WĘDRUJĄC KU DOROSŁOŚCI Wychowanie do życia w rodzinie
podręcznik
1
LICEUM, TECHNIKUM, SZKOŁA BRANŻOWA I STOPNIA
Wędrując ku Dorosłości Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klasy 1 liceum ogólnokształcącego, technikum, szkoły branżowej I stopnia
Magdalena Guziak-Nowak, Teresa Król
Wędrując ku Dorosłości Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klasy 1 liceum ogólnokształcącego, technikum, szkoły branżowej I stopnia
podręcznik
3
© Copyright 2019 by Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon Redakcja: Teresa Król Adiustacja i korekta: Bogumiła Ziembla Projekt graficzny i skład: Marcin Nowak Projekt okładki: Marcin Nowak Zdjęcia: 123rf.com
ISBN 978-83-65217-40-0 Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon ul. Na Leszczu 17, 30-376 Kraków tel. 572 328 950, faks 12 398 18 44 www.KsiegarniaRubikon.pl REGON 351450547, NIP 944-147-11-82
Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo! Polska Izba Książki Więcej o prawie autorskim na www.legalnakultura.pl
Spis treści Od autorek 1. Relacje międzyludzkie. Największe bogactwo Wzajemne oczekiwania
7 8 9
6. Moralność. Odpowiedzialność i zasady
41
Za co jesteśmy odpowiedzialni?
42
Idealizm
43
Budujemy więzi
10
Hierarchia wartości
45
Niech żyje przyjaźń!
11
Konformizm
46
Jak wyglądałby świat bez zasad? 46
2. Dorastanie. Kim jestem?
14
Świadomość
15
Tożsamość
16
W stronę dojrzałości
18
3. Umysł. Fascynująca zagadka Rozwój umysłowy
21 22
Którędy mam iść, gdzie jest moja droga? 26
4. Emocje i uczucia. By życie miało kolor
28
Emocje i uczucia to nie to samo
29
Fizjologia procesów emocjonalnych
30
Rola emocji i uczuć w życiu
31
Rodzaje uczuć
32
Inteligencja emocjonalna
33
5. Komunikacja. W stronę porozumienia 35 Czym jest komunikacja?
36
Bariery komunikacyjne
37
Jak poprawić efektywność komunikacji?
39
7. Płeć. Prezent do rozpakowania
47
Co to jest płeć?
48
Kryteria płciowości
49
Cele płciowości
51
Prokreacja
52
Tworzenie więzi
52
8. Kobiecość – męskość. Różnice i komplementarność 54 Zjednoczone przez walkę czy miłość?
55
Kobiety i mężczyźni – różnice fizyczne
56
Kobiety i mężczyźni – różnice psychiczne
57
Stereotypy a komplementarność 58 Komplementarność płci
60
9. Zakochanie. I co dalej? 62 Zakochanie – droga do celu
63
Kocham siebie w tobie
63
Zakochanie ≠ miłość
64
Idealizacja
65
Wyjść poza siebie
66
5
10. Integracja seksualna. Dojrzała płciowość
68
Czym jest integracja seksualna?
69
Choroby z dobrobytu
90
Seksualizacja kultury
70
W stronę uzależnienia
91
Trudności w integracji seksualnej 70
Różnice między osobą uzależnioną a dojrzałą
92
Własne zaangażowanie w integrację seksualną
72
Fonoholizm
93
Etapy integracji seksualnej
72
Uzależnienie od internetu
94
Uzależnienie od gier
95
Lepiej zapobiegać, niż leczyć
96
11. Inicjacja seksualna. Kiedy i z kim?
74
14. Kochasz życie? Nie bierz 98
Przygotowanie biologiczne i psychiczne do współżycia
75
Inicjacja seksualna
76
Alkoholizm
100
Presja seksualna
78
Narkomania
101
Dopalacze
103
Nikotynizm
104
Czynniki chroniące
105
Skutki przedwczesnej inicjacji seksualnej
79
Kiedy i z kim?
81
12. Miłość do samego siebie. Nie daj się skrzywdzić 82
6
13. Cyfrowe objęcia. Internet, smartfony, gry 89
Czy kochasz siebie?
83
Imitacje miłości
84
Przemoc seksualna
85
Przemoc domowa
86
Gdzie szukać pomocy?
87
Napoje energetyczne
99
Od autorek Cieszymy się, że będziemy wam towarzyszyć w kontynuowaniu waszej wędrówki ku dorosłości. W tym roku szkolnym zajmiemy się fascynującymi tematami, takimi jak rozwój umysłowy, uczucia i emocje, komplementarność płci, zakochanie, integracja seksualna i rozpoczęcie współżycia seksualnego. Zachęcamy was do dzielenia się na lekcjach wychowania do życia w rodzinie swoimi spostrzeżeniami i przemyśleniami. Dzięki temu te lekcje staną się pasjonującymi dyskusjami o tym, co w życiu jest najważniejsze. Nie bójcie się zadawać pytań. Wasze wątpliwości są ważne także dla nas, nauczycieli. Chcemy wiedzieć, jakie sprawy najbardziej was poruszają. W jednym z rozdziałów cytujemy wybitnego polskiego pedagoga Janusza Korczaka. Powiedział on, że tylko głupcy chcieliby, aby wszyscy ludzie byli tacy sami, ponieważ inność zmusza ich do myślenia, którego nie lubią. Niech te słowa będą dla was zachętą do poszukiwania własnej tożsamości.
7
Relacje międzyludzkie. Największe bogactwo
1.
Na tej lekcji dowiecie się
• o zasadach pracy na lekcjach wychowania do życia w rodzinie, • o czynnikach budujących trwałe więzi międzyosobowe, • o tym, co decyduje, że przyjaźń staje się bogatą i satysfakcjonującą relacją.
8
Wzajemne oczekiwania
„Po co w szkole średniej wychowanie do życia w rodzinie? Czy nie lepiej poświęcić ten czas na naukę matematyki? Czego nowego możemy się jeszcze dowiedzieć?” Być może właśnie z takimi pytaniami przychodzicie na pierwszą lekcję. To dobry znak – szanujecie swój czas, nie chcecie go marnować na jałowe dyskusje lub powtarzanie programu z poprzedniego etapu edukacji. Zapewniamy, że czeka na was porcja nowej wiedzy. Wiadomości zdobyte w szkole podstawowej będą bazą do przyjrzenia się tak ważnym zagadnieniom, jak rozwój umysłowy, integracja seksualna czy rozpoczęcie współżycia seksualnego. To, jak będą wyglądały lekcje wychowania do życia w rodzinie, w dużej mierze zależy od was – jesteście nie tylko uczestnikami, lecz również współtwórcami tych lekcji. Rolą nauczyciela, który ma być waszym przewodnikiem, jest nie tylko omówienie zagadnień zawartych w podręczniku, ale przede wszystkim towarzyszenie wam w fascynującej, choć czasami wyboistej drodze do dorosłości.
Wzajemne oczekiwania
Pierwsza lekcja to dobry moment, aby porozmawiać o oczekiwaniach. Zarówno wy, jak i nauczyciel wyobrażacie sobie, jak te zajęcia będą wyglądać, lecz wasze i jego oczekiwania zapewne trochę się różnią. Nauczycielowi zależy na tym, aby przekazać wam konkretną wiedzę, zgodną z podstawą programową. Wy spodziewacie się, że lekcje wychowania do życia w rodzinie staną się okazją do dyskusji na tematy, które was interesują, nawet jeśli nie zostały one uwzględnione w podręczniku. Rozmowy z nauczycielem oparte na szczerości, wzajemnym zrozumieniu i szacunku mogą zaspokoić potrzeby obu stron. Dyskusja o wzajemnych
9
1. | Relacje międzyludzkie. Największe bogactwo
oczekiwaniach może być pierwszym nieformalnym sprawdzianem waszych umiejętności komunikacyjnych. Spróbujcie przedstawić listę interesujących was zagadnień. Pamiętajcie, że efektywną komunikację wspierają: aktywne słuchanie, czyli parafrazowanie* wypowiedzi, precyzowanie**, zadawanie pytań otwartych, rozpoznawanie intencji (zamiaru) rozmówcy. Ponadto służy jej udzielanie informacji zwrotnej, czyli przekazywanie wrażeń i spostrzeżeń na temat wypowiedzi rozmówcy. Zaproponujcie też zasady obowiązujące na lekcjach. Tutaj bardziej niż na języku polskim czy fizyce liczy się atmosfera – poczucie bezpieczeństwa. Waszym propozycjom możecie nadać kształt klasowej umowy. Co warto w niej uwzględnić? Oto sugestie: Staramy się zrozumieć, co inni chcą nam powiedzieć. Nie osądzamy się ani nie krytykujemy. Kiedy mówimy, inni nam nie przerywają. Jesteśmy z sobą szczerzy. Szanujemy się. Czujemy się włączeni do wspólnoty klasowej, nikt nas nie wyklucza. Jesteśmy lubiani tacy, jacy jesteśmy. Wiemy, że jesteśmy różni i że mamy różne poglądy. Nie pozwalamy sobie na złośliwe żarty, ale pamiętamy o poczuciu humoru. Jesteśmy dyskretni – tematy omawiane na lekcji zostają między nami.
Budujemy więzi
Pierwsze dni w nowej szkole i w nowej klasie bywają trudne. Być może towarzyszą wam obawy, czy zostaniecie zaakceptowani w grupie, czy koledzy i koleżanki was polubią, czy znajdziecie z kimś wspólny język oraz kogoś, kto ma zainteresowania podobne do waszych. Stres związany z nawiązywaniem nowych znajomości może paraliżować i każdy ma wtedy ochotę schować się w mysiej dziurze. Jednak choć otwarcie się na relacje z innymi ludźmi wiąże się z możliwością odrzucenia, warto podjąć ryzyko. Nagrodą mogą być nowe, satysfakcjonujące więzi. To spotkania z innymi ludźmi, a nie pieniądze, sukcesy czy wyjątkowe hobby czynią nasze życie wartym przeżycia.
* Parafrazować – rozwijać, oddawać w innej formie czyjąś myśl. ** Precyzować – dokładnie, jasno coś określać lub formułować.
10
Niech żyje przyjaźń!
Trwałe więzi nie tworzą się same – ich budowanie wymaga wysiłku i czasu. Pomaga w tym wzajemne zrozumienie, które jest czymś więcej niż empatia (współodczuwanie). Być może zauważyliście, że słowo „współczuję” wypowiadamy czasem bez zastanowienia, choć tak naprawdę nie potrafimy się wczuć w położenie drugiej osoby. Należy wtedy powiedzieć: „Nie wiem, co czujesz, ale staram się zrozumieć, jak ci z tym ciężko”. Podobnie jest ze słowem „przepraszam”. Jeśli niechcący uraziliśmy kogoś, z kim łączy nas głęboka więź, nie rzucamy „przepraszam”, lecz mówimy: „Nie chciałem sprawić ci przykrości i nie rozumiem, dlaczego cię to zabolało. Ale ponieważ jesteś dla mnie ważna/ważny, przepraszam, że z mojego powodu jest ci smutno”. Tym, co buduje więź, jest również wspomniana umiejętność aktywnego słuchania, a także troska, zaufanie i chęć niesienia pomocy. Niezbędny jest szacunek – zarówno dla drugiej osoby, jak i dla samego siebie. Jeśli szanujemy kolegę czy przyjaciela, nie krzywdzimy go. Jeśli szanujemy siebie, nie rezygnujemy z wierności swoim zasadom, by się komuś przypodobać. Umiemy też wybaczyć, co jednak nie oznacza, że mamy powiedzieć: „Nic nie szkodzi” i zapomnieć. Pamięć jest nam potrzebna, aby w przyszłości chronić siebie przed tym, co nas rani. Wybaczyć to znaczy nie pielęgnować w sobie urazy i nie koncentrować się na doznanej krzywdzie, by móc pójść dalej.
Niech żyje przyjaźń!
Filozofowie greccy i rzymscy napisali o przyjaźni więcej niż o małżeństwie i rodzinie. Na przykład Cyceron* twierdził, że jest ona „przyczyną radości życia zarówno dla naszych przyjaciół, jak i dla nas samych”, a Epikur** w jednym z hymnów zawarł myśl, że „przyjaźń tańczy wokół okręgu Ziemi, głosząc nam wszystkim, że powinniśmy obudzić się do szczęścia”. * Cyceron (106–43 p.n.e.) – pisarz, mówca, rzymski filozof. ** Epikur (341–270 p.n.e.) – grecki filozof.
11
1. | Relacje międzyludzkie. Największe bogactwo
Także wy doskonale czujecie, że to właśnie koleżeństwo i przyjaźń zaspokajają wasze najgłębsze tęsknoty. Przyjaźń można budować we wszystkich relacjach międzyludzkich: sąsiedzkich, szkolnych, zawodowych, narzeczeńskich, małżeńskich, religijnych czy politycznych. Przyjaźń towarzyszy człowiekowi od lat dziecięcych aż do śmierci, a niektórzy powiedzą, że nawet przekracza jej próg. Bogactwem przyjaźni nie są pieniądze ani wspólne interesy, lecz bliskość duchowa wyrażająca się między innymi w pragnieniu dobra dla drugiej osoby. Większość z nas uważa, że wie, czym jest to uczucie i na czym polega. Mimo to wiele przyjaźni się rozpada. Może dlatego, że osoby, z którymi chcemy się zaprzyjaźnić, próbujemy wtłoczyć w swoje własne wyobrażenie o tym uczuciu? A może mamy zbyt wyidealizowany jego obraz? Jeśli przyjaźń ma być prawdziwa, przyjaciele powinni szanować swoją wolność. Zaborczość, zazdrość i manipulacje nie mają nic wspólnego z poczuciem bezpieczeństwa, radością i wielkodusznością, którymi charakteryzuje się dojrzała relacja. Aby nawiązać przyjaźń, trzeba też w nią wierzyć. W świecie, w którym od dzieciństwa uczymy się nieufności, przyzwyczajając się do pracy na własny rachunek, niechętnie polegamy na innych, bo mogą nas zawieść, urazić, oszukać. I koło się zamyka – osoba, która zbyt mocno się asekuruje (zabezpiecza), staje się więźniem własnego „ja”. Jest niezdolna do nawiązania głębokiej relacji, nie umie być czyimś przyjacielem.
12
Niech żyje przyjaźń!
Prawdziwa przyjaźń nie rozpoczyna się od stworzenia portretu idealnego przyjaciela, lecz od zastanowienia się, czy potrafimy być przyjacielem dla siebie. Ufamy, że lekcje wychowania do życia w rodzinie pomogą wam odpowiedzieć na te pytania. POLECENIA I PYTANIA do dyskusji Jak rozumiecie zdanie: „To spotkania z innymi ludźmi, a nie pieniądze, sukcesy czy wyjątkowe hobby czynią nasze życie wartym przeżycia”? Jak być przyjacielem najpierw dla siebie, a potem dla drugiego człowieka? Zinterpretujcie słowa Arystotelesa*: „Ilekroć chcemy zobaczyć własną twarz, patrzymy w lustro, a kiedy chcemy poznać siebie, patrzymy na przyjaciela. Człowiek potrzebuje przyjaźni, aby poznać samego siebie”.
* Arystoteles ( 384–322 p.n.e.) – filozof grecki.
13