Saper, czyli jak rozminować agresję

CMYK

Program profilaktyczno-wychowawczy SAPER daje podstawow¹ wiedzê na temat zachowañ agresywnych i sposobów radzenia sobie z nimi w klasie. Jest gotow¹ propozycj¹ do realizowania w trakcie zajêæ wychowawczych z ucznia-

R. Knez, W. M. S³onina SAPER

17,50 z³

Renata Knez, Wojciech M. S³onina

mi. Zosta³ napisany zgodnie z takim w którym chcemy wspieraæ czynniki chroni¹ce i minimalizowaæ wp³yw czynników ryzyka. Dlatego cykl zajêæ ma zintegrowaæ grupê, daæ podstawow¹ wiedzê z zakresu psychologicznych mechanizmów bezpoœrednio dotycz¹cych funkcjonowania klasy jako grupy, a w koñcu uczyæ, jak radziæ sobie z w³asn¹

SAPER - R. Knez & W. S³onina

z³oœci¹ i agresj¹.

Program profilaktyczno-wychowawczy

rozumieniem profilaktyki spo³ecznej,

I SBN 83 - 88725 - 22 -X

9 798388 725226

dla klas 1–3 gimnazjum oraz klasy 1 szkó³ ponadgimnazjalnych

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 1

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 3

SAPER czyli jak rozminować agresję

SPIS TREŚCI Wstêp

...................................................................

Zajêcia dla nauczycieli Zajêcia dla uczniów

..............................................

................................................

5 7

22

Zajêcia integracyjne cz. I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Zajêcia integracyjne cz. II

.........................................

..................................

36

.....................................

56

Rozwój w okresie adolescencji Grupa i moje w niej miejsce

33

Moje wartoœci: kim jestem, do czego zd¹¿am

................

68

Emocje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Zachowania agresywne

............................................

Elementy treningu twórczoœci cz. I Elementy treningu twórczoœci cz. II

86

............................

106

...........................

111

Gra edukacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Budowanie domu

.................................................

115

Rozbrajanie miny

.................................................

117

Zakoñczenie Szko³y Saperów

...................................

119

Wspó³praca z rodzicami w ramach realizacji programu SAPER

..................................................

123

Aneks Agresija – opowiadanie

........................................

Informacja o Centrum Edukacyjnym SChDW

.............

125 145

3

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 4

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 5

WSTĘP Program profilaktyczno-wychowawczy SAPER, czyli jak rozminowaæ agresjê, to program skupiony wokó³ tematu agresji, przeznaczony dla m³odzie¿y. Program ma charakter integracyjny, dlatego szczególnie polecany jest dla uczniów klas pierwszych gimnazjum i szkó³ ponadgimnazjalnych (licea, szko³y zawodowe).

SAPER daje podstawow¹ wiedzê na temat zachowañ agresywnych i sposobów radzenia sobie z nimi w klasie. Jest gotow¹ propozycj¹ do realizowania w trakcie zajêæ wychowawczych z uczniami. Zosta³ napisany zgodnie z takim rozumieniem profilaktyki spo³ecznej, w którym chcemy wspieraæ czynniki chroni¹ce i minimalizowaæ wp³yw czynników ryzyka.

Dlatego cykl zajêæ ma zintegrowaæ grupê, daæ podstawow¹ wiedzê z zakresu psychologicznych mechanizmów bezpoœrednio dotycz¹cych funkcjonowania klasy jako grupy, a w koñcu uczyæ, jak radziæ sobie z w³asn¹ z³oœci¹ i agresj¹. Uwa¿amy, ¿e konsekwencj¹ g³êbszej integracji bêdzie zmniejszenie liczby zachowañ agresywnych w klasie.

SAPER to ktoœ, kto potrafi rozminowaæ bombê. Skumulowana z³oœæ lub niechêæ mo¿e byæ Ÿród³em zachowañ agresywnych. Agresja jest sposobem radzenia sobie z w³asnymi emocjami na zasadzie bomby, czasem z opóŸnionym zap³onem. Mamy nadziejê, ¿e uczniowie po wspólnym prze¿yciu programu w klasie nabêd¹ umiejêtnoœci pozwalaj¹ce im radziæ sobie z nieprzyjemnymi emocjami inaczej ni¿ poprzez zachowania agresywne.

SAPER jest programem, do uczestniczenia w którym zapraszamy przede wszystkim nauczycieli-wychowawców. Osobiste prze¿ycie programu pomaga w dobrym zrozumieniu æwiczeñ, a to jest konieczne przy w³aœciwej realizacji programu. Uwa¿amy, ¿e ka¿da osoba decyduj¹ca siê na realizacjê SAPERA w klasie powinna najpierw uczestniczyæ w programie szkoleniowym.

SAPER powinien byæ dla wychowawcy baz¹ do pracy ca³orocznej w nurcie uczenia lepszej komunikacji, radzenia sobie z w³asnymi emocjami oraz z reakcjami na zachowania innych, co zaowocuje popraw¹ relacji w klasie i zmniejszeniem liczby zachowañ agresywnych na terenie szko³y.

Autorzy Wszelkie informacje na temat szkolenia, a tak¿e innych form doskonalenia nauczycieli (terminy, szczegó³owy program, miejsce realizacji, koszt) mo¿na uzyskaæ w: CENTRUM EDUKACYJNYM STOWARZYSZENIA CHRZEŚCIJAŃSKICH DZIEŁ WYCHOWANIA, Kraków, ul. Kopernika 26, tel. 0-12/ 430 31 42 e-mail: ap.schdw@jezuici.krakow.pl www.jezuici.krakow.pl/schdw

5

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 6

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 7

ZAJĘCIA DLA NAUCZYCIELI 1. Wprowadzenie a) zmiana struktury grupy – utworzenie krêgu; przedstawienie siê prowadz¹cych, b) wprowadzenie w profilaktykê.

Podstawowe zagadnienia zwi¹zane z rozumieniem profilaktyki wspó³czesnej: – czym jest profilaktyka?

– czynniki chroni¹ce i czynniki ryzyka, – jak oddzia³ywaæ profilaktycznie w szkole?

– wp³yw postaw rodzicielskich na siêganie po œrodki uzale¿niaj¹ce.

W ci¹gu ostatnich kilku lat opracowano wiele programów profilaktycznych adresowanych do uczniów szkó³ podstawowych i œrednich. S¹ to gotowe scenariusze zajêæ, wed³ug których mo¿na poprowadziæ np. lekcje wychowawcze.

Przed przyst¹pieniem do zajêæ z m³odzie¿¹ nale¿y jednak odpowiedzieæ sobie na pytania: • jaki jest mój osobisty stosunek do zachowañ ryzykownych (œrodków zmieniaj¹cych œwiadomoœæ, zachowañ agresywnych, wczesnej inicjacji seksualnej itd.)?

• dlaczego chcê rozmawiaæ z uczniami na ten temat?

• co, moim zdaniem, najskuteczniej mo¿e zabezpieczyæ m³odych ludzi?

• jak zareagujê, gdy oka¿e siê, ¿e moi podopieczni podziel¹ siê swoimi doœwiadczeniami w dziedzinie zachowañ ryzykownych?

Realizatorzy programów profilaktycznych musz¹ mieæ œwiadomoœæ, ¿e informowanie o œrodkach odurzaj¹cych, rozmowy o agresji, seksie itp. poci¹gaj¹ za sob¹ niebezpieczeñstwo rozbudzenia u odbiorców nadmiernego zainteresowania. Takie „oswajanie” tematu oraz tworzenie wra¿enia, ¿e „wszyscy to robi¹” nie jest dobre, gdy¿ mo¿e wskazywaæ m³odemu cz³owiekowi, ¿e nale¿y do mniejszoœci (czego m³odzi nie lubi¹).

Wiedza o mechanizmach uzale¿nienia, zachowaniach agresywnych, fizjologii jest potrzebna, ale szkolne programy profilakty-

7

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 8

Program profilakt yczno-wychowawczy

czne powinny byæ nastawione przede wszystkim na budowanie poczucia odpowiedzialnoœci za siebie i za drugiego cz³owieka.

Musi to byæ dzia³anie d³ugofalowe, ukierunkowane na kszta³towanie osobowoœci, uwzglêdniaj¹ce system wartoœci – a wiêc wychowanie. Bo dzia³ania profilaktyczne maj¹ wartoœæ i sens wówczas, gdy s¹ zintegrowane z procesem wychowawczym.

2. Przedstawienie się uczestników Przedstawienie oczekiwañ uczestników. Rozmowa na temat, czy spotykaj¹ siê z problemami zachowañ agresywnych w szkole.

3. Przedstawienie programu, adresatów programu, jego celu, czasu trwania, spodziewanych efektów i sposobów ich weryfikacji

SAPER c z y l i j a k r o z m i n o w a ć a g r e s j ę j e s t p r o g r a m e m p r o f i l a k tycznym skupionym wokół tematu agresji, przeznaczonym dla mło dzieży.

Program ma charakter integracyjny: a) adresaci: – uczniowie klas VI szko³y podstawowej, – uczniowie gimnazjum, – uczniowie klas I i II szkó³ ponadgimnazjalnych; b) cele: – zwiêkszenie umiejêtnoœci radzenia sobie z w³asn¹ z³oœci¹, – zwiêkszenie umiejêtnoœci radzenia sobie z przejawami agresji, – zwiêkszenie œwiadomoœci odpowiedzialnoœci za w³asne dzia³ania; c) czas trwania: – 28 godzin zajêæ (wiêkszoœæ zajêæ przewidzianych na dwie godziny lekcyjne); d) spodziewane efekty: – zwiêkszenie integracji klasy, – pobudzenie refleksji na temat przyczyn i skutków zachowañ agresywnych oraz autoagresywnych,

8

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 9

SAPER czyli jak rozminować agresję

– poszukiwanie nieagresywnych metod rozwi¹zywania konfliktów; e) weryfikacja spodziewanych efektów: – ankieta ewaluacyjna, – wypowiedzi uczestników zajêæ na zakoñczenie programu, – obserwacja uczestników zajêæ.

4. Osoby prowadzące program. Rola i znaczenie osoby prowadzącej Program SAPER jako baza do ca³orocznej pracy wychowawczej z klas¹: a) wskazane jest, by program prowadzony by³ w klasie przez jej wychowawcê, poniewa¿ stwarza to mo¿liwoœæ pracy wychowawczo-profilaktycznej w ci¹gu ca³ego roku szkolnego; program mo¿e byæ równie¿ realizowany przez pedagoga szkolnego lub autorów programu. Wychowawca lub pedagog zamierzaj¹cy realizowaæ program powinien wczeœniej uczestniczyæ w szkoleniu przygotowuj¹cym do realizacji programu; b) osoba prowadz¹ca kieruje realizacj¹ programu i jest odpowiedzialna za to, co dzieje siê w trakcie zajêæ, dlatego: – powinna dobrze znaæ program i rozumieæ jego cel, – powinna rozumieæ cel poszczególnych zajêæ i w kontekœcie tego celu sens poszczególnych æwiczeñ i ich sekwencjê, – ma czuwaæ nad przestrzeganiem przez uczestników ustalonych na pocz¹tku cyklu zasad pracy grupowej, sama dawaæ wzór przestrzegania zasad, – byæ elastyczna i otwarta – zmieniaæ scenariusz zajêæ, jeœli wyniknie taka potrzeba, reagowaæ, gdy pojawiaj¹ siê sytuacje trudne, ujawniaæ je, rozmawiaæ o nich, – zamykaæ problemy powsta³e w trakcie zajêæ, najpóŸniej na zakoñczenie ka¿dego spotkania, – pamiêtaæ o tym, by ró¿norodnie dzieliæ na grupy, aby program móg³ spe³niæ swoj¹ rolê integracyjn¹ dla klasy, – przede wszystkim powinna mieæ pozytywne nastawienie do grupy i pracy wraz z ni¹; c) wskazane jest, aby wychowawca klasy kontynuowa³ podobne zajêcia po zakoñczeniu programu, wspomagaj¹c uczniów w przezwyciê¿aniu ewentualnych konfliktów. Inspiracj¹ do

9

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 10

Program profilakt yczno-wychowawczy

kolejnych zajêæ mog¹ byæ æwiczenia proponowane w trakcie realizacji programu.

5. Konstrukcja A. Zajęcia wprowadzające Maj¹ one pokazaæ uczniom sens zajêæ, przedstawiæ fabu³ê, a przede wszystkim zaciekawiæ i zmotywowaæ do d³ugofalowej pracy. Wyrabiaj¹ przekonanie, ¿e w trakcie realizacji programu bêd¹ dobrze siê bawiæ, intensywnie pracowaæ, a po jego zakoñczeniu lepiej siê ze sob¹ czuæ i efektywniej wspó³pracowaæ.

B. Zajęcia integracyjne Baz¹ wyjœciow¹ do programu SAPER powinny byæ zajêcia integracyjne przeprowadzone z uczniami. Tylko zintegrowana grupa mo¿e w pe³ni skorzystaæ z proponowanej formy – minimalizuje to koniecznoœæ zajmowania siê, w trakcie zajêæ, wzajemnymi relacjami odbiorców programu, sprzyja lepszej wspó³pracy, a przez to treœæ edukacyjna programu jest lepiej przyswajalna.

Poniewa¿ w szko³ach zajêcia integracyjne s¹ rzadko prowadzone, program SAPER rozpoczyna siê od æwiczeñ integruj¹cych.

T³umaczymy uczniom, ¿e potencjalni saperzy powinni siê lepiej poznaæ, lepiej siê ze sob¹ poczuæ, maj¹ stanowiæ grupê, by w zajêciach teoretycznych i praktycznych uczestniczyæ wspólnie, nie jako zbiorowisko niepewnych siebie osób, lecz jako grupa zintegrowana wokó³ celu.

C. Blok zajęć teoretycznych Celem tych zajêæ jest przekazanie za pomoc¹ metod warsztatowych podstawowej wiedzy teoretycznej niezbêdnej do œwiadomego i odpowiedzialnego dzia³ania w grupie. W trakcie zajêæ odnosimy siê do celu Szko³y Saperów – przygotowania do stawienia czo³a agresji. Ka¿de kolejne zajêcia w naturalny sposób wynikaj¹ z problemu poruszanego pod koniec zajêæ poprzednich.

Tematy poszczególnych zajęć w bloku teoretycznym: 1) Rozwój w okresie adolescencji (edukacja skierowana na wskazanie prawid³owoœci zmian, jakie wystêpuj¹ w tym

10

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 11

SAPER czyli jak rozminować agresję

okresie, wyeksponowanie szans rozwojowych tego okresu, po³o¿enie nacisku na: elastycznoœæ, szukanie odpowiedzi na pytanie, kim jestem, znaczenie grupy w tym okresie, szukanie swojego miejsca w grupie).

2) Grupa i moje w niej miejsce – klasa jest grup¹, grup¹ jest równie¿ przygotowywana Ekspedycja. Jeœli ma ona odnieœæ sukces, musi dzia³aæ sprawnie i korzystaæ ze swego bogactwa. Nie wszyscy bêd¹ siê przyjaŸniæ, ale wszyscy mog¹ ze sob¹ wspó³pracowaæ (omówienie dynamiki grupy z podkreœleniem mo¿liwoœci przezwyciê¿ania faz kryzysu; grupa jako miejsce przygotowania do niezale¿nego ¿ycia – mo¿liwoœæ æwiczenia ról; nowa grupa szans¹ sprawdzenia w nowych relacjach, w kim budzê zaufanie, kto we mnie budzi zaufanie, co mo¿emy robiæ razem; co mogê zrobiæ, by grupa mi pomaga³a, jak ja mogê pomóc grupie; wybieraj¹c jak¹œ grupê, œwiadomie b¹dŸ nie, kierujê siê swoimi wartoœciami i celami, wybieram to, jak siê bêdê dalej kszta³towaæ; koniecznoœæ czujnoœci, czasem samotnoœæ, gdy odrzucam grupê, która jest w kolizji z moimi normami, wartoœciami, jak sobie wtedy radziæ?).

3) Moje wartoœci – kim jestem, do czego zd¹¿am?

(Refleksja nad posiadanym systemem wartoœci wokó³ pytañ: kim chcesz byæ, do czego zd¹¿asz; czego oczekujesz po spe³nieniu tych marzeñ; przyk³ady postaci, w których ¿yciu konkretny cel, zadanie zmieni³y codziennoœæ; refleksja nad mo¿liwoœciami wyborów; wolnoœæ „do” zamiast samowoli).

4) Emocje (rodzaje emocji, brak ich oceny, ocena zachowañ, niebezpieczeñstwa bezrefleksyjnego, œlepego „s³uchania” emocji – w niewoli emocji; refleksja nad ewentualnymi skutkami pójœcia za emocjami, nim podejmiemy decyzje; nieuniknionoœæ pojawiania siê emocji przykrych; ³atwoœæ pójœcia za z³oœci¹, smutkiem czy zniechêceniem.

Reakcje agresywne, zaniechania dobrego dzia³ania. Jeœli chcemy byæ wolni, nie mo¿emy byæ niewolnikami emocji.

Waga przebaczenia i akceptacji innoœci Drugiego cz³owieka

11

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 12

Program profilakt yczno-wychowawczy

w relacjach. Relacje z Drugim Ÿród³em emocji, czêsto lêku i zachowañ agresywnych).

5) Zachowania agresywne (co to jest agresja, rodzaje; przyczyny i skutki agresji – co czuje agresor, co czuje ofiara; lêk jako Ÿród³o agresji; agresja rodzi agresjê; agresja niszczy relacje; jak radziæ sobie ze swoj¹ z³oœci¹, z lêkiem?).

D. Blok zajęć praktycznych (mo¿na zwiêkszyæ zaanga¿owanie uczniów poprzez elementy zdrowej rywalizacji miêdzy ma³ymi grupami).

1) Elementy treningu twórczoœci (na wyspie czeka Ekspedycjê wiele nieprzewidzianych sytuacji, cz³onkowie powinni byæ gotowi do stosowania ró¿nych niekonwencjonalnych rozwi¹zañ).

Przyk³adowe æwiczenia: wymyœlenie pu³apki na agresywnego zwierza, uzyskanie jak najmniejszej liczby punktów podparcia w grupie, jak w grupie poruszaæ siê po terenie zaminowanym, jak w moim otoczeniu – szko³a, dom – zmniejszyæ agresjê; opracowanie w grupach ulotek i plakatów antyagresywnych z pozytywnym przes³aniem przeciwko agresji, ale nie przez jej negacjê, tylko poprzez promowanie pewnych zachowañ pozytywnych.

2) Planszowa gra edukacyjna (symulacja pobytu na Wyspie; pokazanie, jak w praktycznych sytuacjach sprawdza siê wiedza z bloku teoretycznego, podkreœlenie plusów zachowañ nieagresywnych i wad agresji).

3) Budowanie domu (zaanga¿owanie grupy w æwiczenie, które Ekspedycja bêdzie wykonywaæ praktycznie).

4) Rozbrajanie miny – agresji (ukoronowanie przygotowañ – szukanie sposobów rozbrojenia miny – agresji, grupy przedstawiaj¹ ró¿ne rozwi¹zania, jedno z rozwi¹zañ ilustruj¹ scenk¹).

5) Zamkniêcie Szko³y Saperów (klasa podzielona na trzy grupy odpowiadaj¹ce blokom zajêæ (integracyjny, teoretyczny,

12

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 13

SAPER czyli jak rozminować agresję

praktyczny) w Szkole Saperów przygotowuje krótkie relacje – „Jak prze¿yliœmy Szko³ê Saperów, czego nauczyliœmy siê?” – które wyg³osi przy dyrektorze szko³y. Ka¿da z grup w trakcie przygotowañ bêdzie pracowaæ w trzech podgrupach: opracowanie treœci wyst¹pienia, opracowanie materia³ów wizualnych do relacji, przygotowanie zebranych osobistych doœwiadczeñ uczestników grupy i ich prezentacja; po prezentacji nast¹pi uroczyste podpisanie deklaracji pokojowych przez uczestników szko³y i rozdanie dyplomów ukoñczenia Szko³y Saperów.

Po czêœci oficjalnej: – rundka koñcowa: z czym koñczê Szko³ê Saperów, refleksje, ewentualne pytania, uwagi, – ankieta ewaluacyjna.

6. Metody pracy Prowadz¹cy zajêcia w trakcie realizacji programu stosuje metody aktywne. Pozwalaj¹ one na zaanga¿owanie uczniów, umo¿liwiaj¹c im osobiste prze¿ywanie treœci poszczególnych zajêæ. Taka forma u³atwia nawi¹zanie bli¿szego kontaktu z uczestnikami, sprzyja swobodnym, uczciwym wypowiedziom, co otwiera mo¿liwoœæ korygowania b³êdnych informacji oraz pobudza i ukierunkowuje refleksjê odbiorców programu. Daje nadziejê na to, i¿ treœci zostan¹ lepiej zapamiêtane i przyjête.

W zajêciach pos³ugujemy siê technikami (kr¹g, praca w ma³ych grupach, „burza mózgów”, miniwyk³ad, drama, rysunek, wype³nianie tabeli, analiza materia³ów pisanych, æwiczenia zawieraj¹ce elementy rozwijaj¹ce twórcze myœlenie, zabawy integracyjne, gry planszowe, omówienie – rundka), które omawiamy poni¿ej.

Krąg Znamy z psychologii spo³ecznej okreœlenia: przestrzeñ odspo³eczna (nie sprzyja nawi¹zywaniu bliskich relacji miêdzyludzkich), przestrzeñ dospo³eczna (u³atwia nawi¹zywanie bliskich relacji). Wzorcowym przyk³adem przestrzeni odspo³ecznej jest sposób zagospodarowania szkolnych klas (uczniowie siedz¹cy sobie „na plecach”, nauczyciel stoj¹cy, przechodz¹cy miêdzy rzêdami ³awek lub siedz¹cy za biurkiem). Zmiana struktury klasy

13

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 14

Program profilakt yczno-wychowawczy

– ustawienie krzese³ w krêgu, odstawienie ³awek na bok – wzbudza u uczniów zainteresowanie, u³atwia nawišzanie kontaktu wzrokowego.

Mo¿e zdarzyÌ siê, ¿e „klasowy ¿artowniœ� lub „utrudniacz� bêdš chcieli wykorzystaÌ chwilowe zamieszanie, aby skupiÌ na sobie uwagê. W takiej sytuacji mo¿na krótko wyt³umaczyÌ, dlaczego proponujemy takš formê i przystšpiÌ do realizacji zajêÌ.

Praca w małych grupach Czêsto uczniom trudno jest przed ca³š klasš swobodnie siê wypowiadaÌ (nie dotyczy to „sta³ych delegatów� lub „prowokatorów�). Gdy zale¿y nam na tym, aby zaanga¿owaÌ w bezpoœredniš pracê jak najwiêcej osób, a przy okazji zdynamizowaÌ grupê, dzielimy klasê na ma³e grupy (4–7-osobowe, w zale¿noœci od liczebnoœci). Mo¿emy daÌ uczniom swobodê wyboru – sami dobierajš siê w grupy, lub sami narzuciÌ sk³ad poszczególnych grup (np. przez odliczanie do piêciu, przygotowanie kolorowych kartoników itp.). Informujemy uczniów, ¿e po wspólnej pracy bêdš prezentowali jej wyniki na forum klasy. W ka¿dej grupie powinien byÌ sekretarz, który pilnuje, aby rozmowa odbywa³a siê na zadany temat, zapisuje wypowiedzi kolegów, przedstawia wyniki pracy ca³ej klasie.

„Burza mózgów�

Technika ta s³u¿y wytworzeniu du¿ej iloœci pomys³ów majšcych pomóc w rozwišzaniu okreœlonego problemu. Daje prowadzšcemu mo¿liwoœÌ wstêpnego zorientowania siê, jakš uczniowie majš wiedzê na interesujšcy nas temat.

Na tablicy lub du¿ym kartonie piszemy s³owo, wokó³ którego chcemy pracowaÌ, np. „agresja�. Prosimy uczniów, aby podawali wszelkie skojarzenia, jakie przychodzš im do g³owy. Prosimy, by podawali tak¿e te skojarzenia, które mogš im siê wydawaÌ „g³upie� czy nie na miejscu. Mogš zdarzyÌ siê wypowiedzi prowokujšce, sprawdzajšce, czy mo¿na z prowadzšcym rozmawiaÌ otwarcie; jeœli nie bêdziemy ich oceniaÌ, mo¿e to byÌ krok w stronê wzajemnego „traktowania siê powa¿nie�. Zapisujemy wszystkie pomys³y, a gdy siê wyczerpiš, grupujemy je w kategorie.

14

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 15

SAPER czyli jak rozminować agresję

Ta technika s³u¿y nam nie tylko do zebrania wiedzy, jej uporz¹dkowania, lecz d¹¿y do uzyskania konkretnego sposobu rozwi¹zania. Po zebraniu pomys³ów weryfikujemy je wspólnie z grup¹, rezygnuj¹c ze sposobów nierealnych czy nieetycznych, na koñcu wybieramy najlepsze zaproponowane rozwi¹zanie.

Miniwykład Celem kilkuminutowego wyk³adu ma byæ przekazanie uczniom informacji. Nie zawsze musimy wykorzystywaæ aktywne metody pracy; jeœli jesteœmy œwiadomi celu, do jakiego zd¹¿amy, miniwyk³ad mo¿e byæ dobrym sposobem wprowadzenia w temat, na jakim chcemy siê skupiæ, jest te¿ bardzo dobrym sposobem na krótkie przekazanie informacji i wprowadzenie w rozmowê nad danym problemem. Jak wskazuje nazwa, ma to byæ forma lapidarna (nie d³u¿ej ni¿ kilka minut).

Drama Odgrywanie scenek ma wartoœæ wówczas, gdy tematycznie zwi¹zane s¹ one z sytuacjami, które wystêpuj¹ lub mog¹ wyst¹piæ w rzeczywistoœci. „Aktorzy” powinni zg³osiæ siê sami, nikogo nie przymuszamy, aby wzi¹³ udzia³ w scence, pilnujemy równie¿, aby klasa nie delegowa³a „ochotników”. Scenariusz uk³adaj¹ uczniowie (jeœli jest taka potrzeba, mo¿na im pomóc), ustalaj¹c, kto gra jak¹ rolê, co maj¹ robiæ, jakie bêdzie zakoñczenie. Warto zadbaæ o oprawê, np. na tablicy wypisaæ du¿ymi literami „Teatr Psychodramatyczny kl...”, przypomnieæ uczniom, jak nale¿y zachowywaæ siê w teatrze, wyjaœniæ znaczenie trzech dzwonków przed spektaklem, oklaski na zakoñczenie – pomo¿e nam to zapanowaæ nad klas¹ (odgrywanie ról czêsto jest dla uczniów trudne, st¹d œmiechy, poszturchiwania i tym podobne zachowania). Dbamy o to, aby cel scenki zosta³ osi¹gniêty, w razie potrzeby powtarzamy j¹ do skutku, mo¿emy odwo³aæ siê do „widzów”, aby podpowiedzieli „aktorom”, jak nale¿y siê zachowaæ.

Ka¿da scenka powinna byæ omówiona z uwzglêdnieniem odczuæ „aktorów” i „widzów” (co by³o trudne, co ³atwe, jakie emocje prze¿ywali, jakie nasuwaj¹ siê im wnioski, refleksje).

15

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 16

Program profilakt yczno-wychowawczy

Rysunek Rysunek mo¿e byæ wykorzystywany do ukierunkowania ekspresji uczniów, rysunkiem pos³uguje siê tak¿e prowadz¹cy w celu zilustrowania omawianych problemów, skupienia uwagi odbiorców programu. Z doœwiadczenia wiemy, ¿e ta forma przekazu jest szczególnie atrakcyjna, a na jej atrakcyjnoœæ nie wp³ywa poziom plastycznych uzdolnieñ. Warto wczeœniej zastanowiæ siê, jak graficznie przedstawiæ informacjê, któr¹ chcemy przekazaæ. Gdy brakuje nam pomys³ów, mo¿emy odwo³aæ siê do klasy – na pewno znajdzie siê ktoœ, kto pomo¿e, a nawet sam chêtnie narysuje.

Rysunek wykorzystujemy równie¿ zachêcaj¹c uczniów do wykonywania ilustracji w trakcie przekazywania swoich przemyœleñ, poprzez wykonywane plakaty czy przygotowywan¹ grê planszow¹.

Wypełnianie tabeli Przygotowane wczeœniej materia³y, np. tabelki do wype³nienia, pobudzaj¹ zainteresowanie, mobilizuj¹ uczniów do pracy, ukierunkowuj¹ ich aktywnoœæ, pomagaj¹ w samodzielnej refleksji.

Analiza materiałów pisanych Atrakcyjnoœæ tej techniki w du¿ym stopniu zale¿y od wyboru Ÿród³a informacji. Gdy chcemy przedstawiæ opinie osób, o których wiemy, ¿e wzbudz¹ sprzeciw uczestników zajêæ (warto zaprezentowaæ ich stanowisko!), dobrze jest poprzeæ je wypowiedziami „m³odzie¿owych autorytetów”.

Pamiêtajmy, ¿e „s³owa ucz¹, przyk³ady poci¹gaj¹” – losy prawdziwych bohaterów wzbudzaj¹ zaciekawienie, mog¹ pomóc nam w modelowaniu postaw.

Ćwiczenia zawierające elementy rozwijające twórcze myślenie Maj¹ zachêcaæ uczestników do spontanicznej twórczoœci, rozwijaæ ich mo¿liwoœci twórcze, dawaæ poczucie posiadanego indywidualnie i w grupie potencja³u twórczego.

16

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 17

SAPER czyli jak rozminować agresję

Wymyœlanie z pozoru absurdalnych sposobów rozwi¹zañ daje mo¿liwoœæ wyjœcia poza schematy myœlenia i znalezienia ciekawych, prawdziwie zadowalaj¹cych pomys³ów.

Ćwiczenia integracyjne W programie wykorzystujemy æwiczenia, których celem jest integrowanie uczniów, co mo¿e byæ zachêt¹ dla nauczyciela, by szukaæ innych æwiczeñ spe³niaj¹cych tak¹ rolê. Pomagaj¹ one uczestnikom w lepszym poznaniu siebie samych i wzajemnym lepszym poznaniu siebie nawzajem. Warto z nich korzystaæ. Pamiêtajmy jednak, ¿e zgrany zespó³ tworzy siê wówczas, gdy nie poprzestajemy na integracji wstêpnej; doskona³ym sposobem integracji grupy (klasy) jest integracja poprzez stawianie konkretnych zadañ i uaktywnianie wszystkich jej cz³onków.

Omówienie – rundka końcowa Prowadz¹cy powinien mieæ przez ca³y czas trwania zajêæ œwiadomoœæ celu, który chce osi¹gn¹æ. Æwiczenia maj¹ byæ tylko pomocne w jego realizacji. Aby cel by³ jasny równie¿ dla uczniów, nale¿y na bie¿¹co reagowaæ na ich pytania, w¹tpliwoœci. Lepiej nie wykonaæ któregoœ æwiczenia, czy nawet z kilku æwiczeñ zrezygnowaæ, ni¿ pozostawiæ uczniów z wra¿eniem, ¿e „wykonaliœmy sztukê dla sztuki”.

Po ka¿dym bloku nale¿y spytaæ uczniów, z jakimi odczuciami koñcz¹ spotkanie, czy coœ ich poruszy³o, zastanowi³o, co s¹dz¹ o zajêciach?

Czêsto prowadz¹cy obawia siê stawiaæ takie pytania, aby nie okaza³o siê, ¿e zajêcia poprowadzi³ Ÿle (tak¹ diagnozê stawia sobie, gdy uczniowie nie s¹ zadowoleni). Nie ma jednak lepszego sposobu, aby pomóc uczestnikom zajêæ usystematyzowaæ zebrane informacje, ni¿ zachêcenie ich do osobistej refleksji (podsumowanie jest tak¹ w³aœnie refleksj¹) i umo¿liwienie wys³uchania uwag innych osób.

17

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 18

Program profilakt yczno-wychowawczy

Przedstawiamy trzy plansze, które wykorzystywane s¹ w trakcie zajêæ wprowadzaj¹cych nauczycieli w zagadnienie profilaktyki problemowej, uprawianej na terenie szko³y. Pierwsze dwie zawieraj¹ schematyczny zapis rozumienia podstaw psychoprofilaktyki zgodny z przekonaniami autorów programu.

Trzecia plansza jest zapisem wniosków z badañ F. Streita, przeprowadzonych w USA, a potwierdzonych w Polsce przez prof. Z. Gasia, na temat wp³ywu postaw rodzicielskich na zachowania m³odzie¿y (w obszarze dotycz¹cym siêgania przez m³odzie¿ po œrodki psychoaktywne).

18

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 19

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 20

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 21

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 22

Program profilakt yczno-wychowawczy

ZAJĘCIA DLA UCZNIÓW zajęcia pierwsze (3 godz.)

1. Wprowadzenie Zmieniamy strukturê grupy – zachêcamy, pomagamy w utworzeniu krêgu. Przedstawiamy siê uczestnikom (jeœli nas nie znaj¹).

2. Przedstawienie się uczestników Jeœli nie znamy uczniów lub znamy ich tylko z widzenia, prosimy, by uczniowie krótko siê nam przedstawili. Mo¿emy zaproponowaæ uczniom, by zapisali swoje imiona (w takiej formie, jak chc¹, by siê do nich zwracaæ) na karteczkach przygotowanych przez nas i przypiêli tak, by by³y dla nas widoczne.

3. Ustalenie zasad pracy grupowej Bierzemy du¿¹ kartkê papieru, pisak, mówimy o tym, ¿e ka¿d¹ grup¹ formaln¹ i nieformaln¹ kieruj¹ pewne zasady. WyraŸne okreœlenie zasad pozwala na sprecyzowanie w³asnych oczekiwañ wobec innych osób w grupie, dziêki czemu mo¿liwe bêdzie unikniêcie wielu niepotrzebnych konfliktów.

Prosimy uczestników, by podali, jakich zasad powinniœmy siê wszyscy trzymaæ, by w czasie zajêæ ka¿dy móg³ czuæ siê bezpiecznie, by dobrze nam siê ze sob¹ pracowa³o.

Na kartce papieru wypisujemy wszystko, co podaj¹, oczywiœcie jeœli: a) wszyscy siê na to zgadzaj¹, b) jest to w granicach rozs¹dku.

Jeœli prowadz¹cy ma k³opot z okreœleniem zasad, wówczas podaje w³asne propozycje. Wa¿ne, aby pojawi³y siê takie zasady: – mówimy „od siebie”, „do siebie” i „o sobie”, – nie przerywamy sobie (jeden mówi reszta s³ucha), – nie oceniamy, nie komentujemy, – staramy siê mówiæ na temat, – osobiste rzeczy, o których mówimy w grupie, zostaj¹ miêdzy nami (dyskrecja), – pomagamy sobie w przestrzeganiu regu³.

22

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 23

SAPER czyli jak rozminować agresję

Pytamy, czy wszyscy się zgadzają się na te zasady i decydują na ich przestrzeganie.

4. Przedstawienie celu programu, prezentacja opowiadania o „Agresiji”* Czytamy opowiadanie „Agresija” (Aneks, str. 125), rozmawiamy o nim z uczniami.

5. Wprowadzenie uczestników w fabułę, będącą oparciem dla programu Odtwarzamy nagrane na kasecie magnetofonowej wprowadzenie w fabu³ê, pokazujemy mapê kontynentu i wyspy wraz ze zmianami spodowanymi niszczeniem, bombardowaniami Agresiji – rozrost wyspy, stanowi¹cy zagro¿enie dla Kontynentu.

Podkreœlamy, ¿e gdy okaza³o siê, i¿ agresja jest nieskutecznym sposobem walki z „Agresij¹”, poszukiwano grupy do szkolenia, która mog³aby uratowaæ Kontynent jako odpowiednio wyszkolona w nieagresywnych sposobach walki. Oznajmiamy, i¿ w³aœnie ich klasa jest grup¹ wybran¹, by uratowaæ Kontynent, by przejœæ szkolenie i podj¹æ próbê zmierzenia siê z Agresij¹. Szczegó³owo przedstawiamy, jakie etapy obejmie szkolenie w Szkole Saperów.

6. Weryfikacja gotowości uczestniczenia w zajęciach

Rozmawiamy z uczniami o tym, co sądzą o możliwości wzięcia udziału w Szkole Saperów. Robimy rundkę, w której uczestnicy określają chęć uczestniczenia w zajęciach – pytamy: „czy jesteś gotowy zmierzyć się z wyzwaniem i decydujesz się na wzięcie udziału w Szkole Saperów?” Prosimy o konkretną odpowiedź – „tak, decydu ję się”, z osobami niepewnymi negocjujemy, aż się określą. Zwykle * Wyspa, do której rozminowania będą przygotowywać się uczniowie – kadeci Szkoły Saperów, nosi nazwę Agresija, nie Agresja. Nazwa wyspy kojarzy się z agresją, ale celowo nie jest z nią tożsama. Chcieliśmy w ten sposób uniknąć nachalnego przypominania uczniom: oto przez cały cykl zajęć pracujemy nad tematem agresji. Opowiadanie, z którego korzystamy w trakcie programu, jest literacką próbą przeniesienia rzeczywistych zmagań, trudnościami w kontaktach z Drugim, w wyrażaniu własnych emocji.

Personifikacja wyspy ułatwić ma zrozumienie, w jaki sposób agresja może się rozrastać.

23

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 24

Program profilakt yczno-wychowawczy

zaciekawienie fabułą i nacisk grupy jest na tyle duży, że wszyscy uczniowie wyrażają chętnie zgodę. W sytuacji, gdy prowadzącemu nie uda się takiej zgody uzyskać, należy ustalić, że osoba przyjmuje rolę obserwatora; nie zamykamy jej możliwości dołączenia do szkole nia, jeśli zechce.

7. Przyjęcie do Szkoły Saperów Uroczyœcie wrêczamy ka¿demu kadetowi indeks Szko³y Saperów i fabu³ê wprowadzaj¹c¹ w program. Indeks ma podnosiæ rangê szkolenia i mobilizowaæ do uczestnictwa w kolejnych zajêciach, by zdobyæ wszystkie zaliczenia. Fabu³a ma przypominaæ o celu uczestnictwa w Szkole Saperów.

8. Rundka końcowa Prosimy uczestników, by ka¿dy odpowiedzia³ na pytanie: „Co by³o dla mnie wa¿nego na dzisiejszych zajêciach?"

24

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 25

SAPER czyli jak rozminować agresję

MATERIAŁY DLA NAUCZYCIELA 1. Opowiadanie o Agresiji – w aneksie (s. 125).

2. Fabu³a wprowadzaj¹ca dla przysz³ych saperów – uczestników zajêæ.

3. Wzór indeksu dla kadeta Szko³y Saperów.

FABUŁA DO PROGRAMU SAPER Wyspa Agresija rozrasta siê. Jest zagro¿eniem dla kontynentów, gdzie ¿yj¹ ludzie, którzy chocia¿ prze¿ywaj¹ emocje nieprzyjemne (z³oœæ, lêk, wstyd), to przewa¿aj¹ jednak te przyjemne (radoœæ, zadowolenie, wspó³odczuwanie). Na kontynencie ludzie potrafi¹ siê przyjaŸniæ, kochaæ, czuæ siê bezpiecznie.

Nawet gdy pojawia siê agresja, to nie dominuje ona, gdy¿ ludzie potrafi¹ sobie wybaczaæ i staraj¹ siê nad sob¹ pracowaæ, aby nie byæ dla innych zagro¿eniem. Na Agresiji jest tylko z³oœæ i agresja. Ca³a wyspa jest ni¹ zaminowana. Wielu ludzi próbowa³o ju¿ j¹ rozminowaæ, ale wszelkie akcje koñczy³y siê niepowodzeniem, prawie wszyscy zginêli bez œladu. Próbowali oni agresjê zwalczaæ si³¹, agresj¹, co jak siê okaza³o, tylko wzmacnia³o dzia³anie min i powodowa³o rozrost Agresiji. Ci, którzy prze¿yli, s¹ ¿ywymi minami, zareagowali agresj¹ na agresjê i sami s¹ teraz jej noœnikami, stanowi¹c niebezpieczeñstwo dla potencjalnych ekspedycji.

Teraz ju¿ wiadomo, ¿e agresja jest niezniszczalna za pomoc¹ agresji. Dlatego powo³ano Specjaln¹ Ekspedycjê Ratunkow¹, której zadaniem ma byæ rozminowanie wyspy, aby nie wch³onê³a Kontynentu.

Na wyspie jest ¿ycie – wiemy to, bo sondy odebra³y sygna³. Po jego analizie okaza³o siê, ¿e ¿yj¹ tam nieszczêœliwe istoty, ju¿ nie ludzie, bo zatracili zdolnoœæ wspó³odczuwania, dominuje w nich lêk, wstyd, z³oœæ. Chc¹ jednak pomocy, aby znowu staæ siê ludŸmi (potrafi¹cymi kochaæ, przebaczaæ, wspó³odczuwaæ), ale sami nie s¹ w stanie tego osi¹gn¹æ; nie s¹ w stanie równie¿ pomóc Ekspedycji, poniewa¿ nie wiedz¹, jak to uczyniæ i boj¹ siê wszystkich ludzkich zachowañ. Maj¹ jednak zakodowany obraz szczê-

25

Renata Knez & Wojciech S‡onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 26

Program profilakt yczno-wychowawczy

œcia i têsknotê za nim, chocia¿ nie wiedz¹ ju¿ dok³adnie, jak to szczêœcie wygl¹da i na czym polega.

Cz³onkowie ekspedycji, zanim udadz¹ siê na Agresijê, bêd¹ bardzo dobrze przygotowywani teoretycznie i praktycznie w Szkole Saperów – jest wiêc szansa powodzenia. Jeœli siê nie uda, cz³onkowie Ekspedycji zgin¹, a Kontynentowi grozi ca³kowita zag³ada. Poch³onie go rozrastaj¹ca siê Agresija.

Wasza klasa zosta³a wybrana do szkolenia w Szkole Saperów.

Uznano Was za godnych zmierzenia siê z zagra¿aj¹c¹ Kontynentowi Agresij¹.

Do Was nale¿y podjêcie decyzji, czy zmierzycie siê z tym wyzwaniem.

26

Renata Knez & Wojciech S‥onina - Saper 5.qxd

2002-09-04

18:06

Page 27

CMYK

Program profilaktyczno-wychowawczy SAPER daje podstawow¹ wiedzê na temat zachowañ agresywnych i sposobów radzenia sobie z nimi w klasie. Jest gotow¹ propozycj¹ do realizowania w trakcie zajêæ wychowawczych z ucznia-

R. Knez, W. M. S³onina SAPER

17,50 z³

Renata Knez, Wojciech M. S³onina

mi. Zosta³ napisany zgodnie z takim w którym chcemy wspieraæ czynniki chroni¹ce i minimalizowaæ wp³yw czynników ryzyka. Dlatego cykl zajêæ ma zintegrowaæ grupê, daæ podstawow¹ wiedzê z zakresu psychologicznych mechanizmów bezpoœrednio dotycz¹cych funkcjonowania klasy jako grupy, a w koñcu uczyæ, jak radziæ sobie z w³asn¹

SAPER - R. Knez & W. S³onina

z³oœci¹ i agresj¹.

Program profilaktyczno-wychowawczy

rozumieniem profilaktyki spo³ecznej,

I SBN 83 - 88725 - 22 -X

9 798388 725226

dla klas 1–3 gimnazjum oraz klasy 1 szkó³ ponadgimnazjalnych