De etymologie van de Vlaamse gemeentenamen

Deel 4 etymologie

Een heel aantal jaren geleden werd er in Vlaanderen een wedstrijd uitgeschreven voor de mooiste dorpsnaam. Het dorp dat geselecteerd werd, heet Schellebelle. Ik kon volledig akkoord gaan met die keuze om twee redenen: de naam is inderdaad welluidend, en bovendien is ondergetekende afkomstig van Wichelen, de fusiegemeente waar Schellebelle en ook Serskamp toe behoren.

De uitslag van de wedstrijd kreeg nationale aandacht; het was een nieuwsitem op zowel radio als TV. De TV-journalist wou laten weten wat de etymologie is van de naam en repte zich dus naar de waard van een café dicht bij het veer over de Schelde, dat Schellebelle bij wandelaars zo populair maakt. De veerman moet geroepen worden door aan een bel te trekken: hij schelt dus aan een bel: en ziedaar de verklaring van de herkomst van de naam.

Hoewel dergelijke verhalen vermakelijk zijn en eens systematisch opgetekend moeten worden, zouden ze toch niet als een etymologie door de nationale media verspreid mogen worden. Ik nam dan ook het initiatief om de naamkundigen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie (KCTD, https://www.toponymie-dialectologie. be/) ertoe te bewegen om een woordenboek te schrijven waar de wetenschappelijk verantwoorde etymologie van de Vlaamse gemeentenamen wordt uitgelegd. Ze zijn op mijn verzoek ingegaan; het werk kostte vijf jaar.

Om de oorspronkelijke betekenis van een toponiem te achterhalen moet men eerst alle spellingen verzamelen die ooit zijn gebruikt voor dat toponiem; men moet dus in middeleeuwse handschriften duiken om die spellingen bijeen te zoeken. Bovendien is het handig om ook de dialectische naam van het dorp te kennen omdat zeer oude verschijnselen soms enkel mondeling zijn overgeleverd. Men weet dat de huidige Nederlandse oe-klank ooit uit een oo-klank is ontwikkeld; de dialectuitspraak van het West-Vlaamse dorp Koekelare is nog steeds Kokelóóre, waarbij de ooklank een taalrelict moet zijn.

Wat nu van Schellebelle? In de vroege 11de eeuw was de naam van de nederzetting Bella; pas in 1284 komt de Schelde te pas in de attestatie Belle supra Scaldam; in 1350 zien we Sceldebelle. Bella is ontstaan uit Romaans balliolum (verkort uit lat. baculiolum ‘omheining van stokken). Schelle kan makkelijk verklaard worden als een assimilatie van schelde; de toevoeging diende om het dorp te onderscheiden van Denderbelle. Ook in Frankrijk is er een stad die Belle (Bailleul) heet, en misschien zijn er nog plaatsen met belle-namen

Toevallig zag ik op reis in China een omheind dorpje op het platteland, zoals Schellebelle er misschien ooit uitgezien moet hebben: een 15-tal huisjes met lemen muren en strooien daken, met kleine tuintjes waarop waarschijnlijk uien gekweekt werden. Het geheel was omringd door schuin naar buiten geplaatste rijen dikke takken die allemaal aangescherpt waren: een soort egelopstelling dus, waar ongewenste dieren of mensen maar moeilijk overheen zouden zijn gekomen.

De Gallo-Romeinse oorspong van de naam Schellebelle vindt ook bevestiging in de etymologie van het vlakbij gelegen Serskamp, waarbij we afscheid moeten nemen van het volksverhaal dat het hier gaat over een kamp van Caesar. De naam stamt wel uit de Romeinse tijd, maar betekent ‘veld met kersenbomen’ (< lat. ceresiae campus); heel wat fruitsoorten zijn door de Romeinen ingevoerd. In het Volkslatijn is de uitspraak van de Latijnse van k naar s verschoven, vandaar Serskamp en niet Kerskamp. De etymologie van Schellebelle en Serskamp wijst dus op de kolonisatie van onze streken door de Romeinen, en op het feit dat ook bij ons lange tijd Volkslatijn werd gesproken.

Wie belangstelling heeft gekregen voor de etymologie van gemeentenamen verwijzen we naar Debrabandere F. et al., (2022), De Vlaamse gemeentenamen. Verklarend woordenboek (tweede, grondig herziene en vermeerderde druk). Peeters, Leuven. De namen van alle plaatsen worden verklaard die sedert 1830 ooit gemeente zijn geweest.

em. prof. Jacques Van Keymeulen Vast secretaris Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren