frå sine planetar til sola. 5 5 Ta med ein kalkulator og gjenstandane de har funne i klasserommet, til ein stor, open plass utandørs. Finn ein bygning eller noko anna som passar omtrent med storleiken til sola. Rekn ut omtrent kor langt unna sola kvar planet i modellen er. 6 Trakk opp avstandane frå sola og plasser ut gjenstandane. 6

Observasjonar og forklaringar

1 Mens de står slik, sjå på tennisballen. Tenk på at ballen 1 er jordkloden, kor lite Noreg og du er på han, og kor stort solsystemet er. Korleis kjennest det å oppleve avstandane mellom planetane og sola? 2 Solsystemet de har laga ein modell av, vårt eige solsystem, 2 er berre ein liten flik av universet. Ville det vore plass til modellar av alle dei andre solsystema innanfor kommunen eller fylket? Ville det vore plass til dei på jorda? 3 Bonus! Kor stor er månen i modellen dykkar, og kor langt 3 unna tennisballen ligg han?

Kveldstur under stjernene

Stjerner bør sjåast når det er mørkt ute, på ein kveld med klar himmel i eit område med lite lys frå hus og gatelykter. Di lenger unna busetjing du er, di betre ser du. Om du bur i ein by, vil du bli overraska over kor mange stjerner du går glipp av i kvardagen. Det er også ein fordel om månen ikkje lyser for sterkt. Dette treng du

stjernekart, anten på papir eller digitalt skrivesaker arbeidsbok kikkert varme klede mat og drikke

Dette gjer du

1 Peik ut minst tre stjernebilete på himmelen. 1 2 2 Bruk stjernebiletet Karlsvogna til å finne Polarstjerna. Det kan vere greitt å kunne om du går deg vill ein gong, for Polarstjerna er alltid mot nord. 3 3 Lag minst tre eigne stjernebilete. Finn kombinasjonar av stjerner som du synest liknar på noko, og gi dei namn. 4 Tel kor mange stjerner det er på himmelen! Nei, ikkje prøv å telje alle 4 saman. Prøv heller dette: Lag ein ring med hendene dine, som om du held rundt ein varm kopp kakao, og hald ringen opp mot himmelen.

Diameteren på opninga bør vere rundt 12 cm, og du bør ha så strake armar du klarar. Tel alle stjernene du ser inne i ringen. Det er omtrent 66 gonger så mange synlege stjerner på himmelen som du ser gjennom ringen. 5 Gjenta punkt 4 i andre retningar på stjernehimmelen, og finn 5 gjennomsnittet av målingane dine. Samanlikn resultata dine med dei andre i klassen for å finne det mest mogleg riktige talet på stjerner på himmelen.

Observasjonar og forklaringar

1 Kor mange stjerner kunne de sjå på himmelen? 1 2 Kvifor er det lurt å telje i fleire ulike retningar og å ta 2 gjennomsnittet av målingane til heile klassen? 3 Kan du sjå alle stjernene som finst innanfor ringen du laga 3 med hendene?

Konveksjon

Konveksjon gjer at jordskorpa bevegar på seg, konveksjonen gir oss vind, og han gjer at ei gryte med suppe ikkje blir svidd. I dette forsøket skal du skape konveksjon sjølv, for å lære kva det er. Dette treng du

fem like koppar fire pappbitar, litt større enn opninga på koppane gjennomsiktig, litt stor plastboks vatn vasskokar blå og raud konditorfarge to dropeteljarar

Dette gjer du

1 Set fire av koppane på bitar av papp slik at dei blir litt høgare enn 1 den femte koppen. 2 Fyll plastboksen opp med ca. 10 cm vatn og set han oppå dei fire 2 koppane så han får «bein». 3 3 La vatnet stå heilt i ro resten av forsøket, for å ikkje lage straumdrag/turbulens. Ver nøye med å ikkje dunke borti boksen eller bordet han står på. 4 Kok opp vatn og fyll den siste koppen heilt full med det varme 4 vatnet. 5 Hent opp litt blå konditorfarge i den eine dropeteljaren. Før han 5 forsiktig ned i vatnet i kanten av boksen, og klem ut litt farge. Gjer det same på motsett side av boksen. 6 6 Hent opp litt raud konditorfarge i den andre dropeteljaren. Før han forsiktig ned i vatnet i midten av boksen, og klem ut litt farge. 7 Skuv forsiktig koppen med det varme vatnet inn under midten av 7 boksen, og følg med på kva som skjer med fargane. 8 Om de ikkje er nøgde med resultatet, så gjenta forsøket. 8

Observasjonar og forklaringar

1 1 De har bygd ein forenkla modell over korleis konveksjon skjer. Dette skjer med vatnet i ein kjele på komfyren, med lufta i atmosfæren, og med mantelen som kontinentalplatene flyt på. Beskriv kva de ser i vatnet. 2 2 Lag ein hypotese om kva som ville skjedd om de plasserte den varme koppen under ein av stadene med blå konditorfarge.

Ekstraoppgåve

Gjenta forsøket med nokre plankebitar som ligg heilt stille i vatnet. Plankebitane må ikkje liggje inntil kvarandre. Plankebitane representerer kontinentalplatene på mantelen. Klarar de å få dei til å bevege seg ved å setje varmt vatn under plastboksen? Kvifor / kvifor ikkje?

Platedrift

I naturvitskap er det nyttig med modellar. Dei er sjeldan heilt eksakte og ofte veldig forenkla versjonar av det verkelege livet. Men dei hjelper oss med å forstå. I dette forsøket skal de simulere kva som skjer når kontinentalplater møtest, ved hjelp av lefser. Dette treng du

vestlandslefser (eller andre mjuke «matter» som kan fungere som modell for kontinentalplater)

Dette gjer du

1 Jobb saman i grupper på 3–5 elevar. 1 2 Legg lefsene på bordet, eller på eit anna underlag som gjer det 2 mogleg å dytte dei rundt. 3 Legg to lefser kant mot kant, og prøv å gjenskape kontinentalplater 3 som sklir langsamt sidelengs forbi kvarandre. Korleis oppfører lefsene seg når dei er borti kvarandre? 4 Legg to lefser kant i kant, og prøv å gjenskape kontinentalplater 4 som kolliderer, langsamt. Kva skjer når de dyttar lefsene mot kvarandre? Beskriv med ord kva som skjer, men ta også nærbilete og video med telefonen. 5 Gjenta kollisjonen med andre kantar og lefser. Oppfører dei seg 5 heilt likt kvar gong? Kva skjer? 6 Kontinentalplater som går frå kvarandre, er ikkje så interessante 6 i lefsemodellen, men de kan likevel dra dei frå kvarandre og sjå for dykk at det kjem flytande lava opp imellom som kjøler ned og blir til ny havbotn. 7 Til slutt, legg lefsene på vatn og gjenta kollisjonen der. Oppfører dei 7 seg annleis når underlaget er flytande?

Observasjonar og forklaringar

1 Leik at du er forskar, og beskriv i detalj kva det er som skjer 1 med lefsene når dei kolliderer eller sklir forbi kvarandre. Du må beskrive det så godt at ein annan forskar (elev i ein annan klasse) som ikkje har gjort forsøket, veit nøyaktig kva du meiner, eller kan kjenne igjen mønster, former og bevegelsar. 2 Prøv å finne bilete av landskap på internett som liknar på 2 bileta de har teke av lefsene. Tips til søkjeord: geologi/ geology, platetektonikk / plate tectonics, renne/trench, fjellkjede / mountain range. 3 Kva er det som skil lefser frå kontinentalplater? Kvifor er 3 ikkje lefser ein perfekt modell?