Installatie XL 2019 - een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo by VMN Media

OVER GROTE EN GROOTSE PROJECTEN

Jaargang 10, december 2019

N°01

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Woontoren State verwarmd en gekoeld met bodemenergie

Remontabele constructie Triodos

in Met hier en opgenom

LicfhpatginXa 8L9) (vana

Off grid-systeem voor VVE’s

Bosﬂat koelt zichzelf

Energiezuinig zwembad in Workum

&" ! #% !" " ! $ " ! !" " ! "#(" $ " ! ! &" " % % " " " # " " ' " $ " ! #% # " $ $ " ! " # "!" $ # " # " " % "

" ! " ! % ! !" " !" !# "

ZONAAL VENTILEREN = GELUID REDUCEREN

ZONES

Te ontdekken op

5 BENG-PROOF TOTAALCONCEPTEN

INTERACTIEVE PRESENTATIES

We inspire at www.duco.eu

ZONES

Bezoek ons in Hal 8, STAND B010 Van 4 t.e.m. 7 februari 2020

PRODUCTINNOVATIES

NETWERKING

VOORWOORD Kleurige lappendeken Een succesvolle energietransitie blijkt nog niet zo eenvoudig. Terwijl biomassa aanvankelijk een effectieve methode zou zijn om het klimaat minder te belasten, blijkt het verstoken toch veel vervuilender te zijn dan aangenomen. En groene waterstof dan? Volgens sommigen de heilige graal en de ultieme oplossing om vraag en aanbod van energie beter in balans te brengen. Maar critici zien vooral het explosiegevaar en benoemen graag het matige omzettingsrendement. Warmtepompen dan? Prachtige technologie, je stopt er een eenheid energie in en je krijgt er met een beetje geluk vier eenheden voor terug. Perfecte oplossing voor nieuwbouw. Maar hoe zit het in de winter met het thermische comfort bij renovatie en hebben de buren geen geluidsoverlast? Een warmtenet? Het ziet er vanuit technisch perspectief heel overzichtelijk uit: ĂŠĂŠn heel grote kachel. Veel leidingen leiden naar veel gebouwen. Maar stookt die kachel wel duurzaam? Geothermie dan? Ongerepte warmte van wel 90 Â°C voor het opscheppen, het is een kwestie van naar boven brengen. Helaas gaat dat gepaard met relatief hoge kosten. En niet elke locatie is geschikt. Laten we dan de hele Noordzee vol bouZHQ PHW ZLQGPROHQV PDDU HU LV ÂśVOHFKWVÂˇ I\VLHNH ruimte voor maximaal 60 Ă 80 GW aan windstroom. Daarmee redden we het ook niet; zelfs niet met al onze daken vol zonnepanelen. Het is puzzelen, experimenteren en sommen maken. En zo ontstaat er een kleurige lappendeken aan technieken, oplossingen en stakeholders. Maarten Legius Hoofdredacteur Gawalo en Installatie Journaal

Colofon Installatie XL (met daarin opgenomen het katern Licht XL) is een jaarlijkse gratis bijlage bij Installatie Journaal, Gawalo, Vastgoedmarkt, Cobouw en De Architect. Jaargang 10, nummer 1, december 2019 Verschijnt 1x per jaar

INHOUD

Remontabele houten constructie voor duurzaam kantoor Triodos

Het nieuwe kantoor van Triodos Bank is opgeleverd. Op het gebied van duurzaamheid is ďŹ&#x201A;ink uitgepakt. Het resultaat is een aardgasloos kantoor dat verwarmd en gekoeld wordt met een wko.

Installaties op maat voor Amphia Ziekenhuis

Het Amphia Ziekenhuis in Breda bestaat om uit vier bouwdelen. De installaties zijn per gebouw afgestemd op de functie. Vooral het gebouw waarin de operatiekamers gevestigd zijn, stelt hoge eisen aan de installatie.

Slim gebruik van restwarmte in duurzaam distributiecentrum

De nieuwbouw van een distributiecentrum voor biologisch voedsel in Veghel voldoet aan de modernste duurzaamheidseisen. Zonder fossiele brandstoffen wordt het gebouw gekoeld en verwarmd.

Off grid-systeem voor appartementsgebouw

Bewoners van een appartementsgebouw in Apeldoorn krijgen niet alleen groene stroom uit zonnepanelen, maar hebben tevens een thuisbatterij. Het is zelfs een off grid-systeem waardoor bij stroomuitval de verlichting blijft branden.

Aardgasloos hotel met prefab hotelkamers Snelheid was een belangrijke eis van de ontwikkelaar bij de bouw van Yotel Amsterdam. Door de keuze voor de kant-en-klare modulaire hotelkamers kon het hotel vier maanden eerder open.

Uitgever Vakmedianet Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn Tel: 088 - 58 40 800 RedactieInstallatieJournaal@vakmedianet.nl www.vakmedianet.nl Volgens ons op @Gawalo en @InstallatieINJ Redactie Harmen Weijer, Patrick Marx, Tijdo van der Zee, Joop van Vlerken, Evi Husson, Maarten Legius, Tieneke Wilms, Marjolein Eilander Hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vakmedianet.nl) Advertentieverkoop Jetvertising, Rijswijk Rob Koppenol (rob@jetvertising.nl) T: 070 - 399 00 00 Vormgeving Colorscan bv Basis ontwerp Motif Concept & Design, Naarden

Installatie XL December 2019

Circulair gebouwd Foods Innovation Centre

In het gloednieuwe Foods Innovation Centre wil Unilever duurzame voedingsmiddelen ontwikkelen, verbeteren en testen. Het bedrijf stelde als eis dat het gebouw een circulair hoogstandje zou worden.

INHOUD

Hybride warmtepomp combineert hoog comfort met lage lasten De Drentse woningcorporatie Domesta wil in 2040 volledig van het gas af zijn. Zo werden in een project in Hoogeveen 162 woningen voorzien van een hybride oplossing: een cv-ketel gecombineerd met een ventilatiewarmtepomp en zes pv-panelen op het dak.

Eerste nul op de meter stadsarchief

Het eerste nul-op-de-meter-stadsarchief van Nederland is stofvrij, droog, en inbraakveilig. Ondanks de hoge eisen op het gebied van verwarming en koeling verbruikt het gebouw gemiddeld genomen geen energie.

Woontoren State geklimatiseerd met bodemenergie

State in Amsterdam herbergt 305 appartementen die duurzaam verwarmd en gekoeld worden met behulp van bodemenergie. In het markante gebouw worden soms meerdere appartementen op een warmtepomp aangesloten, maar er zijn ook appartementen met een eigen warmtepomp.

“Er is veel warm water nodig in een zorginstelling”

In Wageningen zijn twee nieuwe zorggebouwen gerealiseerd. Een centrale energiecentrale voorziet zowel de nieuwe als bestaande gebouwen van elektra en laag- en hoogtemperatuurwarmte.

83 58

Bewoners nemen initiatief voor energiezuinig zwembad Bewoners van het Friese plaatsje Workum wilden niet dat hun zwembad zou verdwijnen. Daarom namen ze het initiatief voor een nieuw zwembad. Dat het energiezuinig moest worden, was voor het stichtingsbestuur wel duidelijk.

Luchtwarmtepomp op bestaande installatie NOM-woningen Zes jarenvijftigwoningen hebben een NOM-makeover gekregen, met een geheel nieuwe isolatieschil en uitgerust met een luchtwarmtepomp.

Bosﬂat koelt zichzelf

Net als Milaan krijgt Eindhoven met de Trudotoren haar eigen bosﬂat. Het vereist wel wat installatiewerk om te zorgen dat de bomen voldoende water krijgen. Voor de verwarming van de woningen is na uitgebreid onderzoek gekozen voor aansluiting op een warmtenet.

Licht XL

Installatie XL December 2019

Nieuw installatieconcept COW voor woontorens levert snelheid en flexibiliteit op. In hartje Utrecht is in 2019 de woontoren Westflank gerealiseerd. De woontoren van 90 meter hoog is installatietechnisch gerealiseerd volgens het nieuwe CrossOver Woningbouwconcept (COW) voor gestapelde woningbouw van HOMIJ Technische Installaties.

Sneller en efficiĂŤnter Utilitaire bouw

Flexibiliteit in uniformiteit

THEMA: RIOLERING /KANTOOR POMPEN Materialenpaspoort - Aardgasloos - Koudevraag

Remontabele houten constructie Triodos-kantoor Op Landgoed De Reehorst in Driebergen-Rijsenburg is in september het nieuwe kantoor van Triodos Bank opgeleverd. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2019

KANTOOR

Op het gebied van duurzaamheid is ﬂink uitgepakt bij de nieuwe Triodos Bank. Het resultaat is een aardgasloos kantoor dat verwarmd en gekoeld wordt met een wko-installatie. Daarnaast stond circulariteit hoog op het wensenlijstje van de bank en ontwikkelaar EDGE Technologies. Daarom werd gekozen voor een remontabele houten constructie en werden er zoveel mogelijk circulaire of hergebruikte materialen toegepast. Dat leidde tot een ﬂinke zoektocht voor de deelnemende partijen, omdat circulair bouwen nog in de kinderschoenen staat.

Wko “De BREEAM-score voor het gebouw zal tegen de 94 punten aan zitten, ruim voldoende om het keurmerk Outstanding te krijgen. De EPC is nul, dat spreekt voor zich. Op de overkapping van de parkeerplaats ligt 3.300 m2 aan zonnepanelen. Deze voorzien het gebouw van elektriciteit en daarnaast hebben we een wko-installatie toegepast met twee warmte- en twee koudebronnen. Die zijn aangesloten op twee warmtepompen, zodat niet bij elke warmtevraag beide pompen aan hoeven staan.” Met deze woorden legt Evert Adams, projectmanager van Bosman Bedrijven, uit dat op het gebied van duurzaamheid en energieprestatie ﬂink is uitgepakt voor de nieuwbouw van Triodos op het landgoed De Reehorst in Driebergen-Rijsenburg. Maar ook op het gebied van circulariteit zijn stappen gemaakt, licht Sander Kok, projectleider bij J.P. van Eesteren toe. “Alle toegepaste materialen worden in een materialenpaspoort gezet. Aan het eind van de levensduur heb je hierdoor geen te slopen pand, maar een te demonteren pand waarvan je de materialen weer opnieuw kunt verkopen. Om dat voor elkaar te krijgen zijn in het gebouw geen natte verbindingen gemaakt en is er geen kit en geen lijm gebruikt.”

Houten constructie

De kern van het gebouw is een houten constructie. Alleen de kelder van het gebouw is van beton gemaakt.

Installatiefeiten Opdrachtgever: Triodos Bank Ontwikkelaar: Edge Technologies Ontwerp: RAU Architecten Hoofdaannemer: J.P. van Eesteren Installaties: Bosman Bedrijven WKO: Haitjema

Zonnepanelen: Zonnepanelen op het dak BV Luchtbehandeling: LBK’s: Verhulst, Kanalen: Vink Klimaatplafonds: HCKP Verlichting: Philips Bi-directionele laadoplossing: Lomboxnet

Het gebouw bestaat uit drie torens die door middel van vloeren op de begane grond en de eerste verdieping met elkaar verbonden zijn. De kern van het gebouw is een houten constructie, vertelt Kok. “Alleen de kelder van het gebouw is van beton gemaakt, maar de resterende 79% van de constructie is van hout. Het is op Europees niveau een van de grootste houten constructies.” Het toepassen van hout als constructie heeft veel voordelen, benadrukt Kok. “Bomen zorgen voor de opname van CO2. En daarnaast hebben we de constructie hier zo ontworpen, dat je het aan het einde van de levensduur weer uit elkaar kunt halen. Uiteraard moet er wel een haalbare businesscase zijn om het gebouw circulair te demonteren, maar met de stijgende materiaalprijzen lijken hier kansen te liggen.” Het registeren van alle materialen in Madaster was veel werk, vertelt Adams. “In de toekomst moeten alle materialen in BIM een code meekrijgen waardoor ze makkelijk in Madaster te herkennen zijn. Nu moesten de materialen nog handmatig in Madaster worden ingevoerd.”

Klimaatplafonds Het gebouw heeft vooral een hoge koudevraag, vertelt Adams. “De warmtevraag is door de goede isolatie

Installatie XL December 2019

KANTOOR

Op installatiegebied is circulariteit niet altijd even makkelijk te realiseren.

beperkt en ongeveer gelijk aan vier woonhuizen. De koudevraag is een veelvoud daarvan. De gevel is voor honderd procent glas. We houden de warmte zoveel mogelijk buiten door gebruik van zonwering. Aan

voorzien van sedum, licht Kok toe. “Het hemelwater wordt daardoor geﬁlterd en gaat naar een grijswatertank waarmee de wc’s in het gebouw doorgetrokken worden. Het overtollige water vloeit weg naar de vijver en het landgoed.”

Het geeft ook wel het probleem aan, schetst Kok. “Iedereen wil gebruikt hout, maar niemand wil ervoor betalen. Uiteindelijk hebben we de vlonder aan een sociale werkplaats in de buurt geschonken. Die hebben er bloembakjes van gemaakt.”

‘We werken in dit project volledig stekkerbaar’

Zoektocht

Pionieren

De toepassing van hergebruikte materialen is een zoektocht, vertelt Kok. “We hebben ongeveer driehonderd hergebruikte houten balken toegepast. We hadden er eigenlijk veel meer kunnen gebruiken, maar ze waren niet beschikbaar. De voorraad voor tweedehandse materialen is nog erg beperkt.” Het vinden van hergebruikte materialen is nu nog vaak een kwestie van toeval, legt hij uit. “We wilden voor deze bouw een bestaande vlonder van 1.000 m2 hergebruiken, maar uiteindelijk bleken de kosten voor het demonteren toch te groot. Als de planken van de vlonder niet geschroefd waren geweest, was het een ander verhaal geweest en hadden we de vlonder wel kunnen toepassen.

Ook Adams benadrukt dat circulair bouwen vooral nog pionieren is. “Het lijkt af en toe wel of we voor het eerst iets moeten gaan bouwen. De meeste bouwers weten niet wat circulair bouwen is en voor veel partijen in dit project was het ook echt de eerste keer dat ze aan een circulair project werkten. Het was dus een enorme uitdaging om alles goed te bedenken en maken.” Zeker op installatiegebied is circulariteit bovendien niet altijd even makkelijk te realiseren, zegt Adams. “Het uit elkaar halen van installaties om ze ergens anders weer te gebruiken, is erg lastig. Je kunt wel kabels uit het ene gebouw halen om ze in het andere gebouw weer toe te passen, maar dat is erg arbeidsintensief. Wel kun je goed nadenken over hoe je instal-

de binnenkant is lichtwering aangebracht. Maar de warmtelast is vooral intern en komt van de computers en de mensen die in het gebouw aanwezig zijn. Dat moet je wegkoelen.” Om het gebouw van koude en warmte te voorzien, zijn klimaatplafonds toegepast, vertelt Adams. “Op de plafonds lopen leidingen die afhankelijk van de behoefte met warm of koud water gevuld worden.” De daken van het gebouw zijn

Installatie XL December 2019

Slimme duurzame oplossingen voor nieuwbouw en renovatie De beste prijs-prestatieverhouding in de markt

All-electric en hybride warmtepompen voor bestaande en nieuwbouw projecten Met de Mercuria, Eria Tower en Elga heeft Remeha

ingebouwd 180 liter voorraadvat altijd verzekerd van

altijd een passende oplossing voor verduurzaming

een voorraad warm water.

van zowel nieuwbouw als bestaande bouwprojecten. Omdat deze warmtepompen uitstekende EPC-scores Zo werkt de slimme modulerende Elga hybride

combineren met een scherpe aanschafprijs, durven

warmtepomp eenvoudig samen met iedere cv-ketel.

wij gerust te spreken van een ijzersterk trio.

Is de Mercuria de meest compacte all-electric warmtepomp in de markt en bent u met de Eria Tower met

Remeha.nl/warmtepompen

KANTOOR

Circulair bouwen is vooral pionieren. Adams: “Het lijkt af en toe wel of we voor het eerst iets moeten gaan bouwen.”

leert. We werken in dit project bijvoorbeeld volledig stekkerbaar, waardoor we de gebruikte onderdelen makkelijker weer kunnen losmaken.”

Standaardisatie Voor het maken van circulaire installaties is standaardisatie erg belangrijk, benadrukt Adams. “Bij de demontage van het gebouw houd je dan bergen

materiaal over in dezelfde standaardmaat. Dat is makkelijker her te gebruiken dan dat je overal verschillende maten hebt. Deze vorm van standaardisatie verhoogt de kosten aan de voorkant, maar levert aan de achterkant meer op.” Hij erkent dat circulariteit nog niet overal in het project perfect is doorgevoerd. “Dat kan ook niet als je ergens mee begint. Maar we hebben wel de toon gezet en hebben

goed nagedacht hoe we dingen meer circulair kunnen maken.” Regelgeving zit circulair bouwen nog behoorlijk in de weg, legt Adams uit. “Als de normering voor bekabeling verandert, kun je alle kabels uit een ouder gebouw weggooien. Het komt regelmatig voor dat door het veranderen van de normen, materialen niet meer bruikbaar zijn voor nieuwe toepassingen. Dat is een serieuze issue als je circulair wilt bouwen.” Q

Installatie XL December 2019

ZIEKENHUIS Luchtbehandeling - Warmtepompen - Stoomketels

Installaties op maat voor Amphia Ziekenhuis Het Amphia Ziekenhuis in Breda is een topklinisch ziekenhuis naar menselijke maat ontworpen, waarin kleinschaligheid en de patiĂŤnt centraal staan. Het ziekenhuis bestaat om die reden uit vier bouwdelen. Ook op installatiegebied heeft deze opdeling voordelen: de installaties kunnen per gebouw worden afgestemd. Vooral het gebouw waarin de operatiekamers gevestigd zijn, stelt hoge eisen aan de installatiecapaciteit. Daarnaast zijn back-upfaciliteiten van levensbelang. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2019

ZIEKENHUIS

Heleen Meinsma, architect bij Wiegerinck architectuur en stedenbouw, legt uit dat de nieuwbouw van het Amphia Ziekenhuis in Breda bestaat uit vier bouwblokken, te weten: ‘oncologie’, ‘moeder-kindcentrum’, ‘bewegen’ en ‘hotﬂoor’ (het operatiecentrum, de spoedeisende hulp en intensive care worden door hun kapitaalintensieve functie een hotﬂoor genoemd, red.). “Zo willen we de menselijke maat in het ontwerp van dit ziekenhuis brengen. Dit wordt versterkt door een overdekte straat waaraan de voordeuren van de vier nieuwe bouwblokken duidelijk zichtbaar zijn. Als de bestaande bouw straks gerenoveerd is, wordt die ook onderdeel van deze straat. De poliklinieken zijn allemaal op de begane grond met daarboven de verpleegafdelingen. In de kelders van de gebouwen is ruimte voor de logistiek die bij een ziekenhuis hoort.”

Gasgestookte stoomketels Per bouwblok zijn de installaties op het gebruik afgestemd. “Het gebouw waarin de hot ﬂoor is gevestigd, is het gebouw waarin het meest intensief gebruik wordt gemaakt van installaties.” Dat wordt bevestigd door Ralph Postma, lead engineer bij Unica Installatietechniek. “In het bouwdeel met de hotﬂoor bevinden zich zestien operatiekamers en daarnaast

‘Uitval van luchtbehandeling en elektriciteit kan levens kosten’

de afdelingen Radiologie en Intensive Care. Vooral de operatiekamers vragen meer van de koelcapaciteit en het beheersen van de luchtvochtigheid. We ontvochtigen de lucht met een separaat koelsysteem dat naast de koeling uit de koudeopslag in de bodem en de warmtepompen functioneert.” “En waar de andere gebouwen qua verwarming helemaal gasloos zijn, wordt in dit speciﬁeke bouwdeel nog gebruik gemaakt van gasgestookte stoomketels”, vervolgt Postma. “Die worden vooral gebruikt om stoom te maken voor de sterilisatie en luchtbevochtiging, maar ze kunnen bij calamiteiten ook ingezet worden verwarming. Bijvoorbeeld als een van de warmtepompen in storing gaat.”

Installatieontwerp Het nieuwe Amphia Ziekenhuis wordt gebouwd door aannemersconsortium FourCare dat bestaat uit Engie Services, Unica, Trebbe en Van Wijnen (oplevering juni 2019, opening december 2019). De nieuwbouw van het ziekenhuis heeft een oppervlakte van 76.000 m2. Naast de nieuwbouw zal ook zo’n 25.000 m² van het bestaande gebouw worden gerenoveerd, zodat het ziekenhuis één signatuur krijgt. Het is een groot

De nieuwbouw van het Amphia Ziekenhuis in Breda bestaat uit vier bouwblokken.

De menselijke maat in het ontwerp wordt versterkt door een overdekte straat.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Amphia Ziekenhuis Architect: Wiegerinck Architecten Hoofdaannemer: FourCare Warmtepompen: Carrier Luchtbehandelingskasten met WTW: Verhulst Stoomopwekking: Novum Realisatie WKO: Tjaden Dynamisch roterende UPS (DRUPS): Hitec Logistieke partner: Technische Unie

Onderaannemers: • W-intallaties: Unica Building Projects West • Luchtkanalen: Post luchtkanalen • Sprinkler: Unica Fire Safety • Buispost: Swisslog • Verlichting: Philips • 10 kV installatie en elektradistributie: ABB

Installatie XL December 2019

CANALIT SYSTEEM25 NU OOK IN HET ZWART Een compleet plattebuissysteem met een uitscheurbare bodem voor het installeren van zo wel draad als kabel

Met een compleet assortiment hulpstukken Altijd voorzien van folie op de deksel voor een schone oplevering zoals je van Canalit gewend bent

Leverbaar in wit, crème, bruin & zwart

canalit.nl

KKI - KABELKANAAL MET INSTALLATIEMOGELIJKHEDEN Lichtgewicht kunststof kabelkanaal Dubbelwandig voor het kaarsrecht houden van lange

afstanden

Accessoires voor het klikbaar inbouwen van wandcontactdozen of data-aansluitingen Altijd per lengte verpakt en voorzien van plakfolie voor een schone oplevering Verkrijgbaar in 130 x 70mm & 170 x 70mm

canalit.nl

DAT SCHIET OP! UNIVERSEEL SCHIETBARE KLEMBEUGEL Stofvrij volgens de nieuwe norm Schroefbaar & schietbaar Geschikt voor 16 & 19 mm buis Uitbreidbaar & koppelbaar Leverbaar in grijs, crème & transparant Geschikt voor hout, beton & staal

Mepac.nl

De nieuwe generatie bundelband

40% MEER TREKKRACHT

MEER FLEXIBILITEIT

MINDER GEWICHT

Mepac.nl

ZIEKENHUIS

project voor de betrokken partijen, vertelt Postma. “In het eerste jaar hebben we alleen de detaillering van het installatieontwerp gemaakt. De wensen van Amphia kwamen in het voorlopige installatieontwerp namelijk onvoldoende naar voren.”

Geen prestatie-eisen Voor het energieverbruik zijn geen prestatie-eisen vastgelegd, legt Postma uit. “Er waren alleen functionele eisen, dus er is niet gewerkt met een speciﬁeke certiﬁcering. Wel heeft Amphia afspraken gemaakt met de gemeente Breda in een Green Deal over de

CO2-uitstoot en het toepassen van een wko.” Om het ziekenhuis van koude en warmte te voorzien is een wko met drie brondoubletten aangelegd, licht Postma toe. “De bronnen zijn gekoppeld aan vier Carrierwarmtepompen met schroefcompressoren met een totaal gezamenlijk vermogen van 2,5 MW. Met de warmtepompen slaan we duurzame koude op in de winter die we in de zomer weer in kunnen zetten. Om de warmtevraag te beperken is het gebouw heel goed geïsoleerd en voorzien van driedubbel glas. Zowel de warmtepompen als de luchtbehandelingskasten zijn ondergebracht in dakopbouwen.”

Leidingen aanpassen aan wanden Ziekenhuizen vragen om een eigen manier van ontwerpen, benadrukt Meinsma. “Om te beginnen is het logistieke vraagstuk waanzinnig. Je moet goed nadenken over hoe de zorgprofessionals en de patiënten met hun bezoekers zich door het gebouw bewegen. We analyseren waar deze groepen elkaar mogen kruisen en waar juist niet. Dat vraagt om een slim ontwerp en het compact houden van de stromen in het gebouw.” Ook op het technische vlak zijn de eisen in een ziekenhuis anders dan in andere gebouwen, vertelt Postma. “Er worden bijvoorbeeld medische gassen gebruikt,

Er is een wko met drie brondoubletten aangelegd. Deze zijn gekoppeld aan vier Carrier-warmtepompen met een gezamenlijk vermogen van 2,5 MW.

Installatie XL December 2019

Wilt u de explosieveiligheid van stookruimten onder het maaiveld borgen?

Kiwa biedt uitkomst: Advies op maat over aanvullende veiligheidstechnische maatregelen Beoordeling op locatie Afgifte van een Gelijkwaardigheidsverklaring ten opzichte van de eisen in het Bouwbesluit

Kiwa Technology BV Tel. 088 998 3521 www.kiwatechnology.nl

ZIEKENHUIS

Ook in het Amphia Ziekenhuis lagen architecten en installateurs regelmatig met elkaar in de clinch over de plafondhoogtes.

waarvoor speciale voorzieningen moeten worden getroffen. En in de ruimtes waar straling wordt gebruikt, worden andere wanden gebruikt waar je ook je leidingen op aan moet passen.” “Daarnaast is betrouwbaarheid erg belangrijk in een ziekenhuis. Uitval van luchtbehandeling en elektriciteit kan levens kosten, terwijl het in een kantoorgebouw alleen vervelend is. Back-upfaciliteiten zijn dan ook veel belangrijker dan in andere gebouwen. De luchtbehandelingskasten zijn zo ontworpen dat als er een uitvalt, de andere het over kan nemen.”

Lichtlijn langs de wand Belangrijk is dat zowel de zorgprofessionals en patienten met hun bezoekers zich thuis kunnen voelen in het gebouw, vertelt Meinsma. “We zorgen ervoor dat patiënten zicht naar buiten hebben en makkelijk hun weg kunnen vinden. Dat doen we hier onder meer door het ontwerpen van herkenbare binnentuinen.” Het zorgen voor meer comfort zit in kleine dingen, vertelt Meinsma. “Als je als patiënt door de gangen

wordt gereden op een bed, is het onprettig om een plafond met veel overgangen te zien. Daarom hebben we de plafonds zo naadloos mogelijk gemaakt en hebben we geen lichtarmaturen dwars in het plafond geplaatst. We hebben dit opgelost door wanden aan te lichten met een lichtlijn langs de wand.” Het ontwerpen van het complex met de operatiekamers is erg specialistisch, benadrukt Meinsma. “Deze ruimten moeten een grote mate van reinheid hebben. Dat betekent dat we werken met de hoogste kwaliteit van afwerking. Daarnaast denken we na over hoe we vuil, zonder het met schoon te kruisen, zo snel mogelijk uit de operatiekamer kunnen krijgen.” Wat het ontwerpen van ziekenhuizen dubbel zo ingewikkeld maakt, is een beperkt budget met een hoge kwaliteitseis, vindt Meinsma. “Dat is af en toe wel passen en meten, maar dat vind ik juist leuk.”

Discussie met installateur Een onderwerp waar architecten en installateurs regelmatig over in de clinch liggen, zijn plafondhoog-

tes. Meinsma legt uit waarom: “Als architect zie ik natuurlijk het liefst hoge plafonds, maar voor installaties en leidingen is vaak veel ruimte nodig boven het systeemplafond. Omdat je de plafonds niet altijd zo hoog kunt maken als je wilt in verband met het budget, levert dit wel eens discussie op met de installateurs. Het is een spel waar je samen uit moet zien te komen.” Postma bevestigt dat vooral de verdiepingshoogtes een uitdaging vormden en legt uit hoe dat volgens hem komt. “Wij kwamen pas aan het stuur toen het bouwkundig ontwerp eigenlijk al klaar was. Al vrij snel zagen wij dat er in de verdiepingen te weinig rekening gehouden was met het ruimtebeslag van de installaties. Maar je kunt niet zomaar tien centimeter per verdieping extra toevoegen. Daarom zou het goed zijn geweest als we eerder bij het ontwerp betrokken waren, zodat we meer ruimte hadden kunnen bedingen voor de installaties. Nu was het af en toe behoorlijk passen en meten om het er allemaal in te krijgen.” Q

Installatie XL December 2019

% ) "$ % * "'

! # ' % " & ##" ! " # ' ($& #!

+ # " ! ! + # " # & ! + # ! ! # + "" & !! & + ! + % ! ! "$ " ! + ! % ! ! + '# ! !

) "! ! ) ! ) ( ! " " ! ) " % " ! ) % ! # ! !" ) ! ! " ! ) ! ! !

DISTRIBUTIECENTRUM Temperatuurzones - Koelinstallatie - Energieverbruik

Slim gebruik van restwarmte in duurzaam distributiecentrum

De nieuwbouw van een distributiecentrum voor biologisch voedsel in Veghel voldoet aan de modernste duurzaamheidseisen en is BREEAM Excellent gecertiďŹ ceerd. Zonder fossiele brandstoffen wordt het gebouw gekoeld en verwarmd. Dat is onder andere mogelijk door een slim gebruik van restwarmte en -koude uit de geconditioneerde ruimtes voor het verwarmen en koelen van de kantoren. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2019

Bewuste keuzes voor gebouwoptimalisatie met de HOMIJ Configurator.

Verduurzaming gebouw Unigarant Hoogeveen: Van energielabel D naar A

Wilt u uw kantoorgebouw energiezuiniger maken? Goed idee. Maar verbeter dan ook meteen het comfort en de voorzieningen in uw pand, zodat uw medewerkers zich prettig voelen en optimaal kunnen presteren. HOMIJ Technische Installaties helpt u de juiste keuzes te maken. Eenvoudig met de HOMIJ Configurator.

Bijdrage aan succes

Brede waardering Gericht investeren

DISTRIBUTIECENTRUM

“De kantoren worden verwarmd en gekoeld met behulp van restwarmte- en koude van de koelinstallatie. We gebruiken dus geen externe bronnen om het kantoor van warmte en koude te voorzien.” Met deze woorden geeft Cees Meulenbroeks, projectleider van Heesmans Installatie Techniek, aan dat er voorzichtig met energie wordt omgesprongen in het nieuwe distributiecentrum van Udea in Veghel. Er worden bovendien geen fossiele brandstoffen gebruikt voor verwarming of koeling van het gebouw. Udea is groothandelaar in biologische levensmiddelen en eigenaar van onder andere supermarktketen Ekoplaza. De nieuwbouw voldoet aan de certiﬁcering BREEAM Excellent. In het distributiecentrum worden alle verkoopproducten van Udea opgeslagen. Omdat er veel variatie in de opgeslagen producten is, zijn er diverse temperatuurzones nodig.

Temperatuurzones De belangrijkste uitdaging in dit project is het grote Adapto-magazijn van meer dan 42.000 m3, vertelt Meulenbroeks: “In het geautomatiseerde magazijn zijn twee temperatuurzones. Dat is een systeem dat voor het eerst wordt toegepast in Nederland. De temperatuurzones bevinden zich horizontaal in het magazijn. In de eerste zone is de temperatuur maximaal +2 graden, in de volgende zone varieert de temperatuur

In het nieuwe distributiecentrum van Udea in Veghel worden geen fossiele brandstoffen gebruikt voor verwarming of koeling.

‘Doordat er niemand in de ruimte is, kunnen we het makkelijk op temperatuur houden’

van maximaal +7 graden onderin tot ongeveer +12 graden bovenin. Met deze verschillende temperatuurzones kun je de verschillende productgroepen zoals groenten en vlees op verschillende bewaartemperaturen houden. In een normaal magazijn is maar één temperatuurzone voor alle producten.” De temperatuurzones zijn bovendien niet honderd procent afgesloten, legt hij uit. “Aan de dichte zijde wordt de lucht ingeblazen met behulp van luchtverdeelslangen met nozzleplaten. Die blazen de lucht als het ware over de producten. Daarna wordt de lucht via een valse wand weer aangezogen.” Het magazijn heeft 100.000 opslaglocaties en het koelvermogen van de installaties bedraagt 1,6 MW, vertelt Meulenbroeks.

Duurzaamheidseisen Omdat de nieuwbouw moet voldoen aan Breeam Excellent, moet tijdens de bouw aan een groot aantal duurzaamheidseisen worden voldaan. Meulenbroeks: “We zijn gewend om volgens BREEAM te werken. Het houdt onder meer in dat je nauwkeurig met je afvalstromen omgaat.” Daarnaast zijn de gevraagde

‘Er zijn 36 dokdeuren en daar staat er altijd wel eentje van open waardoor warmte naar binnen komt.’

XL Installatiefeiten: Opdrachtgever: Udea Vastgoed Projectmanagement, ontwerp en bouwdirectie: DENC Zuid Aannemer: Van der Heijden Bouw & Ontwikkeling E-installatie: Hoppenbrouwers W-installatie: Heesmans Installatie Techniek + PCT Koudetechniek Sprinklerinstallatie: ABBS

Constructieadvies: AMB Ingenieurs Luchtbehandelingsinstallatie: kantoorgroep 15.000 m3/h Verwarmingsinstallatie: kantoorgroep 150 kW Koelinstallatie: kantoorgroep 185 kW Koel/Vriesinstallatie: 1.600 kW Zonnepanelen 900 stuks 250 kWp

Installatie XL December 2019

DISTRIBUTIECENTRUM

energieprestaties bij BREEAM Excellent hoog. De toegepaste installaties bestaan onder meer uit ledverlichting met bewegingssensoren, zonnepanelen op het dak, warmtepompen voor de verwarming, hergebruik van warmte en koude uit de koelinstallatie, oplaadpunten voor elektrische auto’s en ﬁetsen en luchtbehandeling met wtw. Het verwachte energieverbruik van het gebouw is berekend op 50,3 kWh per m2 per jaar.

verantwoordelijk is voor alle w-installaties, ook na oplevering. “We hebben na oplevering voor dit gebouw een onderhoudscontract aangeboden. Dat betekent dat we tijdens de bouw heel goed kijken waar we apparatuur monteren. Je moet het onderhoud zonder onderbreking voor de opdrachtgever uit kunnen voeren. Dat is het voordeel van ketenpartner zijn in dit project. We hebben onze eigen expertise over het onderhoud van installaties in dit project kunnen inbrengen.”

Bouwteam Meulenbroeks vertelt dat de vroegtijdige betrokkenheid van de ketenpartners van hoofdaannemer Van der Heijden bouw en ontwikkeling in dit project veel

‘Het gebouw is gasloos, maar energieneutraliteit was een stap te ver’’

heeft opgeleverd. “We kunnen op deze manier samen met de opdrachtgever en de ketenpartners slimmigheden bedenken, waar iedereen zijn voordeel mee kan doen.” Dat wordt bevestigd door René Geurden, projectmanager bij Denc. “We hebben de opdrachtgever vanaf het eerste initiatief ondersteund met het ontwerp, zowel logistiek, bouwkundig als installatietechnisch. We hebben eerst met bouwbedrijf Van der Heijden een investeringsraming gemaakt en vervolgens zijn we met een aantal installateurs verder gegaan in een bouwteam.”

Onderhoud De w-installateur is Heesmans Installatie Techniek uit Helmond. Meulenbroeks legt uit dat het bedrijf

Budget Door een overschrijding van het budget moesten een aantal dingen uit het aanvankelijke ontwerp sneuvelen, vertelt Geurden. “We hadden het idee om met een glazen dak te werken, omdat het hele gebouw een kas-uitstraling heeft. Maar dat bleek uiteindelijk erg duur en dat voor een dak dat je van buitenaf niet ziet. Daarnaast zou een glazen dak een te grote impact hebben op het thermisch comfort van het gebouw. Daarom hebben we nu gekozen voor een goed geïsoleerd dak, waardoor we weer konden besparen op de koelinstallatie. Het mes sneed zo aan meer kanten.”

Verwarming onder koelruimte Opvallend detail is dat de vloer onder de koelruimte verwarmd worden met behulp van vloerverwarming op glycol-basis. Dat klinkt vreemd, maar dat is het niet, legt Geurden uit. “Bij een ander project is onder de vriescel een grote ijspegel de grond in gegroeid die een gedeelte van de vloer omhoog drukt.” DENC heeft veel ervaring met het ontwerpen van distributiecentra. “Het is onze corebusiness. Het unieke element in dit gebouw is dat grote gekoelde en geconditioneerde ruimtes nodig zijn.” Een belangrijke innovatie is het orderpicksysteem in de nieuwbouw van Udea, vertelt Geurden “In dit distributiecentrum is het Adapto-magazijnconcept heel bijzonder. Dit is een volledig geautomatiseerd maga-

Omdat er veel variatie in de opgeslagen producten is, zijn er diverse temperatuurzones nodig in het distributiecentrum.

Installatie XL December 2019

zijnsysteem met shuttles en pickstations. De orders worden gesorteerd en geautomatiseerd aangeleverd bij een pickstation. Doordat er niemand in de ruimte is kunnen we het makkelijk op temperatuur houden, ook doordat het Adapto-magazijn is omringd met goed isolerende sandwichpanelen.”

Dokdeuren Hoewel het gebouw gasloos is, was energieneutraliteit een stap te ver, legt Geurden uit. “Energieneutraliteit is voor een distributiecentrum lastig, zeker voor een gekoeld magazijn. Er zijn bijvoorbeeld 36 dokdeuren en daar staat er altijd wel eentje van open waardoor warmte naar binnen komt. Het is heel lastig om deze deuren zo veel mogelijk dicht te houden.” Volgens Meulenbroeks wordt er wel alles aan gedaan om te voorkomen dat er warmte of koude naar buiten lekt. “De vrachtwagens leggen aan tegen dokhuisjes waardoor de thermische schil gewaarborgd blijft. De dokhuisjes zijn met ﬂappen zoveel mogelijk luchtdicht gemaakt. Daarnaast zijn er ook nog twee grote overheaddeuren waar kleinere vrachtwagens naar binnen kunnen rijden. Daar hebben we luchtgordijnen geplaatst, zodat de warme lucht zoveel mogelijk buiten blijft. Het expeditiegebied heeft namelijk een constante temperatuur van +4 graden. Luchtgordijnen hebben we ook toegepast tussen de andere ruimtes met verschillende ruimtetemperaturen.”

Zichtinstallaties Voor Heesmans Installatie Techniek was de nieuwbouw van Udea bijzonder, licht Meulenbroeks toe. “Omdat een groot gedeelte van het gebouw uit glas bestaat en er op verzoek van Udea zo min mogelijk systeemplafonds geplaatst zijn, zitten bijna alle installaties in het zicht. In de kantine is zelfs een honderd procent zichtinstallatie. Zo komt ons werk uitstekend uit de verf, maar het moet allemaal extra netjes afgewerkt worden.” Q

DISTRIBUTIECENTRUM

Bijna alle installaties zijn in het zicht geplaatst.

Installatie XL December 2019

APPARTEMENTEN THEMA: RIOLERING / POMPEN Thuisbatterij - Zonnepanelen - Energieopslag

Off grid-systeem voor VVE’s Een primeur in Apeldoorn. Bewoners van een appartementsgebouw krijgen niet alleen groene stroom uit zonnepanelen, maar hebben tevens een thuisbatterij. Het is zelfs een off grid-systeem waardoor bij stroomuitval de verlichting blijft branden. AE Duurzaam heeft deze technische oplossing vooral voor VVE’s ontwikkeld. Door Richard Mooi

Installatie XL December 2019 2017

APPARTEMENTEN

Een nieuw geïsoleerd dak met solide dakbedekking, zonnepanelen, accu-opslag en een omvormer die ook bij een stroomstoring een deel van de woning van elektriciteit blijft voorzien. Het is in een notendop de technische oplossing van AE Duurzaam voor het verduurzamen van appartementsgebouwen met particuliere eigenaren. De pilot met het Zonnecollectief in Apeldoorn is geslaagd, en dat was reden voor AE Duurzaam om naar buiten te treden en de groene stroomvoorzieningen bij andere VVE’s onder de aandacht te brengen.

Hoogrendements pv-panelen De oplossing die directeur René ter Veer van AE Duurzaam bedacht is een sterk staaltje technisch vernuft. Niet opvallend is het aantal pv-panelen per woning

“Opvallend is de keuze voor hoogrendement zonnepanelen en de oost/ west-opstelling” - negen stuks - en nog eens twaalf panelen voor de opwekking van elektriciteit voor algemeen gebruik. In totaal driehonderd stuks. Wel opvallend is al de keuze voor hoogrendementspanelen van LG (325 WP) en de oost/west-opstelling. Door de oost/west-opstelling passen er meer panelen op het dak. Bij een traditionele zuid-opstelling moet er tussen de panelen ruimte zijn om te voorkomen dat de voorgaande rij schaduw geeft op de achterliggende panelen.

Na het salderingstijdperk Bij een oost/west-opstelling hoeft dat niet, dus dat leidt naar het maximaal benutten van de schaarse oppervlakte op het dak van ﬂatgebouwen. Het levert nog een voordeel op. In plaats van een enorme opbrengstpiek tussen twaalf en één uur is de opbrengst beter over de dag verdeeld. De opbrengstteller begint in de zomer al vroeg in de ochtend te tikken. En ook de avondpiek als bewoners thuiskomen, kunnen nog door de zonnepanelen worden afgedekt. Dat is van belang om straks na het salderingstijdperk zoveel mogelijk elektriciteit zelf te benutten, zegt Ter Veer.

Thuisbatterij van 48 V Dat is ook de gedachte achter de installatie: klaar voor de toekomst zonder mogelijkheid om te salderen. Dus zoveel mogelijke elektrische energie zelf gebruiken of opslaan. De negen panelen per woning zijn aan een MPP-tracker en DC-laadregelaar gekoppeld die de thuisbatterij (48 Volt) oplaadt, het meest opmerkelijke aan het Zonnecollectief. Elke woning heeft daarmee zijn eigen opslagcapaciteit. De batterij (2,4 kWh) van lithium-ion wordt voor AE Duurzaam op maat gemaakt. Volgens Ter Veer kunnen ze achtdfuizend laad/ontlaadcycli aan. “Een levensduur van twintig jaar.”

Installatie XL December 2019

APPARTEMENTEN

Alle accu’s staan in een container op het dak. De DCbus van 48-V is gekoppeld aan een omvormer die de DC omzet naar 230 Vac. Het gaat om een omvormer van Victron, de blauwe omvormers worden voornamelijk gebruikt in de maritieme wereld. Een keuze voor Victron betekent ook dat het een off grid-systeem kan zijn. Bij een stroomstoring valt een normale omvormer uit, die is afhankelijke van de 50 Hz netfrequentie uit het net. De off grid-omvormer heeft geen netsinus nodig. Bij uitval blijft de elektriciteit in de woning overeind, totdat de batterij leeg is.

Schakeling meterkast De omvormer is als spil in het web direct gekoppeld aan een aantal groepen met huishoudelijke verbruikers. Die worden altijd door de omvormer (3,5 kW) gevoed, ook als er geen zon is. In dat geval schakelt de omvormer over naar het elektriciteitsnet. Een bekend principe uit de scheepsvaart; zodra er walstroom is, haalt de omvormer daar de elektriciteit vandaan en niet meer uit accu of aggregaat. Daartoe lopen tussen de meterkast van de bewoners en de dakcontainer twee elektriciteitskabels per woning. “In totaal 7 kilometer.”

DC-bus Is de accu vol, dan kan via de DC-bus overtollige elektriciteit naar de batterij van de buren vloeien. Als ze allemaal vol zijn, levert de Victron via de eigen elektriciteitsaansluiting terug aan het net. De stroommanager in de omvormer kan ook met goedkope nachtstroom de batterijen laden om overdag te consumeren. “Straks met wisselende tarieven kun je er optimaal op inspelen. Dat is een keuze die de VVE maakt.” AE Duurzaam monitort de installatie op afstand en kan tussentijds instellingen veranderen. De installatie met onderlinge stroomuitwisseling – achter de meter – voldoet volgens Ter Veer aan

NEN1010 en de meterkast De aanleg van de off grid groene stroom-installatie zorgde voor ingrijpende veranderingen in de meterkast van de bewoners. Voorheen hing er een bakelieten stoppenkastje met twee schroefzekering, vertelt Ter Veer. Nu hangt er een moderne groepenkast, met twee aardlekschakelaars. Door deze ingrijpende werkzaamheden moest ook de achterliggende installatie op het huidige NEN1010-niveau worden gebracht. In vier van de 32 woningen troffen de elektriciens van AE Duurzaam installatiedraad van 1,5 mm2 aan. Een opmerkelijke vondst voor Ter Veer. “Waarom? Geen idee. Misschien een besparing in de jaren zestig. Of vond iemand

de eisen uit de elektriciteitswet. “Het is juridisch gecheckt.”

Extra isolatie Niet alleen de zonnepanelen, en off grid-systeem maken onderdeel uit van het Zonnecollectief, ook een nieuw geïsoleerd dak, hoort er standaard bij. Die extra isolatie past helemaal bij het verduurzamen van gebouwen. Meestal hebben ﬂats uit de jaren vijftig en zestig nog helemaal geen isolatielaag, of heel matig. Maar er is nog een reden. Als de zonnepanelen op een bestaand plat dak komen te staan, is dat kans groot dat het dak voortijdig aan vervanging toe is. De prestatiegarantie op veel pv-panelen is vijfentwintig jaar, de levensduurverwachting is nog langer. Het betekent eigenlijk dat de complete pv-installaties los moet worden geschroefd om de dakdekkers vrij baan te geven. Om die situatie te vermijden, gaat er een nieuw dak op, met een nieuwe isolatielaag. AE Duur-

het nodig om de bedrading tussentijds te vernieuwen?” Het leverde vier huiseigenaren wel extra kosten op. De nieuwe aardlekschakelaars zorgden eveneens voor hoofdbrekens. De dagen daarna vlogen ze er steevast uit. Het bleek dat in sommige wandcontactdozen de aarddraaden nulgeleider andersom waren aangesloten. Dat was vroeger – schijnbaar- geen probleem. In de meterkast kwamen de nuldraad en aarddraad toch vaak bijeen. Bij situaties met aardlekschakelaar ontstaat er een lekstroom. Door in de WCD’s de aarddraad en nuldraad op de goede manier aan te sluiten, verdwenen de lekstromen.

“Is de accu vol, dan kan overtollige energie via de DC-bus naar de batterij van de buren” zaam gebruikt Rhepanol, een soort EPDM, waarvan de Duitse fabrikant een minimale levensduur garandeert van veertig jaar. Ondertussen gaat in Apeldoorn, waar de pilot plaats vond, het balletje door. De eerste ﬂat met 32 woningen is gereed, de vijf andere woongebouwen, ook met particuliere eigenaren, worden de komende maanden één voor één aangepakt. Allemaal met slimme omvormers, thuisbatterij en off grid-stroomvoorziening. Q

Installatie XL December 2019

ADVERTORIAL trefwoorden

Het komt altijd goed… Vloerverwarming Nederland viert dit jaar haar vijftienjarig jubileum. Het bedrijf uit Heteren begon destijds met twee technieken: het aanbrengen van vloerverwarming door middel van frezen in de vloer en door het binden van vloerverwarmingsslangen op een gegalvaniseerd staalnet. Inmiddels is het aantal technieken sterk uitgebreid: van tackeren, het gebruik van droogbouw-, fermacell- of rauthern speed klittenbandsystemen tot het plaatsen van verwarmingsbuizen in noppenplaten. Voor iedere situatie is er een passende oplossing.

Niet halen maar brengen Het bedrijf is in vijftien jaar tijd voor de derde keer uit haar jasje gegroeid. Deze groeitrend blijft aanhouden. ‘Maar ook met een nieuwe moderne jas, kloppen klanten van het eerste uur nog steeds bij ons aan met nieuwe opdrachten of samenwerkingsmogelijkheden’, zegt Charles Tulen, directeur van het bedrijf. ‘De reden is wellicht dat we vanaf het eerste uur veel waarde hechten aan een goede relatie met de klant. De klant staat bij ons centraal en willen we zoveel mogelijk ontzorgen.’

Installatie XL December 2019

Dat begint met een bak koffie en een goed gesprek. ‘Projecten aanjagen, zoals in onze sector regelmatig gebeurt, doen we niet. We bezoeken klanten niet om er werk te halen, maar willen hen juist iets brengen. Voor iedere situatie onderzoeken we de mogelijkheden zodat we een passende en betaalbare oplossing op maat kunnen bieden. Hierbij gaan we uitdagingen niet uit de weg. Op die manier bouwen we aan een vertrouwensrelatie die geleidelijk aan uitgroeit tot een solide samenwerking. Inmiddels weten we erg goed wat we voor onze vaste klanten kunnen betekenen en

wat ze van ons kunnen verwachten. Ook met nieuwe klanten willen we dit bereiken.’

Eerlijke prijzen Vloerverwarming Nederland vindt een goede prijskwaliteitverhouding belangrijk. Tulen: ‘We gaan continu op zoek naar inkoopverbeteringen. Zo hebben we ons magazijn uitgebreid en kopen we vloerverwarmingsbuizen in grote aantallen in waardoor we de kosten laag kunnen houden. Een vrachtwagen met vloerverwarmingsbuizen geeft nu eenmaal een

ADVERTORIAL

betere prijs dan het inkopen van meerdere pallets op meerdere tijdstippen. En door minder transportbewegingen is dit bovendien beter voor het milieu. We hebben op dit moment ongeveer 350.000 meter vloerverwarmingsbuizen op voorraad. Op die manier kunnen we snel de markt bedienen.’ Door continu de inkoopstrategie te verbeteren, is het prijsniveau de afgelopen jaren erg stabiel gebleven. Het aantal prijsverhogen in de afgelopen vijftien jaar zijn op één hand te tellen.

Digitalisering De klant centraal zetten betekent ook transparantie bieden. ‘De afgelopen jaren hebben we daarom sterk ingezet op digitalisering. De fax staat er nog wel, maar daar is alles mee gezegd. Na een persoonlijk telefonisch contact, leggen we alles vast per e-mail. Onze monteurs ontvangen vervolgens een digitale werkbon. Op locatie hebben ze op een tablet meteen alle nodige informatie up-to-date beschikbaar waardoor geen misverstanden kunnen ontstaan. Na oplevering voegen monteurs een groepentekening, en foto’s toe van het opgeleverde werk. Indien nodig kunnen ze in hetzelfde document ook aantekeningen maken om te wijzen op bijzonderheden. Het geheel sturen ze meteen na oplevering in één pdf naar ons kantoor. Tegelijkertijd ontvangt de opdrachtgever eenzelfde pdf, waardoor meteen alle nodige informatie digitaal beschikbaar is. Deze aanpak zorgt voor duidelijkheid en transparantie. Hiermee kunnen we de klant ontzorgen.’ Digitalisering zorgt voor meer efficiency en transparantie, maar maakt het niet anoniemer. ‘We hebben een klein kantoorteam waardoor klanten altijd een vast aanspreekpunt hebben en bekende stem aan de telefoon krijgen. Heeft een klant vragen, dan kunnen we dankzij digitalisering en onze korte lijnen snel een passend antwoord geven.’

“Negen typen vloerverwarming-verdelers standaard op voorraad”.

In het magazijn ligt 350.000 meter buis op voorraad.

“Het komt altijd goed” is daarbij een veel gehoorde uitspraak op het kantoor van Vloerverwarming Nederland. ‘Dit motto past geheel binnen de wil om altijd te streven naar een mooi en goed functionerend systeem.’ Kortom, er is de afgelopen vijftien jaar veel gebeurd. ‘We zijn in vijftien jaar tijd razendsnel gegroeid en die groeitrend zet zich verder door waardoor wij blijven innoveren en moderniseren. We hebben nog ontzettend veel toekomstplannen, maar de focus blijft hetzelfde: onze klanten meerwaarde bieden en ontzorgen.’ Q Voor meer informatie: Vloerverwarming Nederland B.V. Weiland 6, 6666 MH HETEREN 088 – 022 7800 https://www.vloerverwarmingnederland.com/

Om de kwaliteit te verbeteren is er een straalcabine aangeschaft voor het uitblazen/schoonblazen van de stofzuigerﬁlters.

Installatie XL December 2019

Energetisch en ďŹ nancieel de beste warmwateroplossing voor elke situatie

& " & & & & & & & & & ! & & &

& % & $ & $ & & # & &! & & & & & % & & & & & & & " & ! & & & &" & " & & & & & & &! & & " & % & $ & RXRSDDLNOKNRRHMFDMĂ&#x201E;CQ@FDMĂ&#x201E;AHIĂ&#x201E;@@MĂ&#x201E;DDMĂ&#x201E;UDQK@FHMFĂ&#x201E;U@MĂ&#x201E;GDSĂ&#x201E;$MDQFHDĂ&#x201E;/QDRS@SHDĂ&#x201E;"NÂ˛EĂ&#x2020;BHDMSĂ&#x201E;DMĂ&#x201E;YHIMĂ&#x201E;Ă&#x2020;M@MBHDDKĂ&#x201E; & & &! & & $ & $ & & & &

&" & & & & &

w w w. a o s m i t h . n l

HOTEL Modulair - Warmtepomp - WKO

Aardgasloos hotel met prefab hotelkamers

Snelheid was een belangrijke eis van ontwikkelaar Being Development bij de bouw van Yotel Amsterdam. Door de keuze voor de kant-en-klare modulaire hotelkamers kon het hotel vier maanden eerder open. Maar er lagen ook comforteisen vast, waar niet van werd afgeweken, zoals de maximum-temperatuureis. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2019

Klein detail. Groot verschil.

Hager schakelmateriaal Van het razendsnel uitpakken van de wandcontactdozen tot het makkelĳk wisselen tussen de vele designs. Hager schakelmateriaal barst van de slimme details die volop installatiegemak bieden. Alleen al onze schakelaar benadrukt dat een klein detail groot verschil maakt: - Markeringen als handige hulp voor veilige montage: inclusief schakelschema en aanbevolen striplengte - Een gebruiksvriendelĳke kabelontgrendeling voor snelle en veilige demontage zonder schroevendraaier - Standaard de mogelĳkheid tot inklikbare glim-, gloei- en ledlamp

Van groepenverdeler tot schakelmateriaal: de kleinste details van Hager zorgen voor het grootste verschil.

Meer weten? Ontdek alle details op: hager.nl/details

Scan voor méér details:

HOTEL

“Door het toepassen van de prefab hotelkamers is de bovenbouw heel snel gegaan.” Aan het woord is Remko van Gijzen, projectleider bij adviesbureau Techniplan. Het bedrijf is verantwoordelijk voor het installatieontwerp van Yotel Amsterdam. Het hotel van 6.500 m² telt 202 kamers en is in juni opgeleverd. Door de toepassing van modulaire bouw kon er sneller gebouwd worden waarmee tijds- en dus ook rentewinst is geboekt. Dat wordt bevestigd door Claus Ursem, projectengineer van Ursem Bouw. “Bouwsnelheid is inderdaad één van de voordelen van modulair bouwen. Het heeft in dit project ongeveer vier maanden tijdswinst opgeleverd. Tijdens de bouw van de voorzieningen op de begane grond konden wij al beginnen met de productie van de hotelkamers in onze fabriek. Je wint veel tijd en de hotelkamers zijn ook nog eens compleet afgewerkt. En je kunt ook een hogere kwaliteit realiseren doordat je onder geconditioneerde omstandigheden in een fabriekshal werkt.”

BREEAM Excellent

Yotel Amsterdam is gelegen aan het Tolhuiskanaal en bestaat uit vijf geschakeerde volumes in een park.

Yotel Amsterdam is gelegen aan het Tolhuiskanaal en bestaat uit vijf geschakeerde volumes in een park die variëren in hoogte, sfeer en functie. De volumes zijn rond patio’s opgebouwd met in het midden een collectieve ruimte voor bezoekers van het hotel en het publiek. Het complex heeft een publiek restaurant met terras, een tuin en een aanlegsteiger. Het hotel voldoet aan de eisen voor BREEAM Excellent, vertelt Van Gijzen. “We hebben veel punten verzameld voor duurzame energieopwekking, comforteisen en waterbesparing. Daarnaast hebben we ook een innovatiepunt aangevraagd voor het

‘De kamertemperatuur mag niet boven een bepaalde temperatuur komen en moet binnen een uur kunnen worden gekoeld’ Het complex heeft een publiek restaurant met terras, een tuin en een aanlegsteiger.

modulair bouwen.” Dit komt doordat het modulaire bouwsysteem bijdraagt aan een energie-efficiënt en afvalreducerend bouwproces. Daarnaast is er minder transport nodig van materialen waardoor de CO2uitstoot omlaag gaat.

WKO en 321 zonnepanelen Het hotel is bovendien aardgasloos opgeleverd. Een wko levert warmte en koude aan het hotel en daarnaast zijn er 321 zonnepanelen op het hotel geplaatst om het van stroom te voorzien. Daarnaast zijn er verschillende maatregelen toegepast om de energievraag te reduceren. Van Gijzen:

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Being Development/YOTEL Hoofdaannemer: Heddes Bouw & Ontwikkeling Installatieontwerp: Techniplan Architect: Studioninedots Aannemer(s): Ursem Modulaire Bouwsystemen, Schouten Techniek Landschapsarchitect: DELVA Landscape

Architecture & Urbanism Luchtbehandelingsinstallatie: 2 LBK’s, respectievelijk 16.200 en 23.200 m3/h Verwarmingsinstallatie: 330 kW Koelinstallatie: 500 KW Warmtapwater: 300 kW Zonnepanelen: 321 op het eigen gebouw

Installatie XL December 2019

HOTEL

“Het lukte niet om het hotel op stadswarmte aangesloten te krijgen. De wko levert de basislast voor de koeling en verwarming. Om de pieken op te vangen is er een luchtwarmtepomp geïnstalleerd. Die wordt vooral ingezet om warm tapwater te maken.”

Installaties en sanitair De modules van Ursem zijn in 33 dagen gestapeld tot een gebouw van acht verdiepingen. De kamers worden kant-en-klaar op de bouwplaats aangeleverd, vertelt Ursem. “Ze hoeven alleen nog gestoffeerd en ingericht te worden.” De wanden, plafonds, douche, toilet, wastafel en airco-units zitten er al in. De modules worden verticaal gekoppeld en de luchtbehandeling wordt doorgelust.” Voor de installaties en het sanitair werkt Ursem samen met vaste partner Schouten Techniek. “We bedenken ook samen met hen hoe we de installa-

ties in de modules gaan passen. Zij kunnen op onze locatie in Wognum de werkzaamheden aan de prefabkamers doen.” Ursem: “Dat heeft voor hen als voordeel dat ze niet ver hoeven reizen voor het grootste deel van de werkzaamheden. Op de locatie in Amsterdam is voor hen door het modulair bouwen veel minder werk.”

“Voordeel van prefab is dat je met minder gekwaliﬁceerd personeel kunt werken”

Hoewel het werken met prefabmodules veel voordelen oplevert, is het niet per se goedkoper.

Installatie XL December 2019

Prefab niet goedkoper Hoewel het werken met prefabmodules veel voordelen oplevert, bestrijdt Ursem het beeld dat het ook goedkoper is. “Ja, door de tijdwinst kun je ook geld besparen, maar de materialen hebben dezelfde prijzen als in de reguliere bouw.” Desondanks zijn de voordelen van prefab bouwen volgens Ursem duidelijk. “Je hebt minder overlast op de bouwplaats doordat we alles in de fabriek maken. De verschillende bouwdisciplines hoeven ook niet op de bouwplaats te komen.” Ursem: “Een ander voordeel is dat je met minder gekwaliﬁceerd personeel kunt werken. In de fabriek zijn niet per se vakmensen nodig, omdat het gestandaardiseerde handelingen zijn.” “Het enige nadeel aan prefab bouwen is dat je ontwerptechnische beperkingen hebt, weet Ursem. “Daar moet de architect wel rekening mee houden.

HOTEL

Dat heeft onder meer te maken met de grootte en het gewicht van de modules, want je moet ze natuurlijk nog wel kunnen transporteren.”

WKO en warmtepomp Dat de hotelkamers geprefabriceerd zijn, heeft weinig invloed op de centrale installaties, vertelt Van Gijzen. “De wko en de warmtepomp staan los van het modulaire concept en voorzien het hele hotel van warmte, koude en warm tapwater. De fancoil-units zijn wel allemaal in de fabriek door Ursem in de hotelkamer gemaakt.” Prefab heeft wel op een andere manier invloed op de energieprestaties van het gebouw, legt Ursem uit. “Doordat we in de fabriek onder gecontroleerde omstandigheden bouwen, kunnen we de units heel goed luchtdicht maken. Daardoor kunnen we eigenlijk met alle installatieconcepten uit de voeten.” In het

hotel wordt warmte uit het douchewater teruggewonnen, vult van Gijzen aan. “Daarvoor zijn aparte standleidingen aangebracht. Daarnaast wordt ook hemelwater gebruikt voor het spoelen van de toiletten op de begane grond.”

se een spanningsveld. Het gaat erom oplossingen te kiezen die aan de eisen voldoen op een duurzame manier. Bovendien speelt ook in BREEAM comfort een belangrijke rol.”

Demontabel en herbruikbaar Maximum-temperatuureis Bij de bouw van hotels worden hoge comforteisen gesteld, vertelt Van Gijzen. “De comforteisen van Yotel liggen vast en daar wordt niet van afgeweken. Erg belangrijk is bijvoorbeeld de maximum-temperatuureis. De temperatuur in een kamer mag niet boven een bepaalde temperatuur komen en de klant moet de kamer binnen een uur kunnen terugkoelen naar een comfortabele temperatuur.” Op het eerste gezicht lijken strenge comforteisen in strijd met de eisen aan duurzaamheid, maar volgens Van Gijzen hoeft dat niet zo te zijn. “Het is niet per

Het gebouw is in principe demontabel en de modules zouden elders weer opnieuw gebruikt kunnen worden, vertelt Van Gijzen. “Je kunt het gebouw uit elkaar pellen. Maar ik zie niet snel gebeuren dat het weer afgebroken wordt.” Dat geldt eigenlijk voor alle zogeheten demontabele projecten in Nederland, vertelt Van Gijzen. “ Ze worden demontabel gebouwd, maar vervolgens blijven ze gewoon decennialang staan.” Hij ziet modulair bouwen zoals Ursem dat doet dan ook niet als demontabel bouwen, maar meer als tegenhanger van het traditionele bouwen. Q

Dat de hotelkamers geprefabriceerd zijn, heeft weinig invloed op de centrale installaties.

Installatie XL December 2019

# #$ $ %" #! " " " $" # $ # & $ & $ # " %# "#$ % & ! " %& %%"' & %&!" $ $ $ #% # $ " # $ $ $ ! $ $ " #$ $ $ " 'P PCVWWTNKLM OGV WKVIGMKGPFG DQWYRNCCVUNQIKUVKGM <QFCV LKL OGVGGP GHÆ&#x201A; EKÃ&#x2021;PV CCP FG UNCI MWPV

INNOVATIECENTRUM All-Electric - Warmtepomp - Koelmachines

Circulair gebouwd Foods Innovation Centre In het gloednieuwe Unilever Foods Innovation Centre in Wageningen wil Unilever duurzame voedingsmiddelen ontwikkelen, verbeteren, testen en laten beleven. Om dit te kunnen realiseren stelde Unilever als eis dat het gebouw een circulair hoogstandje zou worden. Dat heeft geresulteerd in een BREEAM Outstanding-certiďŹ cering en een EPC van 0,000. Door Harmen Weijer

Vanuit de kelder zijn de warmte en koudeleidingen verwerkt in een ruimte net achter de parkeerplekken. Dat maakt het onderhoud een stuk eenvoudiger.

Installatie XL December 2019

INNOVATIECENTRUM

Gelegen aan de centrale lijn van het Campus Park en met goede toegang tot het centrum van Wageningen en de A12 neemt het Food Innovations Centre een prominente plaats in op de campus van de Wageningse universiteit. Tegenover het Campus Park, aan de noordkant, bevindt zich de meest indrukwekkende kant van het gebouw. Die ingang brengt bezoekers in een open entree, waar ze - zittend aan een bar een doorkijkje krijgen naar de pilot plant. Daar gaan voedingstechnologen op industriële wijze aan de slag met de voeding van de toekomst. “Ook is als je binnenkomt is aan de rechterkant een van de zeven grootkeukens in het gebouw gerealiseerd”, vertelt Herman Kolkman, projectmanager Werktuigbouwkundige installaties bij Hollander Techniek. “Het is de bedoeling dat bezoekers en genodigden hier het gebouw letterlijk kunnen beleven, want hier kan men de nieuw ontwikkelde recepturen uittesten.” Het ontwerp van de gevel is essentieel in de stap naar gezonde en comfortabele gebouwen. De gevels zijn integraal ontworpen en getest op comfort, daglicht, uitzicht en energie. Dat laatste is direct te zien boven in de royale entree, want in het glazen dak zijn zonnecellen geïntegreerd. “Dat is niet alleen bedoeld voor de energie-opwekking; het zorgt tevens voor zonwering”, legt Kolkman uit. “Dat wordt doorgevoerd in het bedrijfsrestaurant, dat verhoogd achter de entree is gesitueerd. In het restaurant is meer zonwering nodig, omdat mensen dichterbij het glas zitten; vandaar dat de dichtheid van zonnecellen daar groter is dan in de entree.”

Duidelijk zichtbaar in de parkeerkelder zijn de railkokers van 4000A en 5000A. In het gehele gebouw is hiervan ongeveer 800 meter aangebracht, waarvan 30 aftakkasten zorgen voor de voeding van de verdeelkasten en grotere gebruikers.

Omdat het gebouw op de toekomst is voorbereid, is een van de parkeerlagen onder het Centre - 124 parkeerplekken - alleen beschikbaar voor elektrische auto’s, Daarvoor is een eigen transformator van 2500 kVA gereserveerd.

Honderden laadpalen Maar voordat bezoekers de entree binnenlopen, parkeren ze hun auto in een tweelaagse parkeerkelder met 530 parkeerplekken, waarbij de afspraak met de WUR is dat een aantal parkeerplaatsen beschikbaar wordt gesteld aan de Campus. En omdat het gebouw op de toekomst is voorbereid, is een van die lagen 124 parkeerplekken - alleen beschikbaar voor elektrische auto’s, dus vol met laadpalen. “Daarvoor is een eigen transformator van 2.500 kVA gereserveerd”, vult Kolkman aan. In deze kelder is tevens de technische ruimte voor de wko gerealiseerd. Ivo Vis, Projectleider Building bij DWA in Veenendaal. “Het is een all-electric gebouw, waarbij de wko-bron van 65 m3 zorgt voor de basislast. Voor pieklast en redundancy wordt gebruikgemaakt van lucht/water-warmtepompen en koelmachines op het dak. Het gaat overigens om twee bronnen - warmte en koude - een doublet. Omdat de bronnendichtheid hier op de Campus vrij hoog is liggen de koudebronnen van dit pand en die van de WUR zelf dicht bij elkaar. Daarom is met hen een afspraak gemaakt dat hier de koudebron eerst wordt geladen en niet in de zomer al gestart wordt met ontladen. Anders zou de mogelijkheid bestaan dat de temperatuur in de bron van de WUR zou dalen. Maar het is behoorlijk ﬂexibel bij te sturen met de lucht/waterwarmtepompen en de koelmachines die voor 800 kW aan koelvermogen kunnen leveren. De bron zelf levert ongeveer 600 kW koelvermogen. Dankzij 3.000 m2

In de kelder komen de leidingen uit de wko binnen. De wko-bron van 65 m3 zorgt voor de basislast van het all-electric gebouw.

XL Installatiefeiten Gebouw: Unilever Foods Innovation Centre Opdrachtgever: Unilever Projectmanagement: Arcadis Architect: Paul de Ruiter Architects Aannemer: Dura Vermeer Bouw Hengelo Adviseur technische installaties: DWA W+E-Installateur: Hollander Techniek Adviseur Constructie: Lucassen Bouwconstructies Adviseur bouwfysica en brandveiligheid: DGMR Adviseur Laboratoria: Dr Heinekamp

Adviseur Pilot Plant: D&S Process Solutions Adviseur BREEAM: MAT25 Belangrijkste componenten: Luchtbehandelingskasten: Wolf Warmtepomp WKO: Geocomfort Warmtepomp lucht/water: De Wit datacenterkoeling / CIAT Regeltechniek: BRControls Verdeelkasten/railkoker: Schneider / Eltechna

Installatie XL December 2019

INNOVATIECENTRUMOVATIECENTRUM

Veel daglicht voor de kantoren komt binnen via het glazen dak van het atrium.

Het dak van zowel de pilotplant als het kantoordeel zijn volledig gereserveerd voor klimaattechniek en zonne-energieopwekking. Op de pilotplant zijn vrijwel alle zonnepanelen neergelegd. Ook is daar ruimte gereserveerd voor luchtbehandelingskasten en de CIAT-warmtepomp voor de pilotplant.

aan zonnepanelen op het eigen dak en 1.500 m2 aan geïntegreerde panelen wordt alle gebouwgebonden elektriciteit hiervoor in het eigen gebouw hernieuwbaar opgewekt waardoor sprake is van een energieneutraal gebouw (EPC = 0,000). Duidelijk zichtbaar in de parkeerkelder zijn de railkokers. In het gehele gebouw is hiervan ongeveer achthonderd meter aangebracht, waarvan dertig aftakkasten zorgen voor de voeding van de verdeelkasten en grotere gebruikers. Kolkman: “Railkokers zijn niet bijzonder, maar deze rails van 4.000 A en 5.000 A zie je niet elke dag. Ze worden gekoppeld met koppelstukken van één, twee en drie meter, die een hoge energiedichtheid hebben en daardoor compact zijn.”

kantoorruimten.” Het atrium scheidt de kantoren van de laboratoria en keukens. Ook in het installatieconcept zijn beide gebruiksfuncties gescheiden, en zelfs in de verwerking van het leidingwerk is dat verschil te zien. Vis: “In de laboratoria blijven die leidingen zichtbaar, want dat vindt Unilever praktischer voor het onderhoud. En men kan op deze manier ook beter bij de leidingen om ze schoon te houden. Hygiëne is immers heel belangrijk in dit deel van het gebouw. En voor ons is het ook makkelijker voor het doen van onderhoud.” In de kantoren is er gekozen voor een klimaatconcept

in overeenstemming met de hoogste klimaatklasse A: Klimaatplafonds. Klimaatplafonds brengen middels straling de vereiste koeling en verwarming in de ruimte. Het klimaatplafond zorgt hierbij voor een gelijkmatige verdeling van de benodigde koeling en verwarming over het gehele oppervlak waarbij aanpassingen in de ruimte-indeling altijd mogelijk blijven. Verwarming en koeling op de werkplekken is individueel regelbaar en de gevels zijn uitgevoerd met ramen die kunnen worden geopend, zodat gebruikers, indien nodig, verse lucht van buiten kunnen krijgen. Voor de laboratoria en de keukens is het installatieconcept afgestemd op de eisen voor een constant

Multi-sensorsysteem Klimaatplafonds en fancoilunits Eenmaal in de entree komt men uit in groot en hoog atrium, waar een typische ‘Paul de Ruiter-trap’ met gebruik van veel natuurlijke materialen een echte blikvanger is. Overigens zijn in het glas van het atrium geen zonnecellen verwerkt. Vis: “Dat is om te kunnen voldoen aan de hoge lichteisen van BREEAM. Via het atrium komt van binnenuit namelijk veel licht in de

Installatie XL December 2019

Een van de innovaties in het Unilever Foods Innovation Centre is een multi-sensorsysteem. De werking hiervan is gebaseerd op thermografsche meting in een ruimte. In tegenstelling tot traditionele ruimtetemperatuurmetingen, die gebaseerd zijn op het meten van de luchttemperatuur op een enkele plaats in de kamer, biedt het infrarood meetsysteem een continu beeld van de thermografsche eigenschappen van de kantooromgeving. Als gevolg van deze meting is het mogelijk de installaties te laten anticiperen op verschillende veranderingen in de ruimte, zoals temperatuur, bezetting, energieverlies en warmtebronnen.

INNOVATIECENTRUM

klimaat en benodigde luchtverversing in de ruimte: op basis van all-air. De ingebrachte ventilatielucht wordt centraal verwarmd en gekoeld en is variabel in volume (VAV) regelbaar, zodat op elk moment voldaan kan worden aan de gewenste klimaat- conditie. Om een goed klimaat in de ruimtes die op het zuiden zijn gelegen en een hoge interne warmtelast hebben te waarborgen, worden in deze ruimtes extra fancoilunits toegepast.

Luchtbehandelingskasten en koelmachines Hoewel het ontwerp al vrij nauw was vastgesteld in 2016, wilde Unilever tijdens de bouw nog ruimte krijgen om aanpassingen te kunnen doen. Vis: “Dat is bijvoorbeeld het geval geweest bij de labs en bij de

verschillende grootkeukens. In het ontwerp gingen we uit van drie grootkeukens; uiteindelijk zijn er zeven grootkeukens in gekomen. Dat heeft natuurlijk gevolgen voor de afzuigcapaciteit.” Een bijzondere afzuiging hebben DWA en Hollander Techniek moeten engineeren in het bedrijfsrestaurant, vertelt Vis. “Omdat in het bedrijfsrestaurant geen plafond is waar afzuiging in verwerkt kan worden - want daar is alleen een glazen plafond met geïntegreerde zonnecellen - hebben we de afzuiging verwerkt in de horizontale liggers. Om voldoende afzuigcapaciteit te hebben is een extra ligger ingebouwd.” Vooral de verbinding vanuit de liggers naar de luchtkanalen in het kantoordeel was ingewikkeld, zowel op papier als in de uitvoering, vertelt Kolkman. “We moesten namelijk door een brandwerende laag

heen boren, die we nadien weer goed moesten afdichten. Dat vroeg nogal wat maatwerk op de bouw.” Met zo’n compact gebouw wordt er welhaast gevochten om iedere vierkante meter dak. Op het kantoordeel is vooral veel dak gereserveerd voor luchtbehandelingskasten, warmterugwinning en koelmachines voor de kantoren. Vis: “Het gaat om zeven luchtbehandelingskasten om 60 m3 lucht per persoon te kunnen ventileren. Er is namelijk veel aandacht voor een goed binnenklimaat. En zeker voor gezonde lucht; dat is ook de reden dat in de kasten ionisatie-units zijn ingebouwd. Dat zijn rekken met buizen, waar door middel van ionisatie de lucht wordt gezuiverd van vluchtige organische stoffen.” DWA is al behoorlijk bekend met het gebruik van ionisatie in kantoren, vertelt Vis. “We maken daar in

Geïntegreerde zonnepanelen in het dak van het bedrijfsrestaurant wekken niet alleen energie op;

Op het dak van het kantoor en labgedeelte staan zeven luchtbehandelingskasten, waarin

ze zorgen ook voor zonwering in het restaurant.

ionisatieunits zijn ingebouwd om de lucht extra goed te zuiveren.

De warmte uit de afgevoerde lucht wordt teruggewonnen door middel van Twincoilsysteem.

In de laboratoria blijven die leidingen zichtbaar, dat is praktischer voor het onderhoud.

Installatie XL December 2019

Alles in huis voor Nul op de meter

Een gebouw verduurzaam je niet met één oplossing, maar met een totaaloplossing. Technische Unie heeft álles in huis om een gebouw volledig gasloos te maken. Van zonnepanelen tot warmtepompen. Maar ook van advies en trainingen tot duurzame Turn key-oplossingen. Benieuwd hoe wij u in de energietransitie kunnen ondersteunen? Maak een afspraak in ons Inspiratiecentrum Duurzaamheid in Zwolle via tu.nl/idz óf neem contact op met Team Duurzaam.

INNOVATIECENTRUM

De afzuiging wordt in het bedrijfsrestaurant met een plafond van geïntegreerde zonnecellen geregeld via de horizontale liggers.

Vooral de verbinding vanuit de liggers naar de luchtkanalen in het kantoordeel was ingewikkeld. Dit omdat door brandwerende laag moest worden geboord , die nadien weer goed moest worden afgedicht.

In het grote en hoge atrium is een typische ‘Paul de Ruiter-trap’ - gemaakt van veel natuurlijke materialen - een echte blikvanger.

In de proeffabriek produceren productiemachines veel warmte en vocht. Een speciaal voor deze pilotplant ontwikkelde geperforeerde wand zuigt deze lucht af.

onze eigen kantoren al langer gebruik van. We hebben metingen gedaan en onze ervaring is dat ionisatie zorgt voor een duidelijke, zuivere lucht. Er is vanuit een deel van de wetenschap kritiek op ionisatie, omdat er ozon bij vrijkomt. Maar dat is heel goed te monitoren en laag te houden, zodat het ver onder de gezondheidsnormen blijft”, verzekert Vis.

Warmtepomp en koelmachines Vrijwel alle zonnepanelen zijn op de pilotplant gelegd. Ook is daar ruimte gereserveerd voor luchtbehandelingskasten. Kolkman: “Eentje voor de droge zone van de proeffabriek, eentje voor de natte zone en twee voor de zeer natte zone. Om de luchtvochtigheid verder in toom te houden staan ook hier een warm-

Deze RVS-wand is ook schuin ontworpen, want daardoor kan deze makkelijker worden schoongemaakt. De panelen vallen van onderen open bij het openen.

tepomp en koelmachines; het gaat om 2 MW aan koelvermogen. En lucht/water-warmtepompen voor de kantoren staan ook op de pilotplant.” Ook in de pilotplant hebben Hollander Techniek en DWA voor een goed binnenklimaat gezorgd. Kolkman: “Dat is natuurlijk wel heel anders dan in kantoren en labs, want in deze proeffabriek produceren productiemachines veel warmte en vocht. Om de werktemperatuur op maximaal 21 graden Celsius te houden, wordt er veel lucht ingebracht aan de ene zijde, die aan de andere zijde wordt afgezogen via een speciaal voor deze pilotplant ontwikkelde, geperforeerde wand. Deze RVS-wand is ook schuin ontworpen, want daardoor kan deze makkelijker worden schoongemaakt. De panelen kunnen namelijk open worden gemaakt.

Dan vallen ze open van onderen.” Met al deze maatregelen, zowel innovatief als gangbaar, is de verwachting dat het energiegebruik van het Unilever Foods Innovation Centre 130 kWh/m2 BVO (bruto vloeroppervlakte, red.) zal bedragen, waarvan ca. 50 kWh/m2 gebouwgebonden. Op het dak en in een ﬂink deel van het dakglas wordt ca. 50 kWh/m2 BVO hernieuwbare energie opgewekt, en dus is er nog 80 kWh/m2 BVO hernieuwbaar opgewekte energie nodig van buiten het pand. Het is de bedoeling dat dit in de directe omgeving van de Campus wordt opgehaald. Tezamen met de ionisatie en het multisensorsysteem (zie kader Multi-sensorsysteem) is dit Innovation Centre niet alleen voor de voeding maar ook als gebouw zelf heel innovatief. Q

Installatie XL December 2019

&'5+)05

-.'74'0

8114$'4'+& 12 &' 61'-1/56 &17%*'61+.'66'0 '0 4+/.'55

# .0 ).0 ) / + ).0#(! - % ( /))+ &% *+)$ - ( &% . ! - ( )*&),,#(! ! ' %- 0)+ ( ' - ".#, .-)' -#, +#(! (%3#$ " - #(,- && -# ! ' % )(! "- " - -2* % &#(! #, #%) )' )(-+)& ))% /))+ . 4 )*&),,#(! )' ( ".#, ,&#' - ' % ( ) # - " - ,2,- ' / & (# .0 ')! &#$%" ( )* " - ! # / ( FRPIRUW YHLOLJKHLG HQ HQHUJLH HIÃ&#x20AC;FLsQWLH ( ))+ " - -#$ &)3 ,#!( * ,- " - ( &)), #( &% #(- +# .+ )/ ( # ( % ( #%) )' )(-+)& ! %)** & 0)+ ( ( ,2,- ' ( / ( * +-( +' +% ( 3) &, )(), ), (,)( . ) #&& (- ( ( ,- ' ,-.+#(! 3) &, ))!& ,,#,- (- ( ' 3)( & 1 #%) )' )(-+)& #, ))% ! , "#%- /))+ -+ #-#)( & % &#(!

WONINGEN Gasloos - Zonnepanelen - Bespaarcoach

Hybride warmtepomp combineert hoog comfort met lage lasten

De Drentse woningcorporatie Domesta wil in 2040 volledig van het gas af zijn. Daarom werden in een project in Hoogeveen 162 woningen voorzien van een hybride oplossing: een cv-ketel gecombineerd met een ventilatiewarmtepomp en daarnaast zes pv-panelen op het dak. Van C naar A++. Door Martijn Louws

Installatie XL December 2019

Heel Nederland neemt makkelijk gas terug! HP-M 25 i; de ‘geen-gedoe’ warmtepomp voor elk type woning

- Werkt met elk merk/type cv-ketel en bestaande radiatoren samen - Benut buitenlucht én ventilatielucht - Inclusief de slimme Spider Klimaatthermostaat - Eenvoudige installatie; geen buitendeel/ geen F-gas handelingen - 7 jaar garantie

Met trots presenteren wij u onze nieuwe lucht/water warmtepomp; de HP-M 25 i. Met deze hybride warmtepomp kan bij woningen waar nog een goede cv-ketel aanwezig is een forse besparing op het gasverbruik worden gerealiseerd. Dat is dus makkelijk energielabelstappen maken zonder veel gedoe!

19_0120 | ID 2019-29-08

www.ithodaalderop.nl/geengedoe

WONINGEN

Domesta heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan en streeft het ernaar in 2040 volledig van het gas af te zijn. Ook verhuurt de corporatie betaalbare woningen voor mensen met een krappe beurs en mensen die om andere redenen moeilijk zelf een woning kunnen regelen. Juist voor deze doelgroep is de combinatie van optimaal wooncomfort en zo laag mogelijke woonlasten belangrijk. En dus investeert de woningcorporatie in de verduurzaming van woningen. “Als Domesta hebben wij 7.100 cv-ketels in beheer. Daarnaast maakt een deel van onze woningen gebruik van collectieve opwarming”, legt Harrie Boertien van Domesta de huidige situatie uit. Dat aantal ketels moet snel minder worden. “De 162 woningen in Hoogeveen maakten gebruik van individuele cv-ketels. “Dit waren ketels die in 2006 zijn geïnstalleerd, maar sindsdien waren er veel problemen. Storingen, lekkages, noem het maar op. Heel vervelend, vooral voor de bewoners.”

Van energielabel C naar A++ De problemen werden zo groot dat Domesta na dertien jaar al afscheid moest nemen van de ketels. “Het was ook de aanleiding om na te denken over een nieuwe, duurzame verwarmingsoplossing”, vertelt

‘Als corporatie hebben wij 7.100 cv-ketels in beheer’

Boertien. En die vond Domesta bij Neﬁt. “We hebben de uitvraag gedaan aan drie aannemers, drie installateurs en drie fabrikanten. De oplossing van Neﬁt met Langeland-Borgman Installatietechniek uit Coevorden als installateur kwam als beste uit de bus”, legt Boertien uit. Belangrijk voor Domesta was dat het met de woningen van energielabel C naar energielabel A zou gaan. “Met deze oplossing is het uiteindelijk A++ geworden”, weet Boertien. Domesta is overigens niet over één nacht ijs gegaan. Er waren verschillende oplossingen mogelijk, zo vertelt Boertien. “Maar velen vielen ook al snel af. Zo dachten we in eerste instantie aan de installatie van luchtwaterwarmtepomp. Maar een installatie met buitenunits bleek in deze situatie niet handig. De woningen staan dicht op elkaar, waarbij de tuinen van de woningblokken ook nog eens aan de achterkant aan elkaar grenzen. Dat zou één grote klankkast worden. En daarbij, de tuinen zijn ook niet al te groot. Waar raak je zo’n buitenunit dan kwijt?”, vraagt Boertien zich hardop af.

Ventilatiewarmtepomp Er is mede om die reden gekozen voor de Neﬁt ProLine NxT HR-ketel (CW4) in combinatie met de Neﬁt VentiLine ventilatiewarmtepomp en pv-panelen op het dak (6 x 300 W). “Met een ventilatiewarmtepomp heb je geen gedoe met leidingen, de installatie ervan is makkelij-

Een woning bespaart 550 euro op de energierekening.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Domesta Aannemers/installateurs: Langeland-Borgman Installatietechniek en Airhome Installatie: Neﬁt VentiLine ventilatiewarmtepomp, de Neﬁt ProLine NxT en zes zonnepanelen op het dak Energielabel: van label C naar label A++ Besparing: gemiddeld € 550,- per maand (besparing van 35 procent tot 40 procent)

Ventilatie warmtepomp: De Neﬁt VentiLine ventilatiewarmtepomp zorgt voor ventilatie en gebruikt de afgevoerde ventilatielucht als duurzame warmtebron voor verwarming en warm tapwater. Kan de warmtepomp niet volledig aan de vraag voldoen, dan springt de Neﬁt ProLine NxT HR-ketel bij.

Installatie XL December 2019

WONINGEN

Hybride warmtepomp met subsidie, extra aantrekkelijk Met twee subsidies is de investering in een hybride installatie van cv-ketel met ventilatie warmtepomp extra aantrekkelijk. Domesta heeft gebruik gemaakt van de stepsubsidie, waarmee woningverhuurders in de gereguleerde huursector woningen onder de liberalisatiegrens kunnen verduurzamen. De subsidiebedragen zijn gekoppeld aan een te bereiken minimale Energieprestatie Index (EI). Ook is gebruikgemaakt van de ISDE-subsidie. Dit is de Investeringssubsidie Duurzame Energie-subsidie en die maakt de aanschaf van onder meer warmtepompen en zonneboilers aantrekkelijk. De regeling is bestemd voor zowel zakelijke als particuliere gebruikers.

We hebben de uitvraag gedaan aan drie aannemers, drie installateurs en drie fabrikanten

Installatie XL December 2019

ker. Ook omdat de woningen in Hoogeveen al waren voorzien van een ventilatiekanaal; roosters plaatsen is het enige wat de installateur hoefde te doen. In de keuken en in de badkamer. Daarnaast moest de woonkamer opnieuw worden aangesloten op het systeem, daar was namelijk in de oude situatie sprake van alleen natuurlijke ventilatie.” De woningen uit de jaren zestig waren al eens nageisoleerd, vertelt Boertien verder. “Wij hebben in 2001 en 2002 een grote renovatie doorgevoerd, waarbij de woningen zijn voorzien van hr-glas, dakisolatie en spouwmuurisolatie.”

WONINGEN

De bewoners hebben een comfortabelere woning gekregen en een aanzienlijk lagere energierekening.

Domesta heeft voor de installatie gekozen voor installateur Langeland-Borgman. “Dat liep eigenlijk allemaal heel soepel, hoewel ze wel wat uitdagingen hadden. De ventilatiewarmtepomp weegt bijvoorbeeld honderd kilo, hoe krijg je die naar boven? Door

Een installatie met buitenunits bleek niet handig, dat zou één grote klankkast worden

en smalle vlizotrap. Daar hebben ze uiteindelijk een handige lier voor gebruikt, heel slim.” Ook is Airhome ingeschakeld, zij hebben het ventilatiekanaal gereinigd en het systeem ingeregeld. Zij doen ook

het onderhoud, Breman onderhoudt de ketels voor Domesta.

Meer comfort, lagere energierekening Het heeft ertoe geleid dat de huurders van 162 woningen een perfect werkend systeem hebben. Ook bewoners kijken er zo naar, weet Boertien. “Ze hebben een comfortabelere woning gekregen. En een woning met een aanzienlijk lagere energierekening. Vooraf hebben we op basis van gemiddeld berekend dat een woning 550 euro zou besparen op de energierekening. En wat blijkt? Dat bedrag wordt waarschijnlijk ook gehaald”, aldus Boertien. Domesta heeft onderzoek gedaan naar de ervaringen. “In het begin waren de mensen enorm sceptisch. En hoewel we niet speciﬁek hebben gevraagd naar het bedrag, hebben we nog van niemand een klacht ontvangen dat de besparing niet worden gerealiseerd. De besparing zal dan ook eerder hoger zijn dan die 550 euro dan lager.” Volgens Boertien is dat ook te danken aan de energiecoach (tegenwoordig heet deze

de bespaarcoach) die Domesta heeft ingezet in de wijk. “Die heeft de bewoners verteld hoe ze met hun nieuwe installatie moesten omgaan, dat vraagt namelijk wel aandacht. En heeft hen ook bewust gemaakt van het belang van energiebesparing.”

Energiecoach en beheersituatie Daarvoor moest een aantal bewoners bepaalde gewoonten aanpassen. “Het is een multiculturele wijk met bewoners uit alle windstreken. Er zijn er veel die de hele dag koken, zonder te ventileren. Zo hadden sommigen de roosters afgeplakt, omdat ze last hadden van de koele inblaas. Terwijl anderen altijd met de keukendeur open kookten. Ook dat is weer niet goed, de koude lucht van buiten zorgde er in de winter voor dat de installatie continu aansloeg.” De energiecoach is bij iedere bewoners langs geweest en heeft de pijnpunten getackeld. Met succes. Boertien: “Wij zitten nu in de beheersituatie en het is eigenlijk heel stil. Geen klachten, geen problemen; perfect. Een geslaagd project.” Q

Installatie XL December 2019

& " $ ! )) % " !" $ $ ) " % % $ )) " ' # " $ % " " $ % " " ! $ " " ! ' ! # " $ ! % " % "

WOONTOREN THEMA: RIOLERING / POMPEN Bodemlussen - Multiboiler - Zonnepanelen

Woontoren State geklimatiseerd met bodemenergie State in Amsterdam herbergt 305 appartementen die duurzaam verwarmd en gekoeld worden met behulp van bodemenergie. In het markante gebouw is een multiboilersysteem toegepast, wat betekent dat meerdere appartementen op een warmtepomp worden aangesloten, maar er zijn ook appartementen met een eigen warmtepomp. Door Joop van Vlerken, beeld ROOS Aldershoff FotograďŹ e

Installatie XL December 2019 2017

A winning team

HRC ECOMAX BALANSVENTILATIE MET WARMTETERUGWINNING Hoogste EPG winst in Uniec 2 Tot 99,7% thermisch rendement Energieklasse A+ 100% modulerende bypass V raaggestuurde regeling tot 1% nauwkeurig Standaard geschikt voor RF-bediening

T. +31 (0)318 544 700 www.orcon.nl

De toekomst van wonen is all-electric, zonder gas, met een minimaal energieverbruik en een maximaal comfort. .FU IFU CBMBOTWFOUJMBUJFTZTUFFN WBO 0SDPO FO EF XBSNUFQPNQFO WBO 'VKJUTV "UMBOUJD LVOU V EJU JO FFO IBOEPNESBBJ CFXFSLTUFMMJHFO 4BNFO bereiken XJK JNNFST ongeëvenaarde resultaten PQ IFU HFCJFE WBO UIFSNJTDI SFOEFNFOU FO &1$

Tot

€ 2.300

ISDE subsidie

ALFEA LUCHT-WATER WARMTEPOMP EPC 0,31 zonder pv-panelen 2000 à 3000 kg/j minder CO2-uitstoot Energieklasse A++ voor verwarming (35°C) COP tot 4,52 Coaxiale warmtewisselaar Ook koeling mogelijk Bedienbaar via smartphone

T: +31 (0)318 544 670 www.fujitsuclimate.nl

WOONTOREN

“De woningen lopen uiteen van 50 tot 400 m2. Dat betekent ook een verschillend pallet aan installaties. Sommige woningen hebben een eigen warmtepomp en andere woningen delen met vier of vijf woningen één warmtepomp.” Met deze woorden legt Jan Verhaar, projectontwikkelaar bij VORM, de grote verschillen tussen de verschillende appartementen uit. Het is een van de grootste uitdagingen bij de bouw van de woontoren State in Amsterdam, bevestigt ook Robert Isendoorn, projectleider bij Klimaatgarant. “We werken in het gebouw met een multiboilersysteem, waarbij we meerdere appartementen op één warmtepomp aansluiten voor verwarming, koeling en warm tapwater. Elk appartement heeft wel een eigen voorraadvat voor warm water van minstens 150 liter. In de toren zitten weer een aantal zeer luxe dure appartementen. Die hebben zelfs twee voorraadvaten van 200 liter.”

Luchtwarmtepompen niet mogelijk State is voor de zomer opgeleverd in het nieuwe woongebied langs de Weespertrekvaart. De woontoren is geïnspireerd op de architectuur van het Flatiron Building in New York, met een driehoekige vorm en een decoratieve gebogen gevel. Op het voormalige terrein van de Hells Angels in Amsterdam heeft VORM 305 appartementen gemaakt in een zeventig meter hoge woontoren van 23 verdiepingen. Opvallend detail is dat 102 van de appartementen zijn bedoeld voor de sociale huursector. Verhaar: “Dat was een eis van de gemeente Amsterdam, die als verplichting in de tender stond.” Bouwinvest is de betrokken investeerder die de 102 appartementen in de sociale huursector en 160 appartementen in de vrij huursector heeft gekocht. Daarnaast zijn er nog eens 43 koopappartementen gerealiseerd.

Door het grote aantal appartementen was er op het gebied van de warmtevoorziening al één optie bij voorbaat uitgesloten, vertelt Verhaar. “Luchtwarmtepompen waren hier niet mogelijk, vanwege het grote aantal buiten-units dat we hadden moeten plaatsen. We hebben wel overwogen om aan te sluiten op het warmtenet van Nuon dat in Amsterdam ligt. Maar vanwege de hoge aansluitkosten hebben we dat niet gedaan.” De keuze voor een wko (warmte koude opslag, red.) lag dus voor de hand. Isendoorn legt uit hoe de wko is aangelegd. “We hebben een collectief bronnenveld met 104 bodemlussen gemaakt onder het gebouw die gevuld zijn met schoon water. Dat heeft als voordeel ten opzichte van glycol-gebaseerde systemen dat er geen milieurisico is en dat de warmtepomp een hoger rendement en een langere levensduur heeft.”

Isolatie De toegepaste installaties in State vragen volgens Isendoorn om zorgvuldigheid in de hele bouwketen. “Dit systeem werkt alleen, als er in de hele keten goed samengewerkt wordt. De isolatie van het hele gebouw moet goed en luchtdicht zijn. Dat betekent ook dat luchtroosters boven de ramen niet kunnen, omdat daar koudevallen door kunnen ontstaan. Daarom werken we alleen met balansventilatie. Als deze maatregelen op een goede manier genomen zijn, kan er gewerkt worden met een laagtemperatuurverwarming met een zeer lage temperatuur van 27 tot 31 graden.” De techniek van de warmtepompen is voor veel installateurs nog relatief nieuw, zegt Verhaar. “Het is niet moeilijk, maar het is wel een andere manier van installeren. De installateurs moeten hun mensen er nog voor opleiden.” Ook bewoners moeten wennen, benadrukt hij. “Als je de voordeur open laat staan, vliegt de warmte eruit en omdat het laagtemperatuurverwarming is, duurt het weer even voor het opgewarmd is. Je moet de installaties dus op een andere manier gebruiken. Het systeem reageert traag en dus adviseren we gebruikers om de thermostaat zo veel mogelijk op dezelfde temperatuur te laten staan.”

Warm tapwater

Op het voormalige terrein van de Hells Angels in Amsterdam heeft VORM 305 appartementen gemaakt.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: VORM Ontwikkeling, Papendrecht Ontwerp: ZZDP Architecten, Amsterdam Uitvoering: VORM Bouw, Papendrecht Belegger huurwoningen: Bouwinvest, Amsterdam Constructeur: Van Rossum Raadgevende Ingenieurs, Amsterdam

Installatie XL December 2019

Installatie wko en bronnen: Klimaatgarant, Schiedam Installatie warmtepompen + boilers: Giesbers InstallatieGroep, Rotterdam Gebouwgebonden installaties: HEk Installatiemaatschappij, Den Bosch Zonnepanelen: Klimaatgarant, Schiedam

De woningen zijn uitgerust met voorraadvaten voor warm tapwater. De capaciteit van voorraadvaten is gelimiteerd, maar het bufferen van energie past bij de eigenschappen van het duurzame systeem, vertelt Isendoorn. “De warmtepomp is geen doorstroomtoestel dat direct en continu warm water kan leveren. Met de cv-ketel is dat wel mogelijk, we zijn dus luxe gewend. Tijdens bewonersavonden moet je dat wel uitleggen, maar de meerderheid snapt wel dat onbeperkt warm tapwater niet meer beschikbaar is. Als het water echt op is, kunnen bewoners het voorraadvat trouwens wel opnieuw verwarmen, maar dat dat duurt even. Mensen moeten er dus vooral mee om leren gaan.”

Zonnepanelen State is opgeleverd met een epc van 0,15. Dit betekent dat een groot gedeelte van de gebruikte energie

WOONTOREN

gecompenseerd wordt met zonnepanelen, legt Isendoorn uit. “Op het lagere gedeelte van de toren liggen 1.045 zonnepanelen, wat neerkomt op ongeveer vijf zonnepanelen gemiddeld per woning in het lagere gedeelte. Op de hoge toren hebben we geen zonnepanelen liggen, onder meer omdat het penthouse een dakterras en zwembad heeft. Maar het is bij dit soort hoogbouw sowieso een uitdaging om zonnepanelen te plaatsen omdat je een beperkt dakoppervlak hebt voor alle appartementen eronder.”

Warmtepompvermogen Naast de afmeting van de appartementen is ook de ligging belangrijk voor het benodigde warmtepompvermogen, zegt Isendoorn. “We hebben een transmissieberekening uitgevoerd, waarin allerlei factoren meegewogen worden. Je wilt namelijk het vermogen

van de warmtepomp precies op de woning afstemmen in verband met de efficiëntie. Het vermogen verschilt dan ook per woning. Een hoekappartement heeft meer vermogen nodig dan een appartement dat is ingesloten door andere appartementen.”

“Luchtwarmtepompen waren niet mogelijk, vanwege het grote aantal buitenunits

Installaties in de gangzone Een plek vinden voor de warmtepomp en de boiler is in projecten niet altijd eenvoudig, vertelt Isendoorn. “De beschikbare ruimte in de woning is toch vaak een uitdaging. Onze installaties worden steeds kleiner, maar nemen meer ruimte in beslag dan alleen een cv-ketel en een mechanische ventilatie-unit. Daarom zijn de installaties hier in de gangzone geplaatst. Dat is ook prettig voor het onderhoud. Dan hoeven de mensen er niet voor thuis te blijven en kan de monteur er altijd bij.” Verhaar noemt als uitdaging nog de

vorm van het gebouw. “Normaal heb je een vierkante of rechthoekige toren met een gelijk aantal woningen per verdieping. Nu hadden we te maken met een verschillend aantal woningen per woonlaag en was het hele puzzel om de schachten op de juiste manier te maken met daarbij ook nog het houden van een goede woningindeling. De schachtenstructuur was dus nogal een zoektocht.” Q

Onder State is een collectief bronnenveld met 104 bodemlussen gemaakt.

Installatie XL December 2019

RENOVATIE NOM - Luchtwarmtepomp - BIM

Luchtwarmtepomp op bestaande installatie NOM-woningen Zes jarenvijftigwoningen in de Titus Brandsmastraat in â&#x20AC;&#x2DC;s-Hertogenbosch hebben een NOM-make-over gekregen. Ze kregen een geheel nieuwe isolatieschil en zijn uitgerust met een luchtwarmtepomp. Bijzonder is dat de warmtepomp op het bestaande cv-systeem is aangesloten. Daarnaast werden de woningen volledig gescand en in een 3D-omgeving gezet, zodat de gevel- en dakelementen precies op maat geprefabriceerd konden worden. Door Joop van Vlerken

De woningen van woningcorporatie Zayaz worden gasloos en krijgen een nul-op-de-meter-renovatie.

Installatie XL December 2019

RENOVATIE

“De zes woningen zijn door het bedrijf Rc Panels digitaal gescand en in een BIM-model gezet. De kozijnen, gevels en daken worden op hun locatie in Lemelerveld ontworpen en geprefabriceerd. Doordat elke woning afzonderlijk is gescand zijn de maten precies goed.” Met deze woorden legt Alco Liest, programmamanager duurzaamheid bij Van Wijnen, uit wat er bijzonder is aan de renovatie van zes jarenvijftigwoningen aan de Titus Brandsmastraat in Den Bosch. “Met een laserscanner worden rondom foto’s gemaakt van het huis vanuit verschillende standpunten. Op deze manier wordt er een 3D-weergave gecreëerd in BIM.”

Grondige renovatie Zijn collega projectmanager Albert Havinga benadrukt dat de scan de laatste stap is van de renovatie. “Vooraf hebben we al gesprekken gevoerd met de bewoners en zijn we voor een opname in de woning

‘Bewoners hadden last van tocht, vocht en schimmel en een hoge energierekening’

geweest. Want er is kans op vocht in dit soort woningen of mogelijk is er asbest verwerkt. Dat kun je met zo’n scan niet helemaal ondervangen.” Volgens Havinga waren de woningen aan de Titus Brandsmastraat toe aan een grondige renovatie. “Bewoners hadden door verouderde installaties en slechte kozijnen last van tocht, vocht en schimmel en zaten met een hoge energierekening.”

Gasloos Woningcorporatie Zayaz wilde de woningen van het gas af hebben, vertelt Havinga. “Schil, kozijnen en dak moesten vervangen worden en woningcorporatie Zayaz wilde de woningen graag gasloos maken met een nul-op-de-meter-renovatie. Doordat we de woning van buiten helemaal inpakken, is er weinig overlast voor de bewoners. Er komt een dikke laag om de woningen en ze worden luchtdicht gemaakt.” De woningen worden per twee woningen in twee dagen helemaal aangepakt. Hierdoor is de overlast beperkt. Maar het blijft een zware ingreep, erkent Liest. “De eerste dag plaatsen we de nieuwe gevel. Maar we zorgen wel dat de woning in dezelfde dag weer dicht is. De volgende dag doen we het dak. De hinder voor het plaatsen van de installatie was hier beperkt, omdat deze via het dak op zolder is geplaatst. ”

Luchtwarmtepomp De woningen worden volledig gasloos opgeleverd en zijn uitgerust met een luchtwarmtepomp. De nieuwe warmtepomp is aangesloten op het bestaande cv-systeem. Om het warm genoeg te krijgen op de begane grond zijn drie van de vier radiatoren vervangen door

In de woningen wordt een nieuw ventilatiesysteem geplaatst; de daken krijgen ﬂink wat zonnepanelen.

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Zayaz, Den Bosch Hoofdaannenemer: Van Wijnen, Rosmalen Verwarming: Lucht/water warmtepomp Mitsubishi Electric Ecodan Warmtepomp: EHST20D-VM2C (S) unit 5kw Buitendeel: Mr. Slim ATW inverter buitendeel PUHZ-SW50 VKA (S)

lagetemperatuurradiatoren. Op de slaapkamers zijn de bestaande radiatoren blijven hangen, omdat daar lagere temperatuureisen gelden dan op de begane grond. De keuze voor het aansluiten op het bestaande cv-systeem is kostentechnisch gezien logisch. Dat heeft ook te maken met de omvang van de woning. De huizen in de Titus Brandsmastraat zijn niet groot

Ventilatie: WTW-unit Zehnder Storkair WHR930 basis RF PV-installatie: PV-paneel Phonosolar monoblack 315WP PV-installatie: Growatt 3000-6000 TL3 omvormer

en kunnen daarom makkelijker verwarmd worden dan een grotere woning. Maar er zijn wel risico’s aan het aansluiten van een luchtwarmtepomp op een bestaande installatie. Dat heeft te maken met de hogere stroomsnelheid van warmtepompinstallaties. Als de installatie oud is en er door slijtage weerstand in de leidingen is ontstaan, kan dat tot meer ruis in de installatie leiden

Installatie XL December 2019

RENOVATIE

en krijg je vanwege de hogere stroomsnelheid klachten over het geluid. Om die reden is in dit project de pompsnelheid lager gezet.

Luchtwarmtepomp De keuze voor een luchtwarmtepomp ligt volgens Havinga voor de hand. “Op dit moment is de prijs-

kwaliteitverhouding van dit product het beste. Een bodembron maken, kan bovendien niet overal. En wij willen met het Fijn Wonen-concept graag een techniek die we overal in Nederland kunnen toepassen.” Problemen met geluidsoverlast van luchtwarmtepompen spelen volgens Havinga bijna niet. “In 99% van de gevallen is er geen sprake van geluidshinder. En

als dat wel het geval is, is er bijna altijd iets mis met de installatie. We plaatsen de buitenunit niet voor het slaapkamerraam, maar zo ver mogelijk van het huis weg in de tuin.” Er is ook een nadeel van het plaatsen van de buitenunit in de tuin, omdat de leidingen van de buitenunit naar de woning moeten en daarvoor in de tuin gegraven moet worden.

Genoeg ruimte Verder zijn er in dit project weinig beperkingen voor de toepassing van luchtwarmtepompen. Het dak moest toch van de woning af, dus was het makkelijk om de nieuwe warmtepomp op zolder te hijsen via het dak. Normaal moet de warmtepomp via de trap naar boven wat het werk voor de installateur natuurlijk moeilijker maakt. Op de zolders van de Titus Brandsmastraat is genoeg ruimte om de nieuwe installatie te plaatsen. De huizen hebben behoorlijke zolders die niet in gebruik zijn als slaapkamer. De warmtepomp en boiler vormen samen een ﬂink apparaat dat in de nok van de woning is verwerkt.

Energieprestatievergoeding In de woningen werd een nieuw ventilatiesysteem geplaatst en de daken kregen ﬂink wat zonnepanelen, 24 voor de hoekwoningen en 23 voor de tussenwoningen. Daarmee voldoen de woningen aan de eisen voor de energieprestatievergoeding (EPV). Maar

Warmtepomp en boiler zijn in de nok van de woning verwerkt

De eerste dag wordt de nieuwe gevel. geplaatst. De woning is dezelfde dag weer dicht.

desondanks heeft Zayaz voor deze woningen geen EPV berekend, legt Havinga uit. “De zonnepanelen compenseren voor het gebouwgebonden en het huishoudelijk gebruik van elektriciteit, dus een EPV had gekund. Maar Zayaz ziet dit als een pilot. Bovendien vragen ze zich af of het fair is om zo’n hoge vergoeding te vragen. Als het aan de bewoners had gelegen, hadden die waarschijnlijk ook met een minder goed gerenoveerde woning genoegen genomen, bij lagere kosten. Energieneutraal is voor veel woningcorporaties ook voldoende. Zeker als ze er niet zeker van zijn dat ze de woning nog langer dan twintig jaar willen exploiteren.”

Monitoring

De woningen in de Titus Brandmastraat worden volledig gemonitord.

Installatie XL December 2019

De woningen in de Titus Brandmastraat worden volledig gemonitord. De bewoners krijgen hierdoor een goed beeld van hun eigen verbruik, vertelt Liest. “We kunnen met die monitoring bijvoorbeeld storingen voorspellen en ervoor zorgen dat er op tijd ingegrepen wordt. Als er afwijkingen zijn, krijgen we dat onmiddellijk terug uit de data. Voor de woningen in de Titus Brandsmastraat loopt de monitoring pas sinds eind juni, maar we hebben nog geen afwijkingen in de data gehad.” Q

Air Excellent koppelt uw woning moeiteloos aan een gezond binnenklimaat!

Maximale ontwerpvrijheid met optimaal verwerkersgemak! Het Ubbink Air Excellent luchtverdeelsysteem is een innovatief, ﬂexibel en modulair systeem, dat geschikt is voor alle mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning. • Projectbegeleiding van ontwerp tot en met uitvoeringsfase • Eenvoudige en snelle verwerking • Ontwerpvrijheid combinatiemogelijkheden ronde en halfronde kanalen • Past op iedere ventilatie-unit, ongeacht merk (ook vraaggestuurd CO2) • Verlaging energieverbruik en geluidsniveau door lagere drukverliezen • Geen kanaalaftakkingen, geluidsarm • Voldoet aan hoge luchtdichtheidseisen • In te storten, beloopbaar en vormvast • Kruisbaar, ook met andere kanalen en leidingen • Snelle en eenvoudige inbedrijfstelling

Ubbink, dat werkt wel zo makkelijk! www.airexcellent.nl

BIM

,È©5#È© *È©4--0È©4#01!&'**#,"#È©&-2#*Ì&#x2026;

0#!0# 2'#Ì&#x2026;È©#,È©8-0%.0-(#!2#, È©4 ,È© "4'#1È©2-2È©*#4#0',%

* # *' $ *' *& * *& * * * #* *' * " * $* * * % * ! ## * !* $* " * $" * #*$ #* $*& " " * $' "!*& * %'* %' %' *" & $ * * " % #! * * *' * !*( * "* * #$* * ! ## * * &% *& * %'*' # * *( * %'* #!" !% $*& "* MOLCBPPFLKBIB Â&#x2022;QB@EKFP@EBÂ&#x2022;LKABOPQBRKFKDÂ&#x2022;?FGÂ&#x2022;LKQTBOM Â&#x2022;@>I@RI>QFBÂ&#x2022;BKÂ&#x2022;LÈ²BOQBÂ&#x2022;BKÂ&#x2022; ! * * * " * * *$ ! ## *& *- * & # " * & "* , * , * *

* * * #* & "* * % # * $* * * # * $* ! # #$ $%%$* & * # * $*& "# * * " * ! *& "*$ # * ' " "# * * % * * * $ * & * $' * *#! # " * * # * "* * $* * *$ " * * " $* * * & $$ * " $*& "* * # *' " *

$*' *!" $* * * ( * $ *$ #* *" # $ *& * %'*!" $* % *' * $ *" * $* $*$ ! ## *& * %%"( * * #* & # * * " * * $* "% *& * %%"( * $ " * " & "( * *& " $' " *' $ "& " "% *( " * "& "* $* %'* #$ *' " $* & " * * * % #$ * # #$ * !* * % #$ * $ * * !* $* % #$ * $ * * * *!" $* ' "* *#$ " * ! ## *& "* # * # *& "" #$* * " * $* * !* $* $ * ! ## * * * " * #$ " * "' " * *& " # * *$ * * * #$* ' ( *' * * "* *$ * "

* # *' $ *' * $* *' "* $*!" $* #* " * *# #*$ * $ # *% $ * !$*' "* * $*% $ $ * ( *#! #$ * #$ * $ *& "* * " * *' "* $* $* * $*( *# ! * * "% # #* * ! ## *& *#$ " * *" ! " $ # * * * $* *' * ( #* * *%%"*)#* $# * *$ + # ./!!* !(/%&" 1++- &# '(!!- #* "!$#* ,#- &!!- ++- *0 #* %* "# /+#'+)./

WOONTOREN Warmtenet - Hemelwater - Vloerverwarming

BosďŹ&#x201A;at koelt zichzelf Net als Milaan krijgt Eindhoven haar eigen bosďŹ&#x201A;at. Deze woontoren op Strijp-S wordt voorzien van een verticaal bos. Handig, want door de verkoelende werking van de schaduw van de bomen is koeling waarschijnlijk niet nodig. Het vereist wel wat extra installatiewerk om te zorgen dat de bomen ook voldoende water krijgen. Voor de verwarming van de woningen is na uitgebreid onderzoek gekozen voor aansluiting op een warmtenet. Door Joop van Vlerken

De Trudo Toren heeft een verticaal bos.

Installatie XL December 2019

WOONTOREN

“Op ieder balkon wordt een boom geplant. Om te zorgen dat die bomen ook water krijgen, verzamelen we het hemelwater dat op het dak valt. Dat leiden we naar een ondergrondse tank van 80 m3.” Aan het woord is Jurgen Kruijzen, projectmanager bij Ten Hooven technisch management. Dat bedrijf maakte het installatieontwerp voor de Trudo Toren op Strijp-S in Eindhoven, die in 2021 opgeleverd wordt. Het meest bijzondere aspect aan deze toren is het verticale bos op de ﬂat, waarvoor het Bosco Verticale in Milaan als inspiratie diende. Zowel de toren in Milaan als die in Eindhoven is gemaakt naar een ontwerp van de Italiaanse architect Stefano Boeri. In de 19 verdiepingen tellende Eindhovense toren komen 125 sociale huurwoningen voor starters; lofts van 50 m2 met een plafondhoogte van 3,5 meter. Elke woning heeft een balkon en twee grote groenbakken waarin 125 volwassen bomen tot 6,5 meter hoog en nog eens 5.200 struiken en planten worden geplant. Op die manier ontstaat een verticaal bos met aan de voet van het gebouw nog een gemeenschappelijke tuin van 350 m2. De woningen zijn uitgerust met CO2-gestuurde ventilatie.

Installaties in het appartement

Waterinstallatie Vanwege het verticale bos is een dubbele waterinstallatie in de ﬂat gemaakt. Zo komen de bomen op de balkons nooit droog te staan, legt Kruijzen uit. “Vanuit de waterbuffer wordt het hemelwater weer omhoog gepompt. Daarvoor leggen we een tweede koudwaterleidingnet in het gebouw aan. En daarnaast plaatsen we in plaats van twee, vier hydroforen. Die pompen het water voor het verticale bos omhoog. De plantenbakken van de bomen worden uitgerust met sensoren

In de toren is balansventilatie met warmteterugwinning toegepast voor alle wooneenheden en geven een seintje als er te weinig water in staat. Dat is een heel ingenieus systeem wat de installatie in dit gebouw bijzonder maakt.”

Warmtenet De ﬂat wordt na veel wikken en wegen aangesloten op een warmtenet, vertelt Kruijzen. “Het gaat hier om een duurzaam warmtenet. Doordat het net gevoed wordt door een biomassacentrale, wordt het goed gewaardeerd in de EPG. Het water dat binnenkomt, is van hoge temperatuur en moeten we voor toepassing in de vloerverwarming terugbrengen in temperatuur. Voor de opwarming van het warm tapwater is het precies goed. In de woningen worden aﬂeversets geplaatst.” Naast het water voor de bomen, moet ook het warme water uit de stadsverwarming naar boven gepompt

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Sint Trudo Hoofdaannemer: Stam & De Koning Ontwerp: Stefano Boeri Architetti in co-creatie met Inbo en Studio Laura Gatti Installatieontwerp: Ten Hoven Technisch Management Installaties: Unica Stadsverwarming: Het gebouw heeft een 2-pijps systeem, waarbij de druk op de onderste tien bouwlagen wordt verlaagd. Vanaf de tiende verdieping is er een lagedruk systeem. Luchtbehandeling: WTW-units met CO2-regeling per appartement, Centrale LBK voor de com-

worden, vertelt Maikel de Leijer, projectleider bij Unica en installateur van dit project. “Alle woningen hebben vloerverwarming gekregen. Om het warmte water uit de stadsverwarming naar boven te krijgen, gaan we werken met twee systemen. De eerste tien verdiepingen worden met behulp van een tegenstroomapparaat gevoed, omdat anders de druk te hoog is. Van de tiende tot en met de achttiende verdieping worden lagedrukleidingen gebruikt.”

Warmtepompen? Het warmtenet was niet de enige optie voor verwarming van de toren, vertelt Kruijzen. “We hebben voor het complex ook luchtwarmtepompen overwogen, maar omdat je zowel een binnen- als een buitenunit nodig hebt, zou je dan 125 units op het dak moeten zetten. Daar is het dakoppervlak te klein voor. Bovendien was het niet mogelijk om het energieverbruik te compenseren met zonnepanelen, omdat ook daarvoor de ruimte op het dak beperkt is. En

merciële ruimten op de begane grond voorzien van CO2-regeling. PV-panelen: ca. 280 stuks gepositioneerd op de apparatenfabriek (gebouw Anton). Bewateringsinstallatie: 80m3 buffering hemelwater. Bij lege buffers omschakeling drinkwaterinstallatie. De voeding voor bomen/planten wordt toegevoegd aan systeem en gedistribueerd naar de betreffende bak. Waterbehoefte o.b.v. sensoren in bakken en kleppen in techniekruimte betreffende verdieping. Bij vorst wordt het systeem doorgeblazen middels diverse compressoren.

op de gevel kunnen door het verticale bos ook geen zonnepanelen.” Gelukkig konden op het nabijgelegen gebouw Anton wel een aantal zonnepanelen worden gelegd om het gebouw gedeeltelijk van elektriciteit te voorzien.

Wko Nog een onderzochte verwarmingsoptie is het Sanergy wko-systeem waarop veel andere gebouwen op Strijp-S aangesloten zijn. Kruijzen: “Dit systeem heeft als voordeel dat met deze wko ook de bodem gesaneerd wordt. Maar omdat we waarschijnlijk niet gaan koelen, was het hier geen optie. Koeling is namelijk nodig om de bron in balans te houden.” Het verticale bos op de toren, is de reden voor het ontbreken van koeling, legt Kruijzen uit. “Bomen zorgen voor schaduw, waardoor de koeling in principe niet nodig is. Vooral in de zomer hebben de bomen een dicht bladerdek waardoor er weinig zonlicht in de woningen valt. In de winter is het bladerdek

Installatie XL December 2019

WOONTOREN

wat dunner, maar is juist die instraling van de zon ook wenselijker.” Na het afwegen van alle opties, is voor aansluiting op het warmtenet van Ennatuurlijk gekozen. “Een belangrijk voordeel aan het warmtenet is dat het leidingnet door Ennatuurlijk wordt aangebracht en onderhouden. Het nadeel is het maandelijkse vastrecht dat de huurder moet betalen en waar de verhuurder geen invloed op heeft.” Toch was het warmtenet hier de beste optie, ook voor de huurders, benadrukt Kruijzen. “Trudo wil wel investeren in duurzaam, maar nog belangrijker vinden ze het om de kosten voor huurders zo laag mogelijk te houden.”

woningen zijn uitgerust met CO2-gestuurde ventilatie. De bewoners hoeven er dus zelf niets aan te doen. Als er veel mensen in de woning zijn, bijvoorbeeld bij een feestje, schakelt de ventilatie automatisch op. Als er niemand thuis is, hoeft de ventilatie niet te draaien, waarmee weer energie bespaard wordt.” In de toren is balansventilatie met warmteterugwinning toegepast voor alle wooneenheden. De Leijer: “Als je mechanische ventilatie hebt met natuurlijke toevoer zie je vaak dat er nog radiatoren bij de ramen worden toegepast om de koudeval van de ventilatie tegen te gaan.”

App Ventilatie Ook het gekozen ventilatiesysteem levert veel voordelen op voor de huurders, vertelt De Leijer. “De

In het gebouw komen sociale huurwoningen van woningcorporatie Sint Trudo. In de plint van het gebouw komen daarnaast ook winkels. Het combine-

ren van functies in het gebouw leverde geen problemen op, zegt Kruijzen. “De commerciële ruimtes worden casco opgeleverd. De huurder mag er dus zelf zijn installaties in aanbrengen. Maar alle infrastructuur ligt er en de luchtbehandelingskasten kunnen de commerciële ruimtes van frisse lucht voorzien.” De Leijer vertelt dat hij voor het volgen van het bouwproces van de Trudotoren zijn stoel niet meer hoeft uit te komen. “In deze bouw werken voor het eerst met een app. Hierin kunnen we zelf de planning in vullen, zodat we kunnen zien waar iedereen mee bezig is. Op de hijskranen zitten camera’s, die foto’s maken van het bouwproces. Vervolgens worden daar de bouwtekeningen over gelegd en kunnen we de voortgang van het bouwproces op afstand volgen.” Q

Installaties in de badkamer.

De toren in de zomer.

De w-Installaties.

Installatie XL December 2019

LQVWDOODWLHSURMHFW NDQ FDOFXOHUHQ ,Q GH]H FDOFXODWLHWRRO ZRUGW RS HHQ GRHOWUHÆ¬HQGH HQ LQQRYDWLHYH PDQLHU GH JHKHOH LQVWDOODWLH YDQ JURHSHQNDVW WRW VFKDNHOPDWHULDDO LQ]LFKWHOLMN JHPDDNW

LQVWDOOHUHQ YRRU

STADSARCHIEF NOM - Luchtverplaatsing - Brandveiligheid

Eerste nul-op-de-meter stadsarchief

Het Stadsarchief Amsterdam is het eerste nul-op-de-meter stadsarchief van Nederland. Stofvrij, droog, inbraakveilig en brandwerendheid waren belangrijke eisen. Ondanks de hoge eisen op het gebied van verwarming en koeling verbruikt het gebouw gemiddeld genomen geen energie. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2019

Topkwaliteit verlichting en verwarming onder ĂŠĂŠn dak!

" " $ $ " !# # $ $ #

" !# # $ !# $ " " $ #

" $ " "

www.winterwarm.nl

Sanitair

Lood - Koper - Zink

Klimaatbeheersing

Gereedschappen

Elektrotechniek

Bouwmaterialen

Dakbedekking

IJzerwaren

www.winled.nl

ADVERTEERDERSINDEX AO Smith Water Products Company BV

BLT Luchttechniek BV

DUCO Ventilation & Sun Control

Euro-Index BV

Famostar Emergency Lighting B.V.

Fito Products BV

FM Mattsson Mora Group Nederland Geberit BV Grohe Nederland BV

72, 84 52 44, 45

Hager Electro BV

Hemmink BV

HEVA Klimaat & installatie

Hitec Power Protection BV

HRsolar BV

Homij Technische Installaties BV

6, 20

Intergas Verwarming BV

2, 66

Itho Daalderop Nederland B.V. Jaarbeurs Kiwa Technology bv

Kijk op pagina 94 voor het vervolg van de adverteerdersindex.

48 106 16

STADSARCHIEF

Het meest bijzondere aan de uitbreiding van Stadsarchief Amsterdam, is de 45 kilometer aan kastplanken, lichtarchitect Paddy Sieuwerts van architectenbureau cepezed toe. “Die archiefplanken hebben we gemaakt in twee twaalf meter hoge ruimten die gescheiden worden door een gang. In de hoge ruimten zijn geen tussenverdiepingen aangebracht, waardoor eigenlijk een hele grote kast is ontstaan met vier verdiepingen, die via trappen op de gang toegankelijk zijn.” De uitbreiding van Stadsarchief Amsterdam was noodzakelijk, omdat de hoofdvestiging van het archief De Bazel aan de Vijzelstraat, kampt met een gebrek aan archiefopslagruimte. De gemeente Amsterdam gaf daarom een integrale Design, Build en Maintainopdracht aan BAM Bouw en Techniek voor een aanvullende archiefbewaarplaats op het Cornelis Douwesterrein in Amsterdam-Noord.

Nul-op-de-meter Eén van de belangrijkste eisen was dat het gebouw nul-op-de-meter (NOM) moest zijn. Het was niet eenvoudig om dat voor elkaar te krijgen, vertelt installatieadviseur Ubo van der Burg van adviesbureau Halmos. “Een archief moet voldoen aan strenge eisen. Om de luchtvochtigheid in de archieven zo laag mogelijk te houden, is diepe koeling nodig om vocht te onttrekken. Vervolgens moet je de lucht weer verwarmen. Dat is behoorlijk in strijd met de energeti-

‘Om de luchtvochtigheid zo laag mogelijk te houden, is diepe koeling nodig’

Om te voorkomen dat er vocht van buiten het archief in komt, is het gebouw zo luchtdicht mogelijk gemaakt.

XL Installatiefeiten

sche principes. We verhogen wel het rendement door de afgevoerde condensorwarmte bij koeling weer in te zetten voor naverwarming.”Om te voorkomen dat er vocht van buiten het archief in komt, is het gebouw zo luchtdicht mogelijk gemaakt, vertelt Van der Burg. “Een andere manier om het vocht buiten de deur te houden, is de ruimtes op overdruk houden, waardoor de inﬁltratie van vochtige buitenlucht nog verder wordt beperkt.” Het gebouw wordt voorzien van warmte door een aansluiting op stadsverwarming.

Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam Hoofdaannemer: BAM Bouw en Techniek – regio Noordwest Toekomstig gebruiker: Stadsarchief Amsterdam Architecten: cepezed architects Installatieontwerp- en advies Adviseur brandveiligheid en bouwfysica: DGMR Belangrijkste componenten: • Aansluitvermogen stadsverwarming: ca. 60 kW • Vermogen koelmachine met warmteterugwinning: ca. 60 kW (restwarmte 28kW voor

naverwarming) • Luchtbehandelingskast algemeen: ca. 1.500 m3/h • Luchtbehandelingskast archief primaire lucht: ca. 2.000 m3/h • Luchtbehandelingskast archief recirculatie lucht: ca. 18.000 m3/h • Ultrasoonbevochtiging: ca. 18 kg/h • PV-panelen op dak: ca. 800 stuks met een totaal geïnstalleerd vermogen van 240 kWp • PV-panelen aan gevel: ca. 300 stuks met een totaal geïnstalleerd vermogen van 45 kWp

Weinig mensen Hoofdvestiging De Bazel aan de Vijzelstaat blijft de plek waar bezoekers documenten kunnen inzien. Er zijn dus weinig mensen in de nieuwe vestiging in Amsterdam-Noord aanwezig, benadrukt Esther Meijer, procesmanager bij BAM Bouw en Techniek. “Er zijn normaalgesproken maar twee of drie mensen in het gebouw. Daar hebben we werkplekken voor gemaakt. Ook is er in het gebouw een quarantaineruimte voor besmette documenten.” Het heeft voor de energie-efficiëntie en de luchtverplaatsing grote voordelen dat er weinig mensen in de ruimtes komen, vertelt Van der Burg. “Het gebouw

wordt maar een paar keer per week bevoorraad en er is weinig luchtverplaatsing in de ruimtes. De deuren gaan heel weinig open. Hierdoor kun je een lagere capaciteit inzetten voor verwarming, koeling en ontvochtiging.”

Zuinig met energie Om NOM te kunnen halen, is het noodzakelijk dat in het gebouw zo zuinig mogelijk omgesprongen wordt met energie, vertelt Van der Burg. “Alles wat wel

elektriciteit verbruikt, gaat uit als er niemand in de ruimtes aanwezig is. Dat geldt ook voor de ledverlichting die overal in het gebouw toegepast is. Die is met aanwezigheidssensoren uitgerust.” Om het elektriciteitsverbruik voor de installaties te compenseren is het gebouw voorzien van zonnepanelen: achthonderd op het dak en nog eens driehonderd op de gevel. Die leveren voldoende energie om het jaarverbruik van het gebouw te compenseren. Daarmee is het gebouw nul-op-de-meter.

Installatie XL December 2019

STADSARCHIEF

Dichte doos Omdat in het stadsarchief weinig mensen aanwezig zijn, is het belangrijk dat die mensen de weg niet kwijtraken, legt Sieuwerts uit. “Zo’n archief is een dichte doos. Daarom was het een uitdaging om er een gebouw van te maken waarin mensen zich prettig voelen en waar ze hun weg kunnen vinden.” Sieuwerts noemt het een doos, maar hij heeft van het ontwerp iets bijzonders gemaakt. “We hebben de doos maximaal groot gemaakt. Door de geheel vlakke antracietkleurige gevelbeplating krijgt het gebouw een stoer en robuust aanzicht. De brede strook pvpanelen aan de gevel loopt als een sigarenband over de gevel. Drie grote kruizen laten duidelijk zien dat we in Amsterdam zijn.” Maar esthetiek stond niet bovenaan de lijst van de opdrachtgever, benadrukt Meijer. “Het gebouw is logischerwijs vooral functioneel. Stofvrije, droge ruimtes, inbraakveiligheid en brandwerendheid waren bijvoorbeeld belangrijke eisen.”

Nozzles Om de gelijkmatigheid van het klimaat te garanderen zijn allerlei maatregelen genomen, legt Van der Burg uit. “Zo gebruiken we nozzles voor de luchtinblazing. Dat is een inblaasventiel die de lucht een impuls geeft zodat dat die een zo groot mogelijke doordringdiepte bereikt. Er worden maar op drie locaties een rij van deze nozzles in de archiefruimtes geplaatst, dus

niet om de paar meter een ventiel zoals in normale ruimtes gebruikelijk is. Bovendien kunnen we op deze manier het gebruik van kanalen beperken.” Ook op het gebied van wateroverlast zijn er in een archief ﬂinke uitdagingen, vertelt Van der Burg. “Je wilt geen waterleidingen in het archief, omdat

‘Alles wat wel elektriciteit verbruikt, gaat uit als er niemand in de ruimtes aanwezig is’

het zoveel mogelijk droog moet blijven. Daarom is de waterleiding voor de brandslang op de gang geplaatst. Ook de hemelwaterafvoer is zo ingericht dat het archief zoveel mogelijk ontzien wordt. Boven de beide archiefruimtes zitten geen hemelwaterafvoeren.”

Gevelopeningen Naast vocht en lucht kan ook licht erg schadelijk zijn voor documenten. Sieuwerts wilde daarom een gebouw ontwerpen met zo weinig mogelijk gevel-

openingen, maar dat was buiten Welstand van de gemeente Amsterdam gerekend. “In de bouwregelgeving van de gemeente staat dat vijftien tot twintig procent van de gevel transparant moet zijn, maar dat is bij zo’n archief natuurlijk niet de bedoeling.” Meijer heeft goed moeten uitleggen waarom ze hiervan wilden afwijken. “Uiteindelijk zijn de gevelopeningen ter hoogte van de middengang gekomen, waardoor er geen direct daglicht op de archieven komt.”

Monitoring De documenten zijn in het nieuwe gebouw veilig, want luchtvochtigheid en temperatuur worden continu gemonitord door BAM, vertelt Meijer. “We hebben afgesproken om het gebouw vijftien jaar te onderhouden en garanderen ook de prestaties van de installaties voor dezelfde periode. Daar hebben we in de bouw al rekening mee gehouden. Zo hebben we mensen van onze onderhoudsafdeling betrokken bij de materiaal- en fabrikaatkeuze. Zij gaven onder meer aan dat de bereikbaarheid van de installaties erg belangrijk is.“ Het gebouw is met een circulaire blik ontworpen, vertelt Meijer. “We hebben er wel rekening mee gehouden dat het gebouw in de toekomst mogelijk een andere functie kan krijgen. Met name het kantoorgedeelte kan makkelijk op een andere manier worden ingericht.” Q

De documenten zijn in het nieuwe gebouw veilig, want luchtvochtigheid en temperatuur worden continu gemonitord door BAM.

Installatie XL December 2019

Renovatieproject?:

Nieuwbouw of transformatie?:

Is het zo simpel? Ja, eigenlijk wel! En dan is er nog iets bijzonders aan de hand: op deze twee systemen zit maar liefst 5 jaar garantie.

Tekna S

Premium 2-draadssysteem GTwin BCall-app

GTwin van Golmar is ons premium 2-draads deurcommunicatiesysteem. GTwin is meer dan krachtig, heeft de capaciteit lange afstanden te overbruggen en kan een groot aantal aansluitingen aan. GTwin is

Beoview 7 lite Black of White Edition

razendsnel en eenvoudig te installeren en in geval van renovatie vaak met gebruikmaking van de bestaande bekabeling. Voordelig dus! Immers; hoe korter de totale tijdsinvestering, hoe lager de kosten. GTwin is niet alleen aantrekkelijk voor de installateur, maar ook voor de

PlusBUS is uniek

in Nederland

eindgebruiker. Oproepen kunnen wereldwijd worden geforward naar

Busbekabeling is voor élke installateur appeltje eitje. Een IP-systeem

smartphone of tablet. Vanaf de device communiceert de bewoner en

installeren is soms een uitdaging. De mogelijkheden die een IP-systeem

opent hij met één druk op het scherm de bezoeker.

biedt, maakt echter dat er vanuit de eindgebruiker wél behoefte aan is. Vercoma heeft als enige in Nederland dé oplossing: iPlusBUS.

Hoe eenvoudig GTwin ook is qua installatie en in het gebruik, de omgeving waarin GTwin

iPlusBUS van Beoview is een full-IP-deurcommunicatiesysteem maar met een

wordt toegepast mag méér dan complex zijn.

simpele Cat5E bus-architectuur. Doorlussen achter de monitor of oplassen

Renovatie- maar zeker ook nieuwe projecten met

in de meterkast? Maakt niet uit, kan allebei! iPlusBus heeft een onbeperkte

bestaande of nieuwe bekabeling, grote gebouwen

aansluitcapaciteit en een onbeperkte lengte van de

met meerdere gekoppelde entrees, telefoons

kabel. Nóg een voordeel: voor iPlusBUS is slechts

of monitoren GTwin kan het hebben. Onder

beperkte netwerkkennis nodig.

de motorkap van het Spaanse design ronkt het temperament van een brullende Italiaan!

iPlusBUS heeft natuurlijk alle features van een full IP-systeem zoals een messenger service en wereld-

Serie Nexa INOX

wijde call-forwarding naar de mobile device. En de 7” touchscreen monitor met intuïtieve interface is door iedereen simpel te bedienen. Tot slot de prijs… die leunt aan tegen die van een traditioneel

vercoma.nl

2-draads bus systeem.

V-Touch mini

THEMA: RIOLERINGGEBOUWEN / POMPEN Ventilatie - Intelligentie - Warmtepomp

Duco toont BENG-proof ventilatie op VSK 2020 Van 4 tot en met 7 februari 2020 is het weer zover, dan is Jaarbeurs in Utrecht het decor van de Nederlandse installatiesector tijdens VSK 2020. De sector is in verandering en de vraag naar kennis over ontwikkelingen en de praktische implementatie groter dan ooit.

Met twee innovaties geeft Duco Ventilation & Sun Control je twee redenen om de VSK bij te wonen.

Compacte WTW-unit ‘Duco wil als totaalleverancier een bijdrage leveren aan een comfortabeler en gezonder binnenklimaat in woon- en werkomgevingen door de productie van energiezuinige en duurzame oplossingen’, vertelt Hendrik Dejonghe, marketingmanager bij Duco. Vorig jaar zagen de ventilatiewarmtepomp DucoBox Eco en het balansventilatietoestel DucoBox Energy Premium het levenslicht. Een absolute porimeur tijdes de VSK 2020 zijn de DucoBox Energy Comfort en de Duco RoofFan. ‘Het balansventilatietoestel DucoBox Energy Comfort met warmterugwinning ontzorgt de installateur maximaal,’ stelt Dejonghe. ‘De unit bevat de nieuwste software en is perfect links/rechts uitwisselbaar, zonder fysieke ingrepen. De links/ rechts-uitwisseling gebeurt namelijk honderd procent softwarematig dankzij een gepatenteerd principe van dubbele by-pass. Deze slimme en stille ventilatiebox is met zijn in te stellen capaciteit tot 325 m 3/h de ventilatie-oplossing voor appartementen en com-

pacte woningbouw. De dynamische luchtverdeelﬁlters zorgen, samen met de slimme vraagsturing op basis van CO2 en vocht, voor een uitzonderlijk rendement binnen dit compact toestel.’

Gloednieuwe dakventilator ‘Maar er is meer, tijdens VSK introduceren we onze dakventilator Duco RoofFan,’ gaat Dejonghe verder. ‘Met deze gloednieuwe dakventilator wordt ieder woonvertrek separaat en vraaggestuurd geventileerd. Samen met onze intelligente regelklep Intelli Air Valve garandeert de drukgestuurde dakventilator een efficiënte luchtafvoer binnen het gehele gebouw. De druksturing zorgt voor een perfecte verdeling van de debieten in collectieve ventilatiesystemen.’ Tijdens VSK 2020 geeft Duco ook antwoorden op vragen over duurzame warmtepompconcepten. Dejonghe: ‘We hebben nog dertig jaar om zes miljoen woningen en een miljoen andere gebouwen te verduurzamen een hele opgave! Om het tempo op te schroeven, zal de prijs van gas de komende jaren omhoog gaan, terwijl duurzaam opgewekte stroom juist voordeliger wordt. De ventilatiewarmtepomp

DucoBox Eco maakt maximaal gebruik van duurzame energieopwekking en combineert dat met gas of elektriciteit om het gewenste comfortniveau te behalen’ De DucoBox Eco kan toegepast worden binnen twee concepten: all electric of hybride. In de All-Electric opstelling wordt de DucoBox Eco gekoppeld aan een technisch buffervat van 300 liter. Is het te ingrijpend om over te stappen naar een All-Electric systeem, dan is een Hybride oplossing een uitstekende tussenstap. De DucoBox Eco heeft een gegarandeerd vermogen van 2,5 kW om tegemoet te komen aan de warmtevraag. Indien de warmtevraag groter is dan het aanbod, springt een energiezuinige combiketel bij. Door de DucoBox Eco toe te passen binnen het DucoTronic System is aan alledrie de BENG-indicatoren voldaan. Bovendien zijn toevoer en afvoer mooi in evenwicht. Bij keuze voor TronicTwin doekzonwerking en het nachtventilatieluik NighVent, wordt volledig aan TO juli voldaan. ‘Kiezen voor een ventilatiesysteem van Duco is dus kiezen voor een future proof woning,’ besluit DeJonghe. Q

De stand van Duco vind je in hal 8 op stand B010.

Installatie XL December 2019

ZORGGEBOUW Houtsnipperketel - Luchtwarmptepompen - Zonnepark

“Er is veel warm water nodig in een zorginstelling” De Zinzia Zorggroep heeft op het Oranje Nassau’s Oord twee nieuwe gebouwen laten bouwen. Ze sluiten qua ontwerp aan bij het monumentale boogvormige sanatoriumgebouw uit 1898 op het terrein. De energievoorziening van de zorginstelling wordt ontsloten vanuit een energiecentrale die zowel nieuwe als bestaande gebouwen van elektra en laag- en hoogtemperatuurwarmte voorziet. Door Joop van Vlerken

Het verpleeghuis Oranje Nassau’s Oord van de Zinzia Zorggroep staat op een plek met geschiedenis.

Installatie XL December 2019

ZORGGEBOUW

“In de bestaande situatie stonden de energieopwekkingsinstallaties versnipperd over de verschillende gebouwen decentraal opgesteld. Dat is inefficiënt en beheerstechnisch een uitdaging. We gaan dat centraliseren en brengen de warmtevoorziening in één gebouw onder, naast de huidige houtsnippercentrale.” Het centraliseren van de deze voorziening is een belangrijk onderdeel van de nieuwbouw en renovatie van het psychogeriatrisch verpleeghuisdeel van de Zinzia Zorggroep op het Oranje Nassau’s Oord, vertelt Jeroen Houben, adviseur bij Nelissen Ingenieursbureau. “Door de centrale energievoorziening zijn we voorbereid op de toekomst. De bedoeling is dat we alle gebouwen op het terrein vanuit deze centrale met duurzame warmte kunnen voorzien.”

De grootste uitdaging is het verduurzamen van de warmtapwatervoorziening

Op het terrein zijn twee nieuwe gebouwen gerealiseerd.

De nieuwbouw is met een GPR-score (Gemeentelijke Praktijk Richtlijn, red.) van 8 erg duurzaam. De basis daarvoor is een adequate thermische schil en hoogwaardige beglazing. Om aan de ambitieuze GPRscore te kunnen voldoen zijn daarnaast maatregelen als CO2-gestuurde ventilatie, warmteterugwinning, ledverlichting, zonnepanelen, luchtwarmtepompen en de bestaande houtsnipperketel toegepast. Energieneutraliteit ligt op deze manier binnen handbereik, legt Houben uit. “We zijn nog bezig met de aanvraag voor een zonnepark van ruim 2.500 m2 op het terrein, zodat we de instelling in principe energieneutraal kunnen maken.”

Nieuwbouw en renovatie Het verpleeghuis Oranje Nassau’s Oord van de Zinzia Zorggroep staat op een plek met geschiedenis. Het uitgestrekte landgoed in Wageningen was ooit eigendom van Koningin-moeder Emma. Zij besloot in 1898 dat er op haar residentie een sanatorium voor tuberculosepatiënten moest komen. Toen tuberculose langzaam verdween uit Nederland, werd het gebouw overgenomen door een verpleeghuis. Het oude sanatoriumgebouw staat er nog en is een rijksmonument. In de jaren negentig werd het huidige psychogeriatrisch verpleeghuis met zelfstandige woonruimten en kleinschalige woongroepen voor dementerende ouderen op het terrein gebouwd. Dat voldoet niet meer aan de eisen van de moderne tijd. Daarom besloot de organisatie tot nieuwbouw en een renovatie van het monumentale voormalige sanatorium. Op het terrein zijn twee nieuwe gebouwen gerealiseerd, een cirkelvorming gebouw van drie verdiepingen en zes woongroepen. Aan het bestaande monumentale booggebouw wordt een nieuw booggebouw gemaakt dat in het midden verbonden wordt

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Zinzia Zorggroep Architect: Mecanoo Architecten Adviseur installaties: Nelissen Ingenieursbureau W-installaties: WSI Techniek E-installaties: RTP Elektrotechniek Luchtbehandeling: Alko, Zehnder Warmtepompen: Ciat AQUACIAT ILD 600 en

met het rijksmonument uit 1898. Hierin komen nog eens acht woongroepen. Het ontwerp van de nieuwbouw sluit door zijn gebogen vorm goed aan bij het bestaande boogvormige gebouw en het landgoed in een bosrijke omgeving. Het terrein van Oranje Nassau’s Oord is glooiend en dat vormde een mooie uitdaging, vertelt Koen Heslenfeld van architectenbureau Mecanoo. “Het nieuwe

AQUACIAT POWER ILD ST0800 | totaal 260kW verwarming, 400kW koeling Cv-ketels: Remeha cascade 640kW Houtsnipperketel: 240 kW Zonnepanelen basis: 60 kWpiek, energieneutraal: 562 kWpiek

booggebouw heeft een begane grond die kleiner is dan de eerste verdieping doordat het gebouw het landschap volgt.”

Luchtwarmtepompen Naast de bestaande houtsnipperinstallatie wordt de energiecentrale gebouwd, waarin alle installaties van het terrein gecentraliseerd worden, vertelt Houben.

Installatie XL December 2019

VOOR EEN TOCHTVRIJ

BINNENKLIMAAT

WWW.PLAFAIR.NL

STEKERBAAR INSTALLEREN VAN VERLICHTING

DAT DOE JE NATUURLIJK MET ADELSCONTACT Waarom?

- Korte levertijden - Snelservice voor specials - Kleine verpakkingseenheden - Uitwisselbaar met het GST18-systeem - Persoonlijk advies en begeleiding

WWW.ADELSSTEKERBAAR.NL

ZORGGEBOUW

“Het hart van de energiecentrale wordt gevormd door twee luchtwarmtepompen. Daarnaast worden twee cv-ketels gehandhaafd voor de bestaande gebouwen en de houtsnipperketel die gevoed wordt met biomassa van het terrein. De cv-ketels en houtsnipperketel zullen na renovatie en nieuwbouw vooral dienen voor het verwarmen van warm tapwater en op hele koude dagen ondersteunen ze de warmtepompen. Bodemenergie was voor deze locatie geen optie, legt Houben uit. “In het voortraject hebben we ook onderzoek gedaan naar bodemenergie. Maar het terrein ligt grotendeels in een waterwingebied en de provincie heeft gedurende het ontwerpproces deze grens verder het terrein opgetrokken. Dat betekent dat we geen bronnen kunnen boren en bodemlussen beperkt mogelijk zijn. Daardoor werd bodemenergie te duur en hebben we als alternatief gekozen voor luchtwarmtepompen, die gelijktijdig kunnen koelen en verwarmen.”

Luchtbehandeling Het bestaande booggebouw uit 1898 diende vroeger als sanatorium voor tuberculosepatiënten. Tegenwoordig is het een dienstencentrum voor de zorginstelling waarin onder meer de administratie, maar bijvoorbeeld ook de tandarts gevestigd zijn. Het gebouw werd vroeger ten bate van de tuberculosepatiënten natuurlijk geventileerd, vertelt Houben. “We moeten de luchtbehandeling in het gebouw helemaal opnieuw aanleggen. De installaties in het bestaande gebouw zijn ontmanteld en in de kelder komt een nieuwe aansluiting voor de installaties die gevoed gaan worden vanuit het de energiecentrale. De radiatoren in de

bestaande bouw worden waar mogelijk gehandhaafd. Zowel de nieuwbouw als de bestaande bouw zijn nu voorzien van een moderne gebalanceerde luchtbehandelingsinstallatie met warmteterugwinning en CO2-sturing.”

een zorginstelling. De houtsnippercentrale biedt ons een mooi alternatief voor het verwarmen van water met biomassa die we ook nog op het terrein kunnen oogsten.”

Biodynamische verlichting Lage en hoge temperatuur Het voeden van bestaande en nieuwe gebouwen met warmte vanuit de centrale is complex, legt Houben uit. “We hebben te maken met verschillende technieken. De oude gebouwen vragen nog om hoogtemperatuurwarmte, bijvoorbeeld voor de radiatoren en het warm tapwater. De nieuwe gebou-

Op het terrein ligt een hoogtemperatuur- en een laagtemperatuurnetwerk

wen worden verwarmd met laagtemperatuurwarmte. Die stromen hebben we gescheiden en daarom ligt er op het terrein een hoogtemperatuurnetwerk en een laagtemperatuurnetwerk. Zo kunnen we alle installaties van de juiste temperatuur warmte voorzien en kunnen we bestaand en nieuw makkelijker verweven.” De grootste uitdaging van een complex als dit is volgens Houben het verduurzamen van de warmtapwatervoorziening. “Er is veel warm water nodig in

Elke woongroep krijgt een eigen voordeur waarmee een thuissituatie voor de bewoners gecreëerd wordt en ze een gevoel van zelfstandigheid ervaren. Door de nieuwe indeling van het terrein ontstaat een landschapstuin waar de cliënten met hun familie of de verzorgers vrij kunnen rondwandelen. In totaal komen er veertien woongroepen met maximaal negen bewoners in de nieuwe gebouwen. De privé-kamers hebben een eigen badkamer en een directe verbinding naar buiten. In een gemeenschappelijke ruimte hebben bewoners de mogelijkheid om andere bewoners te ontmoeten. Houben vertelt dat de dementerende ouderen gebaat zijn bij optimale condities van de binnenruimte. “In de woongroepen kunnen we bijvoorbeeld de kleur en intensiteit van de verlichting afstemmen op het bioritme van de bewoners. In feite bootsen we de daglichtsituatie na, ook na zonsondergang en op donkere, bewolkte dagen. Dat heet biodynamische verlichting en daarmee kunnen we stemmingswisselingen van de bewoners beïnvloeden, waarmee we dus op een technische manier de zorg ondersteunen.” Dat wordt bevestigd door Heslenfeld. “We hebben veel aandacht besteed aan kleurgebruik en vormgeving. We wilden een rustige omgeving creëren met zo min mogelijk prikkels.” Q

Het voeden van bestaande en nieuwe gebouwen met warmte vanuit de centrale is complex.

Installatie XL December 2019

ADVERTORIAL

Magnum Heating: altijd alert Magnum Heating loopt al bijna dertig jaar voorop als het gaat om vloerverwarming. Naast de traditionele watergevoerde soorten nemen tegenwoordig de elektrische varianten een belangrijke plaats in.

Het kantoor van Magnum Heating in Tholen.

Magnum is een Nederlands bedrijf dat opereert vanuit het Zeeuwse Tholen. Voor elke warmtevraag bieden ze een oplossing, van een imposant industrieel project tot de kleinste badkamer. Sales director Michael Utermark kan er uren over vertellen. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben in de afgelopen jaren echt iets neergezetâ&#x20AC;&#x2122;, zegt hij. â&#x20AC;&#x2DC;We hebben alles zelf in huis, tot en met de productie aan toe. Dat maakt dat we snel en adequaat kunnen reageren op wat er speelt in de markt.â&#x20AC;&#x2122; Een mooi voorbeeld komt voort uit de uitdagingen bij renovaties. Utermark: â&#x20AC;&#x2DC;Duurzaam renoveren betekent omschakelen naar laagtemperatuurverwarming en dan is vloerverwarming een logische stap. Omdat een betonvloer lang niet overal gestort kan worden, ontwikkelden wij een watergevoerde drogevloer-oplossing die overal toepasbaar is.â&#x20AC;&#x2122;

Ontzorgen De producten van Magnum Heating zijn in vrijwel alle groothandels in Nederland voor installateurs beschikbaar. Systemen en producten vinden hun weg naar de klant ook via de afdeling projectservices. Utermark: â&#x20AC;&#x2DC;Ontzorgen is daarbij het sleutelwoord. We realiseren afgiftesystemen voor het verwarmen en koelen van vloeren en wanden voor woningbouw en utiliteit en nemen daarbij alle werkzaamheden op ons. Dat begint bij het ontwerp en de calculatie, en het eindigt bij de oplevering van het project. Het is full service, van A tot Z.â&#x20AC;&#x2122; Een belangrijke tak van Magnum Heating is Safety. Utermark: â&#x20AC;&#x2DC;Denk aan het vorstvrij houden van hellingbanen, opritten et cetera. Het turnkey opleveren van de schakelkasten hoort daar ook bij.â&#x20AC;&#x2122;

Eigen studiedienst voor Big Foot Systems opstelframes op maat.

Lean & green

Opvallend aan Magnum Heating is de actieve houding. â&#x20AC;&#x2DC;We zijn inderdaad altijd alertâ&#x20AC;&#x2122;, beaamt Utermark. â&#x20AC;&#x2DC;We willen lean & green zijn, en daarin zelf de regie voeren. Ik moet zeggen dat dat aardig lukt, en dat we daar heel trots op zijn.â&#x20AC;&#x2122; Q

MAGNUM HEATING, Stevinweg 8, 4691 SM Tholen Tel: +31(0)166 â&#x20AC;&#x201C; 609 300 E-mail: info@magnumheating.nl Website: www.magnumheating.nl

Installatie XL December 2017

www.linum.eu LINUM EUROPE BV J Oosterparkweg 35H 2985 SX Ridderkerk Â&#x2122; 0180 46 35 88 Ă&#x201C; info-nl@linum.eu

ZWEMBAD THEMA: RIOLERING / POMPEN Energiezuinig - Warmtepomp - CV-ketels

Bewoners nemen initiatief voor energiezuinig zwembad Bewoners van het Friese plaatsje Workum wilden niet dat hun zwembad zou verdwijnen. Daarom namen ze het initiatief voor een nieuw zwembad, dat tegelijkertijd ook een nieuwe sporthal en andere functies combineert. Dat het energiezuinig moest worden, was voor het stichtingsbestuur van de Nije Rolpael wel duidelijk. Door Joop van Vlerken

Installatie XL December 2019

Eurolyzer STx serviceanalyser Een compleet instrument voor het afstellen en onderhouden van cv-installaties 3 3 3 3 3 Bezoek ons tijdens de VSK van 4 t/m 7 februari in de Jaarbeurs te Utrecht. Schrijf u in via onze website voor Gratis E-Tickets.

Kijk op euro-index.nl voor meer informatie en speciďŹ caties

www.moraarmatur.com/nl/

ZWEMBAD

“Het huidige bad zou gesloopt worden en dat zou betekenen dat er geen zwembad meer in Workum zou zijn. De bewoners van Workum hebben daarom stichting de Nije Rolpael opgericht. Ze wilden voorkomen dat deze voorziening uit het dorp zou verdwijnen.” Op deze manier verwoordt Sander Laheij van Slangen + Koenis Architecten de gemeenschapszin van het Friese plaatsje Workum (4.500 inwoners). Volgens Laheij was het interessant om op deze manier te werken aan een nieuw gebouw. “Normaal komt een gemeente met een heel pak papier, maar nu waren de eisen beperkt en konden we het samen met de bewoners in gaan vullen. Hierdoor was er voor ons ruim de gelegenheid om onze expertise in te brengen.”

Energiezuinig Een van de eisen van de stichting was een energiezuinig zwembad. Die eis is voor een zwembad niet eenvoudig in te vullen, legt Laheij uit. “Meestal lukt het nog wel aardig om de gebouwgebonden energie te compenseren. Maar met name de waterinstallatie van een

‘Als de warmtepomp het niet trekt, springen twee cv-ketels bij’

zwembad vraagt veel energie. De zwembadtechniek is energie-intensief. Het verbruik van energie hebben we geprobeerd zo laag mogelijk te houden, bijvoorbeeld door de toepassing van een trommelfilter.” Korné Kroneman, projectleider bij Hellebrekers Water & Leisuretechniek legt uit hoe zo’n trommelfilter werkt. “Al het water uit het zwembad stroomt over de trommelfilter, waarbij het ergste vuil wordt afgevangen. Zo worden de zandfilters, die verderop in het waterbehandelingsproces zitten en veel elektriciteit vragen, enorm ontlast. De kleinere zandfiltercapaciteit die nu nodig is, zorgt dus voor een reductie in energieverbruik. Bovendien wordt de trommelfilter zelf met hoge druk schoongespoeld, waardoor hierbij sprake is van weinig waterverbruik.”

Isolatie Er is veel gedaan om het gebouw goed te isoleren, vertelt de architect. “Het gebouw heeft een optimale isolatiegraad met onder meer driedubbel glas. In het zwembad zijn de gevels en het dak geïsoleerd met een rc van 8. In de sporthal is minder isolatie nodig, daar kunnen we met een rc-waarde van 4,5 toe. Daarnaast hebben we het gebouw zo compact mogelijk gemaakt, waarmee ook veel energie bespaard wordt. Het gebouw staat op de oude sportvelden en is split level. Je komt binnen op de eerste verdieping waar de entree en de horeca gevestigd zijn. Je kijkt dan omlaag de sporthal in en zit op hetzelfde niveau als het zwembadwater. Het bassin van het zwembad zit zo op maaiveldniveau waardoor we niet hoefden te graven.”

De zwembadtechniek is energie-intensief. Het verbruik van energie hebben we geprobeerd zo laag mogelijk te houden, bijvoorbeeld door de toepassing van een trommelﬁlter.”

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: Stichting de Nije Rolpael Architect: Slangen + Koenis Architecten Bouwkundig aannemer: Jorritsma Bouw Installateur: Hellebrekers Water en

Leisuretechniek Installatieontwerp: bbp advies Warmtepomp: Carrier Luchtbehandelingskasten: Rosenberg

Installatie XL December 2019

!& ! ($ ! " ! ) $ & #" # ! ) ! !" " "$& !% ) & ! ) & % ! ! $ '% # ! ) & "! ! ( % ' %& % & ,! & ! $ ( $ % ) !%& ( $*"$ ! ) "" $ ! ! & ! ! ! " # & & $ %& & &" "$ ! " & ! " ) $ ! !%& & "# ( $& ! (" % ""$ '!& ! $ (" ! !&

ZWEMBAD

Ook de oriëntatie van het gebouw is op de energieprestatie afgestemd, vertelt de architect. “De sporthal is op de koele noordkant gevestigd, terwijl in het zwembad met de oriëntatie op het zuiden juist veel daglicht en warmte binnenkomt.”

Aardgas Ook voor de verwarming van het zwembad zijn duurzaamheidsmaatregelen getroffen. Helemaal gasloos is de Nije Rolpael echter niet. Kroneman: “We hebben een warmtepomp van 50 kW ingezet voor de verwarming van het gebouw én voor de technische installaties die het zwembadwater verwarmen. Warmte wordt in eerste instantie door de warmtepomp opgewekt. Alleen als die het niet trekt, bijvoorbeeld op hele koude dagen, dan springen twee cv-ketels bij om het gebouw op temperatuur te houden. Daarnaast wordt ook aardgas gebruikt om het douchewater van de sportaccommodatie te verwarmen.”

Twee temperaturen Bij zwembaden zijn zowel de watertemperatuur als het binnenklimaat erg belangrijk. Want de zwemmers moeten het aangenaam hebben. Bijzonder aan het zwembad in de Rolpael is dat het twee temperaturen heeft, vertelt Kroneman. “Er is een klapwand in het bad geplaatst die op gezette tijden omhoog kan. Hierdoor is het mogelijk in het zwembad meerdere doelgroepen te bedienen. Zo kunnen aan de ene kant mensen baantjes trekken in koel water en kan aan de andere kant zwemles of aquajogging gegeven worden in water met een hogere temperatuur.”

Daarnaast zijn er in een zwembad altijd uitdagingen op het gebied van de vochthuishouding. Volgens Kroneman is het belangrijk om het klimaat van het zwembad te scheiden van de rest van het gebouw: “Het klimaat in het zwembad wil je niet in de rest van het gebouw. Daarom is het belangrijk dit goed te splitsen met behulp van luchtbehandelingskasten. Net als de waterbehandeling is de luchtbehandeling in zwembaden dagelijkse kost voor Hellebrekers.”

mogelijk mensen nodig zijn. Laheij: “Dat uit zich onder meer door een goed zicht door het gebouw. Hierdoor is het bijvoorbeeld mogelijk om de barfunctie met de balie te combineren.” Andere bijzondere aspecten van het ontwerp zijn de twee puntdaken. “Het gebouw staat op een markante plek in het dorp waar iedereen langs komt. Er staat ook een school naast met twee puntdaken, dus daar hebben we op aangesloten. Je kunt op deze manier ook duidelijk zien dat het een huis is voor de gemeenschap.” Door de schuine daken

Financieel De gemeente staat ﬁnancieel garant voor het nieuwe gebouw. De totale bouwkosten van het project bedragen 6,7 miljoen euro. Daarnaast draagt de gemeente bij in de vorm van een jaarlijkse exploitatiebijdrage van 450.000 euro. Maar meer dan faciliteren doet de gemeente niet, benadrukt Laheij. “De inwoners hebben de organisatie voor het bouwen van het nieuwe zwembad op zich genomen, met subsidie van de gemeente. De stichting bestaat geheel uit vrijwilligers, die ook de exploitatie van het nieuwe gebouw voor hun rekening gaan nemen.” De betrokkenheid van het bestuur van de stichting is een continu proces, legt Laheij uit. “Twee leden van het stichtingsbestuur zitten nog steeds bij de bouwvergaderingen aan tafel. Zij zijn vanuit de stichting verantwoordelijk voor de bouw en hebben daar in hun beroepen ook mee te maken.”

Puntdaken

‘De sporthal is op de koele noordkant gevestigd, in het zwembad met de oriëntatie op het zuiden komt veel daglicht en warmte binnen’ zijn er wel minder mogelijkheden om zonnepanelen toe te passen, geeft Laheij toe. “Maar duurzaamheid zit niet alleen in zonnepanelen. Je wilt ook een gebouw creëren waar de mensen een goed gevoel bij hebben en dat nog decennia mee kan. Daar hoort bijvoorbeeld ook een prettige akoestiek en voldoende lichtinval bij.” Q

Het ontwerp heeft Slangen + Koenis zo gemaakt dat er voor de exploitatie van het gebouw zo weinig

Er is een warmtepomp van 50 kW ingezet voor de verwarming van het gebouw én voor de technische installaties die het zwembadwater verwarmen.

Installatie XL December 2019

LUMIKOâ&#x20AC;&#x2122;S BIKKEL LED DIMMER 890300: DE KAMELEON ONDER DE DIMMERS.

Past zich aan op de aangesloten LED verlichting Onzichtbaar achter elke bestaande of nieuwe schakelaar te installeren

Minimale belasting van slechts 1W Voorzien van fase afsnijding

klemko.nl

INHOUD

Licht

Een uitgave van Installatie Journaal & Gawalo

Snel internet via het lichtarmatuur

In het Philips Stadion in Eindhoven is voor het eerst in Nederland een businessruimte voorzien van slimme armaturen. Deze zorgen niet alleen voor verlichting, maar ook voor een snelle internetverbinding. En dit is nog maar het begin.

Slimme parkeergarage opstap naar circulariteit

Financieel adviesbureau PwC wil tegen 2030 volledig circulair zijn. “Vanuit die ambitie ga je nadenken over hoe je de transitie kunt vormgeven. Circulaire verlichting is daarbij een belangrijk aspect.”

Apart hotel in Amsterdam

BOAT&CO is op de kop van het Reval-eiland in de nieuwe Amsterdamse woonwijk Houthaven een opvallende verschijning. Het complex is ontworpen om een ode te brengen aan de Amsterdamse School en een verbinding te leggen met het oude havenkarakter.

101

Niet de prijs, maar de kwaliteit doorslaggevend

Het nieuwe pand van ﬁetsfabrikant Van Raam werd begin dit jaar opgeleverd. Bijzonder bleek het razendsnelle tempo waarin moest worden gebouwd: negen maanden. Toch verliep het project vrijwel vlekkeloos.

104

Ledverlichting kleurt met de stemming mee

KLM heeft naar eigen zeggen de mooiste lounge ter wereld. Met een combinatie van natuurlijk licht en ledverlichting in een lichtwand van maar liefst 150 vierkante meter.

Licht XL December 2019

STADION Draadloos - WiďŹ - Armaturen

Snel internet via het lichtarmatuur

Het Philips Stadion in Eindhoven heeft een primeur in handen. Voor het eerst in Nederland werd een businessruimte voorzien van armaturen die niet alleen zorgen voor verlichting, maar ook voor een snelle internetverbinding. En dit is nog maar het begin. Door Evi Husson, Beeld: Frank van Beek/Signify

Installatie XL December 2019

STADION

De hoeveelheid apparaten die verbonden zijn met internet groeit met de dag. Naar verwachting zullen tegen 2020 ongeveer vijftig miljard apparaten verbinding maken met het internet. Steeds vaker gebeurt de gegevensoverdracht via draadloze systemen zoals wiﬁ (door middel van radiogolven of elektromagnetische straling). Met de verwachte groei aan verbonden apparaten zullen vraagstukken rond capaciteit, efficientie, beveiliging en beschikbaarheid steeds vaker in beeld komen. LiFi, wat staat voor Light Fidelity, kan een oplossing bieden. Het is een tweezijdige, draadloze breedband communicatietechnologie die zorgt voor een veilige en betrouwbare datatransmissie via licht. Data worden uitgewisseld via stabiele lichtgolven. Het zichtbare lichtspectrum dat daarbij wordt gebruikt is ongeveer duizend keer groter dan het volledige radiospectrum waardoor het capaciteitsvraagstuk niet aan de orde is. Daarnaast is dataoverdracht slechts mogelijk wanneer er een zichtlijn is tussen armatuur en ontvanger. Het licht gaat niet door muren heen waardoor er minder security-issues spelen. Het voordeel hierbij is ook dat omgevingen die gevoelig zijn voor radiofrequenties zoals ziekenhuizen of locaties waar wiﬁ-signalen erg zwak zijn, zonder problemen gebruik kunnen maken van deze technologie. Het zorgt voor een nieuwe vorm van draadloze communicatie.

Innovatiepartner In theorie klinkt het veelbelovend. Geleidelijk aan worden wereldwijd nu ook steeds meer proefprojecten opgezet. Het Philips Stadion in Eindhoven mocht in Nederland als eerste proeven van deze nieuwe technologie. Frans Peelen, key accountmanager public & sports van Signify in Nederland licht toe. “Afgelopen juni lanceerden we een nieuwe reeks LiFisystemen onder de noemer ‘Truliﬁ by Signify’, waarbij het systeem gebruik maakt van lichtgolven om een draadloze bidirectionele communicatie mogelijk te maken met snelheden die veel hoger liggen dan de meeste conventionele draadloze technologieën op de werkplek. Het Philips Stadion in Eindhoven zocht na de bekendmaking meteen contact met ons op. Het is een partner waarmee we op innovatiegebied regelmatig samenwerken. Zo installeerden we in 2015 in het stadion voor het eerst led-veldverlichting die voldoet aan de strenge eisen van internationale televisiezenders en sportfederaties. Met deze verlichting werd het stadion dertig procent energiezuiniger dan conventionele veldverlichting.”

LiFi-unit in armatuur In eerste instantie is gekozen voor de plaatsing van armaturen in een business ruimte van het stadion. Peelen: “Wil je een LiFi-netwerk opzetten, dan is een aantal randvoorwaarden nodig. Zo hebben we een optische draadloze zendontvanger ontwikkeld. Die kan in de armaturen worden ingebouwd of achteraf worden aangebracht. Het gaat momenteel om een klein kastje van ongeveer 2,5 bij 15 centimeter dat via een ethernetkabel is verbonden met het internet. In de businessruimte in Eindhoven hebben we de LiFi-

Light Fidelity is een tweezijdige, draadloze breedband communicatietechnologie die zorgt voor een veilige en betrouwbare datatransmissie via licht. Foto’s linkerpagina en hierboven: Frank van Beek/Signify.

Installatie XL December 2019

Leren, doen en ervaren

Het Kenniscentrum Noodverlichting biedt een compleet merkonafhankelijk trainingsprogramma om je kennis te verbreden of juist te verdiepen. Alles is afgestemd op jouw dagelijkse werkzaamheden. Blijf op de hoogte van alle nieuwe ontwikkelingen en schrijf je nu in voor ĂŠĂŠn van de vele trainingen in 2020.

kenniscentrumnoodverlichting.nl

STADION

unit in het plafond naast de armaturen geïnstalleerd. De installatie was met andere woorden vrij eenvoudig.”

USB-toegangssleutel De optische zendontvanger is één onderdeel dat nodig is om een LiFi-verbinding tot stand te brengen. “Voor de ontvangst van het LiFi-signaal is een USBtoegangssleutel (of dongle) nodig die, aangesloten op een laptop, fungeert als ontvanger en zender. Via een infraroodsignaal kunnen gegevens op hun beurt weer terug naar het armatuur worden gestuurd. In de praktijk betekent dit het volgende: iemand betreedt de business-ruimte, hij ontvangt een USB-toegangssleutel die hij aansluit op zijn laptop. Vervolgens zoekt de toegangssleutel connectie met de verlichting en ontstaat een stabiel netwerk.’ Voorwaarde is dat de persoon binnen het bereik van het armatuur is zodat de ontvanger het licht kan bereiken. ‘In het Philips stadion hebben we een aantal gebieden aangelegd van ongeveer 8 tot 9 vierkante meter.” Mocht een persoon zich in de ruimte verplaatsen, dan blijft de verbinding gegarandeerd. “Er is een naadloze overgang tussen elke armatuur zodat gebruikers vrij kunnen rondlopen.”

aanwezig is. Ze blijken vooral verrast over de snelheid en de stabiliteit van de verbinding en zien ook de potentie ervan.’ De usb-toegangssleutel is nog enigszins omslachtig. ‘We zijn daarom met de industrie in gesprek om deze toegangssleutel in de toekomst in apparaten te integreren en verwachten ook dat dit zal gebeuren.” Inmiddels wordt gekeken of ook in de persruimtes in het stadion en op het trainingscomplex van LiFi-technologie kunnen worden voorzien. Peelen: “Tegelijkertijd zijn we wereldwijd een honderdtal andere projecten aan het uitrollen met deze

techniek. De verwachtingen zijn hooggespannen. Met name op plekken waar er vaak een dicht netwerk van armaturen is, is het goed mogelijk om een goed LiFinetwerk op te zetten. Ook ziekenhuizen en kantoren waar de beschikbaarheid van wiﬁ niet altijd mogelijk is, zijn interessante locaties. We staan aan de vooravond van een grote verandering waarbij verlichtingsinfrastructuur niet alleen zorgt voor verlichting, maar ook voor een betrouwbare, veilige en snelle draadloze communicatie. Overal waar er licht is, is draadloze communicatie mogelijk.” Q

Snelheid en stabiliteit Niet alleen een stabiele verbinding is belangrijk. Ook de snelheid is een belangrijk aspect van deze technologie. “Momenteel is het mogelijk om tot 150 mbit/seconde internet te creëren. Deze snelheid is voldoende groot om gelijktijdig dertig 1080p HDTV-

‘Overal waar er licht is, is draadloze communicatie mogelijk’

Niet alleen een stabiele verbinding is belangrijk, ook de snelheid is een belangrijk aspect van de technologie. Foto: Frank van Beek/Signify.

Voordelen LiFi

films te streamen. De technologie om nog snellere data-overdracht te realiseren, blijft voortdurend in ontwikkeling waardoor de snelheid naar verwachting nog zal toenemen.’ Je kunt het overigens zien als een complementaire technologie met wifi, stelt Peelen. ‘Wanneer je nu vanaf een locatie met wifi naar buiten loopt, zal je device automatisch overschakelen op 3G of 4G. Zo moet je het ook zien met LiFi. Verplaats je je en ben je buiten het bereik van een lichtbundel die de LiFi-verbinding tot stand bracht, dan schakelt het apparaat automatisch over op wifi, dan wel 3G of 4G.”

Toekomst De armaturen in de business-ruimte zijn inmiddels getest en in gebruik genomen. “De eerste ervaringen zijn positief. Mensen vinden het interessant om met een nieuwe techniek in aanraking te komen. Bij binnenkomst worden ze erop gewezen dat deze techniek

Betrouwbaar - Het LiFi-spectrum is meer dan 1.000 keer zo groot als het radiospectrum, dus een tekort aan spectrum vormt niet langer een probleem. Het is ideaal voor drukke plaatsen zoals gebouwen met meerdere huurders, stations, luchthavens en openbare gelegenheden. - LiFi werkt goed op plaatsen waar radiofrequenties niet zijn toegestaan of interferentie met andere machines kunnen veroorzaken, zoals in sommige scholen, ziekenhuizen, vliegtuigen, industriële installaties, enz. - Het kan ook worden gebruikt in ruimten waar de radiofrequenties niet goed of helemaal niet werken, bijvoorbeeld onder de grond. Veilig - Liﬁ is even betrouwbaar en veilig als communicatie via kabel en is geschikt voor toepassingen waar gegevens veilig worden bewaard. - Het maakt gebruik van AES 128-codering, vereist een USB-toegangssleutel en heeft een extra ingebouwde beveiligingslaag omdat lichtgolven niet door muren heen kunnen dringen. Snel - LiFi is de enige draadloze technologie die in staat is om een gegarandeerde snelheid (tot meer dan 150 Mbps) te bieden, aangezien er geen interferentie is met andere radiocommunicatiesystemen.

Installatie XL December 2019

ADVERTEERDERSINDEX Kijk op pagina 70 voor het eerste deel van de adverteerdersindex.

Klemko Techniek BV Linum Europe BV

MAGNUM Heating

Niko Nederland

Orcon BV

54, 55

Remeha BV

Renson Ventilation NV

Saval BV SLV Nederland B.V. Technisch Handels Bureau Rensa BV

80, 81 108 36, 86

Technische Unie BV Centraal Kantoor

Ubbink BV

Vercoma Communicatie Systemen BV

Vihamij BV

Vloerverwarming Nederland BV Voltens BV Wasco Holding BV Wago Nederland Webasto Thermo & Comfort Benelux BV

14, 88

28, 29 16 62, 63 68 107

Webeasy BV

Wecycle

Winterwarm Heating Solutions BV

70, 94

Verlichting en Verwarming onder ĂŠĂŠn dak WinLed Lighting Solutions is in 2015 opgericht onder de paraplu van Winterwarm Heating Solutions. Winled biedt een compleet programma led armaturen voor bedrijfsmatige toepassingen: led lijnverlichting, led highbays, led plafondpanelen en led buitenverlichting. Kwalitatief hoogwaardige armaturen van Nederlandse makelij welke in eigen huis geproduceerd worden. Met de ervaren Winterwarm-organisatie als basis is WinLed hard op weg om een mooie positie in de Nederlandse ledmarkt te veroveren.

Er zijn al vele aansprekende projecten uitgevoerd in Nederland en BelgiĂŤ, van diverse ToyChamp speelgoedwinkels, een 20m. hoog magazijn van logistiek dienstverlener Dynamic in â&#x20AC;&#x2DC;s Heerenberg, het nieuwe europese distributiecentrum (88.000m2!) van sanitair groothandel Van Marcke (B) tot de bedrijfshal van Kingspan Insulation in Winterswijk waarvoor de montage en de uitgebreide verlichtings-aansturing ook door WinLed is geregeld. Vooral over de lijnverlichting, de Skyline serie, is men erg enthousiast: robuuste lijnverlichting met hoge lichtopbrengsten (tot 15.000 lm) en een hoge lm/W verhouding (tot 136 lm/W) welke eenvoudig te installeren ]LMQ 'H DOXPLQLXP SURË&#x2030;HOHQ ]RUJHQ YRRU HHQ uitstekende warmtehuishouding met relatief lage temperaturen wat de levensduur van de Nieuwsgierig? Kijk op www.winled.nl of armaturen sterk bevordert. www.winterwarm.nl WinLed ontzorgt de installateur door het WinLed Lighting Solutions en Winterwarm Heating maken van lichtplannen en advies te geven Solutions bieden een totaaloplossing voor het over toe te passen sensoren. Indien gewenst verwarmen en verlichten van bedrijfsgebouwen. regelt het bedrijf ook de montage. De jonge RUJDQLVDWLH LV Ë&#x160;H[LEHO HQ VSHHOW JUDDJ LQ RS GH vraag van de klant. Levertijden zijn kort; een deel van het assortiment ligt op voorraad bij de groothandel. Kortom, de voorwaarden zijn goed om verder te groeien.

PARKEERGARAGE THEMA: RIOLERING / POMPEN Circulair - Light-As-A-Service - Lichtmanagement

Eerste stap naar circulariteit met slimme parkeergarage Financieel adviesbureau PwC wil tegen 2030 volledig circulair zijn. â&#x20AC;&#x153;Vanuit die ambitie ga je nadenken over hoe je de transitie kunt vormgeven. Circulaire verlichting is daarbij een belangrijk aspect.â&#x20AC;? Door Evi Husson

Installatie XL December 2019

PARKEERGARAGE

Weergave van de dekking van de draadloze componenten. Groene zones geven garantie op een goed signaalontvangst.

verlichtingscomponent stuk is, laten shredderen en recyclen? Recycling voegt weinig waarde toe. Aan het hergebruik van onze bestaande armaturen hechtten we daarom veel waarde.” Daarnaast moet de toeleverancier de traceerbaarheid kunnen aantonen. “Hoe wordt het geproduceerd met welke (hergebruikte) materialen? Wat gebeurt er aan het eind van de levensduur? We zochten een partij die slim meedenkt en zo min mogelijk afval genereert maar tegelijkertijd aan de eisen kan voldoen en de veiligheid in acht neemt.” Die partij vond PwC in Lumeco. Verlichtingsadviseur Wouter Plomp van Lumeco licht toe: “Bestaande armaturen hebben we in de parkeergarages niet vervangen, maar omgebouwd. Alle interne elektronica (bedrading, lampvoeten, lichtbronnen etc.) werd verwijderd en gerecycled. Armaturen hebben we vervolgens voorzien van een renovatieset (Led TL PRO) waarbij de driver afzonderlijk van de ledbuis in ieder armatuur is geplaatst. Het grote voordeel van deze aanpak: De bestaande armaturen konden worden behouden. En dankzij de modulaire opbouw hoeft in de toekomst alleen het onderdeel dat stuk gaat, te worden vervangen. Zijn in een armatuur de ledjes stuk of geven ze na enige tijd niet voldoende licht, dan volstaat het uitwisselen van de ledstrip. De oude ledstrip kan eenvoudig terug naar de fabrikant worden gestuurd.” In de overeenkomst die werd gesloten, blijft Lumeco eigenaar van de verlichting. Het bedrijf zorgt daarbij niet alleen voor de levering en installatie van de verlichting maar blijft de komende tien jaar verantwoordelijk voor het licht. “Dit betekent dat ook aan het einde van deze periode er nog steeds voldoende licht moet worden geleverd. Slimme verlichting en een goed lichtmanagementsysteem is daarom erg belangrijk. In de garage zijn alle armaturen door externe drivers uitgerust met een uniek adres. De data die de armaturen en de aanwezige sensoren in de garages verzamelen, komen vervolgens terecht in twee controllers (per controller zijn er 256 adressen, red.) die op hun beurt communiceren met de server.”

Weergave van de signaalsterkte van de draadloze componenten om zwakke punten te detecteren en om voor

Lichtmanagement

optimalisatie te kunnen zorgen.

Uiteindelijk komt de verzamelde data terecht in het OSRAM Encelium Wireless systeem. Dit is een op software gebaseerd, geïntegreerd lichtmanagementsysteem dat dynamisch reageert op de veranderende kenmerken van een gebouw door de juiste hoeveel-

“Tegenwoordig worden maar al te vaak armaturen ingekocht die een bepaalde levensduur hebben. Gaat ledverlichting stuk, dan vervangt men vaak meteen het volledige armatuur. We moeten af van deze wegwerpcultuur. Vanuit de circulaire gedachte hebben we geen armaturen, maar licht nodig op een bepaalde plek met een bepaalde intensiteit en willen we daarbij zo min mogelijk afval creëren. Op die manier hebben we een tender opgesteld.” Aan het woord is Rob Klinkert, senior portfolio manager bij PwC. Omdat het plaatsen van circulaire verlichting best een uitdagende opgave is, werd gestart met een goed afgebakend project. In de parkeergarages van de gebouwen in Amsterdam en Rotterdam werd licht ingekocht in plaats van armaturen en lampen. Bij deze

Installatie XL December 2019

light-as-a-service-opzet blijft de leverancier eigenaar van de armaturen. “Naast circulariteit en light-as-aservice was het voor ons uiteraard ook belangrijk dat we energie zouden kunnen besparen, onder andere door van standaard TL-verlichting naar led over te gaan. Hiermee sla je een duurzaamheidsslag én creeer je tegelijkertijd meer budget.”

Eigenaar van de verlichting Al tijdens de tender bleek deze nieuwe aanpak een interessant leertraject. “Uit de voorstellen van potentiële partners bleek dat niet iedereen circulariteit op eenzelfde manier deﬁnieert. Het recyclen van oude armaturen is voor ons niet voldoende. Waarom zou je armaturen die nog goed zijn, waarvan alleen het

XL Installatiefeiten Opdrachtgever: PwC Project: parkeergarages kantoorgebouwen Rotterdam en Amsterdam Leverancier en installateur: Lumeco Geplaatste verlichting: Led TL PRO Lichtmanagementsysteem: OSRAM Encelium Wireless systeem

PARKEERGARAGE

heid licht te verschaffen wanneer en waar dat nodig is. Plomp legt uit wat dit concreet betekent voor de parkeergarages. “De garages hebben we ingedeeld in vooraf gedeﬁnieerde zones. Rijdt een auto een garage binnen, dan merkt een sensor dit op en zal de verlichting automatisch binnen de zone waarin de auto zich bevindt, op volle capaciteit gaan branden. In de zones eromheen zal de verlichting op de helft van de capaciteit branden. Rijdt een auto verder, dan schuift de zone waar de verlichting voluit brandt mee op als een regengordijn. In de overige zones van de garage is de verlichting gedimd tot 25 procent.” Op die manier zijn uiteindelijk vijf gradaties bepaald: 0, 10, 25, 50 en 100 procent. Plomp: “Na 23.00 uur gaat de verlichting naar nul om energie te besparen. Wordt in het trappenhuis of de hal beweging gedetec-

van aanwezigheidssensoren en slimme tijdschema’s waarbij op bijvoorbeeld feestdagen de verlichting anders is ingesteld. Voor kantooromgevingen waar daglicht aanwezig is kan het systeem worden afgesteld op zonsopgang en zonsondergang en daglichtregeling en is per ruimte persoonlijke controle mogelijk. Dit is in de parkeergarages niet van toepassing.” Variabele belastingverlaging (load shredding) is met het systeem eveneens mogelijk. “Deze optie biedt de mogelijkheid om in te stellen dat men niet boven een

bepaald verbruik uitkomt. Dreigt het verbruik boven deze grens uit te komen, dan worden bepaalde (vooraf bepaalde) zones automatisch geleidelijk gedimd. Dit is voor kantooromgevingen een erg interessante tool.” De verlichting in de parkeergarages is inmiddels opgeleverd en volledig circulair. Klinkert: ‘We hebben ontzettend veel geleerd van dit project, maar dit is nog maar het begin. We willen nu de stap maken naar de kantooromgeving en zullen daarmee beginnen met ons kantoor in Eindhoven.’ Q

“Recycling voegt weinig waarde toe’ teerd, dan zal alle verlichting automatisch naar tien procent gaan om te voorkomen dat iemand in een compleet donkere garage binnenstapt. Dit om het veiligheidsgevoel te verhogen. Op die manier proberen we de meest comfortabele en energiezuinige situatie te creëren.’ Alles vanaf het eerste moment perfect inregelen is niet mogelijk. “Bij de oplevering hebben we alles uitvoerig getest. Drie maanden later hebben we samen de bevindingen geïnventariseerd en is het systeem verﬁjnd afgesteld. Opnieuw drie maanden later herhaal je deze werkwijze. Op die manier heb je na een half jaar een geoptimaliseerde afstelling.”

Rapport over de werkelijk gevraagde lichtniveaus gedurende één week. De periode en de ruimtes om dit rapport te maken, zijn vrij te kiezen.

3D-kleurgradiëntvisualisatie Naast een ideale afstemming, levert de analyse van het gebruik veel voordelen op. “Met het systeem kunnen we data-analyses uitvoeren waaruit blijkt hoe zwaar producten worden belast en wanneer deze moeten worden vervangen, nog vóór ze stuk gaan. Ook defecten zijn realtime zichtbaar. De 3D-kleurgradiëntvisualisatie in het systeem laat daarnaast zien hoe efficiënt de installatie is. Het systeem zet daarbij een aantal strategieën in voor maximale besparing en energiemanagement. Denk daarbij aan het gebruik

In het schijfdiagram is te zien hoeveel energie er werd bespaard. Dit per strategie zoals daglicht, beweging, enzoverder.

Cloud Alle data wordt verzameld en opgeslagen in een cloud. Het systeem moet vanop meerdere locaties toegankelijk zijn. PwC is erg strikt op het gebied van veiligheid en het delen van gegevens. Er moest een aantal protocollen worden doorlopen om aan te tonen dat de verbindingen die werden gelegd voldoende veilig zijn, zodat geen onbevoegden bij de gegevens kan komen.

Graﬁsche weergave op plan van waar de grootste energiebesparingen werden gerealiseerd. De minder presterende gebieden worden hierdoor goed zichtbaar om eventueel acties te ondernemen voor verbetering.

Installatie XL December 2019

HOTEL Downlighters - Dimprotocol - Visuele Geleiding

Apart hotel in Amsterdam BOAT&CO is op de kop van het Reval-eiland in de nieuwe Amsterdamse woonwijk Houthaven een opvallende verschijning. Het complex is ontworpen door Kollhoff & Pols Architecten met als doel, een ode te brengen aan de Amsterdamse School en een verbinding te leggen met het oude havenkarakter. Door Evi Husson

Eyecatcher in het atrium zijn twee kroonluchters met bijna twee meter doorsnede en een hoogte van drie meter. Bouwkundig werden extra voorzieningen getroffen om het gewicht - ongeveer 180 kilogram te kunnen dragen. De armaturen werden voorzien van retroďŹ tlampen.

Installatie XL December 2019

HOTEL

BOAT&CO is een duurzaam, bijna geheel energieneutraal gebouw dat de BREEAM-ambitie Excellent heeft kunnen waarmaken. Massieve bakstenen vlakken worden afgewisseld met opvallend erkers en metalen dakkapellen. Niet alleen het gebouw zelf, maar ook de verlichting past in de stijl van de iconische Amsterdamse School.

Vrijheid van thuis Amsterdamse hotelgroep City ID heeft met BOAT&CO het fenomeen ‘Aparthotel’ geherdeﬁnieerd. Het is een plek die de vrijheid van thuis combineert met een designinterieur en het comfort van hotelservice. In het riante gebouw bevinden zich 82 hotelappartementen, 48 parkeerplaatsen in de parkeergarage, een wellness area met een rustgevend uitzicht over het water, een gym en een hoog atrium. In het atrium mengen de Houthavenaren en andere Amsterdammers zich met internationale gasten. Cafe Restaurant Vessel trekt ze naar deze plek. Het geheel is goed voor een vloeroppervlak van 7.800 vierkante meter. Het interieur van het complete hotel werd ontworpen door interieurarchitect Martin Brudniski Design Studio (MBDS) uit Londen. Ook het ontwerp van de armaturen namen ze voor hun rekening. Lichtontwerper Robert Jan Vos werd ingeschakeld om de interieurarchitect te begeleiden in het lichtontwerp, onder meer om aan de strenge BREEAM-voorwaarden te kunnen voldoen wat betreft verlichting. “MBDS heeft gedetailleerde armaturen ontworpen qua kleur- en materiaalkeuze. Ik moest erop toezien

Led is volwassen aan het worden

In het hele pand is in de publiekstoegankelijke gebieden - behalve in de parkeergarage - gekozen voor retroﬁtlampen met een bijzonder goede kleurweergave (CRI 90).

XL Installatiefeiten dat bij decoratieve armaturen de gewenste hoeveelheid licht, warmte en intensiteit ook uiteindelijk vanuit de theorie in realiteit zou worden omgezet. Correcties op armaturen en de keuze van de lichtbronnen was af en toe nodig.” Vos geeft een voorbeeld. “Het oorspronkelijke idee was om in de hotelgangen alleen wandarmaturen toe te passen. Uiteindelijk hebben we in goed overleg hier ook extra basisverlichting toegepast - compacte downlighters boven de deuren - zodat men eenvoudig ‘s avonds het deurslot kan vinden. Om alles toch een geheel te laten vormen, hebben we gekozen voor dimto-warm lichtbronnen om de visuele geleiding en het ritme dat we op de wand wilden creëren, te kunnen waarborgen. Vanuit een groot deel van de gangen kijk je uit op een atrium waar veel daglicht binnenvalt. Om het verschil met het atrium niet te groot te maken, brandt er overdag in de gangen licht met een warm witte kleur en een hoog lichtniveau. In de avond wordt het licht gedimd en is de lichtkleur zeer warm wit. Wanneer je dan vanuit het atrium naar delen van de

Bouwperiode november 2017 – medio 2019 Architect: Kollhoff & Pols Architecten, Den Haag Interieurontwerp: Martin Brudnizki Design Studio (MBDS) uit Londen Ontwikkelcombinatie: IQNN, City ID Group en Vink Bouw Bouwbegeleider: ABC Nova Installatieadviseur: Techniplan Adviseurs

gangen kijkt, zie je een zachte warme kleur die niet verstoort maar juist ondersteunt alsof het bij het atrium hoort.’

Functionele verlichting Ook in de bereidingskeuken, waarop je vanuit het restaurant zicht hebt - is voor veel decoratieve verlichting gekozen en mocht de functionele verlichting zo weinig mogelijk storend werken. “Vanuit het restaurant moet je het gevoel krijgen dat je niet in een

Duurzaamheidsadviseur: Metabolic Constructeur: Pieters Bouwtechniek Kostendeskundige: Basalt Bouwadvies Verkoopadviseur: CBRE Hotels Lichtontwerper: Robert Jan Vos Lichtontwerp en -advies E-Installateur: Schoonderbeek Installatie B.V. W-Installateur: J.C. Kersbergen

koude ruimte kijkt, maar dat de keuken bij het restaurant hoort. Echter, op de werkbladen in de keuken was 500 lux vanuit BREEAM een harde eis. Daarom is op die plek gekozen voor heel goed afgeschermde armaturen waarbij je nauwelijks helderheid ziet aan het plafond. De downligters hebben een hoge kleurweergave en warme lichtkleur en projecteren heel gericht op het werkblad. Op die manier bereik je dat er eigenlijk alleen gereﬂecteerd licht van het lichtblad komt en je nauwelijks ziet dat het licht uit het plafond

Installatie XL December 2019

HOTEL

komt. Je blijft heel dicht bij de context en de sfeer van het restaurant.”

Kleurweergave Bijzonder aan het project was ook de hoge kleurweergave voor retroﬁttoepassingen. “In het hele pand is

in de publiekstoegankelijke gebieden - behalve in de parkeergarage en dergelijke - gekozen voor retroﬁtlampen met een bijzonder goede kleurweergave (CRI 90) wat voor horeca-hotelprojecten vrij uniek is. Door deze keuze komen de houttinten erg goed naar voren.”

Tegelijkertijd is er gekozen voor eenvoudige armaturen. “De armaturen zijn relatief goedkope oplossingen die eenvoudig zijn te installeren en te onderhouden terwijl toch mooie effecten kunnen worden bereikt. Led-oplossingen bieden tegenwoordig ontzettend veel optische mogelijkheden. We zijn de tijd dat fabrikanten vooral de efficiency van ledverlichting benadrukken in marketingcampagnes voorgoed voorbij. Led is volwassen aan het worden waardoor steeds meer mogelijk wordt zonder noodzakelijk diep in de buidel te tasten.”

Dimmen In het project is daarnaast erg veel aandacht besteed aan de kleurtemperatuur bij het dimmen. “In ieder hotelappartement hangt boven het keukenblad functionele verlichting. Hier zijn we uitgegaan van een warm witte lichtkleur met 2.700 kelvin. Boven de eettafel is dit maximaal 2.600 kelvin en bij sfeerverlichting gebeurt het terugdimmen tot een zeer warm witte lichtkleur van 2.100 kelvin”, zegt Vos. “Aangezien de lampen ook erg diep moeten kunnen dimmen en daarbij geen ﬂikkering mag optreden, heeft de installateur de verschillende typen lampen apart getest en zijn dimprotocol erop afgestemd.” Dit gebeurde met KNX-dimactoren van het fabricaat Gira.

Uitdagingen

In ieder hotelappartement hangt boven het keukenblad functionele verlichting.

Vanuit een groot deel van de gangen kijk je uit op een atrium waar veel daglicht binnenvalt. Om het verschil met het atrium niet te groot te maken, brandt er overdag in de gangen licht met een warm witte kleur en een hoog lichtniveau.

100

Installatie XL December 2019

Ron van Lierop, projectleider bij Schoonderbeek installatietechniek is enthousiast over het verloop van het project. “Er waren voor ons weinig uitdagingen, wat vrij uniek is voor zo’n omvangrijk project. De hoteleigenaar is ook eigenaar van Zuidblok in Amsterdam dat we eerder hebben gerealiseerd. De ervaringen die we daar hebben opgedaan, konden we meteen meenemen in dit project.” Van Lierop geeft een voorbeeld. ‘In het vorige project werden bijvoorbeeld lichtbronnen geleverd door de opdrachtgever welke niet werkten op onze dimmers. Bij BOAT&CO is hier expliciet op gelet, zijn de lampen met een dimprotocol getest en werd ook een lichtadviseur in de arm genomen.’ Naast opgedane ervaring bleek ook de werkvoorbereiding een belangrijke rol te spelen in het verdere traject. “Vanaf het moment dat wij bij het project werden betrokken, was al veel informatie beschikbaar. Aan de hand van de verstrekte gegevens en wensen konden we een basisopzet maken inclusief een ruimtestaat met daarin vermeld het aantal gewenste elektrische voorzieningen. Hierop kwamen uiteraard nog wijzigingen, maar dit gebeurde voor het overgrote deel voor de aanvang van de installatiewerkzaamheden. Daar ligt wellicht de grootste winst.” Ook tijdens het project werd weinig gewijzigd. “In veel prestigieuze projecten moet je rekening houden met wijzigingen die gedurende het project worden doorgevoerd door voortschrijdend inzicht. Dat was in dit project vrijwel niet het geval, wat vrij uniek is. Dat zorgde er dan ook voor dat wij conform planning de werkzaamheden konden uitvoeren. Een goede voorbereiding, heldere communicatie en het nakomen van afspraken hebben geleid tot weinig kopzorgen, en vooral ook tot een prachtig resultaat.” Q

NIEUWBOUW THEMA: RIOLERING / POMPEN Led - Levensduur - Lichtsterkte

Niet de prijs, maar de kwaliteit doorslaggevend bij verlichting ďŹ etsfabrikant Het nieuwe pand van ďŹ etsfabrikant Van Raam werd begin dit jaar opgeleverd. Bijzonder bleek het razendsnelle tempo waarin moest worden gebouwd: negen maanden. Toch verliep het project vrijwel vlekkeloos. Door Evi Husson

Installatie XL December 2019

101

NIEUWBOUW

Fietsfabrikant Van Raam uit Varsseveld betrok 1 januari 2019 een volledig nieuw pand. Negen maanden eerder startte de bouw. In razendsnel tempo moest een nieuwe slimme fabriek worden gebouwd. “Wij zijn fabrikant van unieke aangepaste ﬁetsen. Door de groei van de afgelopen jaren en een verwachte groei voor de komende jaren, was het bedrijf toe aan een nieuwe, moderne productieomgeving. Het nieuwe pand moest worden voorzien van een grote showroom, productiehal, spuiterij, montagehal, serviceafdeling en kantoorruimte”, zegt Peter Heinen, projectleider nieuwbouw bij Van Raam. Doel was om het pand zo efficiënt en duurzaam mogelijk in te richten. “Zo liggen op het dak 1.608 zonnepanelen en hebben we 25 bronnen in de grond laten boren tot honderddertig meter diepte om gebruik te kunnen maken van aardwarmte. Ook werd ongeveer dertig kilometer vloerverwarming aangelegd en hebben we veel geïnvesteerd in isolatie en triple glas. Op die manier proberen we het gebouw zoveel mogelijk op temperatuur te houden en zijn we voor ongeveer 85 procent zelfvoorzienend qua energie”, zegt Heinen. Aan de duurzaamheid van het pand droeg ook de ledverlichting bij.

Hemelwaterafvoer en ledverlichting Het voordeel van een volledig nieuw pand, is dat je met een blanco vel kunt beginnen. Heinen: “Er werd eerst gekeken naar de logistieke stromen en daarmee werd het pand bedacht. Vanaf het begin hebben we Heva Klimaat & Installatie bij het project betrokken. Zij zaten samen met ons, de architect en aannemer mee aan de tafel en hebben zowel de W- als de E-installatie op zich genomen.” André Diepenbroek, directeur van Heva: “Als je vanaf het begin bij een dergelijk betrokken wordt, kun je vóór de bouwfase begint nog zaken aangeven die moeten worden aangepast. Door dit snelle ingrijpen, liggen de kosten die je achteraf maakt ook veel lager.” Diepenbroek geeft een voorbeeld. “Nadat de logistieke stromen van de productie waren vastgelegd, konden we de locatie van de verlichting bepalen. Op de eerste tekeningen was de hoogte van de inpandige hemelwaterafvoer niet helemaal duidelijk. Om schaduweffecten te voorkomen, hebben we nauwkeurige berekeningen doorge-

Voor zowel de productielocatie als de kantoorruimtes waren goede lichtomstandigheden erg belangrijk. Er is gekozen voor minimaal 500 lux.

Installatie Feiten Opdrachtgever: Van Raam Aalten B.V. Locatie nieuwbouw: bedrijventerrein Hofskamp Oost fase II (Guldenweg 23, 7051 HT Varsseveld) Architect: ERS architekten Terborg Aannemer: KlaassenGroep B.V. Installateur: Heva Klimaat & Installatie Leveranciers verlichting: Van Egmond en WinLed

Installatie XL December 2019

102

Projectleider nieuwbouw (Van Raam): Peter Heinen Grootte van het pand: 13.500 m2 / grootte van de grond: 25.000 m2 Verhuizing naar nieuwe gebouw: december/ januari 2019

Noodverlichting De noodverlichting werd, net als alle andere verlichting, uitgevoerd in led. Er werd gekozen voor zo klein mogelijke inbouwarmaturen die zo weinig mogelijk opvallen. Ieder jaar zal deze verlichting worden gecontroleerd.

Spuiterij In de bedrijfshallen, net als in de kantooromgeving en showroom is er gekozen voor verlichting met 4.000 kelvin als kleurtemperatuur. In de spuiterij is gekozen voor 6.000 kelvin, omdat de kleurweergave hier bijzonder goed moet zijn.

NIEUWBOUW

voerd. Alles moest exact passen om te voorkomen dat de afvoer onder de verlichting door zou gaan. Uiteindelijk hebben we eventuele problemen achteraf hiermee voorkomen.”

Lichtsterkte en levensduur Bij de keuze van de ledverlichting bleek de prijs niet het belangrijkste aspect. Diepenbroek: “Voor zowel de productielocatie als de kantoorruimtes waren goede lichtomstandigheden erg belangrijk. Zowel in de kantoorruimte als in de productie is gekozen voor minimaal 500 lux. Te weinig licht zorgt er immers voor dat je sneller moe wordt en de concentratie daalt. In de kantooromgeving hebben we daarnaast gekozen voor beeldschermvriendelijke verlichting.” Naast de lichtsterkte was de levensduur doorslaggevend voor de keuze van de armaturen. Diepenbroek “Samen met onze leverancier (Van Egmond, red.) hebben we gekeken naar verlichting met een lange levensduur en opbrengstgarantie. Er is ontzettend veel aanbod op de markt, waaronder ook veel goedkope armaturen. Maar als de helft van de verlichting het na een aantal jaren niet meer doet, heb je er weinig aan of komt dit je veel duurder te staan. Daarom zijn we met onze leverancier overeengekomen dat tachtig procent van de armaturen na 80.000 branduren, nog moeten werken. Halen we dit niet, dan kunnen we de leverancier hierop aanspreken.”

Snelle montage In de productie werd voornamelijk gekozen voor lijnverlichting die eenvoudig was te monteren. “De armaturen waren kant-en-klaar voorbedraad. De montage ervan hebben we bij de leverancier neergelegd omdat zij deze producten het beste kennen en we gebaat waren bij een snelle montage.” Heinen vult aan: “We hadden een erg ambitieus plan om in een bijzondere korte periode alles te realiseren en te verhuizen.

Het volledige project een aantal maanden vertragen was namelijk geen optie. Ons doel was om juist in de kerstperiode de grote verhuizing van de machines te laten plaatsvinden. Bepaalde machines hebben een enorme omvang. Al een jaar voor de verhuizing hebben we gespecialiseerde partijen vastgelegd die ons hierin konden ondersteunen. Uitstel zou gelijkstaan aan omboekingskosten en een vertraging van minstens een half jaar aangezien alles dan opnieuw zou moeten worden georganiseerd. Heinen: “Daarom werden we gedwongen bepaalde keuzes te maken zodat we die planning konden halen.” Er werd voor gekozen de showroom en buitenverlichting later op te leveren dan de overige gebouwonderdelen.

In de kantooromgeving is gekozen voor beeldschermvriendelijke verlichting Heinen: “Wat de buitenverlichting betreft hebben we pas in een laat stadium onze keuze gemaakt.” Diepenbroek: “De keuze viel uiteindelijk op ledverlichting die bij afwezigheid zou dimmen tot ongeveer 25 lux en zodra beweging werd gedetecteerd zou branden tot 150 lux. De buitenverlichting wordt net als de spreekruimtes waar de verlichtingssterkte afhankelijk is van het gebruik, bestuurt met Dali. De overige verlichting op de nieuwe locatie maakt geen gebruik van Dali. Hier schakelt een centraal gebouwbeheerssysteem de verlichting waarbij sensoren en infrarood de aanwezigheid van mensen detecteren. Op die manier wordt zo min mogelijk energie verbruikt.”

Er is naar energiebesparing gekeken, maar tegelijkertijd ook naar de hoeveelheid licht.

Tijdlijn nieuwbouwproject April 2017: bekendmaking verhuizing Van Raam December 2017: 2,5 hectare grond gekocht op de Hofskamp. Maart 2018: Vergunning verleend en het eerste werk aan het terrein (bomen gekapt en 1e voorzieningen zoals water en stroom gerealiseerd) Ook de aannemer werd bekendgemaakt (KlaassenGroep). April 2018: 1e schep in de grond piketpalen zijn geplaatst, start graafwerkzaamheden, bronbemaling aangebracht, bouwunits geplaatst, bekisten gemaakt en voorbereidingen getroffen om beton te storten. Mei 2018: verlaging spuiterij en storten beton. Juni 2018: straalkast put, plaatsen betonnen palen + stalen balken en installatiewerkzaamheden, plaatsen betonnen wanden magazijn. Juli 2018: dak spuiterij, wanden en vloeren kantoren, wandbeplating en dakplaten magazijn, opbouw spuiterij ruimte en montagehal. Augustus 2018: bouw productiehal, 2e verdieping (3e bouwlaag), starten met storten beton. September 2018: vloerverwarming, muren metselen, installatiewerkzaamheden, laaddocks Oktober 2018: Meiboom gezet door personeel Van Raam, start bestrating, afbouw. December 2018 / januari 2019: verhuisd naar nieuw gebouw aan de Guldenweg 23 in Varsseveld. April 2019: Van Raam logo siert voorkant nieuwe ﬁetsenfabriek in Varsseveld. Bewegwijzering buitenkant pand gemonteerd.

Gelijke hoogte Ook de showroomverlichting werd pas later geplaatst. Heinen: “De betonvloer is hier later gelegd, waardoor alle werkzaamheden die daarop volgden eveneens opschoven.’ Diepenbroek: ‘De showroom werd voorzien van hangarmaturen. Hierbij was het belangrijk dat deze op dezelfde hoogte zouden hangen. Afwijkingen zou je meteen kunnen vaststellen vanop de galerij met balustrade op de eerste verdieping. Met stellingen en door gebruik te maken van lasers, was dit eenvoudig uit te voeren.” Terugblikkend op het project zijn zowel Heinen als Diepenbroek erg tevreden. Heinen: “De jarenlange samenwerking met Heva heeft bijgedragen aan de snelle oplevering van het project. André was altijd zelf aanwezig tijdens de vergaderingen. Omdat hij ons bedrijf zo goed kent, kon hij ook aangeven wat voor ons de beste keuze was en hoefden we zelf geen speurwerk te doen.” Diepenbroek vult aan: “De samenwerking was erg prettig. Bijzonder bij dit project is ook dat bij de keuze voor de armaturen niet de prijs maar de kwaliteit doorslaggevend was. Dat zie je niet heel vaak. Er is naar energiebesparing gekeken, maar tegelijkertijd ook naar de hoeveelheid licht. Die combinatie heeft geleid tot een duurzame keuze wat uiteindelijk leidt tot een duurzamere, schonere toekomst.” Q

Installatie XL December 2019

103

LOUNGE Natuurlijk Licht - Led-lichtwand - Dali

Lisa Hassanzadeh: “Belangrijk in de lounge is om de gasten zich thuis te laten voelen en een gezellige sfeer te creëren. Tegelijkertijd is ook functioneel licht belangrijk zodat ze zonder problemen bijvoorbeeld de krant kunnen lezen. Het was even zoeken naar een goede balans, maar hierin zijn we volgens mij zeker geslaagd.”

Ledverlichting kleurt met de stemming mee KLM heeft naar eigen zeggen de mooiste lounge ter wereld. Met een combinatie van natuurlijk licht en ledverlichting in een lichtwand van maar liefst 150 vierkante meter. Door Evi Husson

104

Installatie XL December 2019

LOUNGE

KLM vierde 7 oktober haar honderdste verjaardag. Het is de oudste luchtvaartmaatschappij ter wereld die nog steeds onder haar eigen naam opereert. Afgelopen maanden werd ook de KLM Crown Lounge vernieuwd. “Het doel was om de mooiste lounge ter wereld te maken, mét een Nederlandse uitstraling – het beste wat Nederland te bieden heeft wordt hier gevierd“, zegt Lisa Hassanzadeh, partner bij Concrete en projectarchitect voor de KLM lounge. “De lounge is ingedeeld in vier gebieden, waarvan de karakteristieken allemaal te maken hebben met Nederland, waarbij een grote trap – ‘Dutch Mountain’ - de eerste en tweede verdieping verbindt. De entree van de lounge heeft de vorm van een huis met daarin een marmeren balie die samen met de erboven hangende lampen het logo van KLM vormt. De entree bereik je met een roltrap die is omringd door glaswanden. Deze zijn voorzien van ongeveer tienduizend van de alom bekende KLM-huisjes. De glaswanden van de liftschacht zijn voorzien van ledverlichting die van kleur veranderen volgens de stemming van de dag.”

Veel natuurlijk licht Bijzonder aan de lounge is dat aan één zijde veel natuurlijk licht aanwezig is. Gasten hebben zicht op de vliegvelden. Verderop in de lounge is er geen natuurlijk daglicht. “Daarom hebben we ervoor gekozen om een lange lichtwand van zo’n vijftig meter lang en drie meter hoog te plaatsen die wederom van kleur verandert in de loop van de dag.” Lichtontwerper Mathijs Sommeijer van Deerns vult aan: “De wand moest het verloop van het licht van zons open ondergang weergeven. Dit betekende ’s ochtends meer blauw licht en ’s avonds meer warm sfeerlicht.” De overgang moest heel geleidelijk plaatsvinden. “Dit was technisch niet heel eenvoudig te realiseren. De glaswand bestaat uit verticale mat glas panelen. Daarachter zit een holle ruimte, met daarachter de bouwkundige achterwand waarop pixelboards met ledpuntjes zijn gemonteerd. Om een goede gelijkmatigheid te krijgen, bleek de afstand tussen de leds onderling, maar ook de afstand tussen de pixelboards en de wand erg belangrijk. Zitten de leds bijvoorbeeld te dicht bij de glaswand, dan zie je in je lichtweergave kleine lichtpuntjes. Uiteindelijk hebben we na enige tests bij de fabrikant besloten om een speciaal lensje op de ledjes te plaatsen zodat

Zelfde lichtkleur Alle armaturen worden via Dali bestuurd, bediend en gedimd. Er is bij de verlichting heel goed gelet op de lichtkleur van alle armaturen. Tom Boere: ‘“lles heeft qua uitstraling dezelfde lichtkleur. Vaak zie je bij grotere projecten dat er onderling toch verschillende lichtkleuren zijn, omdat er met meerdere types en merken wordt gewerkt. Bij dit project hebben we steeds op gehamerd dat de juiste lichtkleur zou worden geleverd. Door kwalitatief hoogstaande leds te kiezen is dit ook goed gelukt.”

De verlichting in de glazen wand rond de liftschacht en roltrap-

Feest bij de KLM. De luchtvaartmaatschappioj vierde 7 oktober j.l.

pen aanbrengen was niet eenvoudig.

haar honderdste verjaardag.

Samenwerking W&E noodzakelijk De lounge bestaat gedeeltelijk uit de renovatie van het oude pand en een deel nieuwbouw. Johan Boere, Projectleider Uitvoering ULC Installatietechniek: ‘In het bestaande pand bleek de ruimte die was voorzien voor kabels en technische zaken erg krap voor de techniek die tegenwoordig wordt gebruikt. Zo bleek er op een bepaalde plek niet voldoende ruimte voor zowel de hemelafwatering als de kabelgoten. Wat op een tekening stond, kwam niet volledig overeen met wat we werkelijk achter de plafonds tegenkwamen. Samen met de werkvoorbereiders zijn we tot een oplossing gekomen. De bestaande hemelwaterafvoer is omgeleid. Dit had bouwkundig nog wat gevolgen aangezien hiervoor de hemelafwatering doorheen een stalen balk moest worden geleid, maar door een goede samenwerking van alle betrokken partijen zijn we tot een oplossing gekomen.’

het licht zich meer verspreidt. Daarnaast hebben we de dichtheid van de leds iets vergroot om het juiste effect te creëren.” Het naar voren halen van de wand was niet gewenst vanwege het opofferen van kostbare loungeruimte. De testfase was bij dit deelproject erg belangrijk. “We wilden voorkomen dat na het plaatsen van de glazen wand een aantal pixels het niet zouden doen aangezien je dan donkere vlekken in het geheel zou krijgen. Om horizontaal een opkomende zon te kunnen creëren moesten we nauwgezet inregelen en programmeren. Dat was nog een behoorlijke klus als je je bedenkt dat de wand vijftig meter lang en drie meter hoog is.”

Installatie lichtwand Ook de installatie was een uitdaging , zegt installateur Tom Boere, destijds werkzaam bij ULC Installatietechniek. “In de wand zitten diverse deuren en ramen waardoor de panelen rondom deze uitsparingen moesten worden geplaatst. Een aantal deuren bleek bouwkundig op een andere plaats te zijn gepositioneerd waardoor we met de panelen wat van locatie moesten wisselen om alles goed passend te maken. Elektrisch gezien sloten we de panelen aan elkaar met connectoren. De voeding en Dali-besturing hadden we vooraf al voorbereid, maar de uitvoering bleek toch net wat lastiger. In een bouwsituatie ben je namelijk afhankelijk van de omgevingsomstandigheden zoals bouwstof en dergelijke. Maak je geen zuivere connectie, dan werkt een ledstrook niet. Gelukkig hebben we uitvoerig getest vóór de ledpanelen achter de wand verdwenen. Met een goed resultaat, we hoefden na oplevering geen enkel paneel uit de wand te verwijderen.”

De verlichting in de glazen wand rond de liftschacht en roltrappen aanbrengen was evenmin eenvoudig. “Op deze plek hadden we veel last van statische ontlading. De werknemers moesten op stellingen werken en zichzelf continu met een polsband met snoertje verbinden aan aarde om te voorkomen dat ze een statische ontlading zouden krijgen zodra ze een paneel zouden beetpakken. Maar het resultaat mag er zijn!”

Veiligheid Veiligheid had tijdens het project de hoogste prioriteit. Johan Boere, Projectleider Uitvoering ULC Installatietechniek geeft uitleg: “Belangrijk is dat het werk te allen tijde veilig wordt uitgevoerd. Schiphol stelt daarnaast extra veiligheidseisen die op andere locaties niet aanwezig zijn.” Zo krijgen alleen monteurs die zijn aangemeld en gescreend een pas die toegang verleent tot de locatie. “De monteurs moeten daarvoor wel nog zoals gebruikelijk iedere ochtend langs de douane. Ingewikkelder wordt het wanneer je bijvoorbeeld een toeleverancier die even langskomt om iets toe te lichten, op de locatie wil toelaten. Daarvoor moest ik als begeleider met hem mee om überhaupt aan deze kant van Schiphol te kunnen komen, terwijl ik gedurende zijn bezoek niet van zijn zijde mag wijken.” Overigens zijn niet alleen de helm en veiligheidsschoenen verplicht, maar ook handschoenen en een veiligheidsbril. “Dat maakt het werk af en toe wat lastig in de afbouwfase om schroeven te plaatsen. Kunststof veiligheidsbrillen vertekenen eveneens het beeld enigszins. Deze veiligheidseisen, samen met de tijdsdruk maken het wel spannend.” Q

Installatie XL December 2019

105

MIDDEN IN DE TOEKOMST JE ZIET HET OP VSK

GRATIS TOEGANG? GA NAAR VSK.NL.

4 T/M 7 FEBRUARI JAARBEURS IN UTRECHT

Laadstations van Duitse topkwaliteit! ADAC

Elektricien.org

Plus X Award 2019

“Betrouwbaar, veilig en zeer gebruiksvriendelijk

“De goedkoopste laadpaal is in ons vergelijk ook de beste laadpaal”

“Categorie hoge kwaliteit, design en gebruikersvriendelijk”

Laad zorgeloos met de Webasto Pure

Laad slim met de Webasto Live

•

Krachtig en veilig laadstation

•

Krachtig en veilig laadstation

•

Snel en efficient

•

Snel en innovatief

•

Compatibel voor alle voertuigen met

•

Compatibel voor alle voertuigen met

een type-2 stekker

•

Comfortabel opladen

•

Perfect voor netwerkbediening

•

Leverbaar in 11kw en in 22kw variant

•

Klaar voor de toekomst

Vanaf € 595,00

•

Intelligent oplaadmanagement

(incl. btw, excl verzending en installatie)

•

Bedienbaar via een Webasto app

•

Leverbaar in 11kw en in 22kw variant

Vanaf € 1595,00 (incl. btw, excl verzending en installatie)

www.webasto-charging.com

NIEUW

BIG WHITE 2020 NIEUWE CATALOGUS NIEUWE COLLECTIE

Nieuw! A5 pock et formaat

Meer dan 3200 verlichtingsproducten voor woningen, kantoren, winkels en horeca zijn terug te vinden in de BIG WHITE 2020 catalogus. Neem een gratis exemplaar mee bij uw elektrotechnische groothandel of vraag er een aan via www.slv.com.