Ondernemingen en mensenrechten

ARTIKEL | MENSENRECHTEN

ONDERNEMINGEN EN MENSENRECHTEN TRANSNATIONALE CORPORATIES (TNCS) ZIJN VERANTWOORDELIJK VOOR GROOTSCHALIGE MONDIALE MENSENRECHTENSCHENDINGEN.1 SHELL WINT BIJVOORBEELD AL MEER DAN ZESTIG JAAR OLIE IN DE NIGERDELTA MET GROOTSCHALIGE OLIELEKKEN ALS GEVOLG.2 ZULKE LEKKEN HEBBEN NIET ALLEEN INVLOED OP HET MILIEU, MAAR OOK OP DE GEZONDHEID VAN DE PLAATSELIJKE BEVOLKING VAN NIGERIA.3 MAAR MENSENRECHTENSCHENDINGEN DOOR TNCS BEPERKEN ZICH NIET TOT UITSCHIETERS; VERSCHILLENDE BEDRIJVEN KIEZEN ERVOOR SYSTEMATISCH MENSENRECHTEN TE SCHENDEN IN DE PRODUCTIE VAN HUN GOEDEREN. ZO WERD IN SEPTEMBER 2022 BEKEND DAT ARBEIDERS IN EEN FABRIEK WAAR HET BEDRIJF PRIMARK HUN KLEDING LAAT PRODUCEREN GEDWONGEN WERDEN OM OVERUREN TE DRAAIEN, UITGESCHOLDEN WERDEN TIJDENS HET WERK EN ZELFS VERBODEN WERDEN DE FABRIEK TE VERLATEN.4 DOOR TIJMEN DIETVORST

14

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 3 2023

ARTIKEL | MENSENRECHTEN

Enkele partijen binnen de Nederlandse politiek willen verandering brengen in deze inhumane werkwijzen van de TNCs. Zo werden op 11 maart 2021 de hoofdlijnen van de ‘Wet verantwoord en duurzaam internationaal ondernemen’ gedeeld met de Tweede Kamer. Tot op heden wordt er nog gesleuteld aan dit wetsvoorstel met de meest recente plenaire vergadering op 8 juni 2023. Echter, het doel van het wetsvoorstel staat al tijden vast: het vaststellen van een wettelijke ondergrens voor internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen voor bedrijven die opereren vanuit of in Nederland. Met dit wetsvoorstel hoopt Nederland TNCs ertoe te zetten af te zien van mensenrechtenschendingen in hun productieproces door ze te dwingen verantwoord te ondernemen voordat ze de hemel van het kapitalisme mogen betreden: de Nederlandse afzetmarkt.

Maar gaat dit wetsvoorstel daadwerkelijk dat effect hebben?

GLOBALISERING EN DE TRANSNATIONALE CORPORATIE Voordat het wetsvoorstel beoordeeld kan worden is het van belang transnationale corporaties nog iets beter te leren kennen. Met de val van de muur in 1989 werd het tijdperk van globalisering met donder en bliksem ingeluid.5 Het kapitalisme zegevierde en organisaties als het WTO en IMF nestelden zich in de wereldorde.

De wereld was nu een van de open markt, vrijhandel, deregulering en privatisering: een wereld van ieder voor zich, met baat voor ons allemaal.6 Het daaropvolgende neoliberale beleid bleek vruchtbare grond voor nieuwe spelers op het wereldtoneel: de transnationale corporaties (TNCs).

Dit zijn corporaties betrokken bij de internationale productie en handel van goederen of diensten. Vaak worden producten ontwikkeld in een

EDITIE 3 2023 | ALIBI MAGAZINE

De ‘vrijheid is blijheid’-filosofie van het kapitalisme blijkt een koortsdroom utopie voor te schrijven waar bedrijven zich vrijwillig aan mensenrechtenstandaarden houden land waar dit goedkoop kan, om ze vervolgens te verschepen naar een meer welvarende staat. Op deze manier houden TNCs hun kosten laag terwijl ze enorme sommen geld binnen harken. Voorbeelden van TNCs zijn Nike, Amazon en Nestlé, maar ook onze eigen Shell is een trots lid van de club.

In Nederland is het opzetten van zulke sweatshops verboden. Maar is het niet hypocriet om sweatshops in het “verlichte” Nederland te verbieden maar tegelijkertijd massaal onze producten te kopen van bedrijven die meedingen voor een gouden plak bij de middeleeuwse-arbeidsomstandigheden-olympics?

Echter, de ‘vrijheid is blijheid’-filosofie van het neoliberalisme blijkt niet opgewassen tegen zulk soort bedrijven. Er is een reden dat transnationale corporaties vaak zulke goedkope producten kunnen leveren.

Bedrijven die transnationale handel drijven doen dit namelijk op een motor van goedkope arbeidskracht en voor hen gunstige arbeidsvoorwaarden in landen die historisch minder economische groei hebben doorgemaakt.7 Een goed voorbeeld hiervan zijn de zogenoemde sweatshops waar bedrijven als Nike, Adidas en Ralph Lauren gebruik van hebben gemaakt.8 In dit soort sweatshops worden werknemers betaald onder een leefbaar inkomen, vindt zo nu en dan kinderarbeid plaats en worden vakbonden door de overheid verboden.9

INTERNATIONALE WETGEVING Menig consument begon zich hetzelfde af te vragen.10 Zo reageerde consumenten in shock op de 1134 doden en 2500 gewonden die het slachtoffer waren van het instorten van een fabriek waar Nike onder sweatshop omstandigheden hun schoenen liet produceren.11 Maar niet alleen consumenten zijn wakker geschud door deze ramp, ook politici hebben zich in de laatste jaren hard gemaakt voor een beter wettelijk kader om TNCs verantwoordelijk te houden voor de omstandigheden

De omstandigheden waaronder TNCs hun producten produceren gaan daarom regelmatig in tegen de wetten en standaarden van ondernemen in de landen waar deze bedrijven handel drijven. }

BIO Tijmen Dietvorst

Alumnus Magister Juris aan de Universiteit van Oxford Rechtsgebied: Mensenrechten

15

ARTIKEL | MENSENRECHTEN

In het voorstel worden grote ondernemingen die activiteiten buiten Nederland hebben geacht zich te houden aan een zorgplicht en andere algemene regels om het respecteren van mensenrechten te verzekeren. waarin zij hun goederen produceren en diensten leveren. Het blijkt dus dat zowel consument als politici zich zorgen maken om mensenrechtenschendingen binnen TNC’s.

Deze zorgen heersen niet alleen bij Nederlandse politici, maar kregen ook internationaal erkenning.

De VN speciale vertegenwoordiger voor onderneming en mensenrechten John Ruggie ontwikkelde zo in 2008 de ‘United Nations Guiding

16

Principles’ (hierna: UNGPs) voor het verantwoordelijk houden van TNCs. Tot op de dag van vandaag zijn deze UNGPs de heilige geschriften als het gaat om verantwoordelijkheid voor ondernemingen in internationale handel.

De UNGPs dragen TNC’s op zich aan hun due diligence te houden.

Dit houdt in dat bedrijven de plicht hebben om met ‘gepaste zorgvuldigheid’ te werk te gaan. Deze gepaste

zorgvuldigheid bestaat uit vier delen: • TNCs moeten een mensenrechtenbeleid ontwikkelen; • TNC’s moeten proactief onderzoek doen naar hoe hun activiteiten effect hebben op mensenrechten; • TNCs moeten hun mensenrechtenbeleid door het hele bedrijf integreren; • Internationale bedrijven moeten de uitvoering van deze punten monitoren.12 Opmerkelijk aan de UNGPs is dat

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 3 2023

ARTIKEL | MENSENRECHTEN

HET WETSVOORSTEL Als oplossing kwam het wetsvoorstel voor de ‘Wet verantwoord en duurzaam internationaal ondernemen’ tot stand. In het voorstel worden grote ondernemingen die activiteiten buiten Nederland hebben geacht zich te houden aan een zorgplicht en andere algemene regels om het respecteren van mensenrechten te verzekeren.

In het bijzonder wil de wet fenomenen als de beperking van de vrijheid, discriminatie, dwangarbeid, kinderarbeid, klimaatverandering, milieuschade, onveilige arbeidsomstandigheden, slavernij en uitbuiting aanpakken.

ze geen bindende werking hebben, ze zijn dus niet afdwingbaar. Door de UNGPs vrijwillig te maken wilde Ruggie de TNC liberaal houden met respect voor moderne mensenrechtenstandaarden. Zijn idee was dat de marktwerking bedrijven ertoe zouden zetten de UNGPs vrijwillig te omarmen. Jammer genoeg bleek dit niet het geval en hadden de UNGPs niet het gewenste resultaat.

NGO’s hadden dit echter al zien aankomen. Zo reageerde de World Alliance of Citizen Participation toen de UNGP’s gepresenteerd werden dat een vrijwillige standaard voor bedrijven niet zou werken. Volgens deze NGOs zou de bal daarom niet liggen bij de TNCs zelf, maar zouden landen waar TNC’s zich vestigen met een oplossing moeten komen.

‘Minder vrijwilligheid en meer wet’ stelde een groep van 27 Europese, Afrikaanse en Amerikaanse NGO’s in een reactie op de UNGPs.13

EDITIE 3 2023 | ALIBI MAGAZINE

De zorgplicht houdt in dat elke onderneming die weet, of redelijkerwijs kan vermoeden dat haar eigen activiteit, of die van haar zakenrelaties nadelige gevolgen kan hebben voor de mensenrechten of het milieu in een land buiten Nederland, verplicht is om: a) Alle maatregelen te nemen die redelijkerwijs van haar kunnen worden gevraagd om die gevolgen te voorkomen; b) De gevolgen zoveel mogelijk te beperken, ongedaan te maken en zorg te dragen voor het herstel, voor zover deze niet kunnen worden voorkomen; c) Als de gevolgen onvoldoende kunnen worden beperkt deze activiteit achterwege te laten of de relatie te verbreken voor zover dat redelijkerwijs van haar kan worden gevraagd.14 Deze zorgplicht zou niet alleen gelden voor ondernemingen gevestigd in Nederland, maar ook voor grote ondernemingen gevestigd in andere landen die activiteiten verrichten in Nederland, of een product op onze markt afzetten. De verdere algemene regels in het wetsvoorstel zijn secundair aan de zorgplicht en zijn afgeleid van Ruggie’s UNGPs. Deze algemene regels doelen erop

de regels toe te spitsen op mensenrechtenbescherming in het volledige bedrijf, het monitoren van conformiteit aan deze regels, en mogelijke herstelmechanismen waar schendingen toch plaatsvinden.

De mogelijke sancties voor het overtreden van de wet lopen uiteen.

De Autoriteit Consument & Markt zou verschillende bevoegdheden tot sanctionering krijgen, waaronder de last onder bestuursdwang, last onder dwangsom, bestuurlijke boete, de openbaarmaking van bestuursrechtelijke sancties. Daarbij wordt het mogelijk gemaakt dat stichtingen of verenigingen die in het belang van mensenrechten of het milieu handelen een civielrechtelijke rechtsvordering kunnen instellen tegen ondernemingen die schade veroorzaken in het niet naleven van de zorgvuldigheidsplicht in het wetsvoorstel.

Verder wordt er in het wetsvoorstel ook geopperd om het niet rapporteren van de mate van conformiteit aan de zorgvuldigheidsplicht in het jaarrapport van TNCs strafbaar te stellen in artikel 1, onder 4° van de Wet op de economische delicten.

Dit zou betekenen dat de bestuurder van een TNC die het nalaat te vermelden of de onderneming aan de zorgvuldigheidsplicht voldoet aan de raad van bestuur van het bedrijf een overtreding van de Wet op economische delicten begaat.15 Zo’n overtreding kan voor deze bestuurder leiden tot een hechtenis van ten hoogste zes maanden, een taakstraf of een geldboete.16 Als deze wet wordt aangenomen staan TNC’s grote veranderingen te wachten in ons kikkerlandje. Ondanks dat geen van de sancties het verbieden van handel in Nederland bevat, zijn er wel mogelijkheden tot boetes en dwangsommen. Daarbij is er zelfs een mogelijkheid voor het strafrechtelijk vervolgen van de bestuurder van grote bedrijven, mocht

17

ARTIKEL | XXX

deze zijn of haar verantwoordelijkheid niet nakomen. Wel moet gesteld worden dat het aannemen van deze wet in deze staat onwaarschijnlijk lijkt. Het kabinet ziet de wet op dit moment niet zitten uit angst voor een uitstroom van winstgevende ondernemingen.17 EFFECT Het wetsvoorstel heeft veel losgemaakt in ondernemersland. Zo dreigt de TNC Baggeraar Boskalis, een van Nederlands grootste bedrijven, ons land te verlaten als zij gehouden worden op deze manier mensenrechten te respecteren.18 Volgens de bestuurder van de onderneming zou deze wet het ondernemen in Nederland onmogelijk maken. Boskalis stelt dat het toetsen van al hun projecten bij de Nederlandse rechter een onzekerheid met zich meebrengt, wat ongunstig is voor het bedrijf.19 Het kabinet lijkt hierin mee te gaan: minister Schreinemacher voor Handel stelde dat zij bang is dat het kabinet vrezen dat deze regels het ondernemingsklimaat in Nederland disproportioneel streng maken in vergelijking met omliggende landen.

De angst is dat het bedrijfsleven in Nederland op achterstand komt te staan en de economische groei daaronder zal leiden.20 Op dit moment zijn de SP, GroenLinks, PvdA, de ChristenUnie, D66 en Volt nog voorstanders van de wet. Wat er beslist gaat worden zal blijken in de komende periode. Ondertussen is er wel hoop dat er een soortgelijke Europese regelgeving komt die bedrijven verantwoordelijk zal stellen voor mensenrechtenschendingen. Een Europese wet zou in deze een uitkomst bieden omdat deze het competitief nadeel van strengere regels in de gemeenschappelijke markt weg zou nemen door deze te harmoniseren.

18

CONCLUSIE Met de opkomst van de globalisering hebben transnationale bedrijven vrij spel gekregen in handel en productie. Met de focus op winst hebben deze TNCs steken laten vallen als het gaat om het respecteren van mensenrechten. In de laatste twintig jaar is er geprobeerd deze onderneming zover te krijgen om vrijwillig mensenrechten te respecteren, echter, dat bleek te veel gevraagd.

Als reactie op de laksheid van TNCs is er in Nederland een wetsvoorstel voor de Wet voor maatschappelijk verantwoord ondernemen ingesteld. Deze wet zou grote bedrijven die in Nederland gevestigd zijn of hier handel drijven, maar ook in het buitenland actief zijn, een zorgvuldigheidsplicht opdragen. De sancties voor het overtreden van deze wet lopen uiteen van boetes tot civielrechtelijke vorderingen en zelfs strafrechtelijke vervolging van bestuurders. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de wet in haar huidige vorm wordt aangenomen. Wel mag men wel hoopvol zijn over ontwikkelingen op EU-niveau.

De ‘vrijheid is blijheid’-filosofie van het kapitalisme blijkt een koortsdroom utopie voor te schrijven waar bedrijven zich vrijwillig aan mensenrechtenstandaarden houden. Nu TNC’s in deze waan tientallen jaren arbeiders hebben mogen uitbuiten om het rupsje-nooit-genoeg van het consumentisme vol te proppen, is het tijd voor effectieve regelgeving.

De strijd om een internationale handel die mensenrechten respecteert is nog niet gestreden. Wel blijkt men gerealiseerd te hebben dat vrijwillige standaarden niet werken - baby steps.

Amnesty International, ‘Shell in Nigeria’ Amnesty International, ‘Shell in Nigeria’ 3 Amnesty International, ‘Shell in Nigeria’ 4 Business & Human Rights Resource Centre, ‘Myanmar: Garment workers at Primark supplier report multiple violations incl. mandatory overtime, verbal abuse & Workers’ Committee collaborating with factory to undermine workers’ rights; incl. co. response’, 2022 5 Robertson, R., & White, K. E., ‘What is globalization?’, 2007 6 Robertson, R., & White, K. E., ‘What is globalization?’, 2007 7 Robertson, R., & White, K. E., ‘What is globalization?’, 2007 8 The Guardian, ‘Sweatshops are still supplying high street brands’, 2011 9 Maitland, I., Beauchamp, T. L., & Bowie, ‘The great non-debate over international sweatshops’, 1996 10 Aaronson, S. A., & Higham, I., ‘Re-righting business”: John Ruggie and the struggle to develop international human rights standards for transnational firms’, 2013 11 Clean Clothes Campaign, ‘Rana Plaza’ 12 Aaronson, S. A., & Higham, I., ‘Re-righting business”: John Ruggie and the struggle to develop international human rights standards for transnational firms’, 2013 13 Aaronson, S. A., & Higham, I., ‘Re-righting business”: John Ruggie and the struggle to develop international human rights standards for transnational firms’, 2013 14 Tweede Kamer, ‘Wet verantwoord en duurzaam internationaal ondernemen’, 2023 15 Art. 2 lid 4 Wet op economische delicten 16 Art. 6 lid 1 Wet op economische delicten 17 NOS.nl, ‘Verplichting verantwoord ondernemen voorlopig uit zicht, kabinet trapt op rem’, 2023 18 NOS.nl, ‘Waarom is er zoveel kritiek op een wet voor maatschappelijk verantwoord ondernemen?’, 2023 19 NOS.nl, “Boskalis dreigt met vertrek uit Nederland, ‘nieuwe wet maakt ondernemen onzeker’”, 2023 1

2

20

NOS.nl, ‘Verplichting verantwoord ondernemen voorlopig uit zicht, kabinet trapt op rem’, 2023

ALIBI MAGAZINE | EDITIE 3 2023