Gawalo Nr. 4 2022

VAKBLAD VOOR INSTALLATEURS: VERWARMING - SANITAIR - KLIMAAT

www.gawalo.nl Meer aandacht luchtbehandeling en ventilatie p. 08 Warmteopslag voor duurzame warmte p. 10 Wat is koolstofdioxide? p. 18 Koudemiddelen p. 24 Luchtdichtheid ventilatiesystemen p. 28 Opmars warmtenet p. 34 EU wil van f-gassen af p. 39

LUCHTBEHANDELING Wrijving, lekverliezen, isolatie

N°04 Jaargang 34 Juni 2022

p. 20

VERWARMING Thermostaten in de praktijk p. 14

THEMA Luchtbehandeling p. 08

KLIMAAT Warmte uit een ijsbuffer p. 31

#SMART=BETER HRC SmartComfort.

Het beste multizone balansventilatiesysteem.

Beste reductiefactor • Freg tot 0,41 • Het laagste opgenomen vermogen, een vermindering tot 59% • Tot 5 db geluidsreductie

Slim design • Ovaal klepblad voor geluidsarme werking • Plug and play • Modulaire opbouw • Uit te breiden tot 20 sensoren en bedieningen • Diameter 160mm

Snel in te stellen • Zorgeloos inregelen met Orcon Smart Zoning • Tot 70% sneller installeren • Volledig draadloze communicatie • Zonering ook verder in het kanaal/ de woning toe te passen toe te passen

Ga voor meer informatie naar de website. Scan de QR-code!

verkoop.nl@groupe-atlantic.com / 0318 544 700

www.orcon.nl/smartcomfort

We inspire at www.duco.eu

REDACTIONEEL / INHOUD

Hugo wil warmtepompen De VSK begon met een bommetje: minister Hugo de Jonge verklaarde dat in 2026 hybride de norm wordt. Bij vervanging van een cv-ketel moet een duurzamer alternatief worden aangebracht: hybride de of all-electric, of een warmtenet. Hier en daar begonnen leveranciers hoorbaar aar te hyperventileren - de levertijden zijn al langer dan lang en personeelstekorten korten lopen op.

Om met Dolf Jansen te spreken: “Hhhoeoe?!” Want hoe loffelijk elijk het streven ook is om over vier jaar geen cv-ketel meer te plaatsen zonder der dat er een warmtepomp naast staat, het moet ook haalbaar zijn. Gelukkig bood de beurs voldoende alternatieven om de gaskraan vast wat dicht te kunnen draaien. Maar toch: twee van de vier winnaars van de VSK awards waren warmtepompen.

Margo van Voskuilen margovanvoskuilen@vmnmedia.nl

@gawalo

10 Duurzame warmteopslag

THEMA Alles over luchtbehandeling vanaf pagina

Om het hele jaar door over duurzame warmte te beschikken, moet ervoor gezorgd worden dat er een voorraadje achter de hand is. Een opsomming van de soms ijskoude mogelijkheden.

08 Meer aandacht voor

08 luchtbehandeling en ventilatie Corona heeft ervoor gezorgd dat de kwaliteit van het binnenklimaat overal hoog op de agenda is komen te staan. In gesprek met Simon Klijnstra van Daikin.

14 Thermostaten in de praktijk Er zijn steeds meer smart homes en daarmee steeds slimmere thermostaten. Welke thermostaat kies je en wanneer valt de keuze op een draadloze thermostaat?

04

Gawalo Juni 2022

INHOUD

20 Luchtkanalen: wrijving, lekverliezen, isolatie Luchtkanalen transporteren lucht vanuit luchtbehandelingskasten en ventilatoren naar ruimtes waarvan de lucht geconditioneerd moet worden. Een overzicht.

24

‘Meer aandacht nodig voor natuurlijke koudemiddelen’

De Europese Commissie wil de vervanging van synthetische koudemiddelen in warmtepompen en airco’s versnellen. In veel gevallen kunnen natuurlijke koudemiddelen dienen als een goed alternatief.

VERDER IN DIT NUMMER 06 31

VSK-Nieuws Warmte uit ijsbuffer

47 52

Productberichten Servicepagina/colofon

28 Luchtdichtheid en ventilatiesystemen Hoe luchtdichter een gebouw, des te belangrijker het ventilatiesysteem wordt. Maar in welke mate beïnvloeden ze elkaar precies?

34 Hoe komt een warmtenet tot stand?

Tegen 2030 zullen er zo’n zeshonderd warmtenetten zijn aangelegd, staat in het Nationaal Warmtenet Trendrapport (2021). Warmtebedrijven schieten dan ook als paddenstoelen uit de grond.

ONDERZOEK De all electric warmtepomp in Europa

44

39 EU wil sneller van F-gassen af De Europese Commissie wil F-gassen sneller uitfaseren. Ook voor ozonafbrekende stoffen stelt de commissie strengere regulering voor.

Hiervoor zijn twee nieuwe verordeningen voorgesteld.

Gawalo Juni 2022

05

VSK-NIEUWS

VSK walhalla voor warmtepomp De VSK 2022 begon met een feestelijke knal. Hugo de Jonge, minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, opende de vakbeurs.

Hij kondigde aan, dat per 2026 te vervangen cv-ketels op zijn minst vervangen moeten worden door hybride warmtepompen. Dat kwam goed uit, want aan (hybride) warmtepompen was op deze VSK bepaald geen gebrek.

De Delta Discovery Air van Burgerhout heeft

met monoblock warmtepomp NIBE F2040-6 en

twee geïsoleerde luiken in het dakbeschot. Het

split warmtepompen NIBE AMS 10-6 en NIBE

tweede kleinere luik is een inspectieluik waar-

AMS 20-6.

door de installateur vanaf de zolder onderhoud kan plegen aan de buitenunit. Hiervoor is extra

All-electric dakwarmtepomp

ruimte in de behuizing gemaakt. Burgerhout

De Nefit Bosch Compress 5800i AWR all-elec-

maakt de warmtepompbehuizingen van gecoat

tric monoblock dakwarmtepomp heeft geen

staal. Deze behuizing is geschikt voor zowel

aparte behuizing nodig. De warmtepomp werkt

monoblock als split warmtepompen en toepas-

met propaan als koudemiddel. Daardoor is ook

baar bij dakhellingen van 20 tot 60 graden.

een hogere afgiftetemperatuur mogelijk. De

De Decorio behuizing van Ubbink heeft een ser-

dakwarmtepomp is daardoor vaak toepasbaar

viceluik aan de zijkant. Door een dakraam

als vervanging van een cv-ketel zonder het

Consumenten zijn vaak nog huiverig voor het

naast de behuizing te plaatsen is onderhoud

afgiftesysteem aan te hoeven passen. De hele

aanschaffen van een warmtepomp. In het sati-

vanaf de zolder mogelijk. De kunststof warmte-

warmtepomp staat als een schoorsteen op het

rische tv-programma ‘… even tot hier’ stelden

pompbehuizing van Ubbink is modulair en toe-

dak, waardoor de thermische schil intact blijft.

Van der Laan en Woe de plannen aan de kaak.

pasbaar op dakhellingen van 30 tot 55 graden.

De binnenunit, buffervat, expansievat en het

Warmtepompen zijn volgens hen ‘teringduur’.

voorraadvat voor warm tapwater kan men als

De binnenunit is dan misschien klein, maar de

losse componenten plaatsen, maar er is ook

buitenunit is groot en nogal lawaaierig. Boven-

een all-in-one tower leverbaar.

dien is dertig procent van de woningvoorraad niet geschikt om met een warmtepomp te verwarmen. Ook het gebrek aan materialen en vakbekwaam installatiepersoneel kwam aan de orde. Als oplossing voor de grote buitenunit lieten ze een groen gewrapte warmtepomp van ATAG zien. Maar daarmee doen ze de warmtepompindustrie toch tekort: er zijn meer oplossingen voor die buitenunit.

Monoblock warmtepomp zonder buitenunit Warmtepomp door het dak

Vincent, de lucht-water-warmtepomp zonder

Verschillende leveranciers bieden warmte-

buitenunit van Itho Daalderop, is ook één van

pompbehuizingen die in of op het schuine dak

In-dak warmtepomp

de winnaars van de VSK-awards. Deze warmte-

geplaatst kunnen worden. De buitenunit komt

Bij de HydroTop van NIBE hangt de warmte-

pomp haalt zijn warmte uit de buitenlucht,

dan niet in de tuin of aan de gevel. Dat is mooi-

pomp onder het schuine dak. Hier steekt alleen

eventueel aangevuld met warmte uit ventilatie-

er, stiller en het kost minder ruimte. Ubbink en

de luchttoevoer en -afvoer ongeveer 15 centi-

lucht. Twee forse buizen met een inwendige

Burgerhout leveren een voorziening waarin een

meter uit, als een dakraam. De behuizing, die in

diameter van 25 centimeter zorgen voor lucht-

buitenunit boven het schuine dak staat. Beide

de zolderruimte hangt, is volledig geïsoleerd.

aanvoer en -afvoer door het dak. Vincent is

behuizingen zijn geschikt voor meerdere mer-

Een eveneens geïsoleerd luik geeft toegang tot

zowel als hybride als als all-electric warmte-

ken en types lucht-water-warmtepompen.

de buitenunit. De HydroTop is te combineren

pomp leverbaar.

06

Gawalo Juni 2022

VSK-NIEUWS

Winnaars VSK Awards 2022 Tijdens de opening van de 25e editie van VSK zijn de winnaars van de VSK Awards bekendgemaakt.

Categorie Gezond & Comfort: ComfoClime & Thermal Shield van Zehnder

dicht dakdoorvoermanchet. Het systeem is geschikt voor zowel hellende als platte daken en heeft een traploze afstelling, waardoor de

In de categorie Gezond en comfort werden de

afvoer altijd recht op het dak kan worden

Eerder dit jaar nomineerde de vakjury onder

volgende innovaties en bedrijven genomineerd:

geplaatst. Daarnaast is er maar een minimale

leiding van Doekle Terpstra, voorzitter Tech-

balansventilatietoestel HRU 400 QuattroZone

dakdoorbreking nodig. De jury stelt dat er goed

niek Nederland, negen kanshebbers in drie

van Itho Daalderop, Binnenluchtkwaliteitssen-

is gekeken naar de praktische kant van de

categorieën. De sector kon daarnaast kiezen

sor Sense van Renson en Warmtepomp Comfo-

installatie. Zo kan men door de haakse door-

uit alle negen kanshebbers voor het winnen van

Clime en Thermal Shield van Zehnder.

voer leidingen direct langs het dakbeschot

de publieksprijs.

De ComfoClime & Thermal Shield van Zehnder

monteren. Daarnaast zijn er voor het product

ontving in deze categorie de VSK Award. Het is

BIM-modellen en Stabu-teksten beschikbaar,

Categorie Energietransitie: Vincent van Itho Daalderop

een lucht-lucht-warmtepomp die koelt en ver-

evenals een montagevideo en checklist.

In de categorie Energietransitie maakten de vol-

ling tot klassieke lucht-lucht-warmtepompen

gende innovaties kans op de award: De warmte-

die lucht circuleren. Het toestel past bovenop

pomp Vincent van Itho Daalderop, Energie uit

een balansventilatietoestel met warmte- of

damwanden van Nathan en de PVT warmte-

koudeterugwinning. Gecombineerd met het

pomp van Triple Solar. Uiteindelijk kwam de Vin-

geïsoleerde luchtverdeelsysteem van Thermal

cent van Itho Daalderop als winnaar uit de bus.

Shield waarbij geïsoleerde kanalen gekoelde of

Deze warmtepomp is een speciaal voor de

verwarmde lucht verdelen over de woning, gaat

Nederlandse markt ontwikkelde lucht-water-

er geen warmte of koude verloren.

warmtepomp met een vermogen van 4,5 kW. Hij

De jury stelt dat met dit systeem binnen ‘een

kan als hybride, of met een voorraadvat als all-

frisse neus halen’ mogelijk wordt en ziet koelen

electric toepassing worden geïnstalleerd. Vin-

met ventilatielucht als een gezonde troef in de

cent is een monoblock warmtepomp zonder

groeiende behoefte aan koeling in woningen.

buitenunit. De buitenlucht wordt aangevoerd en

Daarnaast is het ontbreken van een buitendeel

VSK Publieksprijs

afgevoerd met thermisch en dampdicht geïso-

een voordeel. Het geheel leidt volgens de jury

Uit alle genomineerde producten en diensten

leerde leidingen met een diameter van 250 mm.

tot een duurzaam concept voor verwarming,

kon de sector via een online stemsysteem hun

Het toestel is uitgerust met een communicatie-

koeling, ventilatie én efficiënte distributie. Wel

keuze bepalen voor de VSK Publieksprijs 2022.

print, zodat hij smart-grid ready is.

wijst de jury er op dat de waardering van deze

Deze is gewonnen door de PVT warmtepomp

De jury ziet de warmtepomp als een toeganke-

techniek in de regelgeving (nog) onduidelijk is.

van Triple Solar. Deze nieuwe warmtepomp

warmt met verse buitenlucht. Dit in tegenstel-

lijk, marktrijp en breed toepasbaar product dat

werkt samen met PVT-panelen op het dak, die

bijdraagt aan een stapsgewijze verduurzaming.

zowel thermische energie als zonnestroom kan

Het ontbreken van een buitendeel ziet de jury

opwekken.

als pré evenals het gebruik van koudemiddel propaan en slimme functionaliteiten voor een smart-grid omgeving. Ook al wordt de geluidsproductie binnenshuis als aandachtspunt gezien, de warmtepomp is volgens de jury verder dan de concurrentie.

Categorie Installateurszaken: Ventus van Ubbink De Flowfit van Geberit, Proclick van Sortimo en de Ventus van Ubbink waren in de categorie Installateurszaken genomineerd. Uiteindelijk ging de VSK Award naar Ventus van Ubbink.

Ventus is een geïsoleerde dakdoorvoer die zorgt voor een optimale aan- en afvoer van ventilatielucht. De isolatiewaarden van het dak blijven behouden door middel van een lucht-

Gawalo Juni 2022

07

LUCHTBEHANDELING Filtering - Meetwaarde - Regeltechniek

Meer aandacht voor luchtbehandeling en ventilatie Corona heeft ervoor gezorgd dat de kwaliteit van het binnenklimaat overal hoog op de agenda is komen te staan. Zowel bij scholen, bedrijven en kantoren als in de particuliere leefomgeving is meer aandacht voor luchtbehandeling en ventilatie.

“Vroeger was gezondheid de motivatie om voor een goed binnenklimaat te zorgen, nu, na corona, is veiligheid het argument.”

Tekst Marion de Graaff

Ventilatie- en luchtbehandelingsinstallaties

Als consultant engineer adviseert Klijnstra

goed binnenklimaat is van grote invloed op

worden nog vaak gezien als een kostenpost.

klanten op het gebied van binnenklimaat. “Ik

zowel de prestaties als het welbevinden van

Volgens Simon Klijnstra, consulting engineer

kijk vooral naar temperatuur en een gezonde

mensen. Hoe meer je in staat bent dat positief

bij Daikin, is dat niet terecht: “Op dit gebied

binnenlucht. In veel gevallen bepaalt het

te beïnvloeden, hoe beter het is. Dat geldt voor

moet je kijken naar wat het kost als je niets

beschikbare budget de oplossing, maar vaak

kleine maar ook voor hele grote projecten.”

doet. Dat is misschien lastig concreet te

is er meer mogelijk dan vooraf gedacht. Coro-

maken, maar uit verschillende onderzoeken uit

na heeft het denken over ventilatie natuurlijk

Filtering en regeltechniek

binnen- en buitenland blijkt dat productiviteit

een enorme boost gegeven. Als je zelfs een

Een raam openzetten voor schone lucht is niet

met zo’n tien procent afneemt als het binnen-

virus buiten de deur kunt houden door middel

vanzelfsprekend. Op veel plaatsen in de

klimaat niet op orde is. Dat is een hard getal, en

van ventileren en het behandelen van de

bebouwde omgeving is het namelijk helaas niet

kan daarnaast ook voor een flink ziekteverzuim

lucht, dan kun je je goed voorstellen dat het

zo dat de buitenlucht automatisch gezond is.

zorgen.”

belang ervan groot is. Nu corona eindelijk

Ventileren met ‘frisse lucht’ die je van buiten

achter de rug is, nou ja, de maatregelen zijn

aantrekt, is daarom niet overal een goed idee

verleden tijd, zien we wel dat de aandacht

en dus worden ventilatiesystemen steeds vaker

alweer verslapt.”

voorzien van filters. Uit een meting blijkt hoe schoon of vuil de aangezogen lucht is, en welk

Meetwaarde

type filter voor een verbetering van de kwaliteit

Onder invloed van corona is de populariteit van

zorgt. Bij een kantorencomplex aan de snel-

de CO2-sensor ook enorm toegenomen. “Maar”,

weg, of een bedrijf op een industrieterrein, is

zegt Klijnstra, “een goed binnenklimaat gaat

een ander filtertype nodig dan bij een woning in

veel verder dan dat. CO2 is één ding, maar feite-

een rustige buitenwijk.

lijk zijn er een paar duizend factoren te onder-

“Installateurs zijn hier dus steeds vaker mee

scheiden die van invloed zijn. Er zijn nu syste-

bezig”, stelt Klijnstra, “net als met het stukje

men met sensoren die op vijftien variabelen

regeltechniek dat bij ventilatie- en luchtbehan-

meet. Je kunt per variabele de meetwaarde

delingssystemen steeds vaker wordt toegepast.

Simon Klijnstra: “De uitdaging in onze branche is

zien, maar begrijpen wanneer binnenlucht

Een gebruiker wil kunnen rekenen op een

om optimaal functionerende, energie-efficiënte

gezond is, vergt wel wat kennis. Toch zie ik het

gezond en aangenaam binnenklimaat, liefst zon-

systemen met een hoog rendement te ontwerpen.”

daar in de toekomst wel heen gaan, want een

der dat hij er bemoeienis mee heeft. Een goede

08

Gawalo Juni 2022

LUCHTBEHANDELING

regeling is dus heel prettig, en bovendien heel

koudemiddel y. Het gaat om het totaalplaatje.

is ook duurzaam, net als lokaal produceren.

efficiënt. Ventilatielucht is na behandeling heel

Ook de opwek van de elektriciteit moet zoveel

Dat laatste betekent in het geval van Daikin,

geschikt om een ruimte mee te koelen of te ver-

mogelijk duurzaam zijn.”

een internationaal bedrijf met vestigingen over de hele wereld, dat er in Europa alleen voor de

warmen. Ook dat kan via een regeling heel nauwkeurig aangestuurd worden. Aan de instal-

Hergebruik

lateur om dat in goede banen te leiden.”

Het is een feit dat er in de wereld al ongelofelijk

Europese markt geproduceerd wordt.

veel koudemiddel is geproduceerd, maar het

Storingen in scene

Balans

blijkt ook prima opnieuw te gebruiken. Klijn-

Optimaal draaiende installaties vraagt veel van

“De uitdaging in onze branche is om optimaal

stra: “We hebben ontdekt dat gerecycled kou-

de kennis van installateurs. De meeste installa-

functionerende, energie-efficiënte systemen met

demiddel even goed werkt als nieuw geprodu-

teurs doen hun kennis op via fabrikanten. Ook

een hoog rendement te ontwerpen”, zegt Klijn-

ceerd koudemiddel. Ons

Daikin draagt haar kennis graag over, en heeft

stra. “Koudemiddelen spelen daar een belangrij-

koudemiddelprogramma, uniek in onze bran-

daarom net een gloednieuw experience center

ke rol in, en die moeten zo milieuvriendelijk

che, noemen we Daikin LooP, en we sparen er

geopend in Breukelen. Het is een showroom

mogelijk zijn. Het gaat altijd om een goede

jaarlijks zo’n 400.000 kg nieuw koudemiddel

annex trainingscentrum. “We laten er zien wat

balans: de keuze voor een milieuvriendelijk kou-

mee uit. We begonnen met één type koudemid-

er mogelijk is, maar we kunnen er bijvoorbeeld

demiddel mag niet ten koste gaan van het rende-

del, en inmiddels kunnen we meerdere soorten

ook storingen in scène zetten zodat onze instal-

ment. Dat is altijd een afweging. Veel bedrijven

recyclen. De lat ligt hoog, en Daikin heeft een

lateurs hands-on ervaring opdoen en de downti-

maken of klimaatsystemen of koudemiddelen.

duidelijke ambitie richting de klimaatdoelen

me van onze systemen in het veld minimaal

Daikin maakt beide, en dat stelt ons in staat om

voor 2050 om CO2-neutraal te zijn. Het mooie

blijft”, zegt Klijnstra. “We trainen installateurs,

vanaf de ontwerpfase direct naar het samenspel

is dat de markt deze ontwikkeling (en andere

maar ook hele ontwerpteams. Het is belangrijk

tussen die elementen te kijken. We stemmen dat

duurzame ontwikkelingen) omarmt en zo dra-

om kennis naar de markt te brengen, en om ken-

heel bewust op elkaar af, en zijn kritisch op de

gen we samen echt een flinke steen bij aan een

nis te delen. Installateurs zijn heel belangrijk

resultaten. En ja, het komt voor dat we dan niet

beter klimaat.”

voor ons. We horen graag wat er speelt en kun-

verder gaan met de combinatie van systeem x en

Hergebruik van materialen zoals koper en staal

nen elkaar over en weer versterken.”

Voldoet uw drukmeter aan de Gasketelwet?

Vanaf 2023 dient iedereen die aan gastoestellen werkt te voldoen aan de CO-certificering (gasketelwet). Hierbij worden eisen gesteld aan de gebruikte meetapparatuur, waaronder de rookgasanalyser én gasdrukmeter.

Voor gasdrukmeting en trekmeting dient het toestel te voldoen aan de NEN-EN 50379 deel 2. Voor bepaling van lekdichtheid tevens aan de NPR3378. Daarnaast moet het toestel beschikken over een actueel kalibratiecertificaat.

EURO-INDEX biedt diverse oplossingen, zoals de BLAUWE LIJN® S2601, S4601 ST en een bijpassend Afpersset.

Ga naar euro-index.nl/gasketelwet voor meer informatie of bel 010-2 888 000 voor deskundig advies.

ACTIE

Prijzen zijn netto per stuk, excl. BTW en geldig t/m 30 juni 2022.

Actiemodellen vanaf:

425,i.p.v. 459,-

Gawalo Juni 2022

09

VERWARMING Batterij - Thermosfles - Regenwaterbuffer

Warmteopslag voor duurzame warmte Om het hele jaar door over duurzame warmte te beschikken, moet ervoor gezorgd worden dat er een voorraadje achter de hand is. Een overzicht van de mogelijkheden voor warmteopslag met zout, water, ijs en steen.

Tekst Corina Kappen*

Warmteopslag met zout

baar wordt, geeft het warmte af. Als deze che-

dertig meter en is dertig meter diep. Het vat is

mische reactie wordt omgedraaid door het

gemaakt van beton, waarbij gerecycled glas

Warmtebatterij

zout droog te stoken, kan warmte juist worden

gebruikt is als isolatiemateriaal.

Door zout afwisselend op te warmen en weer af

opgeslagen in de zoutkristallen. Als het water

Het idee is om water in de zomer te verwarmen

te laten koelen, kun je warmte opslaan en

en het zout gescheiden zijn van elkaar, gaat de

tot bijvoorbeeld 95 graden, en de opgeslagen

transporteren. Dat zit als volgt. Als zout 70 gra-

opgeslagen warmte nooit verloren. Voordelen

warmte in de winter te gebruiken voor de ver-

den Celsius bereikt, dan wordt het vloeibaar.

van thermochemische batterijen zijn dat de

warming van minimaal tweehonderd tot circa

Deze warmte kan worden afgegeven aan warm-

energiedichtheid tien keer zo hoog kan worden

duizend woningen per systeem. Een van de

tewisselaars, waardoor het zout weer afkoelt

als van water en twee keer zo hoog als de nu

opvallende technische bijzonderheden is dat

en de kristalvorm aanneemt. In batterijvorm

beschikbare beste elektrische energieopslag-

op verschillende hoogtes in het vat horizontale

wordt in de FlexTherm Eco het zout opgewarmd

oplossingen. Daar komt bij dat water en zout

warmtewisselaars zijn aangebracht. Dit maakt

door een elektrische spiraal en is de warmte-

goedkope componenten zijn en de ventilator,

het mogelijk om de warmtehuishouding per

wisselaar gevuld met water en kan 12,5 liter

de warmtewisselaar en verdamper/condensor

laag heel direct te regelen.

warm water per minuut leveren. Een warmte-

onder breed ontwikkelde technologieën vallen.

Hoe de opslag van warmte gebeurt, ligt voor de

wisselaar kan het zout ook opladen, daarvoor

De maat van een dergelijke batterij voor een

hand. In de zomer zorgen elektrisch aangedre-

moet de aanvoertemperatuur tussen 65-80

huishouden van vier personen zal ongeveer als

ven warmtepompen of vlakke-plaatzonnecol-

graden Celsius liggen. In Groningen zijn deze

een koelkast zijn, waarmee ze qua warmte twee

lectoren voor het opwarmen van water. Vervol-

warmtebatterijen al toegepast in flats en wer-

weken mee vooruit kunnen.

gens dragen warmtewisselaars door geleiding de warmte van het warme water over aan het

ken uitstekend. In The Green Village in Delft wordt echter gewerkt aan verbeteringen aan

Warmte opslaan in water

water in het binnenste vat. In de winter onttrekt de retourleiding van het warmtenet via een

het systeem zoals het kunnen schakelen tussen zonnepanelen, cv-ketel en het elektrici-

Ondergrondse thermosfles

teitsnet op basis van nachtstroom.

Kleine geïsoleerde opslagtanks zijn soms onder een woning te plaatsen, grotere formaten zijn

Thermochemisch

in staat om meerdere woningen of soms zelfs

Als het goed is wordt dit jaar de thermochemi-

een gehele woonwijk van koude en warmte te

sche warmtebatterij van TNO en TU/e, die op

voorzien. Een voorbeeld hiervan is het ‘vat-in-

zout werkt, in pilotomgevingen getest. In deze

vat principe’, Ecovat genaamd. Dat is een soort

batterij komt het water in de vorm van damp

grote ondergrondse thermosfles voor de

juist wél in contact met het zout om met elkaar

opslag van warmte voor de omringende wonin-

Warmtepompen zorgen voor het opwarmen

te laten reageren. Doordat het zout dan vloei-

gen. Het kleinste model heeft een diameter van

van water.

10

Gawalo Juni 2022

VERWARMING

warmtewisselaar warmte aan het vat, waarna het opgewarmde water via het warmtenet de warmte aan de aangesloten woningen overdraagt. Als de buitentemperatuur bijvoorbeeld 15 graden is, dan hoef je geen water van 40 graden op te pompen om een gebouw te verwarmen: dan is 25 graden genoeg.

PVT Warmte opslaan in water kan ook op basis van PVT-panelen. Deze panelen wekken warmte en elektriciteit op. Alle energie die niet direct gebruikt wordt kan door een warmtepomp worden ingezet om water in een grote tank te verwarmen, tot zo’n 75 graden Celsius. In de winter kan, zonder inschakeling van de warm-

Een warmtepomp onttrekt warmte aan het water, de temperatuur van het water daalt met ijsvorming tot gevolg.

tepomp, deze warmte worden gebruikt voor verwarming.

Als de warmte opgewekt door PVT-panelen dieper wordt opgeslagen, in grondwaterlagen, dan werkt men met lagere temperaturen. Denk dan aan 15-18 graden Celsius. Dan moet er nog wel een warmtepomp aan te pas komen om het water voor verwarming op de juiste temperatuur te brengen. Voor warm tapwater kan dan een boiler worden aangesloten.

Regenwaterbuffer Een opslagsysteem dat bedoeld is voor een ijszak is getweaked en werkt daardoor alleen met regenwater. Daarmee worden waterberging (verplicht op eigen terrein volgens de hemelwa-

Door zout afwisselend op te warmen en weer af te laten koelen, kun je warmte opslaan en transporteren.

terverordening) en duurzaam verwarmen in één systeem, SolarFreezer Rain, samengebracht. Het regenwater wordt opgeslagen in

nen ook geplaatst worden. De put kan eventu-

schaal ook in Brunssum toegepast. Daar is een

een put, bestaande uit een betonnen skelet en

eel met overcapaciteit worden geïnstalleerd

warmte-koudenet aangelegd dat gebruik maakt

leidingen, met onderin warmtewisselaars en

(plus vijf kuub), als met het opgevangen water

van de verlaten kolenmijnen onder Heerlen, die

bovenin een vlotter. De regenput maakt gebruik

ook de tuin gesproeid moet worden.

na de sluiting zijn volgelopen met grondwater.

van de grondwatertemperatuur op twee meter

Water als warmteopslag wordt ook toegepast

De mijnen zijn wel tot zevenhonderd meter diep

diepte, die constant rond 12 graden Celsius

op watervoerende lagen in de ondergrond. Deze

en het water heeft daar een constante tempe-

schommelt.

lagen worden ook wel aquifers genoemd. Warm-

ratuur van 28 graden Celsius. Dit water wordt

Daarmee kan worden gekoeld en is de constan-

te wordt gewonnen in het voorjaar, de zomer en

opgepompt om gebouwen mee te verwarmen.

te basistemperatuur voor de warmtepomp.

het najaar. Om die in de winter te kunnen gebrui-

Als er warmte over is, gaat dat terug de mijn in.

Naast de regenwaterput bestaat het systeem

ken, komen de aquifers goed van pas en kunnen

uit PVT-panelen en een warmtepomp. De PVT-

dienen als seizoensopslag. Als deze optie wordt

panelen onttrekken warmte aan de zon en de

overwogen, dan is het goed om met een wijk de

buitenlucht, deze warmte wordt naar de warm-

handen ineen te slaan, want dit opslagsysteem

IJsbuffer

tepomp geleid. Is er een overschot, dan wordt

maakt vaak deel uit van grotere WKO-projecten

Een thermisch opslagsysteem met een

dat gebruikt voor het koudeproces.

op basis van aquathermie, waarin de aquifer

ijsbuffer bestaat uit een met water gevulde

Als de temperatuur in de regenput te laag

tegelijkertijd ook kan dienen als brón voor duur-

betonnen cilinder die in de bodem is geplaatst.

wordt, dan wordt er warmte aan toegevoegd,

zame lagetemperatuur warmte.

Deze techniek is in 2010 in Duitsland ontwik-

om ijsvorming in de put te voorkomen. Een put

Warmteopslag met ijs

keld. In het reservoir bevinden zich spiraalvor-

voor alleen verwarming heeft een inhoud van

Verlaten kolenmijnen

mige warmtewisselaarbuizen. Als er vraag naar

tien kuub, maar putten van twintig kuub kun-

Warmte opslaan in water wordt op een andere

warmte is, onttrekt een warmtepomp warmte

Gawalo Juni 2022

11

&#!$ #%

' # ' ! $

%& $ !

( %& ! ""$ $ !&

! $ ! $ !%& &

*# $& ! ) !%& & (""$ '* )"! ! "')

& $ " & ! & ! "!& & & $ !

# $&! $ % ! % $

"& $ ! % $ $ % $( "! $ !

$ ! #$" & ! $ % $ &"& "# !

% & ( ! ! "# !' ! "!& (""$ ! & #! " &$ #!

"#! $$ ! "!#% ! !

VERWARMING

aan het water, de temperatuur van het water daalt hierbij tot min nul graden Celsius, met ijsvorming tot gevolg. In de zomer vindt de verwarming van het ijs plaats met behulp van op het dak geplaatste zon-luchtabsorbers, waarna de cyclus weer opnieuw kan beginnen.

Voor een eengezinswoning kan een ijsbuffer van tien kubieke meter waterinhoud evenveel energie leveren als ongeveer 120 liter stookolie. Bij de Kloostertuin Brakkenstein in Nijmegen is een buffervat van 765 kubieke meter geïnstalleerd voor de verwarming van honderd appartementen. Ruim 140 zon-luchtabsorbers leveren de warmte voor het systeem. In Goes levert een buffervat Solareis van 12 m diameter en 4 m hoogte met een watervolume van 378 kubieke meter warmte en koude aan 83 appartementen.

Financieel gezien is een ijsbuffer duurder dan een WKO-systeem, maar daar staat tegenover dat het rendement van een ijsbuffer veel hoger ligt dan een WKO.

Een basaltaccu voor warmteopslag is de enige serieuze optie voor grootschalige energieopslag.

IJszak Een vergelijkbaar thermisch opslagsysteem

liter. De thermische collectoren bevinden zich

lucht door de buizen te blazen, kan warmte wor-

maakt gebruik van een bufferzak met daarin

op het dak achter standaard pv-panelen van ca.

den getransporteerd. Het systeem, dat CESAR

warmtewisselaars en van thermische collecto-

1 bij 1,6 meter en een hoogte van 4 centimeter.

heet (Centralized Energy Storage And Recovery), wordt voor het eerst in Ecodorp Boekel op

ren die op het dak verscholen zijn achter pvpanelen. De bufferzak maakt gebruik van de

Warmte opslaan in gesteente

grotere schaal gerealiseerd en verwarmt er 36 woningen middels vloerverwarming mee.

faseovergang van water naar ijs, waarbij veel warmte vrijkomt. Als er te weinig thermische

Basalt

energie beschikbaar is van de thermische col-

Volgens de uitvinder van de basaltaccu voor

Beton

lectoren op het dak, dan maakt de water-water

warmteopslag is dit de enige serieuze optie

Hoewel beton niet letterlijk onder gesteente

warmtepomp gebruik van de warmte in de buf-

voor grootschalige energieopslag. Hij rede-

valt, is het wel degelijk een zware massa die ook

ferzak. Zodra er warmte over is op het dak, ver-

neert dat batterijen eenvoudig nog te duur zijn.

gebruikt kan worden om warmte in op te slaan.

dwijnt dat in de bufferzak. De warmtepomp kan

Een batterij van 100 Kwh kost om en nabij twin-

Een voorbeeld uit de oude doos is de Trombe

op deze manier de ruimte- en tapwaterverwar-

tigduizend euro. Om een woning te verwarmen

wand, een interne vaak betonnen wand die ach-

ming het gehele jaar door verzorgen. De buffer-

is er ongeveer 10.000 Kwh nodig. In één kuub

ter een glazen pui wordt opgewarmd door de

zak kan een gemiddeld gezin vier tot vijf weken

basalt kan echter ongeveer 200 Kwh worden

zon, die de warmte in de avond en in de nacht

van warmte voorzien.

opgeslagen, voor een woning is vijf kuub basalt

weer afstaat. Het Noorse bedrijf EnergyNest

De ijszak van SolarFreezer met een oppervlak

voldoende. De kostprijs van basalt is gemid-

brengt met de Heatcrete een warmtebatterij op

van vier bij zes meter en een hoogte van 0,5

deld honderd euro per kuub. In de proefopstel-

de markt, waarin buizen door een betonmassa

meter past in de kruipruimte van de meeste

ling wordt gewerkt met een mengsel van fijn en

lopen. Als hete vloeistof (olie of water/stoom)

woningen. Een standaard systeem is uitgerust

grof basalt, voor zo min mogelijk luchtkamers.

door de buizen loopt, warmt het beton op tot

met een warmtepomp van 6 kW, voor de mees-

Het basalt kan tot een temperatuur van vijfhon-

maximaal 450 graden Celsius (is getest op 550

te woningen is dit groot genoeg om te verwar-

derd graden Celsius worden opgewarmd. Water

graden Celsius); loopt er later koude vloeistof

men zonder stookkosten. De woningen moeten

kan maar tot 95 graden worden verwarmd, om

door de leidingen, dan wordt die warmte weer

wel aan drie eisen moeten: ze moeten goed

het kookpunt voor te blijven. Extra aangevoer-

afgevoerd. Over de materiaalspanningen die

geïsoleerd zijn met een Rc van minimaal 4, ze

de energie gaat daardoor verloren.

optreden is uiteraard nagedacht, het beton is zo

moeten voorzien zijn van lage temperatuurver-

Door de basaltmassa lopen buizen die direct op

samengesteld dat het dezelfde uitzettingscoëf-

warming en er moet een kruipruimte van vol-

zonnepanelen zijn aangesloten. De elektriciteit

ficiënt heeft als de buizen.

doende grootte beschikbaar zijn. Het enige dat

verwarmd de buizen die de basaltmassa opwar-

de klant ziet is de warmtepomp, die zich in de

men. Een isolatiepakket van één meter dikke

* Dit artikel is een actuele bewerking van de

technische ruimte bevindt. De warmtepomp

steenwol kan de warmte in het basalt voor

Gawalo-whitepaper “Duurzame warmte opslaan

beschikt over geïntegreerde boiler van 180

maanden en zelfs jaren vasthouden. Door koude

in winter en zomer” door Rijkert Knoppers.

Gawalo Juni 2022

13

VERWARMING Warmtebron - Draadloos - RAM

Thermostaten in de praktijk Er zijn steeds meer smart homes en daarmee steeds slimmere thermostaten.

Welke thermostaat kies je en wanneer valt de keuze op een draadloze thermostaat?

Tekst Kerstin van Tiggelen*

De huizen van Nederlanders worden steeds

is? Dan kun je er met een gerust hart alvast

mostaat biedt om de warmtebron op de juiste

slimmer. Slim wil zeggen: te bedienen met een

eentje installeren. Het daadwerkelijk verbinden

manier aan te sturen. In het verleden had je bij-

app voor smartphone en tablet. Steeds meer

van het apparaat met het internet komt dan

voorbeeld met een aan/uit-ketel te maken met

producten - waaronder dus thermostaten - zijn

later wel.

standaard zes schakelingen per uur. Nu zijn

met het internet te verbinden: het Internet of

Ook als je er zelf nog niet helemaal klaar voor

daar warmtepompen bijgekomen die zowel

Things. Die producten zijn onderling ook weer

bent om thermostaten met internetverbinding

kunnen verwarmen als koelen en met één scha-

met elkaar te verbinden, waardoor een smart

te installeren, hoef je er dus niet van weg te blij-

keling per uur werken.

home ontstaat. In 2019 besteedden we met z’n

ven. De installatie van een slimme thermostaat

Het slimst is nu om voor een thermostaat of

allen maar liefst 314 miljoen euro aan slimme

is net zo eenvoudig als je gewend bent bij tradi-

temperatuurregelaar te kiezen die universeel

producten voor energie en warmte, waar dit in

tionelere modellen.

is, en die je dus kunt toepassen op meerdere

2018 nog 246 miljoen was.

Je klant kan vervolgens, als hij dat wil, heel

systemen. Als je ervoor zorgt dat je die betref-

Deze cijfers komen uit de Smart Home Monitor,

gemakkelijk zelf de connectie maken met zijn

fende thermostaat van binnen en van buiten

hét marktonderzoek dat inzicht geeft in het

wifinetwerk thuis. Bereid jezelf dus goed voor

kent, heb je voor alle situaties, welke warmte-

bezit en gebruik van smarthome-consumen-

op de ontwikkelingen op smarthomegebied

bron je ook te maken krijgt, een goede

tenproducten in Nederland. Wat de monitor

door je nu alvast te verdiepen in de slimme

oplossing.

ons ook vertelt, is dat degenen die de slimme

thermostaten op de markt. Zo kun je al je klan-

Maar wat als je klant een andere thermostaat

thermostaat zelf hebben gekocht (dus niet

ten optimaal bedienen.

of temperatuurregelaar wil? Gelukkig bieden de fabrikanten zelf ook een oplossing, namelijk

hebben gekregen bij een abonnement), hem

in de vorm van aansluittabellen of gelijksoorti-

34 procent.

Welke thermostaat past bij welke warmtebron?

Tel daarbij op dat maar liefst 650.000 huishou-

Voorheen was de situatie voor een installateur

thermostaat op welke warmtebron past. Als je

dens van plan zijn om dit jaar een slimme ther-

heel overzichtelijk: bij je klant trof je ofwel een

die op zak hebt, tast je nooit meer in het

mostaat aan te schaffen en de conclusie is dui-

cv-ketel (aan/uit of modulerend) of stadsver-

duister.

delijk: als installateur móét je gewoon wel op

warming aan. Tegenwoordig kom je veel meer

deze behoefte inspelen.

verschillende warmtebronnen tegen, zoals

Goed om te weten: een slimme thermostaat

hybride systemen en warmtepompen. Hoe

Hoe kies ik voor mijn klant de juiste temperatuurregeling?

hoeft niet per se via de app bediend te worden.

weet je dan welke thermostaat je moet kiezen?

Het allerbelangrijkste uitgangspunt bij het kie-

De bewoner kan er ook voor kiezen om de tem-

De selectie van de juiste thermostaat bij elke

zen van het juiste type temperatuurregeling

peratuur te regelen via het display van de ther-

soort warmtebron is erg belangrijk. Je moet

zijn de levensstijl en de behoeften van je klant.

mostaat. Dus heb je een klant die nog twijfelt of

rekening houden met de functionaliteit van de

Wil deze bewoner de temperatuur lokaal, cen-

een slimme thermostaat iets voor hem of haar

warmtebron én de mogelijkheden die de ther-

traal of op afstand regelen? Als je het antwoord

het vaakst bij de installateur zelf kopen:

14

Gawalo Juni 2022

ge overzichten. Daarin staat precies welke

VERWARMING

Het meest flexibel is de bewoner met een zoneregelingsysteem.

op die vraag hebt, kan je al veel gerichter advi-

smartphone het afgebakende gebied weer bin-

RF-signalen uitzenden, werken op verschillen-

seren. Laten we alle mogelijkheden eens onder

nenkomt, gaat de verwarming weer aan, tot de

de frequentiebanden. Drie daarvan worden veel

de loep nemen.

temperatuur die de bewoner heeft ingesteld.

gebruikt:

Om te beginnen zijn er natuurlijk de traditionele-

Het meest flexibel is de bewoner echter met

• 2,4 GHz is een goed gereguleerde en wereld-

re thermostaten waarmee je precies kunt doen

een zoneregelingsysteem. Daarmee kan de

wijd erkende, maar zeer drukke frequentie-

wat je van een thermostaat verwacht. Prijstech-

bewoner de temperatuur lokaal regelen, ofte-

nisch een interessante oplossing als je klant

wel: in elke ruimte van zijn huis afzonderlijk.

niets meer wil dan handmatig op een centrale

Zo’n systeem is heel geschikt als één iemand

plek de temperatuur voor de hele woning rege-

van het gezin de hele dag thuiswerkt in de

len. De meeste traditionele thermostaten zijn

werkkamer en de rest van het huis dus niet ver-

ook uitgerust met een klokprogramma. Daarmee

warmd hoeft te worden. Of als je klant zijn bad-

leerde band. Deze frequentie heeft een beter

kan de bewoner een verwarmingsschema instel-

kamer ’s ochtends op een comfortabele tem-

zendbereik, omdat het signaal minder snel

len dat volledig bij zijn levensstijl past. Bijvoor-

peratuur wil hebben, maar de rest van de

verzwakt raakt dan bij de hogere frequenties.

beeld: elke ochtend om zeven uur moet het 20

bovenverdieping (nog) niet. Voor elke wens is

graden zijn in huis en elke avond om 21.30 uur

er dus een geschikte temperatuurregelaar te

De 868 MHz-band is zeer geschikt voor gebruik

moet de verwarming weer omlaag. Wil je klant

vinden - wat de behoeften van je klant ook zijn.

in woningen. Dit is dan ook de frequentie die

band.

• 433 MHz is een vrije, ongereguleerde frequentieband, waardoor andere apparaten soms makkelijk interfereren.

• 868 MHz is een op Europees niveau geregu-

veel branddetectie- en beveiligingssystemen

meer flexibiliteit in het regelen van de tempera-

én thermostaten gebruiken.

een goede oplossing zijn. Die is niet alleen via het

Waarom zou ik kiezen voor een draadloze thermostaat?

display te bedienen, maar ook via een app voor

Een draadloze thermostaat is heel handig voor

RF-signaal beperken, vooral als ze versterkt

smartphone en tablet. Handig voor als de bewo-

je klant: hij kan hem op elke plek neerzetten -

zijn met staal of geïsoleerd met metaalfolie - en

ner bijvoorbeeld net op zijn werk is aangekomen

waar dat het best past in het interieur en op de

dat klopt. Toch kun jij als installateur in vrijwel

en vergeten is de verwarming thuis uit te zetten.

meest geschikte plek voor het meten van de

elke woning draadloze thermostaten moeite-

Sommige slimme thermostaten hebben boven-

temperatuur.

loos laten werken, als hij maar op de juiste

dien een geofencingfunctie. De bewoner stelt

Bovendien is het plaatsen van een draadloze

plaats staat. Volg de volgende stappen om de

daarbij vooraf een afgebakend gebied in. Zodra

thermostaat bij bestaande bouw goedkoper

ideale locatie te bepalen.

de smartphone van de bewoner dat gebied ver-

dan het trekken van een kabel door loze leidin-

• Vraag de bewoner naar de ontvangst van de

laat, vraagt de thermostaat de warmtebron -

gen of een kabelgoot.Een andere reden waar-

wifirouter in verschillende vertrekken in huis.

zoals de cv-ketel - om te stoppen met verwar-

om je voor je klant draadloos boven bedraad

Is die goed? Dan is dat een positieve indicatie

men, tot de temperatuur die de bewoner zo heeft

zou kunnen verkiezen, heeft te maken met

ingesteld. Andersom werkt het ook: als de

radiofrequentie-signalen (RF). Producten die

tuur in huis, dan kan een slimme thermostaat

Misschien denk je dat muren en plafonds het

voor de sterkte van het 868 MHz-signaal.

• Bedenk of er tussen de onderling communi-

Gawalo Juni 2022

15

VERWARMING

Een draadloze thermostaat is heel handig voor je klant: hij kan hem op elke plek neerzetten.

cerende apparatuur een bouwkundige barriè-

op afstand cv-installaties van je klanten behe-

re kan zitten, zoals een liftschacht of kolom.

ren. RAM is een systeem dat gegevens verza-

Trek een denkbeeldige lijn, loop die voor de

melt van cv-installaties die gebruikmaken van

zekerheid na en probeer het aantal barrières

een OpenTherm-boiler. Het geeft realtime en

te minimaliseren.

continu gegevens uit de installatie door aan

• Voer vóór montage een RF-signaalsterktetest uit.

een cloudomgeving, waar jij als installateur -

• historische analyse gebaseerd op eerdere, opgeslagen gegevens; • realtime-gegevens in overzichtelijk weergegeven tabellen, mét datum en tijd; • gegevens om producten in de toekomst te verbeteren.

of een facilitair manager, bijvoorbeeld - deze gegevens uit kan lezen en direct actie kan

Wil je je klanten overtuigen van de voordelen

keur een meter afstand tot stalen construc-

ondernemen.

van RAM? Dan zijn dit je argumenten:

ties, leidingwerk en de ketel.

RAM toont de status van de ketel tijdens bedrijf

• meer comfort door geavanceerde

• Houd minimaal dertig centimeter en bij voor-

technologie;

• Monteer vervolgens de draadloze componen-

én de prestatiegegevens van de cv-installatie.

ten voor wandmontage aan de muur. Houd

Hierdoor ben jij in staat proactief onderhoud te

bovendien bij voorkeur een meter afstand tot

bieden aan je klant. Bovendien stelt RAM je in

elektromagnetische producten - zoals een

staat om te anticiperen op de levering van nieu-

• bij eventuele vragen volstaat één telefoontje;

pomp, ventilator of netadapter (trafo) - en

we producten. Zo kan je bijvoorbeeld aangeven

• klanten kunnen kleine wijzigingen aan hun

andere apparaten die het signaal zouden kun-

wanneer het nodig is om onderdelen van de

installatie zelf regelen – zónder bezoek van

nen beïnvloeden, zoals magnetrons, draadlo-

ketel of de ketel zelf te vervangen.

een monteur;

ze-telefoonbases en routers.

Kortom, RAM vergroot jouw inzicht in de pres-

• Monteer meerdere draadloze apparaten niet

• ontzorging: problemen worden snel en effectief opgelost;

• lagere kosten en hogere energie-efficiëntie.

taties van cv-installaties bij je klanten. RAM

direct naast elkaar, want dit veroorzaakt

doet dat met:

Het enige dat je klant nodig heeft om van RAM

interferentie. Houd ten minste dertig centi-

• specifieke meldingen, zoals ketelstoringen,

te kunnen profiteren, is een slimme thermo-

meter afstand tussen de apparaten.

Wat is Remote Appliance Monitoring?

Met Remote Appliance Monitoring (RAM) kan je

16

Gawalo Juni 2022

onderhoudsherinneringen, waterdrukafwij-

staat en de bijbehorende, geïnstalleerde

kingen en uitval van communicatiesignalen;

mobiele app.

• e-mailberichten bij storingen en de oplossing daarvan;

* Met dank aan Resideo/HoneywellHome.

Hybrid Air Het comfortabel verwarmen en koelen van woningen met airco-units en bestaande cv-ketel

Hybrid Air in combinatie met de bestaande cv-ketel

20º

Woningen eenvoudig verwarmen of koelen? Het kan met Hybrid Air. Airco-units kunnen niet alleen koelen, ze zijn ook uitstekend geschikt om mee verwarmen. Met Panasonic Hybrid Air verduurzaamt de woningbezitter eenvoudig zijn huis en creëert tevens een extra stukje comfort.

Zo wordt een zolder eenvoudig een aangename werkplek en maken we van een badkamer een comfortabele oase. nanoe™ X-technologie Hybrid Air is uitgerust met nanoe™ X-technologie en voorkomt de groei van verontreinigende stoffen zoals bacteriën, virussen (SARS-CoV-2), schimmels en geuren.

20º

Scan v oor m ee inform atie r

LUCHTBEHANDELING Luchtkwaliteit - Koelmiddel - Grenswaarden

Wat is koolstofdioxide?

CO2 staat in een kwaad daglicht. Koolstofdioxide is immers de stof die voor de opwarming van de aarde zorgt. Er staat zelfs een prijs op het uitstoten ervan. Maar wat is koolstofdioxide eigenlijk?

Tekst Maarten Legius

ammoniak een natuurlijk koudemiddel. Maar in

Koolstofdioxide. In de scheikundige notatie:

van het gas gemeten wordt, is dat een indicator

CO2. Het komt in ons vakgebied vaak voorbij.

dat de betreffende ruimte niet voldoende

tegenstelling tot ammoniak is CO2 niet giftig.

We installeren warmtepompen en zonnepane-

ververst wordt. We hebben er zelfs concrete

Daarnaast is het niet brandbaar en ook niet

len om minder CO2 uit te stoten in de atmo-

richtwaarden voor opgesteld. Die worden

explosief. CO2 kan als koudemiddel veilig wor-

sfeer. Want het zogeheten broeikasgas is de

momenteel - op bijvoorbeeld scholen - met

den gebruikt in publieke ruimtes, ook kleine,

oorzaak van de mondiale klimaatverandering:

koolstofdioxidemeters goed in de gaten gehou-

mits detectie, alarmering en ventilatie worden

de aarde kan daardoor zijn warmte niet uitstra-

den, om de kans op besmettingen met het

toegepast.

len waardoor die in de atmosfeer blijft. Opwar-

coronavirus te verlagen.

Chemische samenstelling

ming is het gevolg.

Koelmiddel

Koolstofdioxide (CO2) bestaat uit een centraal

Indicator luchtkwaliteit

En verder gebruiken we koolstofdioxide in de

koolstofatoom (C) waaraan twee zuurstofato-

Maar we kennen koolstofdioxide ook als indica-

w-installatietechniek als koudemiddel in onder

men (O2) zijn gebonden. Koolstofdioxide vormt

tor voor de luchtkwaliteit in ruimten waar we

meer warmtepompen en koelvitrines in super-

opgelost in water koolzuurgas (H2CO3), dat veel

wonen, werken en sporten. Want als er te veel

markten. Koolstofdioxide is net als bijvoorbeeld

wordt gebruikt in frisdranken. En planten gebruiken koolstofdioxide bij de fotosynthese.

Bij deze chemische reactie worden water (H2O) en koolstofdioxide (CO2) opgenomen en omgezet in glucose. Tevens komt er zuurstofgas (O2) vrij. Koolstofdioxide heeft een molecuulmassa van 44 en is gasvormig bij atmosferische druk (dat is de toestand waarin wij leven).

Koolstofdioxide ontstaat bij de verbranding van stoffen die koolstof bevatten. Die zogeheten fossiele brandstoffen zijn ontstaan uit resten van plantaardig en dierlijk leven en over een periode van miljoenen jaren in de aardbodem opgeslagen. Naast de verbranding van fossiele brandstoffen, zoals aardolie, aardgas en steenkool, zijn er ook diverse natuurlijke processen waarbij CO2 vrijkomt. Denk aan bosbranden,

18

Gawalo Juni 2022

LUCHTBEHANDELING

actieve vulkanen en regenwouden waar verte-

Iindicator voor luchtverversing

tratie koolstofdioxide in de atmosfeer wordt

ringsprocessen plaatsvinden.

Om een indicatie te krijgen over de mate van

doorgaans 400 ppm (parts per million) geno-

luchtverversing gaat het om de verschilcon-

men. Dat is 400 moleculen CO2 op elke

Personen en koolstofdioxide

centratie ten opzichte van de buitenlucht. De

miljoen moleculen buitenlucht, ofwel 0,04 pro-

Ook mensen produceren koolstofdioxide. We

mens verhoogt immers de concentratie in de

cent. In werkelijkheid lag de concentratie CO2

ademen het gewoonweg uit. De CO2-concentratie

lucht die van buiten naar binnen komt met

in januari 2022 al op 417,9 ppm. Door de mas-

in uitgeademde lucht bedraagt vier procent. De

koolstofdioxide uit de ademhaling. Het is daar-

sale verbranding van fossiele brandstoffen

productie door personen is evenredig met het

om nauwkeuriger om zowel de concentratie

groeit de concentratie jaarlijks nog gestaag.

metabolisme (stofwisseling, inspanningsniveau)

binnen als buiten te meten. Maar bij metingen

Aan het begin van de industriële revolutie was

van die personen. En het metabolisme is weer

wordt doorgaans de totale concentratie vast-

de concentratie in de atmosfeer slechts 278

evenredig met het gewicht van personen. Voor

gesteld en een aanname gemaakt voor de bui-

ppm.

kinderen is het metabolisme daardoor kleiner,

tenconcentratie.

maar kinderen hebben vaak een hoger inspan-

Buitenlucht bestaat overigens voor ongeveer

Grenswaarden

ningsniveau. De uitgeademde lucht met CO2 ver-

78 procent uit stikstofgas, 21 procent zuurstof-

In de tabel (links) uit een TNO-rapport uit

mengt zich volledig met de omgevingslucht.

gas en bijna 1 procent argon. Voor de concen-

2011 worden enkele algemeen gehanteerde grenswaarden gegeven voor CO2-

Omstandigheid

CO2-concentratie [%]

CO2-concentratie [ppm]

concentraties. De in deze tabel genoemde

Buiten

circa 0,04

400

MAC-waarde betreft de maximale aanvaarde

Comfortgrens

0,10 – 0,15

5.000

Schuilkelders

maximaal 2

maximaal 20.000

geen nadelige gevolgen zou hebben op de

Onderzeeboten

maximaal 3

maximaal 30.000

gezondheid van personen en hun nageslacht.

Dodelijk

10

100.000

concentratie (maximum allowable

Decorative radiators

Comfortable indoor ventilation

Heating and cooling ceiling

concentration) van een stof, die bij inademing

Clean air solutions

Meer info:

ClimateSwitch, all year round

Seasons change, so does our ventilation Hoogzomer of hartje winter, binnen is het altijd comfortabel én gezond met Zehnder ClimateSwitch.

De switch van warm naar koud regelt zichzelf.

Bekijk hier hoe het werkt: www.zehnder.nl/climateswitch

always the best climate

Gawalo Juni 2022

19

LUCHTBEHANDELING Coatings - Brand - Geluid

Luchtkanalen: wrijving, lekverliezen, isolatie Luchtkanalen transporteren lucht vanuit luchtbehandelingskasten en ventilatoren naar ruimtes waarvan de lucht geconditioneerd moet worden. De luchtkanalen dienen om warme of koude lucht toe of af te voeren. Vervuilde lucht kan worden afgevoerd en verse lucht kan worden toegevoerd.

Tekst Corina Kappen

Wrijvingsweerstand

Luchtdichtheidsklasse

Testdruk, Pa

Lekfactor

maken maakt men voor de verbindingen tussen

De ruwheid van het oppervlak en obstakels

ATC 5 (A)

500

0,027

de rechte luchtkanalen gebruik van aftakkin-

zoals felsnaden / flenzen en onzorgvuldige iso-

ATC 4 (B)

1.000

0,009

gen, verzamel- of spruitstukken, bochten (al of

latienaden zorgen voor de wrijvingsweerstand.

ATC 3 (C)

1.000

0,003

niet met geleideschoepen, voor verminderde

Daarbij moet men rekening houden met de

ATC 2 (D)

2.000

0,001

Om de vele hoeken en bochten te kunnen

weerstand) en verloopstukken (tussen kanalen

snelheid en de dichtheid (kg/m3) van de lucht.

met andere afmetingen). Dit zijn allemaal stan-

In de berekeing moet men ook de oppervlakte-

Luchtkanalenfabrikanten die zich bij LUKA*

daard componenten. Daar waar luchtkanalen

ruwheid meenemen. Daarom is het materiaal

(Nederlandse Vereniging van Luchtkanalenfa-

aansluiten op inblaas- of afzuigroosters,

waarvan de luchtkanalen gemaakt zijn dus een

brikanten) hebben aangesloten houden lucht-

gebruikt men aansluitstukken (standaard of op

belangrijke factor. Ook ontstaan er stootverlie-

dichtheidsklasse ATC 3 aan, ook voor de

maat gemaakt).

zen, doordat lucht in kanalen plotseling van

appendages. De maximaal toegestane lekver-

richting en snelheid verandert. Deze verliezen

liezen zijn afhankelijk van de heersende werk-

Appendages voor luchtkanalen

zijn medebepalend voor het vermogen van de

druk. Dat komt voor klasse ATC 3 op het vol-

Daar waar de luchtkanalen alleen de door-

ventilator.

gende neer:

stroom van de lucht garanderen, doen ze verder niets aan de kwaliteit van de lucht. Daar-

Lekverliezen

voor past men verschillende appendages toe:

Een compleet luchtkanalensysteem luchtdicht

• Verwarmer, koeler, koelconvector,

krijgen is mogelijk. In de regel is dat echter

1.000

0,27

alleen vereist als het om het transport gaat van

1.250

0,31

gevaarlijke gassen of verontreinigingen. Over

1.500

0,35

het algemeen accepteert men lekverliezen.

2.000

0,42

bevochtiger; • Kleppen: inregelklep, Irisklep, kleppenregister; • Debietregelaars: constante volumeregelaar,

Statische druk (Pa)

Maximaal lekverlies (l/s·m2) klasse ATC 3

Deze moet men wel in kaart brengen (voordat isolatie is aangebracht). Lekverliezen treden

Isolatie van luchtkanalen

vooral op in de naden en bij de hoeken. NEN-EN

Transporteert men aangezogen koude lucht of

1507 (rechthoekige kanalen) en NEN-EN 12237

gekoelde lucht door een kanaal dat door een

• Brandklep, brandmanchet;

(ronde kanalen) hanteren de volgende lucht-

warme vochtige ruimte loopt, dan ontstaat er

• Meetstation.

dichtheidsklassen:

een grote kans op uitwendige condensatie op

variabele volumeregelaar; • Filters en dempers: geluiddempers, filtersectie;

20

Gawalo Juni 2022

LUCHTBEHANDELING

de wanden van het kanaal. Inwendig treedt condensatie juist op bij transport van warme vochtige lucht door een kanaal dat buiten of door een onverwarmde ruimte loopt. Om dit te voorkomen is isolatie noodzakelijk. Kanalen voeren we soms ook geïsoleerd uit om te voorkomen dat de lucht in de kanalen te veel opwarmt of afkoelt door de koude of warme vertrekken waar het doorheen loopt. Daarnaast past men isolatie ook toe tegen branddoorslag en geluidsoverlast.

Luchtkanalen van metaal Metalen luchtkanalen komen in de volgende varianten voor: verzinkt staal met een tweezijdige zinklaag, volgens Sendzimir procedé (instortkanalen van verzinkt staal hebben een minder dikke zinklaag, namelijk 150 g/m2 ten opzichte van de gangbare 275 g/m2), roestvast staal (AISI 304 of 316) en aluminium (volgens NEN-EN 573 en NEN-EN 485). Slangen worden gemaakt van aluminium of aluminiumfolie. Om een slang te versterken wordt er eventueel een metaaldraad in een spiraal meegewikkeld.

Vervaardiging en verbinding Luchtkanalen van metaal zijn rond, ovaal of rechthoekig van vorm.

Rechthoekige kanalen Voor rechthoekige kanalen en de hulpstukken wordt metalen platen op maat gesneden met elektronisch aangestuurde snijapparaten en worden omgezet. In de lengte worden de kanalen aan elkaar gekoppeld met felsnaden. Vlakken moeten verstijfd worden als de kanalen erg groot zijn. Dat gebeurt met plooien die in grote vlakken worden verdrukt die als een verstijving werken. Ook kunnen er profielen op worden geklinkt.

Kanaalsecties onderling kunnen met elkaar worden verbonden door hoekprofielen die op de kanalen worden bevestigd met behulp van klinknagels, popnagels of door puntlassen.

Flenzen worden met bouten aan elkaar gemonteerd, maar kunnen ook worden omgezet. Bij die laatste methode wordt er eerst een pakking

De luchtkanalen dienen om warme of koude lucht toe of af te voeren.

aangebracht om de luchtdichtheid te verhogen, waarna er een overschuifprofiel overheen wordt geklemd.

een felsmachine, die de metaalstrippen onder-

naden worden de verbindingen vastgezet.

ling verbindt. Hulpstukken voor ronde kanalen

Ronde kanalen in de lengte koppelen kan door

Ronde kanalen

worden niet op een wikkelmachine gemaakt.

middel van een insteekverbinding aan de bin-

Ronde metalen kanalen worden tot buizen

Uit plaat wordt het materiaal gesneden, waarna

nenzijde, die met zelftappende schroeven tot

gewikkeld. Dat gebeurt uit bandmateriaal op

het in vorm wordt gebracht. Met klink- of fels-

stand komt. Voor de luchtdichtheid worden de

Gawalo Juni 2022

21

LUCHTBEHANDELING

verbindingen aan de buitenzijde met tape afge-

voorzien. De binnenmantel is altijd een alumini-

Textiel

dekt.

umcachering. De buitenmantel kan ook een

Textiele luchtkanalen zijn als ronde, halfronde,

aluminiumcachering zijn, dan is het kanaal

kwartronde, recht- of als driehoekige vorm ver-

Coatings

alleen binnen toe te passen. Een buitenmantel

krijgbaar en worden op maat gemaakt. Zodra

Als metalen luchtkanalen in een agressief mili-

van glasvezelversterkt polyester maakt een

lucht door het kanaal wordt getransporteerd

eu worden toegepast, of als reiniging mogelijk

hardschuim kanaal geschikt voor buitentoe-

neemt het kanaal zijn vorm aan. Desondanks

gemaakt moet worden, dan kunnen ze voorzien

passingen.

wordt er voor vormbehoud gewerkt met bogen

worden van een coating. Dat kan zowel aan de

Textielkanalen worden gemaakt van non-woven

die het kanaal compleet omvatten, voor als de

binnenkant als aan de buitenkant, of op beide

of geweven materiaal met een luchtdoorlaten-

luchtdruk wegvalt. Halfronde bogen volstaan

zijden. Niet elke coating kan zomaar op elk

de (regelmatig wassen vereist) of luchtdichte

ook, die de bovenste helft van het luchtkanaal

materiaal worden toegepast. Op verzinkte

structuur. Textielslangen worden gemaakt van

omvat in een uitwendige naad. De bogen zijn

kanalen worden waterafstotende bitumineuze

vezelversterkt synthetisch doek of vinyl gecoat

overigens eruit te halen, als de luchtkanalen

coatings of een corrosiewerende primer

weefseldoek. De ongeïsoleerde variant wordt

uitgewassen moeten worden.

gebruikt, of polyurethaan als het bestaande

ook wel versterkt met een metalen spiraal-

Om ervoor te zorgen dat een rechthoekig

kanalen betreft die reeds aan corrosie onder-

draad.

kanaal niet gaat opbollen worden er interne membranen in opgenomen, die voor de stevig-

hevig zijn.

Kunststof

heid zorgen. Dat kan eventueel worden aange-

Doorslaan

Rechthoekige kunststof kanalen worden geëx-

vuld met steunringen aan alle zijden.

Zowel brand als geluid slaan via luchtkanalen

trudeerd, dat geldt ook voor de hulpstukken.

Waarin textiele luchtkanalen zich enorm in

erg gemakkelijk door naar de volgende ruimte

Dwarsverbindingen komen tot stand met flens-

onderscheiden van de andere materialen is dat

of het volgende brandcompartiment. Om dit te

verbindingen. Er worden ook insteekmoffen

ze in vele kleuren kunnen worden geleverd en

voorkomen, naast de toepassing van brand-

(inwendig) en overschuifmoffen (uitwendig)

eventueel met logo’s kunnen worden bedrukt.

kleppen en geluiddempers, worden metalen

gebruikt, die met lassen of lijmen op hun plaats

Die zijn dan ook vaak zichtbaar. Textiele kana-

luchtkanalen geïsoleerd met een brandwerend

worden gehouden. Hierdoor ontstaat een

len met perforaties op de markt die met een

of geluidwerend isolatiemateriaal.

luchtdichte verbinding.

membraan zowel geschikt zijn voor koelen als

Isoleren voor geluid kan aan de binnenzijde,

Ronde kunststof kanalen worden ook geëxtru-

voor verwarmen. Daarvoor zitten er aan de

maar isoleren aan de buitenzijde verdient de

deerd. Om kanaalstukken onderling te verbin-

bovenzijde kleine perforaties voor koeling. Voor

voorkeur. Tegen brand wordt een metalen

den wordt een lasnaad gebruikt of de hierboven

warme lucht zijn er aan de onderzijde grote

kanaal aan de buitenzijde geïsoleerd. Het aan-

genoemde moffen. De kunststof kanalen zijn

perforaties met nozzles opgenomen. Het mem-

gewezen product hiervoor is minerale wol of

rond, ovaal of rechthoekig van doorsnede.

braan reageert op een klep en scheidt de twee

fibersilicaat. Voor rechthoekige kanalen wor-

Voorgeïsoleerde kanalen zijn ook op de markt

luchtstromen van elkaar.

den daarvoor platen gebruikt, voor ronde kana-

verkrijgbaar. Bij ongeïsoleerde kunststof kana-

len zijn er gaasdekens beschikbaar. De platen

len en buizen moet in geval van een hogere

Brand en geluid

worden met laspennen of schroefparkers op

lucht- of omgevingstemperatuur rekening wor-

Het isoleren van kanalen is belangrijk als

hun plaats gehouden, eventueel aangevuld met

den gehouden met de uitzetting.

opwarming of afkoeling van de getransporteer-

een lijm voor de onderlinge verbindingen.

de lucht voorkomen moet worden. Maar tegen

Voor die isolatie moet in een vroeg stadium al

Hardschuim

brand en geluid moeten ook isolerende maatre-

ruimte in de detaillering worden gecreëerd.

Het gebruikte plaatmateriaal voor hardschuim

gelen worden getroffen.

Ook moet er rekening mee worden gehouden

kanalen is minstens 25 mm dik met een volu-

Kunststof kanalen dragen niet veel bij aan de

dat de luchtkanalen aanzienlijk in gewicht zul-

mieke massa van ongeveer 30 kg/m3. De pla-

geluiddemping, daarvoor moeten dempers en

len toenemen, wat ook in de ophanging door-

ten worden eerst op maat gesneden, waarna ze

geluidsabsorberende materialen worden toe-

werkt.

in een plooimachine op maat worden geplooid.

gepast. Die kunnen aan de binnenzijde worden

Daarnaast legt de warmteweerstand van meta-

Dat geldt ook voor bochtstukken en dergelijke.

aangebracht, maar beter is aan de buitenzijde.

len kanalen niet veel gewicht in de schaal. Door

In België zijn ook ronde hardschuim kanalen op

Er zijn uiteraard ook voorgeïsoleerde kunststof

ze te isoleren (in- en/of uitwendig) wordt ook

de markt.

luchtkanalen op de markt. Ook zijn hardschuim

voorkomen dat de lucht in de kanalen afkoelt of

Om kanaalstukken onderling te verbinden

kanalen af-fabriek voorgeïsoleerd leverbaar.

opwarmt.

wordt er een onderscheid gemaakt tussen bin-

Echter, voor de brandwerendheid (en geluidwe-

nen en buiten. Voor een binnenopstelling

ring) is minerale wol de aangewezen kandidaat.

Luchtkanalen kunststof en textiel

wordt montageschuim gebruikt en wordt de

Dan gebeurt het inpakken van het kanaal vaak

Voor luchtkanalen van kunststof worden PVC,

naad afgeplakt met aluminium tape. Buiten

op het werk, aan de buitenzijde.

PVC-C, HDPE, PP en PP-S gebruikt. Voor lucht-

komt er naast het montageschuim de polyes-

Textielkanalen dragen van zichzelf al bij aan

kanalen van hardschuim wordt Pur-schuim of

ter buitenmantel aan te pas die met een

demping van het geluid in de ruimte. Daarnaast

Pir-schuim gebruikt. Deze kanalen worden wel

schroefverbinding en een sealer moet worden

produceren ze zelf geen aanvullend geluid als

standaard van een binnen- en/of buitenmantel

afgewerkt.

de lucht erdoorheen stroomt. Textielkanalen

22

Gawalo Juni 2022

LUCHTBEHANDELING

Vervuilde lucht kan worden afgevoerd en verse lucht kan worden toegevoerd.

die aan brandeisen moeten voldoen kunnen

Vervaardiging en verbinding

geheel wordt verlijmd met kit en aan de buiten-

worden gemaakt van een stof van niet-ont-

Kanalen van minerale wol zijn rond of rechthoe-

zijde afgewerkt met aluminium tape.

vlambare glasvezels. Hiermee kan voldaan wor-

kig van doorsnede. Vierkante kanalen worden

den aan A2-s1, d0 (NEN-EN 13501-1), vergelijk-

opgebouwd uit platen die onderling op geprofi-

Isolatie

baar met minerale wol; deze speciale stof is

leerde langsnaden met elkaar verlijmd worden.

Bij het transport van geconditioneerde lucht

niet uit te wassen.

Glaswolkanalen voor binnentoepassingen wor-

moet voorkomen worden dat de conditie van die

den standaard van een buitenmantel voorzien

lucht niet veranderd, dus niet kouder of warmer

Duurzaamheid

van aluminiumfolie; deze kanalen worden aan

wordt. Daarvoor worden luchtkanalen geïso-

Textielkanalen zijn verkrijgbaar met een Crad-

de binnenzijde bekleed met een glasvlies of

leerd uitgevoerd. Die stap wordt bij luchtkana-

le-to-Cradle certificaat. Daarnaast zijn er in het

met een aluminiumcachering. Glaswolkanalen

len van minerale wol al genomen. Daarnaast

creditsysteem van BREEAM punten te verdie-

voor buiten hoeven geen binnenmantel te heb-

spelen geluidwering en brandwering ook een rol

nen als er wordt gekozen voor textiele luchtka-

ben, aluminiumcachering is een optie. Deze

bij luchtkanalen. Beide worden ook afgevinkt

nalen in plaats van verzinkt staal.

kanalen hebben wel een buitenmantel van poly-

met de toepassing van luchtkanalen van mine-

ester. Steenwolkanalen voor binnentoepassin-

rale wol. Qua geluiddemping zitten kanalen van

Luchtkanalen van minerale wol

gen worden met een buitenmantel geleverd.

minerale wol op ca. 5 dB/m (afhankelijk van de

De hardgeperste glaswol moet een dikte heb-

Buiten worden steenwolkanalen niet toegepast.

materiaaldikte). Op het gebied van brandwering

ben van 22 of 50 mm, met een minimale volu-

Te brede kanaalvlakken worden inwendig met

scoort een minerale wol luchtkanaal A2-s1, d0

mieke massa van 70-78 kg/m 3, voor hardge-

verzinkt stalen profielen verstijfd. Kanaalsec-

(volgens NEN-EN 13501-1).

perst steenwol geldt een minimale dikte van 20

ties worden onderling verbonden met een

mm met een volumieke massa van 150 kg/m 3.

H-profiel waar beide secties inschuiven. Het

* Meer informatie: www.luka.nl/handboek

Gawalo Juni 2022

23

KLIMAATTECHNIEK Koolstofdioxide - Ammoniak - Koolwaterstoffen

‘Meer aandacht nodig voor natuurlijke koudemiddelen’ De Europese Commissie wil de vervanging van synthetische koudemiddelen in warmtepompen en airco’s versnellen. In veel gevallen kunnen natuurlijke koudemiddelen dienen als een goed alternatief. Brancheorganisatie NVKL wil meer aandacht voor de risico’s van een te snelle transitie.

Tekst Tim van Dorsten

Met een nieuw voorstel wil de Europese Com-

stofdioxide een van de oudste koelmiddelen ter

conventionele gefluoreerde broeikasgassen. Ze

missie de productie van synthetische koude-

wereld. Het is geschikt voor toepassing onder

kunnen dan ook worden gebruikt in hoge tem-

middelen met een significant broeikaseffect

meer in een centraal CO2-koel/diepvriessys-

peratuurwarmtepompen (butaan) en koelkas-

sneller afbouwen. Deze gefluoreerde broeikas-

teem. Dit is de meest gebruikte oplossing voor

ten met kleine vermogens (isobutaan). De

gassen (F-gassen) zijn tegenwoordig goed

supermarkten in Europa, omdat deze centrale

meest gebruikte koolwaterstof is propaan, voor

voor 2,5 procent van de totale broeikasgassen.

met meerdere CO2-compressoren in staat is

onder meer laag- en hoog-temperatuur ruimte-

De Commissie wil in 2030 het equivalent van

om de koeltoepassingen en de diepvriestoe-

verwarming en tapwaterproductie.

veertig miljoen ton CO2-emissies besparen. Om

passingen flexibel te bedienen, inclusief aircon-

hiervoor te zorgen verbiedt ze bijvoorbeeld

ditioning, warmteterugwinning of warmte-

Brandgevaar

vanaf 2024 het gebruik van koudemiddel met

pompfunctie voor warm sanitair water en

Ammoniak en koolwaterstoffen hebben als

een aardwarmingsvermogen (GWP) boven de

ruimteverwarming.

belangrijk nadeel dat ze matig tot sterk brand-

750 in nieuwe single-split airco- en warmte-

Daarnaast kan CO2 in warmtepompen aantrek-

baar zijn. Koolwaterstoffen hebben zelfs een

pompapparatuur met een inhoud van minder

kelijk zijn, met name in gevallen waar hoge

lage explosiegrens. “Het is belangrijk dat er vol-

dan drie kilogram. Vanaf 2027 geldt een verbod

temperatuur gewenst zijn. Het gaat dan om

doende aandacht is voor veiligheidsaspecten

op alle nieuwe splitsystemen onder de 12 kW

meerdere huishoudens, via bijvoorbeeld stads-

en dat de monteurs getraind zijn om te werken

met koudemiddel met een GWP boven de 150.

verwarming. Voor huishoudelijke toepassingen

met natuurlijke koudemiddelen. Dit maakt een

Als alternatief van F-gassen kunnen fabrikan-

zijn CO2-warmtepompen veelal te duur en niet

te snelle overstap naar natuurlijke koudemid-

ten kiezen voor natuurlijke koudemiddelen,

efficiënt genoeg. CO2 heeft twee belangrijke

delen lastig. Aardgas is ook brandbaar, maar

zoals koolstofdioxide, ammoniak en diverse

nadelen. De druk in gesloten systemen kan erg

monteurs zijn bekend met de risico’s en hierin

koolwaterstoffen. In het rapport ‘Natuurlijke

hoog worden. Bij lekkage kan de CO2-concen-

geschoold”, verklaart projectmanager Tech-

koudemiddelen in warmtepompen’ van de

tratie oplopen tot boven de grens die voor men-

niek, Veiligheid en Milieu Zohar Tzur van bran-

adviesbureaus Entropy Cooling Solutions en

sen gevaarlijk is.

chevereniging voor koudetechniek en luchtbe-

Infinitus Energy Solutions, in opdracht van TKI

Ook ammoniak geldt als een van de oudste

handeling NVKL. “Propaan is geschikt voor

Urban Energy en RVO, komt naar voren dat

koudemiddelen en is energie-efficiënt in bijna

kleinere apparaten, zoals airco’s en warmte-

deze koudemiddelen goede alternatieven zijn.

alle toepassingen. Het is het standaard koude-

pompen. Zo heeft een split-airco of een lucht-

Daarbij zijn hun voordelen duidelijk: ze hebben

middel voor industriële toepassingen. Het kan

luchtwarmtepomp met één of meerdere bin-

een gering effect op het milieu, zorgen voor

in potentie ook worden gebruikt in hoge tempe-

nenunits meerdere leidingen met koudemiddel.

vergelijkbare of betere prestaties en hebben

ratuur warmtepompen voor gebouwverwar-

In geval van lekkage kan dit leiden tot brandge-

acceptabele en stabiele kosten.

ming. Ook koolwaterstoffen, zoals propaan,

vaar.” Het laatste speelt bij monobloc-warmte-

butaan en isobutaan, zijn populair sinds de uit-

pompen al minder. “Bij een monobloc zit al het

Natuurlijke koudemiddelen

vinding van mechanische koeling. Voor het

koudemiddel op één plek, buitenshuis.”

Het rapport neemt met name de drie bovenge-

merendeel zijn de koolwaterstoffen energie-

Vooral het gebrek aan geschoold personeel

noemde natuurlijke koudemiddelen onder de

efficiënt. Daarbij lijken de meest toegepaste

maakt een overstap lastig, zegt Tzur. “De instal-

loep, deze komen het meest voor. Zo is kool-

koolwaterstoffen qua eigenschappen sterk op

latiesector kampt sowieso met een tekort aan

24

Gawalo Juni 2022

KLIMAATTECHNIEK

arbeidskrachten. Dit geldt helemaal voor installateurs die warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen kunnen installeren. Om de toepassing van natuurlijke koudemiddelen mogelijk te maken, moet tijdens opleidingen hier meer aandacht naartoe gaan. We zijn daarom blij dat de Europese Commissie in haar voorstel heeft opgenomen dat er certificerings- en opleidingsprogramma’s moeten komen, die betrekking hebben op alternatieven voor F-gassen, zoals propaan en CO2. Wellicht dat het lobbywerk van onze Europese koepelorganisatie Area, waarvan

Zohar Tzur van

wij actief lid zijn, hiervoor heeft gezorgd.”

brancheorganisatie NVKL (foto: NVKL).

Snelle vervanging Tzur benadrukt dat de NVKL wel voorstander is van de vervanging van de synthetische koude-

demiddelen. De ontwikkeling richting minder

‘praktisch niet te doen’. “Ze werken volgens

middelen naar natuurlijke koudemiddelen. “De

sterke broeikasgassen komt natuurlijk niet uit de

hetzelfde principe, maar de verschillende kou-

klimaatverandering is een van de belangrijkste

lucht vallen. De Europese Commissie heeft ech-

demiddelen hebben verschillende drukniveaus.

thema’s van deze tijd. We moeten ervoor zorgen

ter besloten deze overstap te versnellen.”

CO2 werkt bijvoorbeeld enorm hoge druk, in

dat we deze verandering zo veel mogelijk tegen-

Veel van de momenteel geproduceerde en

vergelijking tot andere koudemiddelen. Bij het

gaan. Om bijvoorbeeld van onze afhankelijkheid

geïnstalleerde warmtepompen beschikken nog

gebruik van koolwaterstoffen moeten álle

van aardgas af te komen, spelen warmtepompen

steeds over F-gassen. Een aanpassing van deze

onderdelen van een apparaat geschikt zijn, met

een belangrijke rol. De grote fabrikanten zijn al

huidige warmtepompen van synthetische naar

het oog op explosiegevaar. Ook dat maakt een

wel bezig met de overstap naar natuurlijke kou-

natuurlijke koudemiddelen is volgens hem

snelle vervanging erg lastig.”

Ontdek de Wildkamp app +

Nóg sneller bestellen, altijd & overal

+

Volledig assortiment onder de duim

+

Met scanfunctie sneller afrekenen in vestiging

+

Altijd alle informatie bij de hand

Vanaf nu beschikbaar

Meer informatie? Ga naar wildkamp.nl/app

Gawalo Juni 2022

25

% % % % % % # % %! % %

% % % ! %

% % % %" % % % % %

% %% % % % % %! # %" %# %! % %! % % % %! % % %

% % % $ % % % % ! % % % %

#

%! %! % %" % % %

% " % % %% " % % "%

! % % % "% %! # % % "% %! % % % % % % % ! %

% % % % % % % % % % %! % % % %! % % % ! % % % % %

% % % % % %%

"

LUCHTBEHANDELING Winddruk - Temperatuur - Drukverschil

Luchtdichtheid en ventilatiesystemen Hoe luchtdichter een gebouw, des te belangrijker het ventilatiesysteem wordt.

Maar in welke mate beïnvloeden ze elkaar precies?

Tekst Corina Kappen

Veel voorzieningen voor de luchtdichtheid, of

echter wel tot het takenpakket van installatie-

naast mogen we niet vergeten dat luchtdoorla-

volgens het Bouwbesluit ‘luchtdoorlatendheid’,

adviseurs en installateurs. Luchtdichtheid en

tendheid ook een rol speelt in het voorkomen van

zitten in de bouw doorgaans niet in het taken-

het ventilatiesysteem beïnvloeden elkaar

vochtproblemen en het realiseren van water-

pakket van installatie-adviseurs en installa-

wederkerig.

dichtheid, geluidisolatie en brandveiligheid.

teurs. Luchtdicht bouwen is belangrijk vanwe-

In dit artikel zetten we de gevolgen van wind,

ge het feit dat lekken in de gebouwschil voor

temperatuur én ventilatie voor de luchtdicht-

Winddruk: loefzijde versus lijzijde

onnodig energieverlies zorgen. Luchttransport

heid overzichtelijk op een rij. Daarvoor zoomen

De kant van de woning waar de wind op staat

door de gebouwschil wordt ook wel aangeduid

we in op de ventilatiesystemen C (natuurlijke

wordt de loefzijde genoemd, de andere kant

als onbewuste ventilatie.

toevoer en mechanische afvoer) en D (mecha-

van de woning is daarmee de lijzijde. Er

Een niet luchtdichte schil zorgt er dus voor dat

nische toe- en afvoer).

ontstaat op de loefzijde winddruk (overdruk),

de lucht in de woning wordt ververst, maar niet

aan de lijzijde is er dan sprake van windzuiging

op de gewenste manier (tocht) , maar ook op

Het belang van luchtdichtheid

(onderdruk). Er ontstaat ook zuiging (of

de verkeerde plekken. Daarom ventileren we

Hierboven gaven we al aan dat energiebesparing

onderdruk) halverwege het schuine dak tot de

bewust met behulp van een ventilatiesysteem.

en de invloed op ventilatie een grote rol spelen

nok.

Deze voorzieningen voor ventilatie behoren

om luchtdichtheid op de kaart te zetten. Daar-

28

Gawalo Juni 2022

LUCHTBEHANDELING

Afb. 3 Drukverschil als gevolg van wind en

lies door luchtlekken bij systeem D ongeveer

thermiek (uit Luchtdicht Bouwen - ISSO).

vijftien procent groter is.

Ook voor ventilatiesysteem D wordt luchtdoor-

Drukverschil door ventilatie

latendheidsklasse 2 (goed) geadviseerd, tenzij

Bewust ventileren zorgt tot slot ook voor een

toegepast op Passief Bouwen-niveau, dan

drukverschil. Met de bovenstaande gegevens

wordt luchtdoorlatendheidsklasse 3 (Uitste-

gaan we nu verder in op de ventilatiesystemen

kend) geadviseerd.

Afb 1. Verdeling van winddruk

C en D, waarbij we gebruik maken van dezelfde

(uit Luchtdicht Bouwen - ISSO).

parameters voor winddruk en thermiek.

Het drukverschil ten gevolge van wind, Δ Pw in

Ventilatiesysteem C

pascal, wordt als volgt berekend:

Ventilatiesysteem C is gebaseerd op natuurlijke

Δ P w = Cp * (0,5 * p * v2)

toevoer en mechanische afvoer. In dit systeem

Deze formule mag verder worden vergeten,

wordt door de winddruk (en -zuiging) ook

maar het is belangrijk om te weten dat de wind-

dwarsventilatie veroorzaakt. Voor dit ventila-

Afb. 6 Drukverschil ventilatiesysteem D

snelheid (v) daar in het kwadraat in voorkomt!

tiesysteem wordt over het algemeen lucht-

(uit Luchtdicht Bouwen - ISSO).

doorlatendheidsklasse 2 (goed) geadviseerd.

De invloed van de temperatuur

Beter luchtdicht bouwen

Warme lucht is lichter dan koude lucht en stijgt

We zien hiermee dat het type ventilatiesysteem

daardoor op (het zogenaamde ‘schoorsteen-

van invloed is op het uiteindelijke effectieve

effect of thermiek), dus speelt de temperatuur

drukverschil, en daarmee voor het energiever-

(ΔPthermiek) ook een rol op welke wijze het

bruik.

drukverschil over de gebouwschil wordt ver-

Voor gebalanceerde ventilatie is het belang van

deeld over de loef- en lijzijde. Het gaat daarbij

luchtdicht bouwen alleen maar groter, hele-

om het verschil tussen de buiten- en de binnen-

Afb. 4 Ventilatiesysteem C

maal als een project moet voldoen aan Passief

temperatuur (ΔT). In de formule om die invloed

(uit Luchtdicht Bouwen - ISSO).

Bouwen-niveau. Het energiegebruik ten gevol-

uit te rekenen zitten ook de hoogte van het

ge van de luchtlekken op jaarbasis.

gebouw, de dichtheid van de lucht en de gravi-

Werkend met afbeelding 3, gecombineerd met

tatiesnelheid. Hoe thermiek het drukverschil

systeem C en de dwarsventilatie, ziet de druk-

beïnvloedt zie je hieronder.

verdeling er uiteindelijk als volgt uit:

Qv10-waarde (dm3/s.m2)

Systeem C (m3 gas)

Systeem D (m3 gas)

Opmerking

1,0 basis

100

115

Basis 1-1,4 dm3/s.m2

0,6 goed

60

70

0,4 goed

40

45

0,15 uitstekend

15

17

Passief bouwen

N.B.: Dit is dus alleen het energieverlies voor onbewuste ventilatie, daar komt dus het enerAfb. 2 Drukverdeling door temperatuur

Afb. 5 Drukverschil ventilatiesysteem C

gieverlies door ventilatie bij (voor een woning

(uit Luchtdicht Bouwen - ISSO).

van 80-100 m2: circa 300 m3). Bij systeem D wordt dat grotendeels beperkt door de warm-

(uit Luchtdicht Bouwen - ISSO).

Door de afzuiging wordt de lekstroom (dus de

teterugwinning (negentig procent).

Als we het effect van de thermiek verwerken in

intredende en uitredende lucht) onderdrukt en

de drukverdeling, dan ziet het drukverschil over

daardoor wordt het drukverschil kleiner.

* Dit artikel is gebaseerd op deelname aan het webi-

de woning er uiteindelijk als onderstaand uit:

Het resulterende drukverschil wordt gebruikt

nar ‘Herziening norm luchtdichtheid van gebou-

in de energiegebruik berekening (NTA 8800).

wen’, onlangs gehouden door NEN en ISSO. De gebruikte afbeeldingen komen uit ISSO (SBRCUR-

Ventilatiesysteem D

net) publicatie ‘Luchtdicht Bouwen’, met auteurs

Voor ventilatiesysteem D is dat anders, omdat

Peter Kuindersma & Harry Nieman – met dank aan

zowel met mechanische toevoer als afvoer

dhr. Peter Kuindersma (Ingenii Bouwinnovatie), dhr.

wordt gewerkt. Het drukverschil wordt dus niet

Harry Nieman en Aldo de Jong (ISSO professional).

of nauwelijks beïnvloed (mits het systeem goed is ingeregeld). Dat betekent dat het energiever-

Gawalo Juni 2022

29

Tools waar HVACR professionals op vertrouwen

Ontmoet de Fieldpiece familie!

Bedankt voor je bezoek aan onze stand op de VSK beurs! We vonden het leuk je te ontmoeten en zijn enorm enthousiast over onze bezoekers en hun interessante verhalen. Wat hebben wij veel waardevolle input ontvangen!

Wij kunnen jouw feedback gebruiken om te ontdekken welke digitale meetgereedschappen HVACR professionals moeten hebben om de nodige metingen tegelijkertijd uit te voeren. En de juiste producten aanbieden!

Er is van alles aan bod gekomen. Met name de hoge werkdruk bij installateurs, BRL100 en de vernieuwde F-gassen verordening spelen in de markt. Met deze informatie kunnen wij het werk van installateurs nog makkelijker, sneller en beter maken.

Nogmaals bedankt en hopelijk tot snel!

Hebben wij jou enthousiast gekregen over onze producten?

Neem dan een kijkje op www.fieldpiece-europe.com/products en ontdek jouw (work)life saver!

Voor meer informatie ga naar www.fieldpiece-europe.com

KLIMAATTECHNIEK Buffervat - Warmtewisselaar - Regeneratie

Warmte uit ijs, hoe werkt dat?

IJs is koud, dus kou uit ijs halen lijkt logisch. Hoe kun je dan warmte uit ijs halen?

In feite komt de warmte niet uit het ijs, maar uit de overgangsfase tussen water en ijs.

Tekst Margo van Voskuilen

Om van water over te gaan naar ijs moeten ijs-

valt bevriezing samen met grote warmtevraag,

zoveel mogelijk warmte van de bron. Het water

kristallen ontstaan. Bij dit kristalliseren komt

omdat bij de overgangsfase van 0 naar -0 gra-

in de buffer kan zoveel warmte afstaan aan de

veel energie vrij. Om ijskristallen te laten ont-

den juist veel energie vrijkomt.

warmtepomp dat het bevriest. Dan is warmte van de externe bron nodig om het te ontdooien.

staan, moet de temperatuur dalen. Die warmte of energie komt dus vrij. Bij het ontdooien van

Potdicht

ijs gaat het precies andersom: er is warmte van

Een ijsbuffer is een gesloten systeem. Het

Afkoelen is verwarmen

buiten nodig om het ijs te laten smelten.

water blijft in het buffervat. Het beïnvloedt de

Wanneer een liter water 1 graad Kelvin afkoelt,

samenstelling van het grondwater en de bodem

levert dit 0,001136 kWh energie op. Per kubie-

It giet oan

niet. Daarom kan men een ijsbuffer toepassen

ke meter is dat 1,136 kWh/K. Wanneer de

Bij natuurijs – dat spul om op te schaatsen –

waar WKO of een bodemsysteem met geboor-

warmtepomp die warmte onttrekt aan de ijs-/

zijn er drie manieren waarop het water afkoelt

de wisselaars niet toegestaan zijn. Andersom

waterbuffer, koelt deze langzaam af tot het

tot het bevriest. Het oppervlaktewater geeft

hebben grondwater en bodemgesteldheid wel

water de 0 graden Celsius bereikt. Bij een

warmte af aan de lucht. Er verdampt water, het-

enige invloed op de temperatuur in de buffer.

maximale temperatuur van 25 graden Celsius

geen veel warmte aan het resterende water

Wanneer in de winter de temperatuur van

en een inhoud van 12 kubieke meter levert het

onttrekt. Stralingswarmte is de derde manier,

bodem en grondwater hoger is dan die in de

lineair afkoelen van de buffer in theorie 340,8

die vooral ’s nachts bij helder weer bijdraagt.

buffer, neemt de buffer warmte op. Wanneer in

kWh. Dit is theoretisch, want het afkoelen van

Warmte is hier een relatief begrip: zodra de

de zomer de temperatuur van de bodem lager

de buffer is meestal niet lineair. De buffer krijgt

omgeving een lagere temperatuur heeft dan

is, staat de buffer warmte af.

tussentijds weer warmte van de externe bron,

het water, is het water ‘warm’. Vriest het 3 gra-

Door een ijsbuffer lopen twee warmtewisse-

wanneer de warmtepomp die niet nodig heeft.

den, dan is water van 1 graad boven 0 ‘warm’.

laars. Een is verbonden met de warmtepomp, de ander ook met een externe bron die warmte

’t Kan vriezen, ’t kan dooien

Ijsbuffer

van zon of buitenlucht toevoert. In deze warm-

Bij de overgangsfase van water van 0 naar

Een ijsbuffer is een groot deel van de tijd een

tewisselaars circuleert brine, een mengsel van

-0 graden Celsius spreken we van bevriezen.

waterbuffer. Wanneer de temperatuur in het

water en antivries. De warmtepomp kiest van

Daarbij komt een aanzienlijke hoeveelheid

buffervat daalt tot onder 0 graden Celsius,

welke bron hij zijn warmte betrekt: van de

energie vrij. Om een liter water te laten bevrie-

bevriest het water tot ijs. Dat moet gecontro-

externe bron, of uit de buffer. Wanneer de tem-

zen moet 0,093 kWh energie uit het water wor-

leerd gebeuren. Water zet namelijk uit wanneer

peratuur van de externe bron hoger is, betrekt

den afgevoerd. Per kubieke meter water is dat

het bevriest. Wanneer teveel van het water

de warmtepomp hiervan zijn warmte. Is de

93 kWh. Om aan te geven hoeveel warmte dat

bevriest, kan de buffer door de uitzetting

temperatuur in de buffer hoger dan de tempe-

is: dat is precies de hoeveelheid energie die

scheuren. Bovendien is de timing van de

ratuur van de externe bron, dan kiest de warm-

nodig is om een kubieke meter te verwarmen

bevriezing belangrijk. In het meest ideale geval

tepomp voor de buffer. De buffer ontvangt zelf

van 0 naar 80 graden Celsius.

Gawalo Juni 2022

31

"1$;$1 $$- . 2$ 5 - &$9.-#$ +4"'3

(--$-+4"'3 * - 3.3 7 ,$$1 5$154(+# 9()- # - !4(3$-+4"'3

'33/2 666 $5( $4 (-#..1 (1 04 +(38

+ ! #( # * # # ' $# !) ( #) ! # & & # $$ (

- 41./ !1$-&$- 6$ 5 - .-9$ 3()# !(--$-2'4(2 #..1

++$1&($;- 23, $- $1-23(&$ +.-& -#.$-(-&$- 9()- ++$, + &$*.//$+# - $$- 2+$"'3$ +4"'3*6 +(3$(3 !(--$-2'4(2

( ( #( " & # !! # $ ! ( "% & ()& # # # ! # & * & &) ( ( #( " # & * &*) ! # %$!! # # - ( * &+ &' $$& !) (-) * & # !% )+ ! #( # # -$# & ! $" * # ( & /& # " ( ( & & $"%! ( ^~xyjr {fs WR/ Xjy rjjwqfflxj Ņqywfynj0 `asfst"ij- # $# ' ( tr Ņos xytk js II0I * # ( & /# ( * &+ & # ! * &( ( & & $"%! ( ,'( " $ ! # -$# !) ( %& ' -$ !' # ())& ( $ ! (

) * & ' &" " ( ' & & $"%! ( ,'( " 43. +$ -(-&

&$$ ( )($" ( ' ( *$ ( ( - # )# ( ( * &- " ! + & $$& *$&" # * # ' ! * ! # *) ! +$& ( *$$& $" #

- -. < `a WPO qnhmy {jw|noijwy II0I {fs ij gfhyjwn s zny ij {jsynqfytw/

1$ (+3$1 < afsly xytkijjqyojx tu js {twry jjs jjwxyj {jwijinlnslxqnsnj/

+ 2, 23$1 < .-(9$1 #( )&( # * &+ &( ( & /# *$$& ' $# $ ! # -$# !) (

$$, 5 -# & -.& ".-3 "3 ./ ,$3 9.# 3 6$ 4 *4--$- 5..19($- 5 - ++$2 6 3 4 -.#(& '$$%3 ., (1 1$ .,/+$3$ - 1 46 *+ -3$- 3$ !1$-&$-

C/ `asfst _`a mjjky lj{jwnŅjjwi ify II0II {fs ^yfum~qththhzx fzwjzx0 ^yfum~qththhzx junijwrninx js Vqjgxnjqqf usjzrtsnfj zny ij {jsynqfytw {fs ij fnwhtsinyntsjw nos {jw|noijwi sf gqttyxyjqqnsl ffs F zzw `a WPO qfrujs/ D/ ^fkj [qzx [wj Qnqyjwij ^fkj [qzx [wj Qnqyjw gj{fy fsyngfhyjwn qj jnljsxhmfuujs " nspt}nij-/ E/ Ttsnxfytw _`a mjjky lj{jwnŅjjwi ify II {fs E xttwyjs ffsmfsljsij gfhyjwn s "^yfum~qththhzx fzwjzx0 Pxhmjwnhmnf htqn js [xjzitrtsfx fjwzlnstxf- |twijs {jw|noijwi/ attw tuynrffq wjxzqyffy rtjy mno rnsnrffq HB rnszyjs iwffnjs/

KLIMAATTECHNIEK

Een waterbuffer met een inhoud van 12 kubieke meter kan bij bevriezing potentieel 1.116 kWh leveren. Dat is een theoretisch getal, want je wilt niet dat de buffer helemaal bevriest. De vrijgekomen energie/warmte gaat via de warmtewisselaar naar de warmtepomp. Die waardeert de warmte uit de ijsbuffer op naar bruikbare warmte voor het verwarmingssysteem.

Regeneratie Om het ijs in de buffer weer te ontdooien, is evenveel energie nodig als om het te bevriezen.

De externe bron moet dus ook 0,093 kWh per bevroren liter water aan de buffer leveren. Dit noemt men regenereren. De cyclus van bevriezen en ontdooien kan zich in principe eindeloos herhalen. Het water is hier in feite een ‘phase changing material’.

Wanneer in de lente de buitentemperatuur stijgt, neemt de warmtevraag van de warmtepomp af en de warmteproductie van de externe bron toe. Dan kan de warmtepomp het regeneratieproces stopzetten, zodat de ijsmassa in het buffervat niet geforceerd ontdooit.

Passieve koeling In de lente en zomer kan het ijs en koude water in de buffer passieve of vrije koeling leveren.

Het gebouw levert dan warmte aan de buffer en

IJs is koud, dus kou uit ijs halen lijkt logisch. Hoe kun je dan warmte uit ijs halen?

de buffer levert koude aan het gebouw. Daarbij wordt de compressor in de warmtepomp uitgeschakeld. Het koelere water uit de buffer koelt

mische energie is een betere term. Bij veel ijs-

nere buffer nodig dan voor een appartementen-

via de warmtewisselaar van de warmtepomp

buffers past men PVT-panelen als externe bron

complex of een kantoorgebouw. Voor kleinere

het water in het verwarmingscircuit.

toe. Die wekken fotovoltaisch elektriciteit op en

gebouwen zijn verschillende opties. Er zijn kunst-

Ook in lente en zomer levert warmtepomp

kunnen 24 uur per dag thermische energie

stof en prefab betonnen buffervaten, die bij een

warmte. Voor ruimteverwarming, maar vooral

opwekken. Wanneer de omgevingstemperatuur

woning kunnen worden ingegraven.

voor sanitair warm water. Deze warmte hoeft

van de PVT-panelen hoger is dan die van het

In de kruipruimte van een woning is een flexibele

de warmtepomp niet uit de buffer te halen. De

medium in het paneel, absorbeert het paneel

kunststof waterzak een mogelijkheid. Afhankelijk

warmtepomp krijgt voldoende warmte uit de

thermische energie. Die thermische energie

van het benodigde vermogen bevatten deze

externe bron. Wat er overblijft warmt de ijs-/

gaat met een warmtewisselaar naar de ijs-/

meestal tussen de tienduizend en vijftienduizend

waterbuffer weer op. De externe bron levert in

waterbuffer. Zonne-lucht-absorbers vangen

liter.

de zomer de meeste warmte aan de buffer. De

zowel thermische energie uit zonlicht als uit

Meestal vult men de ijs-/waterbuffer met

buffer wordt dus opgewarmd voor het komen-

buitenlucht. Deze thermische collectoren hoe-

gewoon leidingwater. Dat is zuiver en voorkomt

de stookseizoen.

ven niet per se onder een pv-paneel te zitten. Er

aanslag door algengroei. Er is ook een variant

zijn ook thermische collectoren in de vorm van

die regenwater gebruikt, eventueel aan te vul-

Waar haal je de warmte vandaan?

een metalen schutting. Een thermische collec-

len met extra grijswaterbuffer.

Een ijsbuffer of meer correct, ijs-/waterbuffer,

tor kan ook bestaan uit een lange slang met

Voor grotere gebouwen bouwt men meestal

is op zich niet voldoende om warmte aan een

brine, die op of in een (plat) dak ligt, of onder

ter plaatse een ijskelder, met een inhoud afge-

warmtepomp te leveren. De buffer moet zijn

een grasveld. Een klein deel van de warmte kan

stemd op de benodigde capaciteit. Er zijn in

warmte ergens vandaan halen. Er zijn verschil-

uit de koeling van het gebouw komen.

Nederland projecten gerealiseerd met ijskelders voor 750 kubieke meter ijs. Het

lende manieren om de ijs-/waterbuffer te verwarmen. Ook daarbij is warmte een relatief

Verschillende vormen en materialen

werkingsprincipe blijft hetzelfde. Op een grote-

begrip. Elke temperatuur die hoger is dan de

IJsbuffers en ijskelders zijn er in verschillende

re ijskelder kan men wel meer en/of grotere

temperatuur van de ijsbuffer is warmte. Ther-

maten. Voor een enkele woning is een veel klei-

warmtepompen aansluiten.

Gawalo Juni 2022

33

VERWARMING Woningdichtheid - Energielabels - Warmtebron

Hoe komt een warmtenet tot stand?

Tegen 2030 zullen er zo’n zeshonderd warmtenetten zijn aangelegd, staat in het Nationaal Warmtenet Trendrapport (2021). Warmtebedrijven schieten dan ook als paddenstoelen uit de grond. Maar wat gaat er aan de uitvoering vooraf, wat zijn de overwegingen? En welke oplossingen zijn er?

Tekst Corina Kappen

Eind 2021 moesten alle gemeenten hun Transi-

Woningdichtheid

Energielabels

tievisie warmte gereed hebben. Naar aanlei-

Om de hoge aanvangsinvesteringen voldoende

Als duidelijk is of men voor een collectieve dan

ding daarvan werken gemeentes en bewoners

af te dekken, moeten er voor een warmtenet

wel individuele route kiest, moet men onder-

nu nog volop aan de wijkuitvoeringsplannen

meer dan dertig woningen per hectare aanwe-

zoeken welke energielabels de woningen heb-

(WUP), waarvan de eersten dit jaar gereed zul-

zig zijn. Daarvoor moet men er vooraf zeker van

ben. Het PBL (Planbureau voor de leefomge-

len zijn. Hoe is zo’n onderzoek opgebouwd?

kunnen zijn dat het aantal benodigde woningen

ving) heeft een ‘Startanalyse aardgasvrije

in een wijk binnen tien jaar erop aansluiten. Dit

buurten’ ontwikkeld waarin toegekende ener-

Bestaand gasnet

zogenaamde vollooprisico (als het te lang duurt

gielabels per buurt in kaart zijn gebracht. Daar-

In de eerste plaats moet men nagaan of er in

voordat woningen aansluiten op het warmte-

op is te zien dat er wijken met veel woningen

de buurt al een warmtenet ligt, waarop men

net, verdient men de investering te langzaam

met hetzelfde energielabel zijn. Nieuwere wij-

kan aansluiten. Kan dat niet, dan moet men

terug) probeert men doorgaans af te dekken

ken zitten veel hoger dan oudere dorpskernen.

nagaan hoe oud het bestaande gasnet is. Een

door de gemeente om een garantie voor het

Op basis van de energielabels moet de keuze

gasnet ouder dan dertig jaar is eigenlijk niet

benodigde aantal aansluitingen te vragen.

voor hoge, midden of lage temperatuurverwar-

meer bruikbaar. De netbeheerder heeft name-

Steeds meer blijkt dat sociale cohesie in een

ming gemaakt worden. Midden- of lage tempe-

lijk de verplichting om het gasnet na veertig

wijk voor het slagen van een collectief warmte-

ratuur is toepasbaar voor woningen met ener-

jaar te vervangen. Maar een jonger gasnet van

net ontzettend belangrijk is. Met moet dus niet

gielabel A of B. Zodra woningen energielabel C

tien jaar is prima inzetbaar in een warmtenet,

alleen naar de technische randvoorwaarden

of lager hebben, gaat het sowieso altijd over

want dat is voorlopig nog niet aan vervanging

kijken, maar tegelijkertijd ook in kaart brengen

hoge temperatuurverwarming.

toe.

hoe het met het vertrouwen en de bereidheid is

Door de vervangingsplicht na veertig jaar ver-

gesteld.

vangen de netbeheerders momenteel ook gas-

Is de benodigde dichtheid of bereidheid te laag,

1 Wordt het een LT-, MT- of een HT-warmtenet?

netten. Daarvan weten we op voorhand dat die

of is het vollooprisico onvoldoende afgedekt,

Zodra op basis van de wijkdichtheid en de

de veertig jaar niet zullen halen, omdat tot

dan kan nu al de beslissing vallen of dat een

energielabels de keuze voor lage, midden of

2050 die periode een stuk korter is. Dat kan

wijk voor een collectieve oplossing in aanmer-

hoge temperatuurverwarming is gemaakt, kan

dus op zich al een goed natuurlijk moment zijn

king komt, of dat individuele oplossingen de

men bekijken welke technieken daarbij

om over te stappen op een warmtenet.

insteek gaat zijn.

aansluiten.

34

Gawalo Juni 2022

VERWARMING

Tegen 2030 zullen er naar verwachting meer dan zeshonderd warmtenetten zijn aangelegd.

Individuele oplossingen

- Een hogetemperatuurwarmtenet;

watervoerende laag in de ondergrond en kan

Als een buurt alleen geschikt is voor individue-

- Wijkopslag met aparte opwekvoorzieningen;

dienen als seizoensopslag.

le oplossingen, omdat de wijkdichtheid niet

- Een gasnet op biomassastromen of groene

toereikend is voor de aanleg van een

energie.

verwarmingssysteem daarop het beste aansluit.

Zonnecollectoren of PVT-panelen Het verschil tussen zonnecollectoren en PVT-

warmtenet, moet men per geval bekijken welk

2 Welke warmtebron past bij een LT-warmtenet?

panelen is dat de eerste het zonlicht alleen omzet in warm water. PVT-panelen wekken

Als de wijkdichtheid en de energielabels aan de

daarnaast met het zonlicht ook elektriciteit op,

Collectieve oplossingen

vereisten voldoen voor de aanleg van een col-

wel met als gevolg dat het water minder warm

Een collectief warmtenet kan in wijken met vol-

lectief LT-warmtenet, kan het bronnenonder-

is dan bij een zonnecollector, omdat de glazen

doende dichtheid van de huizen worden aange-

zoek beginnen.

plaat ontbreekt. Zonnecollectoren of PVT-

legd, zodat de hoge aanvangskosten worden

Dat kan worden toegespitst op drie mogelijkhe-

panelen kunnen voor een warmtenet op de

gedekt.

den: aquathermie, zonnecollectoren/PVT-

daken van bedrijven of huizen worden

panelen of restwarmte. Een combinatie van

geplaatst, maar ook op een groot veld bij elkaar

Energielabel A of B

deze mogelijkheden kan ook gebruikt worden,

geplaatst worden. Om de aanvangskosten in

Als alle huizen energielabel A of B hebben, of

zoals de warmte van oppervlaktewater én rest-

het gareel te houden, moet men dan wel op

daarnaar kunnen worden opgeschaald, dan kan

warmte.

zoek naar een stuk grond met een lage m2-prijs.

Aquathermie

Restwarmte

men gaan nadenken over een lagetemperatuurwarmtenet.

Als bron moet aquathermie als zeer lagetempe-

Bij restwarmte voor een LT-warmtenet moet

Energielabel C of lager

ratuur worden beschouwd, want het water

gedacht worden aan bijvoorbeeld datacenters

Als voor een wijk het energielabel C of lager het

heeft doorgaans een temperatuur tussen

en condens van koel- en vrieshuizen en van

hoogst haalbaar is, dan komt een hogetempe-

7-25°C, waarbij de warmte vooral wordt

supermarkten. Daar wordt momenteel rest-

ratuurwarmtenet in beeld. Daarvoor moet de

gewonnen in het voor- en najaar, maar vooral in

warmte nog vaak op oppervlaktewater of in de

lokale infrastructuur worden onderzocht, wat

de zomer. Die warmte wordt opgeslagen in sei-

lucht geloosd. De restwarmte die datacenters

kan resulteren in de volgende opties. De lokale

zoensopslag, want die zal pas in de winter-

leveren is ongeveer dertig graden Celsius. Maar

infrastructuur is geschikt voor:

maanden gebruikt worden. Een aquifer is een

zelfs de restwarmte van een HT-warmtenet kan

Gawalo Juni 2022

35

VERWARMING

Schematisch overzicht grondwater.

worden gebruikt in een LT-warmtenet. Bij de

Restwarmte

de bronnen voor de restwarmte, zoals de

inzet van restwarmte moet daar wel gegaran-

Voor het inzetten van restwarmte in een MT/

supermarkten en de datacenters, moeten

deerd dertig jaar gebruik van kunnen worden

HT-warmtenet moet gezocht worden naar hoge

daarvoor gebruik maken van groene stroom.

gemaakt, voor daarna moet andere opties in

temperaturen. Zo levert een raffinaderij rest-

kaart worden gebracht.

warmte met een temperatuur van 90 graden

Biomassa, biogas

Om het gebruik van restwarmte te stimuleren

Celsius. Bij afvalverbranding komt stoom vrij

De basis voor biomassa zijn houtsnippers, pel-

heeft het RVO de Warmteatlas Nederland

van zo’n 400 graden Celsius, bij een warmte-

lets, snoeiafval enzovoorts en wordt verbrand

opgezet, waarop kan worden nagegaan welke

krachtcentrale komt stoom vrij met een tempe-

in een biomassaketel. De warmte die hierbij

bronnen voor restwarmte er in een bepaalde

ratuur van zo’n 318 graden Celsius. De afstand

vrijkomt wordt getransporteerd naar de wonin-

regio beschikbaar zijn. Een andere stimulans is

van deze bron tot aan de wijk speelt ook een

gen en bedrijven.

dat nieuwbouwprojecten restwarmte mogen

rol, want transport van warmte gaat gepaard

In plaats van vaste biomassa kan in een daar-

inzetten om aan de BENG-eisen te voldoen.

met distributieverliezen.

voor geschikte verwarmingsketel ook biogas

Aan te sterk leunen op de restwarmte van een

worden gebruikt. Een gasmotor kan biogas

Booster

afvalenergiecentrale kan trouwens een groot

zelfs in warmte én elektriciteit omzetten.

In een LT-warmtenet moeten er in de woningen

nadeel kleven, als gevolg van de opmars van de

Over biomassa zijn de meningen verdeeld, ten-

nog wel aanvullende voorzieningen worden

circulaire economie er minder afval beschikbaar

slotte komt bij de verbranding van hout CO2

genomen, omdat het aangevoerde water

komt. Ook restwarmte van de industrie of een

vrij. Op korte termijn is er echter wel sprake

(30-40 graden Celsius) te koud is voor warm

energiecentrale moet dertig jaar beschikbaar

van een balans tussen de uitstoot tijdens de

tapwater en zelfs vaak nog te koud is om mee

zijn, om aan het einde uit de kosten te komen.

te verwarmen. Daarvoor wordt een kleine boosterwarmtepomp aangesloten.

verbranding en opname van die CO2 door de omgeving. Als gebruik wordt gemaakt van

LT-restwarmte met HT-warmtepomp

snoeihout, kan dat doorgaans op de meeste

Voor een HT-warmtenet kan wel degelijk een

bijval rekenen. Daarnaast moeten de wijkbewo-

3 Welke warmtebron past bij een MT/ HT-warmtenet?

LT-warmtebron worden gebruikt, als die wordt

ners een biocentrale accepteren (fijnstof,

gecombineerd met een wijkcentrale waar een

stank), die in de buurt wordt gebouwd om dis-

Als een wijk wel de benodigde dichtheid heeft

grote warmtepomp de warmte opwaardeert

tributieverlies te beperken.

voor de aanleg van een warmtenet, maar de

voor gebruik in de wijk.

energielabels van de aangesloten woningen op

In 2050 moeten alle warmtenetten CO2-vrij zijn.

Geothermie

C of lager uitkomen, dan is een HT-warmtenet

De wijkwarmtepomp moet daarvoor uiteindelijk

Geothermie maakt gebruik van aardwarmte.

de oplossing. Brononderzoek moet uitwijzen

ook draaien op groene stroom, maar dat kan

Als onderzocht moet worden of geothermie

welke bronnen bruikbaar zijn.

zeker al in het begin worden meegenomen. Ook

een optie is, dan wordt het al snel te duur voor

36

Gawalo Juni 2022

VERWARMING

alleen één wijk. Het is dan raadzaam om te kij-

een biogas of groen waterstofgas zijn.

onzuiverheden (o.a. siloxanen, organisch actief

ken of meerdere bedrijven of wijken in de

Als er in de toekomst een groot overschot aan

materiaal, chloor, zwavel) uit verwijderd wor-

gemeente ook kunnen aansluiten.

duurzame elektriciteit voorhanden is, dan kan

den, om verderop in het proces verontreiniging

dat ingezet worden voor de productie van groe-

van lucht en oppervlaktewater te voorkomen.

Waterstof

ne waterstof. Woningen voorzien van een

Belangrijk bij biogas is de stikstofproblematiek;

Als waterstof gecontroleerd wordt verbrand

waterstofketel kunnen worden aangesloten op

gebruik agrarisch afval en mest moet wel voor

(elektrolyse), dan ontstaat elektriciteit en

een aan te leggen waterstofgasnet.

een lange periode beschikbaar zijn.

warmte. Wat de implementatie van waterstof in

Synthesegas is ook een optie voor een duur-

de energietransitie bemoeilijkt, is dat er voor

zaam gasnet. Synthesegas, ook wel synthe-

Wijkopslag met aparte opwekvoorzieningen

die proces ontzettend veel elektriciteit wordt

tisch gas genoemd, is het product van water-

Voor een kleinschalig HT-warmtenet kan worden

gebruikt. Als daarvoor geen groene elektriciteit

stof, CO en CO2. In chemisch opzicht is het

gedacht aan heatpipes (zonnecollectoren) met

wordt gebruikt, dan is er geen sprake van groen

hetzelfde als aardgas, maar met minder dan de

een warmtevat. De heatpipes vangen de warmte

waterstofgas. Om de toepassing van waterstof

helft aan energiedichtheid. Het voordeel van

in de zomer af, wat vervolgens wordt opgesla-

in de bouw een boost te geven, word er voor het

synthesegas is dat de bestaande aardgasin-

gen onder de grond. De opstelling van de heatpi-

warmtenet in de nieuwbouwwijk Nijstad-Oost

stallatie gebruikt kan worden. Voor de produc-

pes vergt wel veel oppervlak, op daken of op een

in Hoogeveen in eerste instantie genoegen

tie ervan geldt ook hier, dat als er geen groene

apart veld. Ook voor het warmtevat moet ergens

genomen met waterstof met een GvO (Garantie

stroom wordt gebruikt, er geen sprake is van

ruimte onder de grond worden gevonden, maar

van Oorsprong) dat op zijn minst transparantie

een duurzaam gas.

die kan worden ‘afgedekt’ met een park, sport-

geeft over de herkomst van waterstof. De start

De lokale rioolwaterzuivering of agrarische

velden of een parkeerplaats.

van de bouw van deze wijk staat voor medio dit

bedrijven kunnen een bron zijn voor het op grote

Op Vlieland wordt in 2022 in Duinwijck een

jaar gepland.

schaal genereren van biogas. Dit biogas moet

warmtenet met heatpipes, zonnepanelen en

wel worden opgewaardeerd om groen gas van

een ondergronds bassin voor twee miljoen

Gasnet op groen gas

aardgaskwaliteit te krijgen. Dat gebeurt door

water door 54 huishoudens in gebruik geno-

Een duurzaam gasnet is ook een optie voor col-

CO2 aan het biogas te onttrekken, waardoor het

men. Het water in het bassin kan op maximaal

lectieve HT-verwarming. Het gas moet dan wel

methaangehalte hoger wordt. Verder moeten er

negentig graden Celsius worden gebracht.

SIMPELWEG BETROUWBAAR Er is nu een garantie van 5 jaar* op onze meest populaire Honeywell Home temperatuurregelingen en Resideo Braukmann waterproducten.

De T6 en T4 thermostaten vallen onder deze garantie.

Dat betekent dat u kunt vertrouwen op onze temperatuurregelingen, zodat u uw klanten in de komende jaren van dienst kunt zijn.

Stel uw klanten gerust met Resideo.

Kijk voor meer informatie op: www.resideo.com

5

YEAR

WARRANTY

* Voorwaarden van toepassing

Gawalo Juni 2022

37

Op de VSK presenteerden we oplossingen die ook echt iets oplossen.

Oplossingen die jouw werk makkelijker maken.

Voor duurzaam.

Voor jou.

Benieuwd naar onze oplossingen? remeha.nl/VSK

KLIMAATTECHNIEK Uitfaseren - Montreal - GWP

EU wil sneller van F-gassen af De Europese Commissie wil F-gassen sneller uitfaseren. Ook voor ozonafbrekende stoffen stelt de commissie strengere regulering voor. Hiervoor zijn twee nieuwe verordeningen voorgesteld.

Tekst Margo van Voskuilen

De aangescherpte F-gassenverordening heeft

Goedkeuring van deze verordeningen zou een

als doel in 2030 het equivalent van veertig mil-

belangrijke bijdrage leveren bij het beperken

joen ton CO2-emissies extra te besparen. Dit

van de temperatuurstijging van de aarde. Het

Naam

Veiligheidsgroep ASHRAE

F-gassenvoorstel zal ook bijdragen aan een

R454C, Opteon™

huidige wetgeving. Hiermee wil de Europese

reductie van de uitstoot met ten minste 55

XL20

Commissie de F-gassenverordening in lijn

procent in 2030 en het klimaatneutraal

brengen met de Europese Green Deal en Euro-

maken van Europa in 2050. Beide voorstellen

pese klimaatwetgeving.

samen kunnen leiden tot een totale reductie

komt bovenop de al verwachte reductie onder

GWP AR4 (100 jaar)

R454A, Opteon™

148

A2L

239

A2L

467

A2L

641

A1

XL40 R454B, Opteon™ XL41

van de broeikasgasemissies (BKG) van de EU

R513A, Opteon™

Uitfaseren

met 490 Mt (CO2-equivalent) tegen 2050. Ter

XP10

De Europese Commissie heeft begin april twee

vergelijking: dit is iets hoger dan de totale

R32

675

A2L

nieuwe verordeningen voorgesteld over gefluo-

jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen van

R452B, Opteon™

698

A2L

reerde broeikasgassen (F-gassen) en ozonaf-

Frankrijk in 2019.

XL55 717

A1

R470B, RS-51

brekende stoffen (ODS, ozone depleting substances). De nieuwe F-gassenverordening omvat

Broeikasgassen

maatregelen om HFK’s sneller en strenger uit

F-gassen en ODS zijn zeer krachtige, door de

sen. Het aangescherpte voorstel voor F-gassen

te faseren. De aangepaste ODS-verordening

mens gemaakte broeikasgassen, vaak duizen-

zal tegen 2030 het equivalent van 40 miljoen

richt zich vooral op het strakker handhaven van

den keren sterker dan koolstofdioxide (CO2).

ton CO2-emissies besparen. Dit komt bovenop

al bestaande maatregelen.

Wanneer ze in de atmosfeer vrijkomen dragen

de verwachte reductie onder de huidige wetge-

ze bij aan de opwarming van de aarde. ODS

ving. Tegen 2050 levert dit voorstel een totale

Naam

GWP AR4 (100 jaar)

Veiligheids-

beschadigen de ozonlaag die de aarde

extra besparing op van 310 miljoen ton CO2.

groep ASH-

beschermt tegen schadelijke uv-straling.

• Hogere ambities: het quotasysteem voor flu-

RAE

F-gassen en ODS worden of werden gebruikt in

orkoolwaterstoffen (uitfasering van HFK’s)

R600, N-butaan

0

A3

koeling, airconditioning, isolatie, brandbeveili-

aanscherpen. De hoeveelheid op de markt

R717, NH3 –

0

B2

ging, hoogspanningsleidingen en als drijfgas

gebrachte HFK’s tegen 2050 met 98 procent

in spuitbussen. De bestaande EU-wetgeving

verminderen (vergeleken met 2015). F-gas-

beperkte het gebruik en de uitstoot van deze

sen alleen nog toepassen in nieuwe appara-

gassen al. De nu voorgestelde regelgeving

tuur waarvoor geen geschikte alternatief gas

A3

dringt de uitstoot nog verder terug en stimu-

beschikbaar is. Zo zal SF6, het krachtigste

4

A2L

leert het gebruik van klimaatvriendelijke.

broeikasgas, tegen 2031 worden uitgefaseerd

R170, ethaan

6

A3

Voorstel nieuwe F-gassenverordening

R1234ze, hydrofluor-

7

A2L

In de Europese Unie bestaat 2,5 procent van de

ammoniak R744, CO2 –

1

A1

kooldioxide R1270, propyleen R290, propaan R1234yf, hydrofluor-

2 3

A3

in alle nieuwe apparatuur voor elektrische

oolefin Opteon™ yf

oolefin Solstice™ze

totale uitstoot van broeikasgassen uit F-gas-

schakelinrichtingen.

• Verbeterde handhaving en uitvoering: douane- en toezichtautoriteiten moeten de invoer

Gawalo Juni 2022

39

ѷ ' ""$& ' !" $&

!

!

& # / * & " ȅ $)./ '' / 0-. +- &/$. # *+'*..$)" ) *+ # / #

#

! & $ # % $ $ $ #

#

/ ( & ) # ȅѵ ./ ' /2 * & ) ) +-*‫ޔ‬/ - 1 ) # / "-*/ +-$%.1**- 'ѵ

KLIMAATTECHNIEK

en uitvoer van F-gassen makkelijker kunnen

R410A, R417A, R422D (R), R437A, R442A, Naam

controleren, om de handel in illegale F-gas-

R448A, R449A, R452A, R453A, R470A, R507A

sen en apparatuur aan te pakken. Er zal een

(R)).

quotumprijs worden ingevoerd en de sancties

Koelmiddelen, waaronder vooral natuurlijke

zullen in de hele EU strenger en homogener

koelmiddelen maar ook HFO’s, met een GWP

R454A, Opteon™

worden. De lidstaten moeten hun certifice-

van minder dan 150 zijn onder meer:

XL40

rings- en opleidingsprogramma’s uitbreiden

• R600, N-butaan (GWP 0);

met klimaatvriendelijke technologieën ter

• R717, NH3 - ammoniak (GWP 0);

vervanging of vermindering van het gebruik

• R744, CO2 - kooldioxide (GWP 1);

van F-gassen. Daardoor zal het aantal techni-

GWP AR4 (100 jaar)

R454C, Opteon™

Veiligheidsgroep ASHRAE

148

A2L

239

A2L

R454B, Opteon™ XL41

467

A2L

R513A, Opteon™ XP10

641

A1

• R1270, propyleen (GWP 2);

R32

675

A2L

ci dat gekwalificeerd is om met klimaatvrien-

• R290, propaan (GWP 3);

R452B, Opteon™ XL55

698

A2L

delijke apparatuur om te gaan in Europa toe-

• R1234yf, hydrofluoroolefin Opteon™ XL10 R470B, RS-51

717

A1

nemen.

(GWP 4);

• Uitgebreidere monitoring: monitoren van een breder scala aan stoffen en activiteiten en verbeteren van de procedures voor het rap-

XL20

• R170, ethaan (GWP 6); • R1234ze, hydrofluoroolefin Solstice™ze (GWP 7).

porteren en verifiëren van.

Montreal Protocol In 1987 werd het Montreal Protocol van het Verdrag van Wenen aangenomen, inzake stoffen

• Zorgen voor naleving van het Protocol van

Gefluoreerde broeikasgassen, met een GWP

die de ozonlaag afbreken. Hierin stelde men

Montreal: Het voorstel voor F-gassen zou

van minder dan 750 maar meer dan 150 zijn

een wereldwijd uitfaseringsschema vast voor

bepaalde vrijstellingen afschaffen en de HFK-

onder meer:

de productie en consumptie van bijna 100

uitfasering van de EU volledig in overeen-

• R454C (GWP 148);

ozonafbrekende stoffen. De EU en haar lidsta-

stemming brengen met het Protocol van

• R454A (GWP 239);

ten zijn partij bij het protocol en hebben de ver-

Montreal.

• R454B (GWP 467);

schillende groepen ODS volgens schema uitge-

• R513A (GWP 641);

faseerd.In 2016 hebben de partijen bij het

Global Warming Potential (GWP)

• R32 (GWP 675);

Montreal Protocol ook besloten om een groep

Per 1 januari 2025 is voor nieuwe stekkerklare

• R452B (GWP 698);

F-gassen, fluorkoolwaterstoffen, te reguleren,

warmtepompen en airco’s geen koudemiddel

• R470B (GWP 717).

ook al zijn ze niet ozonafbrekend. De reden voor dit zogenaamde Kigali-amendement was

met een GWP > 150 meer toegestaan. Ook in split systemen met een vermogen van minder

Voorstel nieuwe ODS-verordening

een ernstige bezorgdheid over een sterk groei-

dan 12 kW is dan geen koudemiddel met een

Door nieuwe maatregelen in te voeren die

end gebruik van fluorkoolwaterstoffen en de

GWP > 150 meer toegestaan. In split systemen

gericht zijn op producten waarin ODS in het

daaruit voortvloeiende klimaatimpact.

met een vermogen groter dan 12 kW en single-

verleden legaal werd gebruikt, wil de EU tegen

split systemen met minder dan 3 kg HFK mag

2050 het equivalent van 180 miljoen ton CO2 en

Europese wetgeving

men per 1 januari geen broeikasgas met een

32.000 ton ozonafbrekend potentieel (ODP)

De EU heeft effectieve wetgeving ingevoerd. De

GWP hoger dan 750 toepassen. Dat betekent

voorkomen.

huidige ODS-verordening EG nr. 1005/2009

dat een flink aantal HFK’s alleen nog in uitzon-

• Hogere ambities: De meeste extra emissiebe-

verbiedt over het algemeen de productie, han-

derlijke gevallen toegepast mag worden

sparingen zouden worden bereikt door te

del en het gebruik van ODS, terwijl enkele

(R134a, R404A (R), R407A, R407C, R407F,

eisen dat ODS wordt teruggewonnen of ver-

gespecificeerde toepassingen worden vrijge-

nietigd uit isolatieschuim wanneer gebouwen

steld. Veel ODS werden in de Unie jaren eerder

worden gerenoveerd of gesloopt.

uitgefaseerd dan het wereldwijde schema dat

GWP AR4

Naam

(100 jaar)

R600, N-butaan R717, NH3 – ammoniak

Veiligheidsgroep ASHRAE

0

A3

0

B2

2

R744, CO – kooldioxide R1270, propyleen R290, propaan R1234yf, hydrofluoroolefin Opteon™ yf R170, ethaan R1234ze, hydrofluoroolefin Solstice™ze

1

A1

2

A3

3

A3

4

A2L

6

A3

7

A2L

• Stroomlijning: industrie en autoriteiten zou-

in het kader van het Protocol van Montreal was

den profiteren van kostenbesparingen door

overeengekomen. De ODS-verordening gaat

een gemoderniseerd vergunningensysteem

ook verder dan het protocol door de handel in

en het einde van achterhaalde quota- en

en het gebruik van producten en apparatuur

registratievereisten.

met ODS te beperken. De huidige F-gassenver-

• Verbeterde handhaving en monitoring: er

ordening EU nr. 517/2014 had tot doel de uit-

zouden maatregelen worden genomen om

stoot van gefluoreerde broeikasgassen te ver-

illegale activiteiten te bestrijden die vergelijk-

minderen en een wereldwijde overeenkomst te

baar zijn met die welke worden voorgesteld in

vergemakkelijken om fluorkoolwaterstoffen

de F-gassenverordening. De rapportage zou

geleidelijk af te bouwen, die in 2019 werd aan-

worden uitgebreid tot meer stoffen en activi-

genomen met de Kigali-wijziging van het Proto-

teiten om een beter inzicht te krijgen in de

col van Montreal. Men gebruikte F-gassen

resterende handel in ODS, hun emissies en

meestal ter vervanging van ODS, nadat ODS

eventuele toekomstige risico’s.

verboden waren.

Gawalo Juni 2022

41

ENERGIE Investeren - Onderzoek - Levertijden

Linksom of rechtsom, minder stoken is het doel De hoge aardgasprijs en energieprijzen maken consumenten energiezuiniger. Uit meerdere onderzoeken blijkt dat bewoners hun energieverbruik proberen te beperken. Soms direct, door de thermostaat lager te zetten. Maar ook door te investeren in energiebesparende maatregelen.

Tekst Margo van Voskuilen

Ruim voor de oproep van de overheid om de

oorlog in Oekraïne een belangrijke factor. Vol-

pijnloze keuze. Drieëntwintig procent van de

thermostaat lager te zetten, gaf een flink

gens dit onderzoek zijn vooral ouderen bezig

Nederlanders wil besparen met ledverlichting.

deel van Nederland al een draai aan die knop.

met besparen.

Zelf elektriciteit opwekken staat echter ook volop in de belangstelling.

Volgens onderzoek van online vergelijker Gaslicht.com zette 54 procent van de onder-

Besparen

vraagden afgelopen winter de verwarming al

Misschien zijn mensen met een slimme ther-

Zonnepanelen populair

lager, vanwege de gestegen energieprijzen.

mostaat sowieso meer energiebewust, maar

Achttien procent van de woningeigenaren die

In april deed ook het Algemeen Dagblad onder-

geld speelt zeker ook een rol. Leverancier

hun huis willen verduurzamen is van plan om

zoek onder lezers. Daarvan meldde ruim de

Tado° deed onderzoek onder een grote groep

zonnepanelen te laten installeren. Hoewel er

helft de verwarming een graad lager te zetten.

Nederlandse gebruikers van slimme thermo-

geen landelijke subsidie meer voor zonnepane-

Ook doucht men korter en pakt men minder

staten. Daaruit bleek, dat 61,1 procent van hen

len is en de salderingsregeling gaat ophouden,

vaak de auto. Behalve de hoge kosten, is ook de

in maart 2022 minder energie had gebruikt dan

zijn zonnepanelen nog erg populair. Door de

in voorgaande jaren. Voor de grootste groep

hoge energieprijzen is terugverdientijd nog

(ruim 58 procent) was geld de belangrijkste

korter. Plaatsing van zonnepanelen vraagt wei-

reden. Bijna 25 procent wil minder afhankelijk

nig aanpassingen in de installatie. En het resul-

zijn van Russisch aardgas. Slechts een krappe

taat is vrijwel direct zichtbaar op de elektrici-

17 procent noemt het milieu als belangrijkste

teitsmeter.

reden voor energiebesparing.

Betere cv-ketel of een warmtepomp?

Veel mensen zetten de verwarming een graad lager.

42

Gawalo Juni 2022

Goede voornemens

Wie voor de keuze staat om een oude cv-ketel te

Multiscope onderzocht al eind 2021 de bereid-

vervangen, kan onder meer kiezen voor een all-

heid om in 2022 te investeren in energiebespa-

electric warmtepomp, een hybride opstelling

rende maatregelen. De hoge energieprijzen heb-

met warmtepomp en hr-ketel of voor alleen een

ben volgens dit onderzoek een positieve invloed

hr-ketel. Voor de uitbraak van de oorlog in

op de wil om te vergroenen. Er zijn veel mogelijk-

Oekraïne was de aardgasprijs al erg hoog. Toch

heden om de energierekening omlaag te krijgen.

gaf een groot deel van de door Multiscope

Voor het verlagen van de elektriciteitsrekening

ondervraagde bewoners met verbouwingsplan-

is aanschaf van ledverlichting een logische en

nen aan, voor een hr-ketel te kiezen. Een hr-ketel

ENERGIE

vraagt een minder grote investering dan een

subsidieregeling. Zo’n dertien procent van de

kraan. Bij oudere cv-installaties zijn die vaak

(hybride) warmtepomp. Bovendien hoeft aan

Nederlanders met verduurzamingsplannen

niet aanwezig. De kortste klap is dan meestal,

het afgiftesysteem niets aangepast te worden.

heeft beglazing en isolatie op de takenlijst

om de radiatorkranen te vervangen door

staan.

instelbare (thermostaat-)kranen. Om de best

Complicerende factor

mogelijke resultaten te behalen kan het nodig

Wie toch de aanschaf van een (hybride) warm-

Kansen installateur

zijn ook de radiatoren te vervangen, zodat met

tepomp overweegt, loopt tegen lange levertij-

Los van het installeren van (hybride) warmte-

een lagere afgiftetemperatuur toch de

den aan. De chiptekorten en hoge transport-

pompen en hr-ketels zijn er voor installateurs

ruimtes voldoende warm worden. Eventueel

kosten door de coronacrisis zijn nog niet

voldoende andere mogelijkheden om consu-

kan men radiatoren voorzien van een radiator-

opgelost. Nu gooit materiaal schaarste door de

menten te helpen hun energierekening te verla-

ventilator.

oorlog in de Oekraïne ook nog roet in het eten.

gen. Veel cv-ketels en -installaties zijn nog altijd

Door de combinatie met de explosief gestegen

ingesteld voor het hoogste comfort. Bij een

Stomme en slimme thermostaat

vraag naar (hybride) warmtepompen kan de

keteltemperatuur op negentig graden Celsius

Toegegeven: een slimme thermostaat is niet

levertijd oplopen tot bijna een jaar.

kan men er redelijk zeker van zijn dat men het

voor iedereen ideaal. Degene die zijn telefoon

huis wel warm krijgt. Voor een hr-ketel is levert

het liefst met draaischijf heeft, is misschien

Dak en gevel isoleren

die aanvoertemperatuur echter een veel te

het meest gebaat bij een gewone kamerther-

Minder stoken en toch op temperatuur blijven

hoge retourtemperatuur op. Daardoor is de hr-

mostaat. Wie altijd op een vast tijdstip

begint bij isolatie. Bij het nemen van twee isola-

ketel vaak lang niet zo efficiënt als zijn naam

opstaat, weggaat, thuiskomt en naar bed

tiemaatregelen, of een isolatiemaatregel en aan-

doet vermoeden. Goed inregelen van de ketel

gaat, heeft waarschijnlijk genoeg aan een

schaf van een warmtepomp of zonneboiler, kan

en waterzijdig inregelen van het afgiftesysteem

klokthermostaat. Voor mensen met een onre-

een huiseigenaar tot dertig procent subsidie

kan de klant een fikse besparing opleveren.

gelmatig dagritme en handigheid met de smartphone is een slimme thermostaat juist

ontvangen. Onder de isolatiemaatregelen vallen niet alleen HR++ of triple glas, (zolder-)vloeriso-

Thermostaatkraan of voetventiel

wel een match. De installateur moet inschat-

latie, spouwmuurisolatie en bodemisolatie. Ook

Waterzijdig inregelen van radiatoren kan met

ten met welke thermostaat de klant het meest

het isoleren van dak en gevel valt onder de ISDE

het voetventiel, of met een instelbare radiator-

geholpen is.

$ " &&& "# # %! $$!

2022-316 Adv Belimo VSK Nabeschouwing 185x132.indd 1

! % ! !"# " % # $ #% ' "& #% ' " % " !# ! $ $ " % " " $ "

Gawalo Juni 2022

B

43

19-04-2022 11:30

VERWARMING Aanschaf - Uitgaven - Gebruik

Tevredenheidsonderzoek over de all electric warmtepomp in Europa Hoe tevreden zijn Europese warmtepompgebruikers? Die vraag stelde het European Environmental Bureau (EBB) zich. Erg tevreden, zo blijkt uit ‘The comfort zone – European Users’ perception of renewable heating performance’.

Tekst Evi Husson

De verkoop van warmtepompen neemt snel

overstag door de mening en ervaring van de early

de literatuurstudie, de enquête als de inter-

toe, maar warmtepompoplossingen zijn in de

adopters, de beschikbaarheid van subsidies, de

views. Studies geven aan dat gebruikers tevre-

meeste Europese huishoudens nog geen reali-

invloed van collega’s familieleden en buren en het

den zijn over het comfort, hoewel ze het

teit. Volgens het rapport zijn er hiervoor meer-

duurzaamheidsaspect. Vaak is in studies te lezen

geluidsniveau wel regelmatig noemen als

dere oorzaken. Zo is er vaak gebrek aan infor-

dat gebruikers er trots op zijn dat ze hernieuwbare

aandachtspunt. Onjuiste installatie van de bui-

matie over de warmtepomp. De motieven of

energie gebruiken en zo een steentje kunnen bij-

tenunit bleek hiervan regelmatig de oorzaak.

drijfveren om over te gaan tot aanschaf van een

dragen aan een schoner milieu. De respondenten

Maar de meeste gebruikers zijn dus erg tevre-

warmtepomp ontbreken. Of er is een gebrek

uit de enquête geven gelijkaardige antwoorden.

den. Ze zouden opnieuw voor de warmtepomp

aan vertrouwen in de technologie. Deze ‘strui-

Het duurzaamheidsaspect bleek bij meer dan

kiezen of deze aanbevelen aan familieleden of

kelblokken’ zorgen voor een trage transitie. In

de helft van de respondenten in Duitsland, Ier-

buren.

sommige EU-landen is er bovendien een nega-

land, Nederland en het Verenigd Koninkrijk de

tief beeld om van verwarmingsketels op fossie-

belangrijkste reden. Andere redenen die wer-

Tevredenheid respondenten

le brandstoffen over te gaan op warmtepom-

den genoemd zijn het economische aspect en

De enquête laat opnieuw ongeveer dezelfde

pen. Potentiële warmtepompgebruikers maken

de verwachtingen van comfortverbeteringen.

resultaten zien. Als gemiddelde van alle 22

zich zorgen over het comfortniveau.

deelnemende landen was 88 procent tevreden

Tevreden over comfort

en 8 procent neutraal.

Redenen aanschaf warmtepomp

En die verwachtingen worden waargemaakt.

In zes landen was één respondent niet tevreden

Maar niet iedereen heeft koudwatervrees. Volgens

Warmtepompgebruikers zijn erg positief over

of had enige zorgen, terwijl dit in vijf landen het

de literatuurstudie gaan warmtepompgebruikers

de verwarmingstechnologie, dat blijkt uit zowel

geval was voor twee of meer respondenten, met het hoogste in Italië met 17 procent van de

‘THE COMFORT ZONE – EUROPEAN USERS’ PERCEPTION OF RENEWABLE HEATING PERFORMANCE’

respondenten.

Dit onderzoeksrapport is begin 2022 gepubliceerd door het European environmental Bureau (EEB) en Coolproducts. De resultaten zijn gebaseerd op een combinatie van een literatuurstudie en de antwoorden

Vergelijking uitgaven verwarming

van 670 all electric warmtepompgebruikers uit twintig EU-staten, Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk die

Ervaringen met betrekking tot de uitgaven aan

deelnamen aan een enquête. De gebruikers maken geen gebruik van gas- of olieverwarming. Een combinatie

verwarmingskosten kwamen eveneens aan bod.

met zonne-energie werd niet uitgesloten.

Gemiddeld 64 procent van de respondenten gaf

Daarnaast werden per deelnemend land twee interviews afgenomen, met uitzondering van Letland en

aan dat minder diep in de buidel te moeten tas-

Spanje waar slechts één interview plaatsvond. EBB wijst erop dat de antwoorden op de online-enquête en

ten voor verwarming dankzij de warmtepomp.

de interviews niet moeten worden beschouwd als statistische data. Ze zijn eerder een momentopname van

In negen landen meldde niemand hogere kos-

de ervaringen van de gebruikers.

ten, terwijl in twaalf landen één of twee respondenten hogere kosten meldden, zoals onder

44

Gawalo Juni 2022

VERWARMING

De overstap op warmtepompen leidt tot ongeveer dezelfde jaarlijkse kosten voor verwarming, ook in koude klimaten.

meer in België (14 procent). De Belgische markt

ANDERE ENQUÊTES

staat bekend als ongunstige markt voor warm-

EBB is niet de enige partij die met behulp van enquêtes de consumentenervaringen in kaart heeft gebracht.

tepompen door de grote kloof in de energiebe-

In Nederland hield Milieu Centraal warmtepomp een enquête (in 2021 uitgevoerd door I&P Research) onder

lasting tussen gas en elektriciteit dus deze

995 bewoners met een warmtepomp als warmtebron. Daarvan had 65 procent een all electric. Zij gaven een

resultaten waren niet geheel onverwacht.

tevredenheidsscore van 8,1 en zagen een verbetering ten opzichte de HR-ketel. Driekwart van alle deelne-

De resultaten van de literatuurstudie, de inter-

mers aan het onderzoek gaven overigens aan in een volgend huis opnieuw voor een warmtepomp te kiezen.

views en enquête zijn vergelijkbaar, waardoor

Lees meer hierover in het artikel ‘De warmtepomp: inzicht in ervaring consument’ op www. gawalo.nl.

ze elkaar volgens de opstellers van het rapport

De Woonbond hield in 2021/2022 een enquête om de ervaring van huurders van nul-op-de-meterwoningen

versterken.

(NOM-woningen) met een energieprestatievergoeding te meten. Ongeveer 680 huurders namen deel aan het onderzoek. Het overgrote deel van de respondenten is (zeer) tevreden. Zo’n zestien procent is neutraal

Algemene conclusies

terwijl negen procent ontevreden is over het wonen in een NOM-woning met EPV. Huurders zijn doorgaans

Op basis van de resultaten concludeerde EBB

tevreden over de isolatie van de woning en het wooncomfort, maar ze zijn minder tevreden over het kun-

onder meer het volgende:

nen reguleren van de temperatuur van de woning en de hoogte van de woonlasten. Klachten zijn er voorna-

• wanneer huizen goed zijn geïsoleerd en ver-

melijk over de temperatuur en ventilatie. Er is vaak sprake van overlast van hitte en droge lucht. Zo’n 36

warmingssystemen zijn aangepast op de

procent geeft aan last te ondervinden van de aanwezige warmte in de woning in de zomer.

nieuwe situatie levert een warmtepomp een beter comfort dan gas- of olieketels.

• de overstap op warmtepompen leidt in veel

Verschillende deelnemers aan interviews meld-

comfortniveau. Vaak is dit te wijten aan mislei-

gevallen tot lagere of ongeveer dezelfde jaar-

den dat zij geen informatie konden vinden over de

dende informatie.

lijkse kosten voor verwarming in de meeste

mogelijkheden op het moment van de overstap.

regio’s, ook in koude klimaten.*

In sommige landen zijn er bovendien speciale

Economisch interessant

elektriciteitstarieven voor het gebruik van de

Tot slot staan in het rapport een aantal aanbe-

warmtepomp.

velingen met betrekking tot de economische

• uit interviews met respondenten bleek dat een combinatie van een warmtepomp met pv-panelen bijna altijd resulteerde in lagere

aantrekkelijkheid van de WP-implementatie.

kosten waardoor de gebruikers erg tevreden

Goede instructies voor juist gebruik

waren met deze combinatie.

Het geven van goede instructies over de wer-

de isolatie te verbeteren voordat een warmte-

king van het systeem is eveneens van belang.

pomp wordt geïnstalleerd.

• Bij oude gebouwen is het aan te bevelen om

Aanbevelingen

Gebruikers geven aan dat het voor hen niet

• Een zorgvuldige evaluatie van het gebouw is

Op basis van het onderzoek doen de auteurs

altijd even duidelijk is hoe ze kunnen zorgen

nodig. Daarbij moeten de potentiële kosten

van het rapport ook een aantal aanbevelingen

voor de meest efficiënte werking.

van extra leidingen en bedrading in kaart worden gebracht.

om de omarming van de warmtepomptechnologie te bevorderen.

Gekwalificeerde installateurs en adviseurs

Informatieverstrekking

De beschikbaarheid van zowel gekwalificeerde

mee kan men de beste plaats voor installatie

Het is belangrijk om informatie te verstrekken

installateurs als adviseurs kan volgens de geïn-

van de binnen- en buitenunit bepalen om

over subsidies, belastingkredieten en leningen

terviewden eveneens de keuze voor een warm-

geluidsoverlast te beperken.

aan gezinnen die geïnteresseerd zijn in het instal-

tepomp positief beïnvloeden. Sommige gebrui-

leren van warmtepomptechnologieën en gecom-

kers zijn teleurgesteld vanwege onrealistische

* De onderzoeken die hiervoor zijn uitgevoerd

bineerde zonnetechnologieën.

verwachtingen van de gebruikskosten en het

dateren van vóór de huidige gasprijspiek.

• Een zorgvuldige evaluatie van het ontwerp van het gebouw is eveneens raadzaam. Hier-

Gawalo Juni 2022

45

SpiroTrap MB3 Vuilafscheider

SpiroVent RV2 Luchtafscheider

SpiroTop Snelontluchter

Rendementsverliezen warmtepompen voorkomen Je leert het tijdens de VSK-beurs Nederland heeft de ambitie en plannen om vanaf 2050 volledig duurzaam invulling te geven aan de energiebehoeften van alle mensen en bedrijven.

Een ingrijpende transitie, die nog groter is dan het aanleggen van de gasinfrastructuur in de jaren zestig. Hoe deze duurzame energievoorziening precies wordt gerealiseerd is nog afhankelijk van technische innovaties en kostenontwikkelingen.

De komende decennia gaan warmtepompen alvast een deel van die duurzame ambitie invullen, vanwege de bewezen technologie en het mogelijk aantrekkelijke rendement. Mogelijk, omdat een verkeerd advies, slechte installatie en lucht en vuil net als bij CV- en koelinstallaties rendementsverliezen kunnen veroorzaken. Bij sommige projecten zijn de beoogde resultaten daardoor tegengevallen.

Spirotech is al meer dan 50 jaar gespecialiseerd in het ontwerpen en leveren van innovatieve oplossingen voor vloeistofconditionering in verwarmings- en koelinstallaties.

Tijdens de VSK installatiebeurs in de Jaarbeurs in Utrecht krijg je op de Spirotech stand uitleg over het belang van een goede systeemwaterkwaliteit. Tijdens live demonstraties kan je zien wat de invloed van lucht en vuil is op een installatie. Ook kan je zien hoe goede lucht- en vuilafscheiding problemen in HVAC systemen kunnen voorkomen.

De VSK loopt van 17 tot en met 20 mei 2022, je vindt Spirotech in hal 7, standnummer D023. www.spirotech.com

Ma ximising Per formance for You

PRODUCTBERICHTEN

Lucht/water warmtepomp De Paros lucht/water warmtepomp van Nathan is compact en fluisterstil. Met een verwarmingsvermogen van 4kW, een koelvermogen van 5 kW, tapwater van 60 graden Celsius zonder elektrische bijstook en een geluidsproductie van slechts 36 dB(A) overdag - en 29 dB(A) ’s nachts - is de warmtepomp ideaal voor in de bijkeuken, garage of op zolder. De enige eis die deze warmtepomp stelt, is de aanwezigheid van dak- of muurdoorvoeren voor de aan- en afvoer van lucht. De Paros is energiezuinig en voorzien van koudemiddel R454B (GWP 676). Bovendien is hij modulerend; het geleverde vermogen wordt automatisch aangepast aan de behoefte in de woning.

NATHAN www.nathan.nl

Mengkranen en regelafsluiters

Luchtverhitters

Resideo heeft het Centra assortiment ver-

Alle luchtverhitters van Wolf zijn vanaf nu

nieuwd. Deze bestaat uit mengkranen en regel-

Bim-ready. De LH-(EC) luchtverhitters zijn

afsluiters. Deze mengen binnen het hydrauli-

met de BIM-browser gemakkelijk configu-

sche circuit warm water van de ketelaanvoer

reerbaar. De BIM-browser biedt engineers

met kouder water van de verwarmingsretour.

3D-bestanden aan van alle verwarmings- en

Daarmee realiseren ze aangepaste aanvoer-

luchtbehandelingssystemen, in een Revit

temperaturen en lage retourtemperaturen. De

compatibel bestand. Met de Wolf BIM-

afmetingen en uitvoeringen van de producten

Browser software heeft de gebruiker toe-

zijn honderd procent uitwisselbaar met eerde-

gang tot alle BIM-bestanden van de Wolf-

re versies. Engineers en installateurs kunnen

producten. Bestanden zijn zo eenvoudig in

blijven vertrouwen op de lange bedrijfszeker-

te lezen in het programma Revit. De BIM-

heid. Er geldt een garantie van vijf jaar op het

bestanden zijn zo opgebouwd, zodat de

hele regelafsluiter- en mengkraanassortiment.

Revit software de luchtkanaal- en lei-

RESIDEO www.resideo.com

dingaansluitingen herkend, hiermee is het voor de BIM modelleur eenvoudig om de componenten te integreren in het ontwerp.

Warmtepomp op schuine daken

WOLF ENERGIESYSTEEM www.wolf.eu

De Compress 5800i AWR van NEFIT BOSCH is een speciaal voor schuine daken en bestaande afgiftesystemen ontwikkelde all-electric Monoblock luchtwarmtepomp.

De 5800i AWR is compleet geïntegreerd all-electric daksysteem. Dankzij het ontwerp van de buitenunit kan deze relatief eenvoudig op vrijwel alle daken met een hellingshoek van 25° tot 55° worden geplaatst. Een dakopstelling kent minder beperkingen ten aanzien resonantierisico’s op de gevel, verlies van tuin en geluidsoverschrijding op de erfgrens. Een van de unieke aspecten in het ontwerp is de ventilator met verticale uitblaasrichting. Vanaf eind 2022 is het daksysteem beschikbaar.

NEFIT BOSCH https://nefit-bosch.nl

Kranenserie Het Shower & Co!-assortiment van HSK is uitgebreid met een moderne kranenserie AquaXPro. De serie heeft de kleuren chroom of geborsteld gunmetal. Door de ruimtebesparende L-vorm kan de uitloop 360° worden gedraaid. Het gekartelde greepoppervlak van de eenhendel mengkraan zorgt voor een betere grip, ook met natte handen. Dankzij de nieuwe, tegen verdraaien beveiligde bevestigingstechniek gaat de montage eenvoudiger. De contactloze wastafelkraan is verkrijgbaar met een infraroodsensor. De in chroom gehouden kraan met wit glazen paneel geeft de watertemperatuur digitaal weer door middel van batterijvoeding. Via een extra drukknopsensor kan bovendien de looptijd van het water uit de kraan worden verlengd.

HSK DUSCHKABINENBAU www.hsk.de

Gawalo Juni 2022

47

Contactloos, waterbesparend, stevig … en mooi!

Better together

Naast de bekende hoekregelkranen biedt SCHELL een buitengewoon assortiment aanraakvrije armaturen voor wastafels, keukens, douches, WC’s en urinoirs voor de aantrekkelijke inrichting van sanitaire ruimtes. Allemaal zijn ze even betrouwbaar, robuust en duurzaam. Met de bekroonde armaturen van SCHELL zorgt u voor hygiënisch drinkwater en bespaart u water.

Meer informatie op www.schell.eu.

Verantwoordelijkheid voor gezondheid.

SCHE_Anzeige2022_Produktuebersicht_NL_90x132+3_RZ.indd 1

WATER Legionella

Nieu w edit e ie!

Keerklepcontrole Risicoanalyse/Beheersplan

LUCHT Luchtkwaliteit Chemisch onderzoek Microbiologisch onderzoek

Inspectie van elektrische installaties

Alles over visueel inspecteren, meten en rapporteren

MATERIAAL Asbestmateriaal Stofkarakterisering Materiaalonderzoek

Heeft u vragen of wilt u meer informatie? installatiejournaal.nl/praktijkboeken

www.technolab.nl | info@technolab.nl | +31(0)10 5190278

04.04.22 17:37

PRODUCTBERICHTEN

Grootvermogen HR-ketels Met de Condens 7000 WP presenteert Nefit Bosch de nieuwe grootvermogen HR-lijn. Achter het compacte formaat gaat een vermogen schuil van 50 tot 150 kW. Met de nieuwe cascadesets kan een vermogen totl 600 kW op een vierkante meter worden gerealiseerd. Van appartementengebouw tot zorgcomplex of bedrijf, met een vermogensrange van 50, 75, 100, 125 en 150 kW kent de Condens een breed toepassingsgebied. Tot zes toestellen kunnen in cascade worden aangesloten tot 900 kW vermogen. Een cascadeopstelling is niet hoger dan 1,60 meter. Met het ‘Slide & Guide’-systeem schuiven de toestellen gemakkelijk en gecontroleerd in de frames.

NEFIT BOSCH https://nefit-bosch.nl

Inbouwspoelreservoir

Kranen

Schell introduceert de Montus Flow. Dit is een wc-inbouwspoelreservoir met geïntegreerde stag-

Het Aquarea T-CAP Mono-bloc van Panaso-

natiespoeling. Het reservoir is ontwikkeld als component voor het -watermanagementsysteem

nic wordt geleverd met een driefase voe-

SWS en kan met automatische stagnatiespoelingen voorkomen dat water te lang in het leidingen-

dingsoptie voor verwarmings- en koelcapa-

systeem stilstaat. Hiermee wordt bacteriegroei in leidingen voorkomen. De Montus Flow kan met

citeiten tussen 9 en 16 kW. De Aquarea kan

behulp van de SSC Bluetooth-Module op afstand worden aangestuurd en bediend. Het voorge-

gemakkelijk traditionele gas- of olieketels

monteerde reservoir kan gemakkelijk worden gemonteerd en is direct klaar voor gebruik. Dankzij

vervangen en eenvoudig worden aangeslo-

de eenvoudige constructie en de in hoogte verstelbare poten, kan zij snel worden geïnstalleerd in

ten op nieuwe vloerverwarming, radiatoren

een vrijstaande wand of in een voorwandinstallatie.

of ventilatorconvectoren. De unit bevat

SCHELL www.schell.eu

unieke pijp-in-pijp warmtewisselaartechnologie. Zo kan de krachtige T-CAP de totale verwarmingscapaciteit behouden, zelfs bij lage buitentemperaturen tot -20ºC, zonder de hulp van een elektrisch verwarmingselement. Het is niet nodig om de warmtepomp te overdimensioneren om bij deze lage buitentemperaturen de vereiste capaciteit te bereiken. Het monobloc-systeem kan warm water leveren met een temperatuur van 65ºC en bevat uitsluitend een buitenunit.

PANASONIC www.aircon.panasonic.nl

Hulpstuk Viega introduceert een Smartpress uitbreidingsstuk voor het Prevista voorwandsysteem. Het uitbreidingsstuk wordt gebruikt in combinatie met de muurplaat voor Prevista. Aan de zijde van het voorwandelement is het bronzen uitbreidingsstuk voorzien van een Prevista-steekzitting. De andere zijden zijn uitgevoerd als persfitting. Met het insteken en aandraaien van de steekzitting wordt zo de aansluiting doorstromend aangesloten. Handig voor bijvoorbeeld een wastafel die deel uit maakt van een serieleiding. De persfittingen van het uitbreidingsstuk zijn voorzien van SC Contur voor gegarandeerd dichte verbindingen. Het Smartpress uitbreidingsstuk voor het Prevista voorwandsysteem is leverbaar in 16, 20 en 25 mm uitvoering x Rp ½.

VIEGA www.viega.nl

Gawalo Juni 2022

49

KOLMAT® FIBRE SEAL. DE KEUZE VAN DE PROF. Kolmat® Fibre Seal is uniek als het gaat om het nastellen van alle typen schroefdraadverbindingen. Zelfs bij terugdraaien van meer dan 180° blijft de verbinding 100% afgedicht. Kolmat® Fibre Seal is universeel toepasbaar en geschikt voor o.a. (drink)water, LPG(gas), (pers)lucht en verdunde zuren en basen. De geïmpregneerde, vezelversterkte afdichtingsband is bestand tegen druk tot 26 bar, temperaturen tot 160°C en gemaakte verbindingen kunnen direct worden belast. Dit product voldoet aan alle relevante (inter) nationale keuren.

www.griffon.nl

Griffon. De keuze van de prof.

PRODUCTBERICHTEN

Lucht/water warmtepomp Schell introduceert nieuwe modellen in het Modus-programma. Een douchekraan met thermostaat en twee nieuwe modellen eengreepsmengkranen. De producten vormen een praktische aanvulling op de elektronische kraan, de Modus E. De serie Modus eengreepsmengkranen heeft twee varianten van de eengreepsmengkraan: met een standaard hendel of met een designhendel. Beide modellen zijn leverbaar met een thermostaat of een standaard kartousch. Ook hier zorgt de innovatieve ThermoProtect-technologie voor een optimale bescherming tegen verbranding.

De elektronische Modus E wastafelkranen zijn verkrijgbaar met een wanduitloop of als opbouwkraan. De contactloze bediening vermindert de kans op besmetting, terwijl regelmatige stagnatiespoelingen helpen bij het behoud van de (drink-) waterkwaliteit.

SCHELL www.schell.eu

Ruimtethermostaat De modulaire ClimaCon F systeem ruimtethermostaat van Oventrop is in elke woning toepasbaar, ongeacht de warmte- en/of koudebron en de afgiftesystemen. De ClimaCon F is eenvoudig te installeren, ook achteraf: bedrading zonder schroeven, klikmontage en snelle configuratie met iOS/Android-app via bluetooth. Er zijn vier ClimaCon F modellen die digitaal en analoog instelbaar zijn. Ze zijn toepasbaar als ketelthermostaat; met of zonder omschakelsignaal voor een omkeerbare warmtepomp. Voor een master/slave-regeling per ruimte of alleen een hoofdthermostaat.

De ClimaCon F 310 (master) en F 100 (slave) zijn geschikt voor een omschakelsignaal. Keuze uit 2-draads 230 V en 24 V. OVENTROP www.oventrop.com

Monobloc Nibe introduceert de S2125-serie modulerende lucht/water monoblock warmtepompen. Deze kunnen in veel gevallen zonder geluidsbeperkende maatregelen op slechts twee meter (type 8) of 3 meter (type 12) van de erfgrens worden geplaatst. De S2125 heeft een groot temperatuurbereik: met 25 tot 75 °C kan deze warmtepomp zowel voor vloerverwarming als radiatoren worden toegepast. Dát maakt de S2125 breed toepasbaar in zowel bestaande bouw als nieuwbouw. Het jaarrendement (SCOP) bij een cv-aanvoertemperatuur van 35 °C bedraagt 5,0.

NIBE ENERGIETECHNIEK www.nibe.eu

Douchecabineserie De Aperto-douchecabines van HSK Duschkabinenbau zijn nu ook leverbaar in het zwart. De profielen, scharnieren, grepen en stabilisatiebeugels zijn in trendy zwart mat verkrijgbaar. Met de pendelende scharnieren kan de deur zowel ver naar binnen alsook ver naar buiten worden geopend en bevindt zich bij alle modellen aan het vaste zijdeel. Deze constructie is niet alleen ruimtebesparend, maar voorkomt ook dat de deur aan de binnenzijde tegen de kraan of aan de buitenzijde tegen een radiator stoot.

De scharnieren die aan de binnenzijde vlak in het glas zijn geïntegreerd, vormen een perfecte eenheid met het veiligheidsglas van de douchecabine en maken reiniging en onderhoud van de glasoppervlakken eenvoudig.

HSK DUSCHKABINENBAU www.hsk.de

Gawalo Juni 2022

51

COLOFON & SERVICE

Jaargang 34, nummer 04, Juni 2022 Verschijnt 8x per jaar www.gawalo.nl

Adverteerdersindex

Redactie Utrechtseweg 44 3704 HD Zeist gawalo@vmnmedia.nl

Belimo

p. 43

Panasonic Netherlands

p. 17

Bolton Adhesives

p. 50

Resideo

p. 37

Marjolein Eilander (marjoleineilander@vmnmedia.nl) Maarten Legius (maartenlegius@vmnmedia.nl) Uko Reinders (ukoreinders@vmnmedia.nl) Margo van Voskuilen (margovanvoskuilen@vmnmedia.nl) Gerard Vos (gerardvos@vmnmedia.nl)

Bosch Thermotechniek

p. 53

Remeha

p. 38

Medewerkers Evi Husson, Corina Kappen, Marion de Graaff, Joop van Vlerken, Hidde Middelweerd, Tim van Dorsten, Kerstin van Tiggelen Uitgever Vakmedianet, Davey Cobben (daveycobben@vmnmedia.nl www.vakmedianet.nl Algemeen hoofdredacteur Maarten Legius (maartenlegius@vmnmedia.nl) T: 088-5840772 Vormgeving colorscan bv, www.colorscan.nl Basisontwerp Motif Concept & Design, Naarden Abonnementen en administratie Vakblad en online: € 225,Digimagazine en online: € 120,Alle prijzen exclusief 6% btw. Prijswijzigingen voorbehouden.

Duco Ventilation & Sun Control

p. 3

Schell

p. 48

Euro-Index

p. 9

Spirotech

p. 46

Fieldpiece

p. 30

Technolab

p. 48

Grohe Nederland

p. 12

Viessmann

p. 48

Groupe Atlantic Nederland

omslag 2

Wasco

p. 26 en p. 27

Itho Daalderop

omslag 4

Wildkamp

p. 25

LG Electronics

p. 32

Zehnder

p. 19

Advertentie-exploitatie Key account manager Richard van Dijk: 06 - 33 03 14 74, e-mail: richardvandijk@vmnmedia.nl

IN DE KOMENDE NUMMERS

Een abonnement kan op ieder gewenst tijdstip ingaan en geldt tot wederopzegging, tenzij anders overeengekomen. De minimumlooptijd van een abonnement is één jaar.

Partijen kunnen ieder schriftelijk opzeggen tegen het einde van de abonnementsperiode, met inachtneming van een opzegtermijn van twee maanden. Vanwege de aard van de uitgave, gaat Vakmedianet uit van een zakelijke overeenkomst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.

Abonnementen kunnen worden opgegeven en opgezegd bij: Vakmedianet Klantenservice, Utrechtseweg 44, 3704 HD Zeist.

Telefoon 088-5840888, klantenservice@vmnmedia.nl Wij verwerken uw gegevens voor de uitvoering van de (abonnements)overeenkomst en om u van informatie te voorzien over Vakmedianet bv en zorgvuldig geselecteerde andere bedrijven. Als u geen prijs stelt op deze informatie, kunt u dit schriftelijk melden bij Vakmedianet bv, Utrechtseweg 44, 3704 HD Zeist.

Voor informatie over onze leveringsvoorwaarden kunt u terecht op www.vakmedianet.nl.

Druk Wilco BV, Amersfoort ISSN 1385-3112 © 2022 Vakmedianet bv, Zeist

Alle rechten voorbehouden.

Behoudens de door de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De bij toepassing van art. 16b en 17 Auteurswet wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 10. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van art. 16 Auteurswet dient men zich te wenden tot de Stichting PRO, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, telefoon (023) 799 78 09. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende fouten en onvolledigheden.

52

Gawalo Juni 2022

Thema’s 2022 Nr. 1 Energie-opslag Verschijningsdatum: 15 februari

Nr. 5 PV- en PVT-panelen Verschijningsdatum: 6 september

Nr. 2 Verwarming Verschijningsdatum: 15 maart

Nr. 6 Afgiftesystemen Verschijningsdatum: 4 oktober

Nr. 3 Hybride warmtepompen Verschijningsdatum: 28 april

Nr. 7

Nr. 4 Luchtbehandeling Verschijningsdatum: 14 juni

Warmtepompen woningbouw Verschijningsdatum: 8 november Nr. 8 Sanitair Verschijningsdatum: 13 december

Suggesties, ideeën? Mail naar margovanvoskuilen@vakmedianet.nl

" ! ! ! # &DVFDGH +HW EHJLQW ELM 1HÀW %RVFK

QHÀW ERVFK QO ZS

De nieuwe naam in warmtepompen voor bestaande bouw en nieuwbouw

• Geen buitendeel • Klein van formaat en flexibele opstellingsmogelijkheden • Directe CO2-, gas- en geldbesparing/Lage initiële kosten • Werkt samen met elke cv-ketel (hybride) en onze hoogwaardige WPV-voorraadvaten (all-electric) • Eenvoudig te installeren en te onderhouden • De Nederlandse warmtepomp voor Nederlandse woningen • Kan ook koelen

Ontmoet Vincent Scan de QR-code of kijk op ontmoetvincent.nl

SYSTEEM C DucoBox Reno

Snelle installatie & inregeling Maximale energiebesparing Easy-to-service

SYSTEEM D DucoBox Energy Comfort Plus

Fluisterstille werking Slimme 2-zonesturing Handige kopieerfunctie