DE VERBETERING VAN DE EFFECTIEVE PARTICIPATIE BIJ HET HOORRECHT VOOR KINDEREN
IN HET CIVIEL RECHT IS EEN MINDERJARIGE NIET BEKWAAM OM ALS ZELFSTANDIGE PROCESPARTIJ OP TE TREDEN.1 ZIJ WORDEN GEREPRESENTEERD DOOR HUN WETTELIJK VERTEGENWOORDIGER(S), GEZAGDRAGENDE OUDER(S), OF VOOGD(EN). DIT KAN VOOR PROBLEMEN
ZORGEN INDIEN DE BELANGEN VAN EEN VERTEGENWOORDIGER VERSCHILLEN MET DIE VAN HET MINDERJARIGE KIND; BIJVOORBEELD BIJ
EEN ECHTSCHEIDING OF JEUGDBESCHERMINGSMAATREGEL. DE HUIDIGE WET BIEDT ONDER ARTIKEL 809 BURGERLIJKE RECHTSVORDERING (HIERNA: RV.) RECHTERS DE MOGELIJKHEID OM FLEXIBEL OM TE GAAN MET HET HOREN VAN MINDERJARIGEN BIJ FAMILIE- EN JEUGDPROCEDURES.2 ECHTER, IN DE PRAKTIJK BLIJKT DAT HET HOORRECHT VAN MINDERJARIGEN NIET ALTIJD EVEN GOED FUNCTIONEERT.
DOOR LONNEKE JONATHANS:
Het blijkt dat het hoorrecht van minderjarigen niet altijd even goed functioneert. Dit komt doordat er niet genoeg middelen zijn om het hoorrecht op de juiste manier te verwezenlijken.3 Volgens het onderzoeksrapport ‘kind in proces’ door het Wetenschappelijk Onderzoeken Documentatiecentrum (hierna: WODC) van de Universiteit Leiden moeten kinderen een grotere stem krijgen binnen rechtszaken waarbij zij betrokken zijn. In het onderzoek wordt kritiek gegeven op de manier waarop het hoorrecht van minderjarigen wordt toegepast.4 Daarbij wordt een voorstel gepresenteerd om het hoorrecht van het minderjarige kind uit te breiden: De leeftijd voor het hoorrecht moet verlaagd worden van twaalf naar acht jaar. Minderjarigen moeten vanaf de leeftijd van acht jaar over hoorrecht beschikken.5
De huidige wettelijke regeling biedt een mogelijkheid om flexibel om te gaan met de leeftijdsgrens van het hoorrecht.6 De gebrekkige werking van het hoorrecht zou daarom niet te wijten zijn aan de leeftijdsgrens, maar komt door een onjuiste manier van uitvoering. Nu blijkt dat het probleem niet ligt bij de leeftijdsgrens maar elders; zal het voorstel uit het onderzoeksrapport om de leeftijd onder artikel 809 Rv. te verlagen, zorgen voor een beter functioneren van het hoorrecht?
WETTELIJKE BASIS
In Nederland kennen we het hoorrecht van minderjarigen. Ondanks dat minderjarigen in beginsel niet procesbekwaam zijn, achten we het belangrijk om minderjarigen de mogelijkheid te geven om hun mening en gevoelens te delen tijdens een proces dat hen aangaat. Rechters kunnen dit meenemen in hun uitspraak.7
Het hoorrecht van minderjarigen in Nederland is geregeld in artikel 809
Rv. Het hoorrecht is onder artikel 809 Rv toegekend aan minderjarige kinderen van twaalf jaar en ouder. De rechter is verplicht om de minderjarige van twaalf jaar en ouder in de gelegenheid te stellen om zijn mening te geven.8 Rechtbanken sturen kinderen tussen twaalf en achttien altijd een uitnodiging om op gesprek te komen. Kinderen jonger dan twaalf jaar kunnen ook gehoord worden. Zij worden niet standaard uitgenodigd door de rechtbank, maar rechters kunnen dit wel verzoeken. Kinderen onder de twaalf kunnen ook zelf verzoeken om gehoord te worden. De rechter beschikt dan wel over de discretionaire bevoegdheid om het verzoek van de minderjarigen jonger dan twaalf te weigeren.9
Naast artikel 809 Rv. is het hoorrecht ook onderdeel van het kinderrechtenverdrag van de Verenigde Naties (hierna: IVRK) Artikel 12 IVRK stelt dat minderjarigen het recht hebben om hun mening ongemoeid te uiten in procedures die hen aangaan. Oftewel, er moet een mogelijkheid gecreëerd worden om kinderen te horen. Leeftijdsgrenzen mogen hierbij worden gebruikt, maar mogen niet absoluut zijn. Ook voor jongere kinderen moet de mogelijkheid open staan om gehoord te worden in elke juridische procedure.10 Artikel 809 Rv. biedt deze mogelijkheid en is dus niet strijdig met artikel 12 IVRK.11
WAT GAAT ER DAN MIS?
Het doel van het hoorrecht is niet uit-
drukkelijk benoemd door de wetgever of terug te vinden in de parlementaire geschiedenis. Wel kan gesteld worden dat het hoorrecht destijds is ingevoerd om minderjarige kinderen meer rechtsbescherming te bieden.12 Er is al geconcludeerd dat artikel 809 Rv. rechters de mogelijkheid biedt om minderjarigen te horen. Met de wettekst is dus niks mis. De gebrekkige uitvoering van het hoorrecht valt wel te bekritiseren. Dit zorgt ervoor dat het hoorrecht van minderjarigen kinderen niet goed functioneert en dat kinderen alsnog niet altijd de mogelijkheid krijgen om hun stem te laten horen in juridische kwesties die hen aangaan.13
In het onderzoeksrapport van de Universiteit Leiden en het WODC is onderzocht hoe het horen van minderjarigen er in de praktijk aan toe gaat. Ondanks dat de meeste minderjarigen van twaalf jaar en ouder niet reageren op een zogenoemde oproepbrief,
Lonneke Jonathans:
‘De huidige wettelijke regeling biedt een mogelijkheid om flexibel om te gaan met de leeftijdsgrens van het hoorrecht.’
geven zij toch aan het belangrijk te vinden om de rechter te spreken. Ook rechters spreken kinderen graag zelf, zij zien dit gesprek als een kans om de mening van het kind te horen.14
Effectief zijn de kindgesprekken tussen de rechter en het kind niet. Kindgesprekken in jeugdzaken duren vaak maar vijf minuten, in familiezaken duurt dit circa vijftien minuten. Daarbij is er geen vaste plaats waar het kindgesprek zich bevindt. Bij kindgesprekken zijn vaak meerdere rechters aanwezig, dit kan best ingrijpend zijn voor een kind. Zij geven dan ook aan tijdens deze gesprekken behoefte te hebben aan een vertrouwenspersoon.15 Daarbij komt voor dat het horen van twaalfminners feitelijk niet gebeurd. Er wordt namelijk streng vastgehouden aan de leeftijdsgrens van twaalf jaar. Indien een minderjarige jonger dan twaalf jaar dan toch wordt gehoord, is dit vaak op verzoek van het kind zelf.16
In het praktijkonderzoek van het WODC geeft ongeveer de helft van de rechters aan dat de mening van het kind niet altijd wordt meegenomen in een uitspraak en een mening sterker wordt meegewogen als het kind ouder is. Dit terwijl uit neuropsychologisch en pedagogisch wetenschappelijk onderzoek blijkt dat ten aanzien van het hoorrecht taalbegrip en -productie van kinderen geen hinder vormen.17 Er wordt in het onderzoek geen dui-
delijke toelichting gegeven waarom rechters meer gewicht toedienen naarmate het kind ouder is.
Kinderen zijn vanaf de leeftijd van vier jaar al in staat gecompliceerde zinnen te begrijpen en te produceren.18 Het uiten van emotie wordt lastiger geacht. Dit komt voornamelijk door loyaliteitsconflicten. Kinderen blijven graag loyaal aan hun ouder en vinden het dan ook lastig om een mening te uiten die strijdig is met die van (een van de) ouders. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen op een leeftijd van acht jaar cognitief genoeg zijn ontwikkeld om gehoord te worden.19 Dat sluit niet uit dat een kindgesprek erg stressvol is voor minderjarigen. De angst om ouders onder ogen te komen, of problemen te verergeren, maakt de spanning rondom het hoorrecht erg groot. De druk rondom het hoorrecht wordt door kinderen dan ook hoog ervaren. Desondanks geeft de jeugd ook aan het belangrijk te vinden om hun mening te uiten en weegt dit belang voor meerendeel erg zwaar.20
Een meerderheid van de minderjarigen geeft aan het gesprek met de rechter positief te hebben ervaren.21 Wel blijkt dat er ontevredenheid is over de informatievoorzieningen van procedures. Op de website van de overheid is een filmpje te vinden van anderhalve minuut over het hoorrecht van minderjarigen.22 Maar een
duidelijke uitleg over een echtscheidingsprocedure en het hoorrecht is niet te vinden. Ook zijn weinig minderjarigen onder de leeftijd van twaalf bekend met de mogelijkheid om gehoord te worden.23
Kortom, minderjarigen ervaren een gesprek met de rechter positief. Zelfs indien er sprake is van spanning en druk rondom het hoorrecht vinden minderjarigen het belangrijk om hun mening kenbaar te maken. Een nadeel is dat het hoorrecht in de praktijk niet goed functioneert. Minderjarigen zijn vaak niet op de hoogte van hun rechten en het verloop van een dergelijke procedure.24 Daardoor reageren ze bijna nooit op een oproepbrief. Het horen van twaalfminners gebeurt niet op initiatief van de rechter, omdat zij streng vasthouden aan de leeftijdsgrens van twaalf jaar. Minderjarigen jonger dan twaalf jaar die wél gehoord worden, hebben dit vaak zelf verzocht. Er bestaat een vaste procedure voor het horen van minderjarigen, maar dit is niet consequent. De locatie en duur kunnen verschillen en er zijn vaak verschillende rechters aanwezig. Minderjarigen hebben dan ook behoefte aan een vertrouwenspersoon.25 Kort gezegd is er een gebrek aan voldoende informatie, structuur en voorzieningen rondom het hoorrecht van minderjarigen.
PARTICIPATIE VAN BEIDE KANTEN
Het verschaffen van voldoende informatie, structuur en voorzieningen is gunstig ten aanzien van het beter functioneren van het hoorrecht voor minderjarigen. Indien een minderjarige op de juiste manier betrokken wordt bij beslissingen, kan dit bijdragen aan een acceptatie van een besluit.26
Voldoende informatie over artikel 809 Rv. ontbreekt. Het is voor minderjarigen erg lastig om te participeren als zij geen kennis hebben.27
‘Het verschaffen van voldoende informatie, structuur en voorzieningen is gunstig ten aanzien van het beter functioneren van het hoorrecht voor minderjarigen.’
Eveneens zijn er weinig voorzieningen die meewerken aan het hoorrecht van minderjarigen. De aanwezigheid van een vertrouwenspersoon tijdens de kindgesprekken is nog niet genormaliseerd; desondanks is aangegeven dat jongeren hier behoefte aan hebben.28 Alleen het verlagen van de leeftijd voor het hoorrecht zal niet leiden tot effectievere participatie van minderjarigen in procedures.29 Bij uitbreiding van het hoorrecht moeten er juiste voorzorgsmaatregelen worden genomen om ervoor te zorgen dat minderjarigen in staat zijn om hun stem te laten horen op een manier die geschikt is voor hun leeftijd en ontwikkelingsniveau. Onderzoeksresultaten wijzen dan ook op meer begeleiding bij kindgesprekken. Er moet passende ondersteuning zijn voor minderjarigen die extra hulp nodig hebben om hun mening te uiten. Minderjarigen moeten beter geïnformeerd worden over hun rechten en de inhoud van procedures.30
De bovengenoemde uitbreidingen zijn erg groot en duur.31 We kunnen ons voorstellen dat kinderen niet snel zelfstandig juridische hulp inschakelen. Juridische hulp is lastig te bereiken voor kinderen. Bovendien richt de informatie op het internet over het hoorrecht van minderjarigen zich vooral tot volwassenen, terwijl dit zich juist naar het kind zou moeten richten. Er zijn talloze sites en podcasts over het hoorrecht voor kinderen, maar niks richt zich rechtstreeks tot het kind. Aan youtube video’s, televisieprogramma’s en series ontbreekt het. Promotie op sociale media kan makkelijk bewerkstelligd worden, maar dit gebeurt niet. Zo kon ik niets terugvinden over het hoorrecht op de Instagrampagina van de kinderombudsman. Evenzeer zouden voorlichtingen op scholen of theatervoorstellingen voor kinderen kunnen helpen het onderwerp in ieder geval bespreekbaar te maken.
CONCLUSIE
Artikel 809 Rv. biedt een mogelijkheid om flexibel om te gaan met de leeftijdsgrens van het hoorrecht.32 Het niet functioneren van het hoorrecht is geen gevolg van de leeftijdsgrens, maar komt door een gebrekkige uitvoering.33 Een van de voorstellen uit het onderzoeksrapport van de Universiteit Leiden en het WODC is het verlagen van de leeftijdsgrens van het hoorrecht zoals gegeven in artikel 809 Rv. De leeftijdsgrens die op twaalf jaar staat, zal verlaagd moeten worden naar een leeftijd van acht jaar. Minderjarigen moeten vanaf de leeftijd van acht jaar over hoorrecht beschikken.
De controverse zit hem niet per se in de leeftijdsgrens van het hoorrecht voor minderjarigen. Voorop staat is om te zorgen dat het recht op een juiste manier wordt gevolgd en dat de belangen van minderjarigen worden beschermd. Dit kan bijvoorbeeld door het verschaffen van voldoende informatie, structuur en voorzieningen rondom het hoorrecht van minderjarigen. Slechts een wijziging van artikel 809 Rv. zal niet direct leiden tot het beter functioneren van het hoorrecht voor minderjarigen. Bovendien sluit artikel 809 Rv. het recht om gehoord te worden voor minderjarigen onder de twaalf jaar niet uit.34
Belangrijk is om informatievoorzieningen en voorzorgsmaatregelen rondom het hoorrecht uit te breiden. Passende ondersteuning voorafgaand en tijdens kindgesprekken is in het geval geschikt voor een beter functioneren van het hoorrecht. Uiteindelijk is het doel van het hoorrecht van minderjarigen om hun stem te laten horen en ervoor te zorgen dat dit wordt meegenomen in besluitvorming. Zodat dit een bijdrage levert aan betere kwaliteit van beslissingen.
1 (Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering 2023)
2 (Verdrag inzake de rechten van het kind 1989)
3 (Ministerie van Justitie en Veiligheid, 2022)
4 (Bruning et al., 2020 p.10)
5 (Bruning et al., 2020 p. 10)
6 (Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering 2023)
7 (Mulder, A. 2020, 14 mei)
8 (Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering 2023)
9 (Mulder, A. 2020, 14 mei)
10 (Verdrag inzake de rechten van het kind 1989)
11 (Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering 2023)
12 (Wat is hoorrecht in het onderwijs? | Nederlands Jeugdinstituut, z.d.)
13 (Ten Gronde 2022 Spotify, z.d.)
14 (Bruning et al., 2020 p. 3)
15 (Bruning et al., 2020 p. 9)
16 (Bruning et al., 2020 p. 5)
17 (Bruning et al., 2020 p. 6)
18 (Bruning et al., 2020 p. 10)
19 (Bruning et al., 2020 p. 6)
20 (Bruning et al., 2020 p. 6)
21 (Bruning et al., 2020 p. 7)
22 (De Rechtspraak, 2020)
23 (Bruning et al., 2020 p. 7)
24 (Ten Gronde 2022 Spotify, z.d.)
25 (Bruning et al., 2020 p. 9)
26 (Stalford et al., 2017)
27 (Ten Gronde 2022 Spotify, z.d.)
28 (Bruning et al., 2020 p. 9)
29 Kamerstuk 33836, nr. 59 | Overheid.nl > Officiële bekendmakingen, 2020)
30 (Bruning et al., 2020 p. 6)
31 (Kamerstuk 33836, nr. 59 | Overheid.nl > Officiële bekendmakingen, 2020)
32 (Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering 2023)
33 (Kamerstuk 33836, nr. 59 | Overheid.nl > Officiële bekendmakingen, 2020)
34 (Kamerstuk 33836, nr. 59 | Overheid.nl > Officiële bekendmakingen, 2020)