Ordforklaringar

asteroide: himmellekam som består av stein og metall. Større enn 10 meter i diameter, mindre enn ein planet, går i bane rundt sola. Dei fleste finst i asteroidebeltet mellom Mars og Jupiter.

atmosfære: luftlaget som ligg rundt jordkloden, halde på plass av tyngdekrafta.

atom: eining som alle stoff er bygde opp av. Atomet består av ein kjerne som eitt eller fleire elektron går i bane rundt.

Baltika: tidlegare kontinentalplate, som svarar til noverande Skandinavia og Baltikum.

Big Bang: den store smellen. Ei form for eksplosjon for 13,8 milliardar år sidan, som blir rekna som starten på vårt univers.

eklogitt: bergart, danna under stort trykk.

ellipse: geometrisk form, som planetane følgjer på ferda si rundt ei stjerne.

erosjon: prosess der materiale på jordoverflata losnar og flyttar seg. Det kan skje med rennande vatn, bølgjer, vind eller isbrear.

fusjon: samansmelting av to lette atomkjernar til éin tyngre under frigjering av store mengder energi, for eksempel hydrogen som blir smelta om til helium i sentrum av sola.

galakse: samling av stjerner, støv og gassar.

gass: stoff utan bestemt form eller volum.

gassplanet: planet som består hovudsakleg av gass.

geolog: person med geologi som arbeidsfelt eller fag.

geologi: læra om opphavet, oppbygningen og utviklinga til jorda. grunnstoff: eit stoff som ikkje kan delast opp i andre enklare stoff ved hjelp av kjemiske metodar. Eksempel på grunnstoff: hydrogen og helium. Grunnstoffa er samla i periodesystemet.

havbotnsspreiing: danning av ny jordskorpe fordi to kontinentalplater bevegar seg frå kvarandre.

helium: det nest lettaste grunnstoffet, kjemisk formel He.

hydrogen: det lettaste grunnstoffet, kjemisk formel H.

jordkloden: planeten vi menneske bur på.

jordskjelv: jorda ristar eller bevegar seg, fordi to kontinentalplater plutseleg forskuvar seg i forhold til kvarandre.

jordskorpe: det ytste laget av jordkloden, 5–70 kilometer tjukt.

Kaledonidane: fjellkjede som strekte seg langs heile Noreg for 400 millionar år sidan.

komet: himmellekam som hovudsakleg består av is. Større enn 10 meter i diameter, mindre enn ein planet, går ofte i elliptiske banar rundt sola. Inneheld ofte også støv og stein, og blir derfor ofte kalla «skitne snøballar».

kontinent: stort, samanhengande landområde. For eksempel Australia.

kontinentaldrift: teori om at kontinenta på jorda bevegar seg i forhold til kvarandre.

kontinentalplate: del av det ytste laget av jorda, som bevegar seg i forhold til andre kontinentalplater. Vi har 6–8 store, og mange mindre.

Laurentia: tidlegare kontinent, som svarar til noverande Nord-Amerika.

lava: smelta stein som flyt ut av vulkanopningar og sprekkar mellom kontinentalplater.

mantel: den delen av jorda som ligg mellom kjernen og jordskorpa.

masse: eit mål for kor mykje stoff ein gjenstand inneheld. Masse blir målt i kilogram (kg).

Mjølkevegen: galaksen vi er ein del av.

mikrobe: eincella, levande vesen. Så lite at det berre kan sjåast i mikroskop.

måneformørking: når månen kjem inn i skuggen av jorda.

månen: den einaste naturlege satellitten jorda har. Klump av stein og støv som går i bane rundt jorda.

oksygengass: gass av grunnstoffet oksygen. Nødvendig for livet på jorda. Kjemisk formel O2.

Pangea: superkontinent, då alle kontinenta hang saman for rundt 250 millionar år sidan.

planet: himmellekamar som går i bane rundt ei stjerne, men som ikkje lyser sjølve.

platedrift: bevegelsar mellom plater av jordskorpa.

platetektonikk: teori som seier at det ytste laget til jorda er delt opp i større og mindre plater som bevegar seg i forhold til kvarandre.

skifer: finkorna bergart som ligg lagvis.

sol: stjerne, glødande kule av gass.

solformørking: når månen kjem mellom sola og jorda og skyggjer for sola.

solsystem: sola og alt som blir halde fast av gravitasjonskrafta til jorda. Steady State-teorien: modell av universet, som seier at alt er likt overalt og til alle tider. Universet har inga byrjing og ingen slutt.

steinplanet: planet som hovudsakleg består av stein og metall.

stjerne: himmellekam, glødande kule av gass. Sola er den nærmaste stjerna vår.

stråling: overføring av energi. Det finst mange typar stråling. Lys er stråling som vi kan sjå med auga våre, UV-stråling og røntgenstråling er eksempel på stråling som vi ikkje kan sjå med auga våre.

superkontinent: samling av kontinent. Eurasia blir rekna som eit superkontinent i dag. Pangea var eit superkontinent for 200 millionar år sidan.

teleskop: astronomisk kikkert; apparat som tek imot stråling frå himmellekamar.

tidevatn: at vasstanden stig og sig på grunn av gravitasjonskrafta frå månen.

tsunami: store bølgjer i havet, laga av undersjøiske jordskjelv, skred eller vulkanutbrot.

tyngdekraft: gjensidig tiltrekningskraft mellom alle lekamar. Di større masse, di større er tiltrekningskrafta.

univers: alt som eksisterer av rom, energi og materie.

verdsrommet: det som ligg utanfor jordatmosfæren.

vulkan: opning i jordskorpa der lava og gass kjem opp frå det indre av jorda.

vulkanutbrot: lava og gass som strøymer ut av ein vulkan.

årstid: inndeling av året i fire periodar: vår, sommar, haust, vinter.