De onopgemerkte doorbraak van het postmodernisme Woontoren Oostelijke Handelskade van

in de architectuur geen absolute tegenstellingen zijn. De willekeur die inherent is aan het postmodernisme, is vooral het gevolg van de erkenning dat architectuur en stedebouw geen rol meer spelen in het verbeteren van de wereld. De toekomst is gevat in de mooi weer-scenario’s van de rpd. Architectuur produceert niets meer buiten zichzelf. Ze kent geen enkele noodzaak, maar is een consumptieartikel, onderhevig aan de mode en het toeval van het moment. Er bestaat hooguit nog een onderscheid tussen de haute couture en c&a. Architectuur is een middel om de banaliteit van het economisch succesvolle poldermodel ‘op te leuken’.

Decoratie is in

De idee dat architectuur slechts uitdrukking mag geven aan de functie is verleden tijd. De loskoppeling van vorm en functie maakt binnen de architectuur de weg vrij voor de persoonlijke expressie, die tegemoet komt aan het denken in termen van concurrentie en verschil. Opdrachtgevers geven vaak gemakkelijker geld uit aan uiterlijke decoratie dan aan bijvoorbeeld het verhogen van de plafonds of aan kwalitatief hoogwaardige binnenwanden. Decoratie en de toepassing van ornamentiek zijn geen taboe meer en niet langer voorbehouden aan de Soetersen en de Bhalotra’s. Hans Ruijssenaars spant momenteel wellicht de kroon met zijn in meerdere lagen opgebouwde gevels van het winkelcentrum in Hilversum. Het decoreren heeft inmiddels bijna alle architecten in de greep. Een van de belangrijkste fascinaties in de jaren negentig is het uitwerken van de textuur van de gevels. Hans Kolhoff wordt onder andere zo vereerd omdat hij met een bijna religieuze toewijding over de tactiliteit en lichtval van de gevel spreekt. Decoratie kan uiteraard de expressie van het volume versterken -Minnaertgebouw-, een relatie leggen met de landschappelijke situatie -stadskantoor Terneuzen-, of uitdrukking geven aan de functie -popcluster Tilburg. Decoreren kan functioneel zijn. Maar zodra de decoratie slechts bedoeld is om de standaardoplossing die er achter schuil gaat te verhullen, zoals met name in de woning- en kantorenbouw vaak het geval is, verhoogt ze vooral de armoe van de gebouwde omgeving.

Advertentie-architectuur

Kan een architectuur zonder eigenschappen voldoen aan de vraag naar gebouwen met karakter? Blijkbaar wel. Hoe minder de architectuur vastgebakken zit aan een democratisch streven naar gelijkheid en universaliteit, hoe eenvoudiger het is om een bedrijf organisatie of stad te voorzien van een logo. Rotterdam heeft een goede feeling ontwikkeld voor de wijze waarop bouwwerken de stad herkenbaarheid verlenen. De paalwoningen van Blom, de brug van Van Berkel, de toren van Nationale Nederlanden en straks wellicht de vrouw van Niki de Saint Phalle, adverteren het gevoel van het stadsbestuur voor respectievelijk kleinschaligheid, de ongedeelde stad, het gunstige investeringsklimaat en een eigentijdse, vrouwelijke sensualiteit. Een stad die zichzelf steeds vernieuwt kan alle trends opzuigen, zodat het stadsbeeld fungeert als een kleurige reclamefolder

die de wederopbouwarchitectuur reduceert tot een nostalgische ansichtkaart. Zelfs instellingen die geen klanten hoeven te trekken, zoals politie- en belastingdiensten, interesseren zich voor hun architectonisch imago. Een opvallende architectuur is niet meer voorbehouden aan belangrijke openbare gebouwen. Elk gebouw, of het nu op een perifeer gelegen bedrijfsterrein ligt of in een historische binnenstad staat, wil zich profileren. Alleen daardoor al raakt het stadsbeeld gefragmenteerd. Bij het ontbreken van culturele en politieke hiërarchieën, verdwijnt de vertrouwde leesbaarheid van de stad, zonder dat er onmiddellijk een herkenbaar oriëntatiekader voor in de plaats gekomen is. Voor architecten zijn er twee mogelijkheden om op de vraag naar imago’s in te spelen. De eerste is de methode Alberts & Van Huut, die als het ware een eigen label exploiteren. Steeds wordt dezelfde architectuur gehanteerd, ongeacht het programma of de context. Het oeuvre van deze architecten is herkenbaar en voorspelbaar. Goed geschikt voor opdrachtgevers die geen risico willen nemen. De andere is de methode Neutelings & Riedijk Architecten. Elke vraag, elke opdrachtgever, elke situatie, elk moment wordt benut om tot een nieuw concept te komen. Qua expressie hebben de gebouwen soms een haast koddige onbeholpenheid, zoals bij het Minnaertgebouw in Utrecht en De Post in Scherpenzeel. Maar evengoed ontwerpt het bureau een strak kantoor voor Cargo en een rijk gedecoreerd werkgebouw voor Drukkerij Veenman. In het genre van de architectonische beeldmerken valt nog veel te ontdekken. Ecologisch ogende gebouwen liggen momenteel goed in de markt. Maar de mogelijkheden van een meer informele architectuur of van organische vormen zijn nog nauwelijks geëxploiteerd. Het Zoutwaterpaviljoen van Oosterhuis en Spuybroek en het paviljoen bij de entree van het Openluchtmuseum van Mecanoo blijven uitzonderingen in een overwegend rechtlijnige architectuur, waarbij hooguit de entreepartij en het dak al dan niet elegant gebogen zijn.

Benauwende romantiek

Onder opdrachtgevers is de behoefte aan een meer zinneprikkelende architectuur eerder erkend dan onder architecten, die er met hun functionalistische verleden nog wat onwennig tegenover staan. De welvarende consument vraagt om een eigen ambiance, om sfeer en gezelligheid. Deze wordt haast automatisch in verband gebracht met vroegere tijden. Een kenmerkend voorbeeld is de in opdracht van sFB-vastgoed verrichte studie naar romantisch wonen. De historicus Van Rossem relateert hierin de behoefte aan woonomgevingen die het puur functionele overstijgen en die een zekere emotionele warmte bieden, direct aan het burgerlijke bestaan in de vooroorlogse tuinsteden. De verleden tijd wordt verheerlijkt, zonder acht te slaan op de veranderingen die inmiddels plaatsgevonden hebben in gezin en samenleving. Gevolg van dergelijke simplistische denkwijzen is dat er woonclusters ontstaan die het resultaat zijn van een volledig in kwantitatieve termen georganiseerd, bureaucratisch