Buitenstaanders

door prof. dr. Bernhard Reitsma, hoogleraar kerk en theologie met als aandachtsveld islam aan de PThU

Bij het interreligieuze gesprek zijn ze meestal afwezig: in Jezus als Messias gelovende joden en moslims die Jezus zijn gaan volgen. De interreligieuze dialoog gaat over het algemeen tussen christenen en (orthodoxe) joden, of tussen christenen en moslims. In bijzondere gevallen komt het tot een driegesprek tussen de drie monotheïstische religies. Maar ‘Messias belijdende joden’ en ‘Muslim Background Believers’ (MBB) maken bijna nooit deel uit van die gesprekken. Zijn ze gewoonweg buiten beeld? Zijn we te druk met onszelf? Of vinden we deze gelovigen lastig, omdat ze niet in ons binaire systeem passen?

In de wereld zijn de tegenstellingen – zo lijkt het tenminste – overzichtelijk. Joden en moslims staan in het conflict in het Midden Oosten tegenover elkaar; moslims en christenen verschillen van mening over wie Jezus is; en het Westen en de islam kennen hun ‘clash of civilizations’, zoals Samuel P. Huntington het noemt. Waar moet je dan messiaanse gelovigen en MBBs plaatsen? Zij zijn vreemde eenden in de bijt. Maar juist deze laatste groep, moslims die Jezus als Messias volgen, lijkt de laatste jaren enorm te groeien. Volgens sommige onderzoekers zijn er alleen al sinds de revolutie in Iran (1978) meer moslims Jezus gaan volgen dan in de veertien eeuwen ervoor. Wie zijn deze gelovigen en waarom spreken we over moslims die Jezus gaan volgen en niet gewoon over christenen?

Cultuur

Mazhar Mallouhi, een moslimvolgeling van Jezus uit Syrië, typeert zichzelf als iemand met een islamitische familie uit een islamitisch land, die ervoor kiest die cultuur te blijven bewaren nadat hij onherroepelijk is veranderd door de transformerende kracht van de Heer. Hij noemt de islam zijn afkomst (heritage), Christus zijn erfenis (inheritance). Je zou ook kunnen zeggen: hij is ‘cultureel insider, theologisch outsider’. Jezus-gelovigen met een moslimachtergrond erkennen Jezus als Heer en redder, maar blijven ook deel uitmaken van hun socio-religieuze gemeenschap.

Ze bevinden zich daarmee in een heel spannende positie. Want in wezen horen MBBs er in geen van beide werelden bij. Voor de islamitische gemeenschap zijn ze buitenstaanders, afvalligen, die figuurlijk of heel soms letterlijk dood worden verklaard. Ze doen er niet meer toe en worden genegeerd. Maar ook de christelijke gemeenschap weet niet goed raad met ze. Hun geloofsbeleving is anders, hun geschiedenis en cultuur wijkt af van die in de traditionele kerken. En het maakt daarbij niet uit of het gaat om protestantse kerken, evangelische gemeenschappen of rooms-katholieke of oosters-orthodoxe kerken. MBBs ervaren nogal eens de druk om zich te conformeren aan Westerse normen en waarden, om zich anders te gaan kleden of om hun blik op de werkelijkheid aan te passen aan die van het Westen. Zij prikken daar doorheen en houden ook de traditionele kerken een spiegel voor: ‘Hebben jullie je niet uitgeleverd aan een seculiere westerse cultuur en een soort westerse heidense vorm van christendom?’

Drempel

Ze leven in een vorm van liminaliteit. Dat wil zeggen dat ze in een tussenfase leven. Liminaliteit is afgeleid van het latijnse woord limen, dat drempel betekent. Het wordt gebruikt voor overgangssituaties, zoals het aangaan van een huwelijk, bij rouw of het krijgen van een kindje. In een overgangssituatie ben je niet meer thuis in het verleden, maar hoor je ook nog niet bij waar je naar toe gaat. De keerzijde is dat je ook een beetje bij beide werelden hoort. Je laat het verleden niet zomaar los en je maakt al deel uit van wat er komt. Zo vormen MBBs een tussengemeenschap, die niet thuis is in de islamitische wereld, maar ook niet helemaal in het christendom. En tegelijkertijd maken ze ook deel uit van beide. Het verschil met ‘gewone’ liminaliteit is, dat het nu niet gaat om een overgangsfase, maar om een permanente toestand.

Misschien is het dus wel heel belangrijk om juist naar deze groepen van gelovigen te luisteren. Zij hebben iets gezien en gevonden in Jezus Christus dat hun leven heeft veranderd. Soms hebben ze visioenen of dromen gehad, waarin Jezus aan hen verscheen. Soms hebben ze iets geproefd in het leven van christenen, in hun levensstijl van onzelfzuchtige liefde. Soms zijn ze de Bijbel gaan lezen en werden ze geraakt door de persoon van Jezus. Wat het ook is, het heeft ons iets te zeggen en houdt ons een spiegel voor.

Centrum

Want is hun liminaliteit bijbels gezien niet precies de essentie van de christelijke gemeente? Bijwoners en vreemdelingen, levend tussen de realiteit van de huidige werkelijkheid en de toekomst van de volheid van het Koninkrijk van God. We zijn geen toeristen die even langs waaien, we zijn migranten. We verblijven hier, maar hebben ons burgerschap elders. Liminaliteit of marginaliteit behoort daarom tot het DNA van de christelijke gemeente. Gelovigen in Jezus met een moslimachtergrond zetten mij met beide benen op de grond als ik de neiging krijg om vanuit het centrum of vanuit de macht te gaan denken. Dat is in de christelijke machtsdynamiek van vandaag in de Verenigde Staten, in het Midden-Oosten tussen Israël en de Palestijnen en in de confrontatie tussen Poetin en Zelensky veelzeggend.

Als we ons afvragen waar God is, dan kunnen we niet om deze gemeenschappen van moslims (en joden) die Jezus als Messias en Heer erkennen heen. Daar gebeurt iets dat op zijn minst van ons vraagt dat we naar hen gaan luisteren. Het is ondenkbaar dat we hen niet betrekken in het geloofsgesprek. Ze hebben voor alle gesprekspartners een boodschap over waar God is!

Op 27 januari jl. hield Bernhard Reitsma bij het aanvaarden van zijn hoogleraarschap zijn inaugurele rede ‘A clash of civilizations revisited’, over de rol en betekenis van in Jezus gelovigende moslims vandaag voor de christelijke kerk en theologie. De rede is te downloaden op pthu.nl.