Tynt skal i bevegelse

Gjennomskoren jordklode. Ytst finn vi jordskorpa, som er eit tynt og steinhardt skal. Lenger inne har vi mantelen, og inst finn vi kjernen.

Vi bur på eit tynt skal utanpå ein glødande masse. Om jordkloden var på storleik med ein fotball, ville jordskorpa vere like tynn som eit papirark. Radiusen til jorda er 6350 km, men på dei tynnaste stadene er jordskorpa berre 5 km tjukk. (I snitt er ho 30 km tjukk.)

Ingen har til no klart å bore meir enn nokre få kilometer innover i jordskorpa. Det vi veit om det indre av jordkloden, har vi derfor funne ut mellom anna ved å studere vulkanar og jordskjelv.

Innanfor jordskorpa finn vi mantelen. Han er mjuk, og over millionar av år bevegar han seg langsamt. Varme område stig, og kaldare område sig. Det er desse bevegelsane som får kontinentalplatene til å bevege seg.

Inst i jordkloden finn vi kjernen. Den ytre delen av kjernen trur vi er flytande, mens den inste delen er fast.

Gjennom historia har hav- og landområde flytta seg rundt på kloden. Nye fjell og nye havområde blir skapte. Bevegelsane skjer så sakte at du

ikkje merkar det sjølv, men vi treng ikkje leite lenge etter spor. Høgt til fjells kan vi finne store mengder restar av dyr som ein gong må ha levd i havet. I fjella på Svalbard har for eksempel norske forskarar funne fossil etter svaneøgler og andre store krypdyr som levde i havet. Liknande funn er gjorde i mange andre land.

Den einaste gode forklaringa er at jordskorpa bevegar seg. Det går veldig langsamt, men over tid endrar jorda seg. Korleis er det mogleg? Det lurte også den tyske meteorologen Alfred Wegener (1880–1930) på. I 1912 presenterte han ein teori om at alle kontinent ein gong har hengt saman i eitt einaste kontinent. Han kalla kontinentet Pangea.

Wegener la merke til at forma til kontinenta på kartet kunne passe saman. Det hadde også blitt funne nesten prikk like dyre- og plantefossil på kontinent som no ligg tusenvis av kilometer frå kvarandre. Dessutan var det nokre fjellformasjonar som tilsynelatande heldt fram på nabokontinentet når «puslespelet» blei lagt saman til eit kjempekontinent.

Forskaren grev forsiktig ut ei svaneøgle på Svalbard.

Wegeners teori om kontinentaldrift bygde mellom anna på desse to observasjonane: 1) Om du ser på eit verdskart, ser du at Afrika og Sør-

Amerika passar saman som to brikker i eit puslespel. Dette kan forklarast ved at dei to kontinenta ein gong har hengt saman. 2) I både Sør-Amerika og Afrika er det funne fossil av eit spesielt krypdyr. Det var på storleik med ein hund, og fekk namnet Cynognathus. Dyret kunne ikkje symje over store hav, så det peikar mot at dei to kontinenta hang saman på den tida då Cynognathus gjekk omkring.

Teorien om platedrift (platetektonikk) seier at jordskorpa er delt opp i fleire plater som flyt rundt på den mjukare mantelen. Platene bevegar seg i forhold til kvarandre. Teorien til Wegener fekk ikkje mykje oppslutning blant andre forskarar. Det kjem først og fremst av at han ikkje hadde noka god forklaring på kvifor kontinenta bevegar seg. Men i 1962 la den amerikanske geologen Harry Hess (1906–1969) fram ein teori som kunne forklare dette. Han oppdaga nemleg at det veltar opp smelta stein (lava) frå det indre av jorda, nede på havbotnen. Der størknar han og blir til ny havbotn, så den opphavlege havbotnen blir pressa utover til kvar side. Teorien hans blei kalla teorien om havbotnsspreiing.

Dei to teoriane blei diskuterte heftig i 1960-åra. Diskusjonen førte til endå ein teori som kunne forklare både kontinentaldrifta og havbotnsspreiinga. Teorien om platedrift gjekk ut på at jordoverflata er delt opp i omtrent fjorten plater. Dei er store, faste og flyt rundt på den flytande kjernen. I dag er dei fleste forskarar einige om at desse store platene bevegar seg i forhold til kvarandre.

For 200 millionar år sidan

PANGAEA

For 135 millionar år sidan

LAURASIA

GONDWANA

For 65 millionar år sidan

platebevegelsen

NORDAMERIKA

SØRAMERIKA

I dag

EURASIA

AFRIKA

AUSTRALIA

ANTARKTIS Grense mellom platene Retning på platebevegelsen

Teikninga viser korleis landområda på jorda har bevegd seg gjennom tidene. Kontinenta slik vi kjenner dei i dag, oppstod då superkontinentet Pangea delte seg opp for 200 millionar år sidan. Sør-Amerika braut laus og dreiv vekk frå Afrika. India, Australia og Antarktis løyste seg frå austsida av Afrika. Nord-Amerika dreiv bort frå Vest-Europa, og Grønland dreiv bort frå Noreg. Australia og Antarktis skilde lag. For 30 millionar år sidan opna Raudehavet seg, og for 20 millionar år sidan voks Island fram på den midtatlantiske ryggen. NordAmerika og Europa fjernar seg framleis frå kvarandre, med ein fart på ca. 2 cm i året.

Marianegropa er djupare enn det høgaste fjellet på jorda, Mount Everest.

Mount Everest 8848 moh.

Marianegropa 11 035 muh. Platene kan bevege seg frå kvarandre, mot kvarandre, eller gli sidelengs forbi kvarandre.

Der platene går frå kvarandre, strøymer det smelta stein (lava) opp mellom dei, og lagar ny jordskorpe. Om det skjer på havbotnen, kan det bli ei undersjøisk fjellkjede.

Der platene bevegar seg mot kvarandre, vil den eine alltid bli pressa ned og under den andre. Då oppstår gjerne ei lang og djup grøft – ei djuphavsgrop. Den djupaste havgropa i verda er Marianegropa, som ligg 11 035 meter under havoverflata. Det er mykje djupare enn det høgaste fjellet i verda er høgt.

Plater som glir sidelengs forbi kvarandre, kan høyrast fredeleg ut, men også her er det uroleg. Langs alle plategrensene er det fare for jordskjelv og vulkanutbrot. Om vi teikna inn alle jordskjelv og vulkanar på eit verdskart, ville det også bli eit kart over kvar kontinentalplatene grensar mot kvarandre. Noreg ligg eit godt stykke inn på den eurasiske kontinentalplata. Derfor har vi sjeldan jordskjelv her, og dei vi har, er forholdsvis svake.

Himalaya utgjer nokre av dei høgaste fjellområda på planeten i dag, og blei skapt då India kolliderte inn i den eurasiske kontinentalplata for rundt 50 millionar år sidan.

Vulkanen Etna, på øya Sicilia i Italia, blir rekna som den mest aktive vulkanen i verda. Utbrotet 3. desember 2015 sende lava rundt éin kilometer opp i atmosfæren, og oske til ei høgd av tre kilometer. Etna hadde også utbrot i 2018 og 2021.

Katastrofar

Dei fleste geologiske prosessane er så treige at vi knapt ser noka utvikling frå vi blir fødde, til vi døyr. Vi ser ikkje fjella bli høgare eller hava bli større. Men iblant byr kontinentalplatene på dramatikk og tragedie.

Om du set peikefingeren på bordet framfor deg, og skuvar han bortover med akkurat passe kraft, vil du kjenne at han ikkje glir heilt jamt, men i små rykk og napp. Slik er det med kontinentalplatene også. Bevegelsane skjer ikkje jamt og heile tida. Platene kan presse mot kvarandre lenge, og så plutseleg gjere eit byks. Det kjenner vi som eit jordskjelv.

Jordskjelv kan opplevast dramatisk og forårsake store øydeleggingar. Hus, vegar og bruer rasar saman, og folk døyr. Om jordskjelvet skjer i havet, kan resultatet bli ein dødeleg og skremmande tsunami. Som i 2004, då eit undersjøisk jordskjelv utanfor Sumatra i Indonesia utløyste ein tsunami som tok livet av over 200 000 menneske. 84 av dei var nordmenn på ferie.

Mange stader på planeten er jordskorpa så tynn at flytande steinmassar frå det indre av jorda kan komme ut. Vulkanar finn vi ofte langs plategrensene, men dei finst også lenger inne på kontinentalplater. Gjennom forsking og utvikling har vi blitt ganske gode til å studere og spå når ein vulkan vil få eit utbrot.

Men enno kan vulkanutbrot komme overraskande på, og gjere store øydeleggingar. I 1985 blei for eksempel ein heil by i Colombia overdyngd og knust av gjørme etter eit utbrot frå vulkanen Nevado del Ruiz. Nesten alle dei 28 000 innbyggjarane i byen døydde.

Når to kontinentalplater som pressar mot kvarandre, plutseleg bevegar seg, oppstår det eit jordskjelv. Då ristar bakken under oss.

Ein tsunami er store bølgjer i havet, laga av undersjøiske jordskjelv, skred eller vulkanutbrot.

Erosjon: når jordoverflata blir slipt ned av vind, vatn og is.

Gradvis endring av landskapet

Det er ikkje berre kontinentalplatebevegelsar som forandrar landskapet. Innimellom jordskjelv og vulkanutbrot formar vind, vatn, og etter kvart menneske, planeten.

Ei elv grev seg nedover i jord og stein. Etter mange tusen år kan elvegrøfta bli til ein djup dal. Og vinden skapar bølgjer som slår inn mot land og dreg med seg stein, grus og sand. Lause massar rasar nedover. Vatn, is og vind slit over millionar av år ned overflata på jorda.

Vi brukar ordet erosjon om all slik nedsliting av jordoverflata. Og energien til nedslitinga kjem frå sola. For det er sola som fordampar

Rubjerg Knude Fyr (i Danmark) ligg blant sanddyner som stadig flyttar på seg på grunn av vind og erosjon. På eit tidspunkt blei heile fyrtårnet dekt av sand. Då det dukka opp igjen, valde danskane å flytte heile tårnet innover i landet, så det ikkje skulle rase ut i havet. vatnet som regnar og renn ned frå fjellet. Og det er sola som varmar opp jorda, så lufta bevegar på seg og blir til vind. Vinden skapar bølgjer på havet, og dreg med seg jord og sand på land.

På stader med mykje sol og veldig lite nedbør får planter problem med å overleve. Då kan det bli til ørken, der vind og sjeldne regnbyer kan endre landskapet fullstendig frå år til år.

Om det ikkje hadde vore for platedrifta, som dyttar og løftar opp jordskorpa til fjell og dalar, ville erosjonen for lengst ha jamna ut overflata til ein heilt flat og glatt planet. Dei to prosessane, erosjonen og platedrifta, jobbar mot kvarandre. Saman formar dei langsamt planeten vår.

Klimaendringane endrar dette samspelet. Platedrifta går som normalt, men erosjonen blir kraftigare og meir uføreseieleg når planeten blir varmare og vêret meir ekstremt.

Korleis kan vi vite?

Så lenge det har vore menneske på jorda, har vi lurt på kven vi er, og kvar vi kjem frå. Mange har søkt svar på himmelen og i universet. I dag veit vi ganske mykje, men korleis får vi denne kunnskapen? Dei første teoriane om korleis verda fungerer, var baserte på observasjonar, segner og overtru. Derfor konkluderte dei med at sola var ein gud som rei over himmelen i ei flygande vogn, og at jorda var flat og sentrum for universet. Det er først dei siste fem hundre åra vi har visst at det er jorda som går rundt sola, og ikkje omvendt. Det veit vi fordi astronomar som Nicolaus Copernicus (1473–1543) studerte bevegelsane til månen, sola og planetane, og kom til denne konklusjonen tidleg på 1500-talet. Men det tok fleire tiår før det nye verdsbiletet blei akseptert av folket. Og Copernicus hadde ikkje heilt rett, heller. Han sette sola i sentrum for universet. I dag veit vi at det ikkje stemmer.

Copernicus observerte himmelen utan hjelpemiddel. Teleskopet blei nemleg først oppfunne av Galileo Galilei (1564–1642) meir enn femti år etter at Copernicus var død. Copernicus måtte klare seg med enkle reiskapar som blyant, passar, linjal, kuler, og kanskje aller viktigast: matematikk. All vitskap er basert på observasjon. Forskarar observerer fenomen, noterer dei ned og lagar teoriar baserte på observasjonane. Di betre observasjonar, di betre teoriar. Derfor blei teleskopet til Galilei eit stort framskritt, og derfor jaktar vitskapen heile tida på betre verktøy for å finne ut kven vi er, og kva som skjer rundt oss.

1 Korleis endrar jordskorpa seg, og kor fort skjer det? 2 Kva er vulkanutbrot og jordskjelv? 3 Kva meiner vi med havbotnsspreiing?