SAS DLA CRUSC 2011 1/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

SAS DLA CRUSC LA VAL BADIA TRATAN L’ANN 2011

UNIUN LADINS VAL BADIA

Impressum

Impressum Sas dla Crusc La Val Badia tratan l’ann 2011 nr. 35 Reg.Tribunal BZ nr. 3/72 Coordinaziun: Tone Gasser y Giovanni Mischì Impaginaziun: Mario Clara - www.madem.it Uniun Ladins Val Badia San Linert 44 39036 Badia Tel.0471/839800 - fax 0471/839960 www.uniunladins.it Stamparia: Ingraf / Auer Cronica dla Val Badia 2011 Tiradöra: 1.500 ejemplars Stampè cun n contribut finanziar de:

Provinzia Autonoma da Balsan - Assessorat por la scora y cultura ladina

Regiun Trentin-Südtirol

Chësta cronica vëgn inće sostignida dai Comuns de Corvara, Badia, San Martin, La Val y Mareo, a chi che al ti va n bel dilan.

Introduziun Döes parores d’introduziun Ći che i tignis tles mans é indô le resultat de n gran laûr fat cun impëgn y lezitënza dai cronisć de nosta valada. Te chësta retrospetiva vëgnel documentè cun tesć, material fotografich, statistiches y d’a. i avenimënć plü importanć sozedüs tl 2011. Ara ne se trata nia de porsones y de fać de relevanza por la „gran Giovanni Mischì, Werner Pescosta y Tone Gasser. storia” - sce an ô dì insciö -, mo al é na documentaziun de momënć (importanć o manco) filtrà fora dla vita de nostes comunitês. Y avisa chësc é l’interessant y l’important por na documentaziun de carater popolar. Chi che ô savëi canche Carl le Gran é gnü incoronè imparadù, ciafa la dërta resposta te vigni enziclopedia o liber de storia, mo al ne ciafa chilò laite indere nia canche la dlijia de un de nüsc paîsc é gnüda renovada o canche na lîa o uniun é gnüda metüda sö. Chësc liber chilò cunta porchël la „picia storia”, la storia dles realtês te nüsc comuns y paîsc. Te n tëmp, olache döt passa tan debota y olache nüsc paîsc é incö tan co mai sotmetüs a de vigni sort de mudamënć, vara tandeplü debojëgn da scrì sö y documentè chësc svilup y da fà a na manira che les testemonianzes de chësta „picia storia” ne vais por les generaziuns che vëgn do da nos nia propi daldöt a perde. La racoiüda ampla de material che i ciafëis te chësc liber é inće en chësc ann indô ma stada poscibla por mirit di singui cronisć che s’à metü a desposiziun onorariamënter. Por odëi fora la ligrëza y le sëns de responsabilité de chisc colaboradus, bàstel na picia platernada: al é val’iade na morvëia tan de cosses che vëgn scrites sö y tantes che é passades dlungia nos ia zënza che i ne s’intenü. Val’iade él inće dërt: cun na certa destanza vara gonot da valuté cosses damì, al toma demez emoziuns y animositês, preiudizi y ressentimënć. Le tëmp porta consëi, sciöche an dij. Important él da tignì tl edl i svilups y da i rovëne tla dërta direziun. Da fai désson imparè y sön dezijiuns premadüdes dormì na nöt lassura. L’ediziun dl „Sas dla Crusc” é inće en chësc ann indô ma gnüda a s’al dè por mirit di cronisć: ëi à albü le majer laûr y porchël él da ti sporje n gran „Dî s’al paies”. L’Uniun di Ladins dla Val Badia arata da pité cun chësta documentaziun n sorvisc cultural che po se lascè odëi y tol porchël inće l’ocajiun da rengrazié les aministraziuns di cin’ comuns, la Consulta ladina y l’Assessorat por la scora y cultura ladina, la Regiun Trentin-Südtirol y la Cassa Raiffeisen Val Badia por le sostëgn. Nia inultima oress la Uniun di Ladins inće rengrazié düć chi che cumpra la cronica y sostëgn insciö diretamënter les ativitês de chësta uniun. N bel dilan a düć canć! Por le Comitê de redaziun Giovanni Mischì, Tone Gasser, Werner Pescosta 3

Uniun di Ladins dla Val Badia

Uniun di Ladins dla Val Badia: Al é indô gnü fat vari importanć por le lingaz y por la cultura Tl 2011 à i mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins indô invié ia n valgönes iniziatives interessantes por sostignì le lingaz y la cultura ladina. Indöt él gnü dè fora cater publicaziuns nöies che é inće gnüdes tutes sö valgamia bun dala jënt. Val’ liber, sciöche por ejëmpl l’ajënda de scora, é plü adatè por mituns, d’atri por i gragn y por jënt atempada. Tröp pëis ti él gnü dè ala racoiüda de ćianties tradizionales dla Val Badia, publicades tl liber „Ćiantè ladin - racoiüda de ćianties dla Val Badia por cors a de plü usc”. Ara se trata de na publicaziun de gran valüta, inće deache ara podarà gnì anuzada da düć i cors dla valada. Laprò él inće gnü metü a jì de plü manifestaziuns, danter conzerć, referać y presentaziuns de libri, che à fat rové adöm cotan de jënt y che à inće dër plajü. Dötes les iniziatives é gnüdes metüdes a jì dai aconsiadus dla Uniun che n’à nia sconè bries y fadies por podëi realisé les idees y i proieć che an s’â tut dant. L’ativité dla Uniun di Ladins é gnüda finanziada cun le contribut fondamental da pert dla Consulta Ladina y dl Assessorat por la Cultura Ladina dla Provinzia de Balsan, dla Regiun Autonoma Trentin Südtirol, di Comuns dla Val Badia y dla Cassa Raiffeisen dla Val Badia y en pert inće cun ći che é gnü ite dales ativitês desvalies dla Uniun. Chilò vëgnel presentè en cört i singui punć dl program realisé.

Uniun di Ladins dla Val Badia PUBLICAZIUNS Cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc”. Le liber de cronica por l’ann 2010 é restè feter anfat ai agn da denant por ći che reverda le numer dles plates, mo dessigü él gnü miorè por ći che reverda la cualité: cun passa 600 plates de articui y de fotografies nen n’él gnü stampè 1500 copies. I Le cuertl dla cronica avenimënć sodla Val Badia „Sas dla zedüs ti paîsc Crusc”. dla Val Badia é gnüs scrić sö y documentà avisa, dilan al impëgn di 12 cronisć de paîsc. Le „Sas dla Crusc” é indô gnü partì fora ćiasa por ćiasa dal colaboradù dla Uniun Albert Daverda da Lungiarü. Ajënda de scora por i mituns dles elementares. L’ajënda por l’ann 2011/2012 é gnüda abelida cun stories, dessëgns y jüć dl’artista Gabi Mutschlechner d’Al Plan. Sciöche bele da passa 10 agn incà ti é l’ajënda gnüda partida fora debann a Le cuertl dl’ajënda de düć i mituns y scora 2011-2012. ai maestri dles

elementares dla Val Badia i pröms dis dl ann de scora. L’ajënda é n pice liber che po ti ester d’öga ai mituns por anotaziuns y apunć de vigni sort y cun dessëgns, stories y rimes déssel acompagné i scolars dal scomenćiamënt ćina la fin dl ann de scora. Ćiantè ladin - Racoiüda de ćianties dla Val Badia por cors a de plü usc. Conscidran l’importanza dl ćiantè tl lingaz dla uma, él gnü coiü adöm, scrit jö y ordiné la gran pert dles ćianties tradizionales dla Val Badia. André Comploi, Iarone Chizzali, Bruno Rives, Tone Gasser y Stephan Ploner, che à tröpa esperiënza y competënza por ći che reverda la musiga y i Le cuertl dl liber cun le tesć de ćianties CD „Ćiantè ladin”. ladines, à laurè cater agn pro chësc proiet. Ala fin àn podü publiché le pröm liber cun na racoiüda de passa 250 ćianties cun notes por cors a de plü usc. Y por che i dirighënć y i ćiantarins se fejes plü saurì él gnü injuntè pormez na CD cun dötes les ćianties te n format PDF da podëi stampè fora öna al iade sön plates singoles. Insciö n’à i ćiantarins nia bria de tigní le liber plütosc posòch tla man. 5

Uniun di Ladins dla Val Badia Pontins y parores - poesies de Teresa Palfrader y dessëgns de Franz Kehrer. Le liber nü „pontins y parores” contëgn na bela racoiüda de poesies de Teresa Palfrader, auturia da La Pli de Mareo, scrites danter le 1980 y le 2010. Tl liber n’eres nia arcunciades cronologicamënter, mo do cin perts. Cin dessëgns dl artist conesciü Franz Kehrer é metüs pormez Le cuertl dl liber da ai capitui. Val’ poesies „pontins y pa- poesia à la trarores” de Teresa Palduziun tl talian frader. y/o tl todësch fata dal’auturia. Döes é les poesies todësces cun la traduziun por ladin. Le lingaz é ladin mareo ćiarè jö dal dr. Lois Craffonara. Le contignü dles poesies à da fà cun le vire da vigni dé, cun le monn da paur y l’ambiënt de paîsc, cun l’ester ëra al dedaincö y cun i monns che vignun/ vignöna de nos cheriëia te süa imaginaziun. Le liber gnarà presentè, en ocajiun de n domisdé o de na sëra leterara che gnarà metüda a jì da d’aisciöda dl 2012.

tröc agn gnarà spo publiché te na ediziun nöia dl 2012. Le cuertl dl liber „An cunta che... – Liëndes ladines” che ê gnü dè fora dala Uniun di Ladins dl 1985 y che gnarà publiché danü, dal momënt ch’al vëgn tres indô damanè dala jënt y dantadöt dales scores.

Liber por mituns „Valire y i compagns dl bosch”. Do n’idea de Emil Valentini él gnü arjigné cà le test y na pert di dessëgns por n liber nü y original por mituns. Le liber gnarà rové y publiché tl 2012.

LIBRI CHE É GNÜS ARJIGNÀ CÀ POR LA PUBLICAZIUN Liber da stories y liëndes „An cunta che...”. Al é gnü scrit jö danü, y do les regoles d’ortografia nöies, i tesć dl liber da stories y liëndes tröp conesciü „An cunta che...”. Le liber che é bele rové da 6

Le cuertl provisor y öna dles ilustraziuns dl liber por mituns „Valire y i compagns dl bosch”.

Uniun di Ladins dla Val Badia Liber sura la storia dl paîsc da La Ila. Sön proposta dl diretur de scora en ponsiun, Edi Crazzolara, à la Uniun di Ladins laurè inant söl manoscrit sura la storia dl paîsc da La Ila, metü adöm da Franz Pizzinini de Micurà y integrè da Edi Crazzolara cun informaziuns sura i ultims avenimënć che reverda le paîsc da La Ila. Canche le liber gnarà aratè madü por la stampa, se cruziarà la Uniun dl publiché. Publicaziun de n DVD sura la liënda de Fanes. Dan da zacotan d’agn â la Uniun di Ladins lascè fà na multivijiun cun diapositives, dessëgns, musighes y tesć sura la liënda de Dolasila y di pröms abitanć de Fanes. La multivijiun analogica te trëi lingac (ladin, talian y todësch), realisada inlaôta da Heinz Kostner y Claudio Poli é intratan gnüda digita-

lisada y gnarà publicada sön DVD, tres chël ch’ara jarà da avëi na miù difujiun de chësc iuvel ch’al paia la mëia da conservè! MANIFESTAZIUNS Matinée culturala. Ti ultimi agn à la Uniun di Ladins dla Val Badia metü a jì le lönesc de Pasca na matinée culturala, olach’al é gnü presentè y metü fora libri, tignì mostres de üs da Pasca y insigné da crazè üs y metü a jì gares da cufé. Di-

Deboriada cun la Uniun di paurs jogn da San Martin él gnü metü a jì na gara da cufé. I davagnadus é gnüs premià cun de bi libri y malietes cun dić y manires de dì por ladin.

Uniun di Ladins dla Val Badia lan inće a na cornisc musicala da plajëi é la manifestaziun dagnora garatada dër bun: ara à da öna na pert daidé tignì sö la tradiziun da intënje y crazè üs y da cufé, dal’atra él gnü trat ite n gröm de porsones, jones y manco jones, a chëres ch’al ti à salpü bel da tó pert. Musical Cuntra Löm. Danter i 7 y i 16 d’aurì 2011 él gnü tignì sis rapresentaziuns dl musical „Cuntra löm”, n proiet invié ia dal Sorvisc ai Jogn dla Val Badia en colaboraziun cun d’atres uniuns y istituziuns dla valada; danter chëstes él inće stè la Uniun di Ladins dla Val Badia che à sostignì l’iniziativa.

Passa 50 jogn y jones da döta la valada à tut pert al proiet, meton bele man cun les proes de dezëmber dl 2010, insignà jö da porsones espertes de teater, coreografia, costüms, ćiantè y sonè. La poscibilité de fà para val’ de te’ ti à dè tröpa ligrëza y entusiasm ai jogn che à ciafè na buna ocajiun por imparè y por se mëte ala proa dan da n publich che é stè scialdi numerus pro vignöna dles rapresentaziuns. Ann Internazional dl Bosch. Mostra de retrać, referać y presentaziun de döes brosciüres sura le bosch. Ai 13 de mà 2011 à la Uniun di Ladins metü a jì, en colaboraziun cun la Ćiasa dl parch a Al Plan (Ofize Parcs naturai) y l’Ispetorat forestal da Bornech, na sëra cun de plü referać söla tematica dl bosch. Danter i reladus êl Gottlieb Moling, Renato Sascor y le prof. Ernst-Detlef Schulze dl Max-Planck Institut da Jena. Te chësta

I organisadus, i referënć y i musizisć che s’à cruzié dla cornisc musicala en ocajiun dla sëra dedicada al „bosch”.

Uniun di Ladins dla Val Badia ocajiun él spo inće gnü presentè döes de pices brosciüres por ladin söl bosch: „Le bosch de Südtirol” y „Les sorts de bosć naturai te Südtirol”. La manifestaziun che é gnüda tignida tl salf dles manifestaziuns dl Istitut Ladin a San Martin à albü valgamia tröp suzès. En concomitënza a chësta manifestaziun él gnü metü fora tla Ćiasa dl parch a Al Plan i dessëgns che l’artista Roswitha Asche à fat tla Val Badia (1938-2006). En gran pert se tratera de dessëgns che documentëia ativitês liades al laûr tl bosch y ala vita tradizionala da zacan. La mostra à doré n mëis y mez, dai 10 de mà ćina ai 30 de jügn 2011. Incuntades di cronisć dla Val Badia. Sciöche vigni ann él gnü tignì na incunta-

La vila da Seres a Lungiarü, un di bi dessëgns de Roswitha Asche bele publicà tl liber „Larjëi” y metüs fora en ocajiun dla mostra sura le bosch tla ćiasa dl parch a Al Plan de Mareo.

da di cronisć por baié dl laûr che vëgn fat y publiché tl liber de cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” y por odëi co ch’an po fà da miorè da ann a ann la publicaziun.

I cronisć y i colaboradus che à laurè pro la cronica dl ann 2010: (iadedô dmc.) Walter Castlunger, Sepl Comploi, Tone Gasser, Iaco Rigo, Werner Pescosta; (dant dmc.) Mario Clara, Carlo Plazza, Giuvani Pescollderungg, Silvia Liotto. Al manćia sön le retrat: Albert Daverda, Cristina Zingerle, Elisabeth Penazzi, Karin Clara, Lois Ferdigg y Concetta Bonaldi.

Mostra dles publicaziuns y marćé dl liber. Sciöche bele i ultimi trëi agn à la Uniun di Ladins indô metü a jì deboriada cun chi dla Spona da Pidrô n pice marćé da Nadè, olache ara à albü l’ocajiun da mëte fora sües publicaziuns. Por ti dè n pü’ plü de vita ala manifestaziun s’à la Uniun cruzié de organisé n pice teater cun i clown Sälly y Merendina, ći che ti à plajü dantadöt ai plü pici. En chësc ann àn spo inće metü a jì n marće dl liber cun conzert da Nadè deboriada cun l’Istitut Ladin „Micurà de Rü”. Ajornamënt dl sit internet. Por fà conësce i fins y l’ativité dla Uniun di Ladins inće tres la rëi, él gnü ajornè y laurè fora inant le sit internet dla Uniun www. uniunladins.it.

Sara, Isabella y Veronica s’à metü a desposiziun por presentè y vëne i libri dla Uniun.

Sälly y Merendina tratan le pice spetacul che é gnü organisé en ocajiun dl marćé da Nadè d’ La Spona: i dui clown à porvè de ti lì dant val’ ai mituns fora di libri publicà dala Uniun di Ladins.

Consëi dla Uniun di Ladins. Do les lîtes dl Consëi nü che é gnüdes tignides ai 19 de dezëmber dl 2010, olach’al é gnü lité Werner Pescosta, Tone Gasser, Michaela Vittur, Carlo Suani, Michael Moling y Giovanni Mischì, él ai pröms dl 2011 gnü cooptè sis mëmbri laprò, aladô dl statut. Dl Consëi féjel porchël ćiamò pert Veronica Craffonara, Sara Moling, Marco Pizzinini, Isabella Ties, Emil Valentini y Heidi Vittur. Le Consëi insciö metü adöm s’à abiné regolarmënter ia por l’ann por baié fora les chestiuns dla Uniun y por se partì sö i laûrs, stlüć jö cun l’ultima sentada che é gnüda tignida ai 28 de dezëmber 2011. Le presidënt Werner Pescosta

Indesc

Indesc Calfosch ..................................................... 13 Corvara ....................................................... 49 La Ila ........................................................... 103 San Ćiascian .............................................. 155 Badia ........................................................... 197 La Val .......................................................... 257 Lungiarü ..................................................... 321 Antermëia ................................................... 347 San Martin .................................................. 379 Rina ............................................................ 427 Al Plan ........................................................ 555 La Pli ........................................................... 505

Calfosch

Calfosch â&#x20AC;˘ Cristina Zingerle

Calfosch INTRODUZIUN Le tëmp passa snel, an mët man n ann nü y defata mësson s’arjigné da tó comié da d’ël. L’invern passa snel, ailò unse n gran laûr cun i sciori, y inće sc’i ùn püch tëmp lëde por nos, chël podunse passè te nosc bel raiun, te na contrada curida de nëi: i podun jì coi schi, a pé, cun la liösa, cun les pels canch’i orun, i n’ùn nia bria da „messëi jì” chi pêr de dis sciöche i sciori. Y insciö él tosc Pasca. Dedô vëgnera spo da palsè n püch, jì en vacanza y l’isté é dan porta. Cun le laûr d’isté vara valgamia plü saurì co d’invern. L’altonn, che jora demez sciöche l’aisciöda te n sofl, à i dis plü cörć, an s’arjigna ca ala sajun da d’invern, an palsa n püch y tosc él Nadè y la fin dl ann. I ùn albü en chësta ota n bun ann, d’invern ara buté assà, nia massa nëi, dër dl veres, y l’isté é inće stè bun y i ùn albü dër n bel altonn. I sun gnüs stravardà da catastrofes naturales. Sciöche vigni ann à inće l’ann 2011 lascè a vignun de nos sües particolaritês, sües ligrëzes mo inće sües crusc. Me desmentié n’oressi nia de düć chi che me dëida pro chësta relaziun cun informaziuns y retrać. Dër bel giulan. Y bele danfora oressi me scusè por les loćes che chësc laûr po avëi. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ai 31 de dezëmber compëda le paîsc da Calfosch 530 abitanć, la popolaziun é chersciüda y chësc inće mâ de üna na unité en confrunt al ann denant. La porsona plü vedla de döt le paîsc é mëda Frida Costner che à complì ai 11 de forà 92 agn. Mëda Rita Posch che ê l’ann passè la porsona plü vedla dl paîsc, s’à lascè ai 31 de messè tla bela eté de 93 agn. La porsona plü jona ai 31 de dezëmber é Sally Pitscheider de 4 dis, nasciüda ai 27 de dezëmber. Gnü al monn él 5 viadus, 4 é stà i pêrs che s’à dit de scé dan da Chël Bel Dî y 3 é stades les porsones da chëres ch’i ùn messü tó comié. Nasciüs: 5 é stades les pices creatöres che à portè ligrëza tles families: 23.01.2011 27.01.2011 26.03.2011 06.06.2011 27.12.2011 14

Luca Alfreider de Daniel y Manuela Schanung Emily Canins de Claudio y Silke Costa Jonathan Costner de Hanspeter y Pomasan Elisabetta Ana Giulietta de Ramon Carlos Herrero y Elena Pescollderungg Sally Pitscheider de Hanspeter y Vladimira Marcekova

Calfosch

Luca

Emily

Jonathan

Sally

Ai geniturs les mius audanzes y che i pici crësces sagns y ti fejes a sü geniturs tröpa ligrëza. Katja y Michl s’à dit de scè.

Maridà: Tl matrimone s’à unì 4 pers y de chisc 3 tla bela picia dlijia da Calfosch: 11.06.2011 Michael Pescolderung cun Katja Pescollderungg 18.06.2011 Alexandra Kostner cun Oliver Franz Dapunt 25.09.2011 Helene Thaler cun Luca Irsara 08.10.2011 Axel Ebner cun Annelis Clara Ales copies döt le bun y buna fortüna! 15

Calfosch Morć: 3 é stades les porsones da chëres ch’i ùn messü tó comié: ai 09.02.2011 Scebio Sottara de 56 agn ai 31.07.2011 Rita Mersa Posch de 93 agn ai 15.09.2011 Maria Vittoria Mersa de 90 agn Recordanzes: Scebio Sottara * ai 09.02.1954 † ai 05.02.2011 Scebio Sottara, c o n e s c i ü sciöche Scebio dla cassa, é nasciü a La Val ai 9 de forà dl 1954 te na familia de 7 mituns. Ai 7 de jenà dl 1973 àl metü man da laurè pro la Cassa Raiffeisen y dailò él stè ćina inultima. Ai 27 de setëmber dl 1975 s’àl maridé cun Rita da Picenin da La Ila y ai é spo gnüs a stè chilò Calfosch te n cuartier dla cassa. Dala uniun cun Rita él nasciü dui mituns. Ai à ciafè da cumprè dal comun n terac alisiré y deboriada s’ài fat sö na ćiasa olach’ai afita inće a sciori. Scebio é stè l’ideadù dla cripele viënta chilò Calfosch. Da n pêr d’agn incà s’âl inće tut sö l’impëgn de fà le mone de dlijia. De jenà él gnü operè da na plaia al magun y la operaziun é jüda bun ćina ch’al à ciafè les puntes da chëres ch’al n’é nia plü stè bun da varì. Le Signur l’à cherdè a miù vita ai 5 de forà, püć dis denanch’al compliss 57 agn. Al à dediché süa vita al laûr y ala familia. Scebio ê dër apascionè de colezionism. 16

Rita Posch * ai 06.09.1917 † ai 31.07.2011 Rita Posch Mersa é nasciüda ai 6 de setëmber dl 1917. Ara s’à maridé cun Vighile Mersa de Jocl y da chësta uniun él nasciü döes mitans y n möt. Cun so om àra laurè te ćiasa olach’al gnô inće afité a sciori. I la recordun sciöche na porsona scëmpla, tres dala buna löna che à dediché süa vita ala familia y al laûr. Ara ê la plü vedla dl paîsc. Ai 31 de messè éra gnüda cherdada da Chël Bel Dî tla pêsc de so rëgn. Maria Vittoria Clara * ai 26.01.1921 † ai 15.09.2011 Maria Vittoria Clara é nasciüda ai 26 de jenà dl 1921 a Calfosch. Ara à maridé Leopold Clara y deache ara ê müta sóra ara surantut le lüch de Jan ch’ara laurâ ite deboriada cun so om. Dala

Calfosch uniun cun Leopold él nasciü dui mituns y na möta. Ara ê na porsona dër chîta y tres dala buna löna. Tl ultimo tëmp ti scecâra n pü’ cun la sanité. Ara é gnüda cherdada a miù vita ai 15 de setëmber. AMINISTRAZIUN COMUNALA LAÛRS PUBLICS Por ći che reverda i laûrs publics él gnü laurè fora n stüde por la incrujada de paîsc che dess gnì realisada tl 2012. Da d’altonn él gnü fat danü le marciapisc dal hotel Cappella ćina al hotel Sellablick; i laûrs é gnüs dà ia ala dita Cadore Asfalti. Por ti dè la poscibilité ala jënt cun handicap da jì sö tles alzades dessura tla ćiasa dles uniuns a Calfosch y por ester apost cun la norma d’eliminaziun dles barieres architetoniches él gnü metü man da proieté n ascensur tla ćiasa dles uniuns a Calfosch. Sön Frara, do n control y cun la colauraziun de na geologa, él gnü individué les sperses de sconanza dl’ega encër les fontanes y cun l’aiüt di lauranć de comun él gnü sighé ite y metü tofles incër les vasches. Sön plaza de dlijia él gnü realisé na zona Wlan publich che é n sorvisc che düc po anuzé debann y che é dër scëmpl da ativé. Y por düć i atri laûrs de manutenziun dles infrastrotöres publiches, dles strades, dl’iluminaziun publica, dles condütes dal’ega nëta y paza, él stè i cater lauranć de comun che à fistidié cun gran lezitënza. Al é gnü tignì la 15ejima compëda dla jënt, che vëgn tignida vigni 10 agn,

Alfred y Armin arjigna y mët bele jö les mazes por l’invern.

y tres n foliet à le comun informè la popolaziun sön la compëda. Al ti é gnü dè la poscibilité de scrì fora i chestionars online y al é inće gnü dè jö la detlaraziun de portegnënza al grup linguistich, chësc iade anonima por le fin dl poroporz, do chël ch’al vëgn partì sö i posć de laûr publics, cuartiers y finanziamënć publics. Dan da 10 agn valô la detlaraziun inće por la situaziun personala de vignun. MUDAZIUNS URBANISTICHES Bel da n pez incà vëgnel baié de crisa y inće sc’al pê ch’al sides gnü frabiché püch, pon ala fin dl ann impò odëi tröc mudamënc pro ciases y hotì. Al é gnü 17

Calfosch dè fora lizënzes por ampliamënć de cualité y cuantité y al é gnü fat sö öna na costruziun nöia. Da mëte man l’ann pêl ch’al vëgnes frabiché demanco, mo bele amez invern n’él nia plü meso da ciafè n artejan da fà n laûr o l’ater. L’agriturism le Sciadà à metü man da d’aisciöda cun n ampliamënt.

Le bel tëmp da d’altonn à lascè rové ćina sö a tët i laûrs.

La ütia Col Pradat à por Nadè albü rové i laûrs de ampliamënt.

L’agriturism amplié.

N gran laûr à fat da d’altonn l’ostaria Jägerhof che à amplié le hotel. La vedla ciasa de Nazio aldedaincö

Inće la ćiasa vedla de Nazio é gnüda rovada defora ia. Inće les costruziuns jö Pre de Surega é ruvades a piz por Nadè. FRAZIUN

Le Hotel Jägerhof é gnü amplié.

Da d’altonn à inće Costner Stefan metü man da fà sö na ćiasa de abitaziun. 18

Por gauja dles lîtes de comun dl 2010 é les lîtes de fraziun gnüdes spostades a d’aisciöda 2011. Ai 27 de merz é i zitadins da Calfosch gnüs cherdà a dè jö süa usc; en chësc iade éra stada n pü’ plü ćialda: bëgn trëi lëtres é ruvades te vigni

Calfosch

La stala nöia de fraziun.

familia y indöt s’à presentè trëi listes. La partezipaziun ala lîta é stada dër buna. Sön 433 zitadins che podô lité, à 315 dè jö süa usc, y chësc é le 72,75%. Rovàssun pö ma a chëstes porcentuales pro vigni lîta. La crëta ti é en chësc iade gnüda dada a : Oberbacher Andrea cun 146 usc Schrott Francesco cun 94 usc Rudiferia Albert cun 88 usc Costa Werner cun 65 usc Alfreider Daniel cun 61 usc Dles lîtes é i zitadins scialdi contënć inće deache la fraziun é śëgn rapresantada da vigni categoria. Dala pröma sentada él gnü lité le capofraziun tla porsona de Oberbacher Andrea. Fora por döt l’isté él inće en chësta ota stè dui lauranć che à ćiarè de tignì nëć trus, sëmenes y terac de fraziun.

N gran laûr che la fraziun à fat é stè la costruziun dla stala cun apartamënt tla zona do Rönn. Por ći che reverda les plazes da parché de proprieté dla fraziun él gnü istituì por la sajun da d’isté le medemo model de paiamënt sciöche tratan la sajun da d’invern. Por Nadè él inće gnü arjigné ca la plaza „Lujanta” da parchè a paiamënt.

Al vëgn laurè fora le tru.

Calfosch N bel laûr é inće stè chël dla costruziun dl tru de bosch „La Fopa”, gnü fat deboriada cun i verdabosc y cun le sostëgn dla provinzia. UNIUN DI OSTIS Tres plü avisa y tres deplü prescriziuns ti vëgnel metü dant a chi che laora cun le turism. Por chësta gauja à la uniun di ostis metü a jì, en colauraziun cun l’uniun di ostis de Südtirol, valgügn cursc ch’an adora da laurè cun dependënc tl setur dl turism. Danter l’ater à chësc grup metü a jì na gara dai schi dla fin dla sajun y n tornê de golf de setëmber. ASSOZIAZIUN TURISTICA Do la sajun da d’invern s’à incuntè i sozi tla ćiasa dles uniuns a Calfosch y al é gnü fat n pröm bilanz: por ći che reverda la sajun da d’invern él rové adalerch 40.118 sciori en confrunt ai 42.376 dl ann passè, an é jüs jö dl 5,33%. Les presënzes é inće carades dl 5,14%, dai 259.339 pernotamënc dl ann passè éson jüs jö a 246.007. La dorada mesana de sojornanza é stada de 6,1 dis, avisa sciöche l’ann passè. I dis anuzà deplëgn é jüs jö de cater. De chëstes zifres él interessant da savëi che n manco à albü i hotì cun le 5,29%, les pensiuns cun le 5,37%, i garnis cun le 7,57%, i residence cun le 8,46%, i apartamënć cun le 8,37%, le camping cun le 0,66%. Sö pert cun i pernotamënć é jüdes les ostaries cun le 2% y i afitaćiamenes cun le 3,62%. Por nosta economia é la sajun da 20

d’invern la plü importanta, ti agn che vëgn messarunse tignì cunt, por gauja inće dla crisa, ch’i n’arun nia plü les ćiamenes plënes dal pröm al ultimo dé, mo i messun se recordè ch’i ùn inće val’ che degügn ne sciafia da se tó: nosta bela contrada. Por ći che reverda la sajun da d’isté mësson dì che la sajun é jüda damì co l’ann passè inće sce le tëmp n’é nia stè dër bel: al é rové adalerch 27.264 sciori en confrunt ai 25.364 dl ann passè, an à albü n plü de 7,49%. Les sojornanzes é aumentades dl 6,02% da 124.067 dl ann da denant a 131.531. Chilò él inće interessant da savëi che i garnis à albü n manco de 8,97%, sciöche inće les pensiuns cun le 3,52% y les üties da munt cun le 3,82%. Por les üties pon dì che la gauja é stada le tëmp. N plü à albü düć i atri da mët man dai hotì cun le 7,07%, les ostaries cun le 11,02%, i residence cun le 11,67%, i afitaćiamenes cun le 10,37%, i apartamënć cun le 3,91% y le camping che à albü n plü dl 20,94%. I dis anuzà deplëgn é jüs söpert de dui. D’isté vëgnel metü a jì tröpes scomenciadìes, an se dà dër tröp da fà por che le scior ne vëgnes nia mâ un n iade, mo ch’al vëgnes deplü iadi y magari inće cun val’ porsona deplü. Na novité unse inće albü chilò Calfosch pro les manifestaziuns: le Conzert ite dales cascades de Pisciadù. Sön l’idea dl presidënt dl HGV de Corvara-Calfosch, à l’Assoziaziun turistica inserì tl program dles manifestaziuns da d’isté, sciöche novité, dui conzerć alaleria tla cornisc plajiora dles cascades de Pisciadù. I dui conzerć é gnüs portà dant domisdè cun n gran suzès y plajëi da pert di ghesć che à podü se gode les melodies y i sonns

Calfosch

Quartetto Desueto.

tl’aria tlera y te na cornisc da munt unica y incomparabla. I dui grups: le „Quartetto Desueto” y le „Unknown Brass Quintett” à cherié n’atmosfera idilica y à portè pro a ti pité ai ghesć n domisdé particular che düć à dër aprijé. Por odëi coch’ara é jüda spo cun la sajun da d’invern, piada ia a pé zot ala fin dl 2011 y rovada ite dl 2012, sarâl da lì tla proscima ediziun dl Sas dla Crusc. SCORA DAI SCHI La scora dai schi da Calfosch à atualmënter 38 maestri y maestres. De nüs n’un él gnü en chësc ann degügn pormez. I maestri é stà contënć cun la sajun,

inće sce la crisa se fej n pü’ sintì. La scora dai schi pîta döt ći che i sciori, gragn o pici, po se dejidré o se ghira. Ai pici ti vëgnel dè n’atenziun particolara: i mituns vëgn avijinà al bel monn dl sport söla nëi cun fantasia y sensibilité ch’ai pois se stè bëgn. Inće por i mituns dl post él gnü organisé n curs la sabeda domisdé. Fora dl insigné organisëia la scora dötes les manifestaziuns da d’invern, dales chentlades, ales serades olach’al ti vëgn mostrè les tecniches da jì cun i schi, dal gran avenimënt de schishow ai jori cun i parapënns y ai füć artifiziai amez invern che descëda n gran interès pro i sciori; an spera ch’ai ne vëgnes nia mâ a ćiarè la manifestaziun por le vin cöt ch’ai ciafa debann. En colauraziun cun le grup di 21

Calfosch stödafüch organisëia la scora la gara tradizionala dai schi por chi dl paîsc che é ruvada a süa 27ejima ediziun; al n’é nia mâ stè da se mosoré da jì jöpert cun i schi, telemark, snoblade o snowboard, mo inće da se mosoré da jì jöpert cun les pels y pro chësta proa él gnü premié le tëmp ideal. En colauraziun cun i stödafüch mët la scora dai schi a jì la festa dla fin dl ann cun na chentlada y na lotaria. En chësta ota él inće gnü lité le consëi nü cun so diretur. Al é gnü confermè le diretur Werner Costa y tl consëi él rové ite: Moritz Oberbacher, Raimund Alton, Andrè Mersa Andrè y Oswald Costa. Bel da n pêr d’agn prô chësta assoziaziun da ciafè o de se fà sö na sënta, mo gnanca en chësta ota n’é les tratatives cun la fraziun por ći che reverda le terac jüdes a bun fin.

Por i mituns é la festa da carlascè la plü bela ia por l’ann.

COMITÊ POR LA PROMOZIUN TURISTICA Chëstes é stades les manifestaziuns che é gnüdes metüdes a jì dal comitê por la promoziun turistica en colauraziun cun la scora dai schi tratan la sajun da d’invern: sciades cun chentli, gares dla jöbia domisdé por i mituns, serades cun desmostraziuns de techniches desvalies da jì coi schi, la gran manifestaziun amez invern cun füć artifiziai, la sfilada de moda che deura la sajun da d’invern y la jöbia grassa, manifestaziun metüda a jì dantadöt por i mituns da chilò a chëra ch’al röia adalerch inće mituns di paîsc vijins. De novitês ne podunse nia baié, deache les idees foss bëgn tröpes, mo al manćia i finanziamënć.

Verena à le maiù laûr.

Calfosch CONSËI DE CÖRA Le consëi de cöra, de chël ch’al fej pert Siur Andreas Perathoner, Rudi Pitscheider sciöche presidënt, Frida Kostner sciöche vizepresidënta, Verena Clara, Alexa Alfreider, Valentina Alton, Rita Pitscheider, Petra Kostner, Gaby Dapoz, Alma Pizzinini y Martina Pescollderungg sciöche aconsiadësses, s’à abiné indöt cater iadi. Tröc é stà i punć sön l’ordinn dl dé da tratè. Sön le program él inće stè na incuntada cun le consëi de cöra da Corvara. Por mëte man l’ann él gnü ponsè al’organisaziun dles Staziuns dl tru dla crusc tratan le tëmp de carsëma y ales festes da Pasca dl’Edema santa (Domënia dal orì cun les gherlandes dal orì, Jöbia santa, Vëndres sanć, Sabeda santa, Pasca

cun le signé y Lönesc de Pasca). Atira do chisc santus él stè da mëte sö n program por les corones de mà. Ai 13 de mà s’à incuntè le consëi jö Oies por na reflesciun sön süa misciun. Les festes d’aisciöda cun les prozesciuns é inće gnüdes tutes en conscidraziun dal consëi che mëss fistidié por l’organisaziun, chirì chi che porta, chi che fej sö i altà, che arjigna l’agape do la prozesciun y tröpes d’atres pices cosses. Lavè la dlijia Ai 24 de mà s’à n bel grup abiné dan dlijia cun condla, busc y bordun a lavè nosta bela dlijia. Inće la fraziun à metü a desposiziun sü lauranć.

Le bel grup che s’à tut dlaurela da lavè la dlijia.

Calfosch Festa dla Prüma S.Comuniun

Prozesciun sö La Crusc

En chësc ann é la plü bela festa por i mituns, la pröma comuniun, gnüda tignida a Corvara en domënia, ai 15 de mà, cun 15 cm de nëi frësca. Tla preparaziun lungia él gnü alzè fora le significat particolar dla comuniun: i pici vëgn tuć sö tla comunité cristiana incër la mësa dl Signur. Da Calfosch n’él jü sis ala pröma comuniun.

Ai 18 de jügn s’à i peregrins incuntè dales 6 dadoman te dlijia por jì en prozesciun sö La Crusc a perié y ciantè. En chësta ota n’êl dër püć, mo chi ne s’à nia lascè sprigoré y é jüs inant s’unin ala prozesciun de chi da Corvara. Sö Pasciantadù aspetâ bele Franzl da Morin y süa fomena por ti dé n bun gostè ai peregrins. Dër bel giulan, Idî ti al paies.

Festa dla Confermaziun La festa dla confermaziun, che vëgn tignida vigni dui agn, é gnüda festejada la sabeda domisdé, ai 21 de mà, a Corvara. Chësc sacramënt é le completamënt dl bato y forma, adöm cun le bato y l’eucaristia, le terzo sacramënt di cristians. Da Calfosch n’él jü 14 a confermè.

Le grup di peregrins.

Do na picia palsa é la prozesciun jüda inant sö La Crusc olache i peregrins à tut pert ala mëssa zelebrada da siur Andreas. Do avëi marnè valch, é la prozesciun jüda derevers dlun perian indô a ćiasa.

Calfosch Festa dles Antlês La festa solëna dles Antlês, che toma ite döes domënies do Pasca de mà, é stada la domënia ai 26 de jügn. Do la gran mëssa ćiantada dal cor de dlijia unse podü, deache le tëmp à daidé, portè le Santiscim en prozesciun don insciö na testemonianza sota de fede. La festa é garatada por le sorvisc de düć chi che à daidé portan statues, confaruns, cil y linternes, ćiantan y sonan y sambëgn inće por la partezipaziun de döta la comunité cristiana. Do la prozesciun é düć gnüs invià tla ćiasa dla cultura a tó le danmisdé y a passè n pü’ d’aurela cörta. Festa di iubilars de matrimone

Statues che vëgn portades in porciun.

Grup di iubilars.

Calfosch Le cheder dan dlijia y les proches infornides sö cun ciüf lasciâ sintì che chësta domënia ê n dé particolar. Al s’à anunzié ot pers por tignì la festa iubilara de so matrimone. La mëssa é gnüda ćiantada dal cor de dlijia, siur Andreas à tignì la pordica sotrissan l’importanza dl matrimone te na comunité. Dedô él gnü infornì sö n bel buffet tla ćiasa dles uniuns por i iubilars, i familiars y le cor de dlijia. Mapa dles memories di morc dl paîsc Pian ia dal’idea dl consëi de cöra él gnü arjigné na mapa dles memories di morć dl paîsc. Liber te vigni famila Na iniziativa dl consëi é inće stada chëra de ti ortié a ćiasa a vigni familia le pice liber gnü dè fora dala diozeja cun domandes y respostes sön la fede. GRUP DLA LITURGIA Le grup dla liturgia, metü adöm da n pêr de porsones y dal prou, é n grup che ciafarà tl dagnì tres plü importanza deach’al gnarà le dé olach’i ne podarun nia mâ plü se partì n prou danter döes ploanies, mo bëgn danter deplü. Le compit de chësc grup é de mëte a jì y animé les zelebraziuns liturgiches zënza la presënza dl prou. Y insciö s’à le grup abiné por imparè da tignì funziuns scëmples, interessantes y solënes. Dala 26

prozesciun de mà vëgnel bele da n pêr d’agn tignì na liturgia dla parora. GRUP DI MINISTRANĆ I ministranć à pro les funziuns de dlijia n compit dër important: ai nes dà da capì che la zelebraziun eucaristica n’é nia mâ „de na porsona sora”, dl prou su, mo na festa de döta la comunité. I sorvidus porta pro ativamënter y surantol i compić che ti spetass pordërt a düć i partezipanć dles funziuns; an po’ dì ch’ai depënj la zelebraziun, ai la fej via. Siur Andreas chërda ite regolarmënter i sorvidus por porvè y nia mâ por chësc, mo inće por jì impara a mangé val’ iade n dlacin, d’isté sö por munt, por che le grup crësces n pü’ adöm. Le grup à atualmënter 17 sorvidus che é plü o manco dër lezitënć. I cater sorvidus nüs é gnüs tuć sö ofizialmënter pro la mëssa dles families en la pröma domënia d’advënt, do ch’ai é jüs d’aisciöda ala pröma comuniun y do n pêr d’incuntades de proa coch’al é da sorvì incër altè. En chësta domënia él inće gnü premié i sorvidus che lascia da sorvì. CONSËI DE AMINISTRAZIUN Le consëi de aministraziun s’à abiné dui iadi, ai 12 de jenà y ai 6 de jügn. Al é gnü ejaminé les ofertes trates ite y menades demez y al é gnü ciarè jö le cunt consuntif dl ann passè che é gnü aproè cun dötes les usc a öna. Al gnü fat de pici laûrs, sciöche lascè controlè les ćiampanes y l’ora de dlijia

Calfosch dala dita Wolf. Inće le fornidù dl’energia eletrica por la dlijia é gnü baratè da Enel a Seltrade deache al pîta n miù prisc. Al é gnü lascè stampè danü cun val’ mudaziun i libri „Chiese di Corvara y Colfosco” y por chësc él gnü damanè la Cassa Raiffeisen y y la Provinzia da Balsan do n contribut. Por ći che reverda la calonia y la majun s’à le consëi fat val’ pinsiers sön la destinaziun. y al é gnü menè inant na domanda al comun por la mudaziun dla destinaziun urbanistica dla majun da „atrezadöres por la coletivité” a „vërt agricul”. UNIUN DI OMI La uniun di omi à metü man da laurè tres deplü adöm cun chëra da Corvara, insciö vëgn les iniziatives metüdes a jì por trami i paîsc y chësc a rotaziun. L’ativité dl ann é gnüda metüda man cun la festa de Sant Ujöp, cun la zelebraziun de na mëssa, en chësc iade a Calfosch inće por i omi da Corvara. Defata dedô él gnü metü sö le Sepolcher da Pasca che é stè da odëi dala Domënia dla pasciun ćina en Sabeda santa. Da d’aisciöda y da d’altonn él gnü metü a jì na Via Crucis da Pescosta a Calfosch. Ai 13 de mà à i omi tut pert ala prozesciun tradizionala cun linternes da Porsenù a Neustift cun na mëssa arjignada ca dal Movimënt catolich di omi dla diozeja. La uniun di omi à daidé pro la festa dles Antlês y d’atres festes de dlijia olach’al ê debojëgn. Implü mësson dì che pro vigni sopoltöra fistidifia la uniun

di omi ch’al vëgnes porté le confarun. Ai 30 de setëmber él stè da tó pert ala prozesciun cun linternes y al liturgia dla parora da San Linert a Oies organisada dal uniun di ëi dl decanat, prozesciun che vëgn tignida vigni ultimo vëndres de setëmber. Ai 06 de dezëmber él gnü stlüt jö l’ativité ofiziala cun n rorate deboriada cun le grup da Corvara. Dedô s’à i omi abiné a na picia festa d’advënt cun quiz. Ën chësta ota é la partezipaziun stada grana y i sperun che chësc pois crësce tl dagnì. UNIUN DLES ËRES Inće en chësta ota à la uniun dles ëres na ligna scialdi lungia de scomenciadies da mostrè sö. Indöt s’à le consëi abiné cater iadi por organisé y mëte a jì döt le program. Implü s’à le consëi abiné n pêr de iadi adöm cun i consëis di atri paîsc por incuntades a livel de decanat. Metü man à l’ativité bele ai pröms de forà por la festa de San Blaje: al é gnü arjigné ca n bel poch de ćiandëres che ti é gnüdes surandades ai partezipanć dla mëssa. Ćiandëres él inće gnü pastelnè dala uniun por cin’ bati y trëi ćiandëres por porsones che s’à lascè ia por l’ann. Sciöche bele i agn passà él gnü sostignì da Pasca l’aziun de vëne röses por i amarà de crebesc. En Domënia blancia él gnü invié dötes les copies che à batié l’ann da denant ala gran mëssa y ala benedisciun di viadus. Implü ti él gnü surandè a chëstes families n cadrel de lëgn cun oraziuns y na boza de ega santa. Por la jënt che é te ćiasa de palsa a 27

Calfosch San Martin él gnü organisé dala uniun na festa de compliann, che vëgn tignida n iade al mëis, y por nosta jënt de tëmp che à complì 80 agn y passa, ti él gnü

Tl urt botanich êl inće na botëga de erbes y dailò à vignöna albü la poscibilité de comprè valch.

Grup dles partezipantes.

arjigné ca a vignun na scincunda che siur Andreas ti à surandè personalmënter. Da d’aisciöda à la uniun organisé la jita adüm cun les ëres da Corvara: ai 9 de mà s’à anunzié n bel grup por jì it’en Ulten a Kuppelwies olache siur Andreas à tignì na funziun. Dedô é les ëres jüdes inant a St. Walburg a ti ciarè al urt botanich dër interessant. A Provëis s’àn sentè jö pro na bona marëna cun salata de pre y le domisdé é gnü passè tla cité de Maran. Cun na bela esperiënza y n bel dé passè adöm é le grup rové da sëra sann intun a ćiasa. De messè él gnü metü a jì la preparaziun al sacramënt dl bato. Do na picia palsa da d’isté, s’à les ëres incuntè por jì deboriada cun chëres da Corvara jö Oies in prozesciun. Por la pröma domënia d’advënt él

Calfosch

La cëna dla uniun é inće n bun post da fà conferta.

gnü pastelnè gherlandes che é gnüdes venüdes, y ći che é gnü trat ite ti é gnü dè a na familia da Pfunders. Stlüt jö l’ann y l’ativité à la uniun cun n rorate ciantè dal grup Mission y dedô na bona cëna tla ostaria Mesoles. GRUP DI JOGN DA CORVARA Y CALFOSCH L grup di jogn é stè indô dër atif. Le comitê, cun süa presidënta Alfreider Sarah, s’à abiné n pêr de iadi por invié ia les scomenciadies y por ciarè de mëte a jì inće val’ novité por tignì adöm chësc grup. Metü man à l’ativité dl ann cun la gara dales pels ai 12 de merz, le secundo memorial Othmar Costabiei. A chësta manifestaziun s’abina vigni iade tröc jogn y inće manco jogn: al é na sëra de competiziun che vëgn passada inće cun aurela cörta. Por Carsëma y Pasca à le grup di jogn

metü a jì na Via Crucis cun chentli da Pescosta a Calfosch ai 8 d’aurì y ai 21 d’aurì la Velia dla Jöbia santa jö Oies: dailò vëgnel tignì n’ora d’adoraziun cun oraziuns, meditaziuns y ćianties. Ai 28 de mà él gnü organisé n curs de autodefenüda por les jones y n curs da cujiné sön grilia por i jogn. Por la festa dl Cör de Gejù él gnü organisé na griliada y n bel gran füch en onur dl Cör de Gejù:

Calfosch bele n pez denant él gnü perié tla plata de cöra do lëgna che i jogn à spo abiné adöm fajon n gran füch. Dai 5 ai 10 de setëmber, en gaujiun dl’edema di jogn, à le grup fat para daidan organisé y tolon pert ales scomenciadies. En domënia, ai 18 de setëmber, s’à n bel grup anunzié da jì ite a Türesc a fà rafting. Defata dedô él stè da arjigné ca le secundo bal dles ambreles al 1 d’otober che à indô albü n gran suzès: al é rové adalerch jogn da döta la valada y inće da foradecà che s’à abiné a balè, s’la cuntè, ćiantè y fà damat. La sentada generala é gnüda tignida ai 5 de novëmber y dedô éson jüs a cëna jö Runch a Badia. Pur stlüje jö l’ann él gnü metü a jì a mez novëmber n curs de pröm aiüt y n rorate adöm cun i jogn da La Ila ai 26 de novëmber.

COR DI JOGN Indöt s’à le cor di jogn abiné 57 iadi ia por l’ann: 5 mësses, 2 nozes, 1 conzert, 2 marënes,1 gita, 30 proes düc adüm, 8 proes mâ por ëres y 8 proes mâ por ëi,nia mal. Na gran vöia da ciantè, da miorè la usc à motivé chësc grup da portè inant inće en chësc ann süa ativité. Aldefora dles tröpes proes, sot ala direziun de Helene Thaler, s’à le grup lascè aldì te deplü ocajiuns: a Corvara na mëssa en gaujiun dla festa dla uma, a Calfosch en gaujiun dla mëssa dles families y a La Ila pro n rorate di jogn. Cun le grup „Unknown Brass Quintet” él gnü tignì n conzert da Nadè ai 29 de dezëmber a Badia. Ai 11 de setëmber, do avëi ćiantè mëssa a Corvara é le cor jü a s’la dè bona sön Plan Fistì pro na griliada.

Calfosch

Valgügn mëmbri tratan la griliada.

Helene y Luca cun le grup le dé dla noza.

Calfosch Le grup à inće albü l’ocajiun da tó pert a na festa da noza : ala dirighënta Helene ti él gnü ćiantè la mëssa da noza y ala componënta Katia ti él gnü fat, le dé dla noza, na parada. Dala jita dl cor é le grup jü a Bornech a ti ćiarè al conzert di „Original USA Gospel Singer”

ADVËNT

Les Armonies

SAN MICURÀ

Le cor Armonies, formè da cater jones y n jonn, à dediché tröp de so tëmp lëde por proes y por miorè le ćiantè, y à insciö podü se presentè te deplü ocajiuns: söl program él stè scialdi da ciantè mësses, döes nozes, conzerć foradecà tla dlijia da Ciastel y tla diljia da Al Plan. Al é gnü ćiantè pro cotan de mësses ti paîsc da Corvara y Calfosch, da mëte man dales mësses ia por l’ann ai tröc rorate y a rové a ćiantè les gran mësses da Nadè te trami i paîsc. Dui iadi à le grup ćiantè adöm cun n grup de jones d’Al Plan. Aldefora dles funziuns de dlijia à le grup ćiantè pro apertifs te ostaries.

Ai 5 y 6 de dezëmber é jü San Micurà a ciafè i mituns, a odëi sc’ai é stà prosc y a stimé. Al ti à spo inće lascè na picia scincunda de sgolosaries. Chësta tradiziun é gnüda tignida sö da n pêr de jogn.

Le grup dles Armonies.

Un di plü bi momënć dl ann dala maiù emoziun é le tëmp d’Advënt cun sües usanzes y tradiziuns. Aldedaincö viunse chësc tëmp te n bel gran spazamënt, ne jìssera nia da se archité n pü’ y da ponsè sura?

AZIUN DI TRËI RESC Inće en chësc ann él gnü portè inant la tradiziun di Trëi Resc. Cui grups de 8 mituns y mitans é jüs da ćiasa a ćiasa a incundè la bona noela dl nadè de nosc Signur. Evelyn Alfreider ti à

Calfosch

indô insigné ite les rimes y les ćianties sciöch’ara le fej bele da tröc agn incà. La ćiantia ćiantada dai Trëi Resc cunta dl miraco che é sozedü dan 2000 agn tla cité de Betlehem y inviëia la jënt a daurì sü cörs. La bela noéla dl nadè dl Signur é insciö inće en chësc ann gnüda portada fora por les ćiases. GRUP DLA CARITAS Sciöche vigni ann à le grup dla caritas da Calfosch tröpa ativité da mostrè sö, chël ô dì che le grup se vëgn y ch’al laora tres inant zënza s’archité. Tl tëmp de Carsëma à le grup tignì na via crucis y dan Pasca na zelebraziun penitenziala olach’al ti é gnü dè a vigni partezipant n pinsier por Pasca. D’aisciöda s’à nüsc berbesc y mëdes

incuntè n domisdé te dlijia por jì a ciafè le sacramënt dl Öre sant y dedô s’ài abiné a na picia marëna tla ćiasa dla cultura. Dailò él inće gnü spilné n pice teater. Da d’aisciöda é nosc grup jü, sön iniziativa dl grup da Corvara, a Unsere Frau in Schnals. Sön le program êl na picia funziun te dlijia, la marëna, na roda sö dal Vernagtsee y inant ćina sö Kurzras olach’al pëia sö i implanć portamunt sön i dlacià de Schnals. Da gnì derevers éson ciamò storć pro a Karthaus a ti ciarè al convënt di Karthäuser y spo a Katharinaberg a ti ciarè ala dlijia, y chësc cun gran prescia por ne se ciafè nia la plöia. Do la picia palsa da d’isté él gnü metü a jì la gita a La Curt de La Pli do na funziun te dlijia éson jüs ia tla Granćiasa a tó la picia marëna olach’al se gnü ofrì ćinamai crafuns da segra. 33

Calfosch

Grup che à tut pert al iade d’aisciöda.

Tröc é i berbesc y les mëdes che tol sö l’invit ai peregrinaji.

Calfosch

Franzl Mersa de Sorà cun la fomena Maria Canins é tres dër lezitënć pro les scomenciadies dla caritas.

N pü’ da ciarè intoronn denanche pié derevers a ćiasa.

Aldefora de chësc à le grup dla caritas organisé la racoiüda dl guant vedl por la caritas cun l’aiüt de tröc volontars. Da d’altonn él gnü organisé n referat co conservè y scialdè sö alimënć. Ia por l’ann röia tla cassa dla caritas tröpes spënores de bona man y en chësc ann él gnü ofrì por la fan tl’Africa. FORMAZIUN CULTURALA

I volontars à albü bindebò da laûr da ciarié sö le gran gröm de sać.

De dezëmber él ciamò gnü organisé n rorate sonè da mituns da scora y dedô na picia festa tla ćiasa dla cultura. N grup de ëres da Corvara é gnü a fà n pice teater.

Le consëi de formaziun culturala à inće en chësc ann metü a jì na ligna de referać y cursc. An mëss bëgn dì che püces é les sëres fora de sajiun olache le salf dles uniuns a Calfosch resta scür. I referać se conzentrëia scialdi sön temesc dla sanité y dla familia y por ći che reverda i cursc nen vëgnel fat de vigni sort: referać sura l’omeopatia cun 35

Calfosch Anneliese Obermann gnüs tignis de merz y de messè, da d’aisciöda y da d’altonn él gnü metü a jì n curs de 8 incuntades de ginastica lisiera „Quigong” por aumentè l’energia dl corp y so bëgnester cun Gertrud Oberbacher, n curs de fotografia, n referat sura le Iapann tignì da Karin Pizzinini, na sëra cun informaziuns co y can ch’an po anuzé le sorvisc de assistënza spirituala, n domisdé por mituns y geniturs dal titul „la Striada” cun Angela Castlunger che à cuntè dles stries y dles ganes da Calfosch, n referat co puzenè da d’aisciöda, n curs sura l’ert dl sciomentè cun erbes da zacan por aumentè la sanité, n curs de retorica, n seminar da arjigné mësses y liturgies dla parora cun ćianties, consëis co restè sagns d’invern, chëstes manifestaziuns de formaziun é dötes stades söl program. Interessanta é stada l’iniziativa metüda a jì cun deplü grups de Südtirol „Weihnachten im Schuhkarton”

sura la confeziun de pacli da Nadè destinà ai mituns che à debojëgn. La partezipaziun ai referac n’é nia dër grana; al foss bel sc’al foss vigni iade le salf toch y plëgn sciöche dal caberet che é gnü metü a jì d’otober cun Pepi Costner y Zenzo Obwegs.

Chisc pacli ti à dessigü fat na gran ligrëza ai püri mituns.

Tratan ch’al vëgn pastelnè por Nadè.

BIBLIOTECA I libri n’é nia ma n stromënt da ciare, por tò sö conescënza y contignü, al é na scatora de retrać, sonns y pinsiers, retrać che vigni letur se fej te süa mënt, imajes personales y uniches y insciö dër importantes. Dlungia l’imprestimënt de libri, folieć, CD y DVD à la biblioteca organisé d’isté y da d’altonn, sön iniziativa de Resi Trebo, cursc da pastelnè por mituns che à descedè n gran interès.

Calfosch COR DE DLIJIA Le ćiantè, cun le compit de animé les mësses y les funziuns de dlijia y renforzè le contignü dles letöres, porta dessigü tröpes sodesfaziuns. Le ćiantè de dlijia é espresciun de fede y n aiüt por la comunité da sintì n’atmosfera da festa. Le cor da Calfosch à portè inant süa ativité sot ala direziun de Laura Lezuo adöm cun l’organist Patrick Clara. Do avëi ćiantè en la festa de Santaguania à le cor tut l’ocajiun por trà n pü’ le fle y bele a mez forà à indô metü man les proes. Indöt él gnü tignì 62 proes, de chëstes 44 adöm, 9 mâ por ëres y 9 mâ por ëi. Le cor à ćiantè pro 20 funziuns de dlijia (mësses y rorate y 3 sopoltöres). Da Pasca êl Johanna y Maddalena a daidé cun la speranza ch’ares gniss inant, mo al n’é pa stè nia da nen fà.

Pro la festa dles Antlês olach’an va inće en prozesciun ti él gnü surandè a Franco Pizzinini n cheder sciöche sëgn de rengraziamënt de süa ativité pro le cor. Al é na porsona che, canch’an l’adora, ne dij mai de no; Franco dër bel giulan. L’isté é stè scialdi chît, ciantè él gnü por na serada folcloristica y en Santa Maria dal ciüf a mez agost. L’altonn é stè plü intensif, ai 13 de setëmber él gnü tignì na formaziun dla usc fata cun Cristina Pitscheider de Badia. Lascè l’uniun à Helga Morandell y Andrea Peccei, gnüda laprò é Serena Foppa da Corvara. Jita Da d’altonn él inće stè da jì en jita, paiamënt de dötes les bries che i componënć se tol: en chësc iade é le grup

Valgügn mëmbri en jita.

Calfosch

Tratan la ćiastagnada a Felthurns.

A man ciampa la presidënta nöia Sandra, a man dërta le presidënt vedl Erwin.

Calfosch

Valgügn ćiantarins pro marëna.

jü a Trautmannsdorf a ascutè i cors de Südtirol y dedô a Felthurns tl Gangerhof a na ćiastagnada. Santa Zezilia Ai 20 de novëmber, festa de Santa Zezilia él gnü ćiantè la gran mëssa y dedô s’à i ćiantarins abiné tl restorant Stria a na bona marëna. Lîtes Da d’altonn é gnü lité le consëi nü. Le presidënt Valentin Erwin, che éss ciafè döta la crëta n’à nia plü azetè. Al é rové ite tl consëi: Presidënta : Sandra Clara Vizepresidënta : Paola Declara

Cassir: Scrivana: Verdanotes: Organist: Dirighënta:

Alberto Colombani Veronica Pescosta Ilda Clara Patrick Clara Laura Lezuo

A Erwin y a döt le consëi vedl n gran giulan y döt le bun por le laûr tl dagnì al consëi nü. Por implì n pü’ la cassa dla uniun, él gnü venü ciüf por la festa dla uma y d’isté él gnü organisé na festa alaleria. Implü röiel ite spënores de buna man y contribuć dala provinzia y dal comun. Por la cëna dla fin dl ann s’à le cor de dlijia abiné te na bela compagnia tl hotel Gran ćiasa.

Calfosch

MÜJIGA Cun la sentada generala amez dezëmber y cun 20 cm de nëi frësca, à la müjiga da Calfosch-Corvara stlüt jö ofizialmënter süa ativité 2011. Le surastant Alex Rottonara à saludé düć i componënć rengrazian dla bona colaboraziun y ti dijon giulan dantadöt al dirighënt Gerhard Mohr por süa colauraziun efiziënta. Al ti é spo gnü passè la parora al dirighënt che à laldè i componënć por so savëi, mo al ne i à nia laldè por ći che reverda la lezitënza, la presënza pro les proes che ne n’é nia ćis bona. An é passà ala relaziun di cunć y ala relaziun sura l’ativité che à metü man ai pröms de forà. Indöt él gnü tignì 63 proes, de chëstes 14 despartides por register y 2 proes da defilé. L’ativité à metü man ai 5 de forà y 40

fora por döt l’invern él gnü tignì proes por s’arjigné al avenimënt musical plü important dl ann, al conzert tradizional d’aisciöda che é gnü tignì ai 30 d’aurì. Le salf toch y plëgn de jënt à lascè sintì tan a cör che la müjiga ti stà al publicum. Da d’aisciöda à la müjiga acompagné les festes de dlijia: la festa de San Florian a Calfosch, la festa dla confermaziun, la prozesciun dles Antlês y dl Cör de Gejù. Al é tomè fora la festa dla pröma comuniun deache en chë domënia êl 10 cm de nëi. D’isté él gnü tignì 4 conzerć a Corvara, 4 a Calfosch, un a Tramin y un a Badia. Ala fin de setëmber él gnü tut pert ala festa dles müjighes dla Val Badia a San Martin de Tor. Ai 11 de jügn à la müjiga podü partì la ligrëza dla festa da noza de Katja y Michl. Ciamò a trami les mius

Calfosch audanzes. Nia mâ momënć plajors, dui iadi unse partì le dolur de nüsc compagns acompagnan sön so ultimo tru la fomena de nosc compagn Erich, Francesca, che à messü lascè indô massa adora inće döes de pices mitans y spo Lois dl Tiscere, le pere de nüsc compagns Renato y Luca. Nia mâ sonè ne sona i musicontri, la restoraziun dla maratona é stada en chësta ota tles mans dla müjiga y cun le cor de dlijia à la müjiga organisé la festa alaleria a Corvara. Trëi dis àl orü ester por la jita dla müjiga da jì a vijité la bela cité de Budapest. Pro na bona pasta y n gote laprò s’à i musicontri saludé ćina ch’ai röia indô adöm ala pröma proa che gnarà tignida

a mez forà. Tignin adöm cun tröp entusiasm musical y tröp spirit de sacrifize garètera che la müjiga sides inće por le dagnì n portadù sterch dla cultura de nüsc paîsc. LA BÖHMISCHE DLA MÜJIGA La Böhmische dla müjiga s’à abiné n pêr de iadi do les proes dla müjiga por porvè i toć che é gnüs portà dant dales döes serades folcloristiches a Calfosch y Corvara. En chësc ann n’à i componënć nia sciafié da jì en jita. Por gauja di tröc impëgns de vigni componënt él gnü tut la dezijiun de jì en ponsiun y lascè por naôta l’ativité.

Le grup dla Böhmische che é jü cun ala fin dl ann en ponsiun.

Calfosch GRUP DI STÖDAFÜCH

Tratan n’eserzitaziun.

De novëmber él gnü tignì la sentada generala olach’al é gnü portè dant l’ativité dl ann. Inće sc’an n’à nia aldì sonan la sirena, stlüj jö le grup di stödafüch l’ann 2011 cun 22 proes y cursc de perfezionamënt inće cun d’atri grups dla valada y 15 intervënć tecnics. Por le comandant Youk Oberbacher él stè na ligrëza de podëi constatè che dles 1.940 ores totales n’à vigni mëmber dediché 50 al sorvisc dla popolaziun. Te chësc caje podunse bëgn dì che le compit de vigni componënt é gnü realisé. Les proes che é gnüdes fates é stades por ester arjignà da portè aiüt te situaziuns desvalìes. N valgügn mëmbri s’à inće en chësta ota tut dlaurela da jì a Vilpian a frecuentè cursc de

I gragn grups de mituns che à tut pert a chësc bel dè.

Calfosch spezialisaziun por s’arjigné da portè aiüt olach’ai vëgn cherdà. Por ći che reverda i intervënć n’él stè por fortüna degügn por medefüch, scialdi intervënć tecnics por despifé y daurì portes. Dui iadi él stè da jì a daidé l’aiüt alpin a chirì porsones y i atri iadi a daidé pro inzidënć stradai. Tröc é ala fin stà i iadi olache le grup à messü jì por sorvisc de segurëza pro manifestaziuns desvalies y festes de dlijia y trëi iadi por le sorvisc dales sopoltöres. En chësc ann à le grup di stödafüch metü a jì ai 16 de messè por i mituns dl’Alta Badia la scomenciadia „N dé sciöche stödafüch” a chëra ch’al à tut pert 97 mituns. N giulan por chësc va ai stödafüch che s’à tut dlaurela y al Comun por le sostëgn finanziar. La festa alaleria, por trà ite n pü de

monëda por la cassa dla uniun, é gnüda metüda a jì ai 8 d’agost. Inće le grup di jogn à albü süa ativité cun proes por s’arjigné ales competiziuns che vëgn metüdes a jì vigni ann. En chësta ota à le grup complì 115 agn, mo al n’é nia gnü tignì gran festa; chësc iubileum é gnü anunzié pro la festa de San Florian, invian döta la popolaziun adöm cun la müjiga a n pice aperitif. UNIUN DI PËIAPËSC Ai 20 d’aurì s’à i sozi dla uniun incuntè por la sentada de tesseramënt. Al é gnü dè fora les chertes por jì dui iadi al’edema dal 1 de mà ćina ai 30 de

Calfosch

I mius da pié pësc. D.m.c. Erwin Valentin, Paolo Agreiter, Mirko Delazer y Herbert Pezzedi.

Giuvani y Fridl aspeta ert do la marëna.

A Heinrich ti éra jüda damì pro la ola dla fortüna.

Calfosch setëmber a pësc. Cun ligrëza él gnü tut sö en chësc ann trëi sozi nüs, Andreas Agreiter, Mirko Delazer y Parisi Massimo che à dè jö l’ejam de abilitaziun. Implü à le pëiapësc Diego Colleselli dè jö l’ejam de abilitaziun da verdapësc. Śëgn unse dui verdapësc che ćiara do canche i sozi y i foresć va a pësc do l’ega fora. Les prescriziuns por jì a pié pësc vëgn tres deplü y al é la tendënza de jì a fà la „pëscia sportiva” sciöch’an dij, pié n pësc y dedô le sciuré indô t’ega, sc’al n’é nia dër ferì; pro chësc sistem pëion inće cun na moscia. Aldefora dl’ativité ordinara él gnü tignì ai 18 de jügn la gara tradizionala resservada ai sozi sö dal lech de Boà. Do n danmisdé passè incër lech ia ćiaran de trà fora le maiù y le pësc plü pesoch, éson jüs te ütia de Planfistì a marëna. De setëmber él gnü tignì, sciöche inće bele i agn passà, inće sc’al n’ê nia tröc partezipanć, la gara a livel de valada. Do avëi stlüt jö la sajun s’à i sozi abiné ala sentada ordinara olach’al é gnü dè jö les chertes por fà la statistica de ći che é gnü pié. Implü él gnü portè dant la relaziun di cunć, la relaziun sön l’ativité y sön ći che é gnü fat fora tles sentades de junta. Al é gnü fat n valgönes propostes che gnarà metüdes a jì n’ater ann. GRUP DI VECI ALPINI – A.N.A. Alta Badia Le grup n’à gnanca en chësc ann podü organisé la gara dai schi, deach’al manciâ la nëi. I scrić ite a chësta assoziaziun s’à

incuntè a na cëna tl’ostaria Arabesque a Corvara. Söl program 2012 él sambëgn da tó pert ala incuntada nazionala preodüda a Balsan ai 13 de mà. L’ANN DL VOLONTARIAT Al é tröpa jënt chilò da nos che fej volontariat, tröc de chisc inće chitamënter y vignun de chisc à imënt ch’ai ne vir nia mâ por sè instësc, mo ch’ai é nasciüs te na comunité y ai vëiga so compit de daidé te na manira o l’altra chi che à debojëgn o inće de daidé portè inant la cultura tles comunitês. Por l’ann 2011, ann dl volontariat, à inće l’aministraziun de comun rengrazié in la domënia, ai 3 de dezëmber, cun na mëssa y n aperitif tla ćiasa dles uniuns a Corvara dötes chës porsones che fej volontariat. Le volontariat de Alberta Tl ann dl volontariat oressi dediché inće döes risses a öna na porsona che alda da gnì alzada fora por le volontariat ch’ara fej: al é Alberta Declara de Lois de Lena che é bele da tröc agn tla Ruscia a daidé tröpes families y porsones sores che é te de gran dificultês. So carisma é tl ester bona da vire la vita adöm cun chi che patësc, ti jon insciö do al ejëmpl de Gejù. Ara prô da odëi la porsona cun i edli dl Vagnele y de to sö y ti orëi bun ai püri y ai soferënć. Insciö à Alberta scrit a sü amisc: Ćers amisc, propri chisc dis ponsâi do sciöche le Signur é veramënter bun y misericordius. I po dì cun ligrëza 45

Calfosch

sciöche le vagnele: Vignun che arà lascè ćiases o fredesc, sorus, uma y pere por mi inom, ciafarà 100 iadi tan. Y insciö éra inće stada cun mè: canch’i à lascé dan da 20 agn mia bela y ćera Val Badia, mia familia, mi amisc por fà pert dl’assoziaziun Papa Giovanni XXIII y pié ia por la Ruscia, n’essi nia ponsè che le Signur m’ess dè tan de scincundes. Canch’i sun piada ia me sintîi dër importanta ćiodiche i ponsâ de jì a insigné, daidé, dè sostëgn y varì. Mo i m’à intenü avisa chilò che le Signur m’aspetâ por m’insigné la crëta te ël, por imparè da sperè inće odon la 46

realté dla soferënza de tröpes families y de tröc mituns. I à imparè da speré te ći ch’an ne vëiga nia. I à intuì ći ch’al ô dì orëi bun, che n’ô nia mâ dì dé da mangé a chi che à fan o ti dè albergh a valgügn, mo suradöt fà lerch te mi cör. Da dailò ćiari de fà döt por i mituns che le Signur m’à afidé por ch’ai pois avëi na vita dignitosa, por ch’ai pois jì a scora, studié o almanco ch’ai pois se sintì pert de na sozieté che gonot y da ion ne n’ô savëi nia de chi che a n handicap o é tralascià. I à albü tröpes dificultês mo i à inće ciafè deplü scincundes. Chilò ài podü constatè che les perts plü debles é les plü nezesciaries. La miscionara ne sunsi nia iö, mo Tonia (müta down) che cun süa scëmplëza abracëia düć y ne fej degönes desfarënzies de raza, religiun y post. Ara ti ô bun a düć. Giulan Tonia. Sveta, jona de 23 agn paralisada, cun süa forza m’ára insigné da ne baudié nia. Katia che, cun süa inteliënza y sües tröpes ferides albüdes dala vita, ne s’à mai lasce jì y à trat fora döta süa forza por deventè doturia. Giulan inće a Olga, de 25 agn y por 13 agn vić sön strada, por la fiduzia y l’afeziun. Glieb à sltüt jö la maturité de gheomter cun de bugn resultać inće sc’al é gnü diagnostiché ch’al ê dër tardì tl ciorvel.Giulan inće a Simona che combat por jì sura sües ferides fora. Y giulan a dötes os umes , che cun osc coraje me fejëis capì che la vita é n combatimënt ince a cost de dé la vita. I à imparè da aprijé les cosses, n florì de sorëdl, n ciüf che crësc, la poscibilité de avëi na mëssa, giulan inće a té Geju, gran y pietus, y rich de grazia y amur.

Calfosch CURIOSITÊS

LE TËMP

La plü bela polerina haflinga

Le jenà à metü man cun n gran ferdun, mo bel tëmp. Forà y merz é inće stà de bi mëisc cun temperatöres dër desvalies, al é stè periodes dër frëides y periodes ćialdines. I podun dì che d’invern unse albü bel y nia da desparè. I mëisc d’aurì y mà é stà bi, plovü àl püch y les temperatöres é stades ćialdines. De jügn unse inće albü bel tëmp aldefora di dis dal 20 al 22, ailò él stè dër burt. Do n’aisciöda dër süta, ćialda y da tröp sorëdl unse albü n iste dër desvalì cun n messè da pücia plöia mo frëit y agost n pü’ plü ćialt.

Ala fin d’otober él gnü cherdè adalerch i zidladus de polerines haflinghes a Schluderns por valuté chi che â les plü beles. Na comisciun de esperć à valuté les carateristiches che les polerines dess avëi por ester les plü beles, al vëgn por ejëmpl ćiarè al corù, ales tlines, sciöch’ares crësc. Al pröm post s’à plazè la polerina „Reyna” dl zidladù Thomas Alfreider dl Jocer. Sambëgn che chësc é n bel travert deache n ćiaval adora tröp tëmp y sambëgn ôl inće ester na gran ligrëza y pasciun.

Thomas cun la polerina Reyna.

Calfosch Setëmber é stè n mëis scialdi bel y ćialdin. Mâ ai 17 de setëmber sunse luvà cun na contrada blancia, cun 33 cm de nëi. I ùn albü n altonn cun tröp sorëdl, tant nen n’àl mai dé i ultimi 50 agn. Tl mëis d’otober él stè plü sorëdl co de jügn, inće sce i dis d’otober é plü cörć; te paîsc àl novü jö dui iadi. I pröms de novëmber àl plovü,

mo spo él gnü indô bel y ćialt; la nëi artifiziala ne jô bëgn nia da fà. Por mez novëmber él gnü n pü’ plü frëit, mo da d’altonn unse l’inversciun termica y insciö àn sciafié cun gran stënta da daurì por Sant Ambroje n pêr de pistes. Do Sant Ambroje él gnü n pü’ plü frëit y por Nadè é les pistes stades dötes en funziun. Le tëmp ala fin dl ann é inće stè bel y nia frëit.

Insciö ciarâ fora la pista de Forceles ai 4 de dezëmber 2011.

Corvara

Corvara • Elisabeth Penazzi

Na fotografia dër interessanta de n lëgn söi Ćianacëis sura Arlara. Le lersc se despartësc te trëi plantes; dötes trëi é chersciüdes sö adöm tl medemo momënt, ares s’à nudrì di medemi elemënć y dla medema ega dla plöia. Sciöche lignan vëgn le lersc aratè di plü dürs y pesoć. Por chëstes carateristiches de resistënza y dorada tl tëmp vëgnel adorè dai zumpradus dantadöt por i tëć, por elemënć de costruziuns alaleria, pertes plü stersces, mo inće por l’isolamënt. Le lersc da chilò à na majera valüta co le lersc dla Siberia, inće ćiodì che an ti sparagna n trasport de milesc y milesc de chilometri.

Corvara Introduziun L’ann 2011 s’ à stlüt ia cun le gran ancügn che pësa söi ćes di zitadins por gauja dles manovres economiches che le guern de Mario Monti à invié ia por varentè le stat dal concurs, avisa tl ann dl aniversar di 150 agn dal’unité dla Talia. Les cutes gnarà aumentades, insciö inće le prisc dl gasöre, dl strom y dl vire da vigni dé. Döt taca adöm sciöche na morona. Ćinamai l’ICI, la cuta sön la pröma ćiasa, é indô gnüda cherdada en vita (sot al inom IMU) y ara dess gnì paiada śëgn inće sön les majuns y i tablà da munt. I gragn trapoluns che n’à nia paié les cutes ti ultims agn o nen à paié trö de manco de ći che ai ess messü, gnarà straufà chësc vëgnel altamo impormetü. Sön vigni canal dla televijiun n’àldon baian nia ater co de crisa, de dites che stlüj y de lauranć che perd le laûr. Trö miù la destudé y lì n liber. An podess se tachè na depresciun o ciafè tëma dal dagnì. Al scomenciamënt dl ann reportâ i notiziars ćiamò döt d’atres informaziuns de fać sozedüs dalunc da nos: les rebeliuns ales ditatöres ti paîsc nordafricans, le tramoroz y le dejaster nuclear tl Iapann cun les conseguënzes pesoćes por la sanité dla jënt y dl terac, la mort de Osama Bin Laden y d’a. Spo é döt rové impü plü dlungia: milesc y milesc de porsones che chirî laûr y n scomenciamënt nü é rovades a spona sön l’isola de Lampedusa, por jì inant tles citês dl nord dla Talia o dla Francia. Y al s’à desfantè ia i governs de döes personalitês che à implì tröpes plates sön i folieć: chël de Gheddafi y chël de Berlusconi. 50

Un à sotmetü por agn alalungia süa jënt cun la violënza y la ditatöra, l’ater à sotmetü por agn süa jënt cun n malgovern de compromisc y de plajëis a so tlap de sostegnidus, de programs televisifs dassënn flezi, ejëmpl de superfizialité y de püćia morala. Do avëi „godü” por 17 agn zënza mosöra y zënza control avisa sciöche i saioć, ne restâl nia ater da fà co dè les demisciuns y ćiarè de sburlé i problems dl debit publich indô n iade sön les sciables dles „piceres formies„. Śëgn él da ćiarè inant, i tëmps de varijun é lunć y al ne sarà saurì por degügn. Dessigü sunse düć cherdà a fà sacrifizi, a ćiarè deplü a ći che i spenun, inće tl pice, renunzian a ći che ne mëss nia ester y s’ acontentan cun n pü’ de manco. Inće le govern fej le medemo y va danfora cun le bun ejëmpl: anter l’ann 2023 él preodü che la Talia spenarà na bagatela de 15 miliarg de Euro por cumprè 131 fligri da vera F35!

MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ai 31.12.2011 cumpëda nosc comun na popolaziun residënta de 1.333 porsones, döes demanco co l’ann da denant. Indöt unse 668 ëres y 665 ëi, despartis sö te trëi fraziuns. La majera fraziun, sciöche numer de unitês, resta inant la fraziun da Calfosch cun 530 porsones, spo chëra da Pescosta cun avisa 500 y ala fin chëra da Corvara, che é la mëndra, cun 303 porsones. Le numer dles families residëntes é de 512. Sce an conscidra le movimënt dla popolaziun, él da dì che al é nasciü 12

Corvara de pici viadus (7 mituns y 5 mitans) y che al é mort 13 porsones (8 ëi y 5 ëres); 24 porsones é gnüdes pormez, tratan che 25 se n’é jüdes a stè demez. Chisc é i dać statistics publicà dal

Comun. Por ći che reverda dantadöt i inoms di nasciüs y di maridà, vêlel la lege 675 sön la privacy. Chël ó dì che ai é gnüs coiüs adöm ma por interessamënt dla cronista.

Nasciüs Tratan l’ann 2011 él nasciü 8 de pici viadus: - ai 21.01 - ai 16.02 - ai 02.04 - ai 26.04 - ai 06.07 - ai 12.07 - ai 13.08 - ai 31.10

Stefan Pitscheider Joel Peintner Rafael Dapunt Amelie Mazzucco Kai Crazzolara Natalie Alton Gioele Zingerle Alexa Steinmayr

de Werner y Laura Chincarini de Ewald y Janet Costamoling de Harald y Romina Granruaz de Emanuele y Melanie Delfauro de Federico y Fujita Masami de Ivan y Emmi Pezzedi de Thomas y Cinzia Germinelli de Daniel y Katia Canins

Maridà Sce al ê dandaia ćiamò gan pert dla jënt dla valada che se maridâ danter ëra, s’é aldedaincö inće chësc aspet cotan mudé y al é valch che dess n pü’ nes dè da ponsè. Dal’atra pert é le sentimënt dl amur che liëia döes porsones na cossa daldöt privata te chëra che degügn ne n’à le dërt da se mescedè ite. Tratan l’ann 2011 s’à bëgn 9 pêrs unì tl matrimone, te comun o cun le sacramënt dla Dlijia: - ai 30.04 - ai 07.05 - ai 04.06 - ai 11.06 - ai 18.06 - ai 02.09 - ai 24.09 - al 01.10 - ai 05.11

Maria Costamoling cun Rodney Brett Endres dl Australia Sonia Crazzolara cun Ivo Valentin da Badia Andrea Sigismondi cun Michela Floris dla Sardegna Michael Pescolderung cun Katja Pescollderungg da Calfosch Oliver Dapunt cun Alexandra Kostner da Calfosch Andreas Zingerle cun Arango Pardo Alejandra dla Spagna Silvia Kostner cun Michael Underwood dla California Stefano Pezzei cun Lucia D’Achille da Manfredonia Ivan Irsara cun Angela Erlacher da Al Plan 51

Corvara Morć Tl ann 2011 à nosta comunité messü tó comié da bëgn 11 compaejans, ći che é tröp por n pice paîsc sciöche le nost. Dër da incrësce él che inanter i defunć che â düć plü de 70 agn, à Chël Bël Dî orü se tó inće na uma de familia jona cun döes mitans. Le mistêr dla mort resta inant val’ tan de gran che nos umans ne sarun mai bugn da le capì, mo i podun ma l’azetè. I piun döt do fora dles mans de Chël Bel Dî: la morvëia dla vita, la belëza dla natöra, la scincunda dl amur. I messun indere inće pié do le dolur dla mort. - ai 25.01 - ai 02.02 - ai 30.03 - ai 10.05 - ai 07.06 - ai 16.06 - ai 17.08 - ai 30.08 - ai 20.09 - ai 21.11 - ai 22.12

Anna Floess vëdua Sorà de 87 agn Maria Antonietta Iori nasciüda Dagai de 77 agn Franz Costamoling de 76 agn Giuseppe Pescosta de 82 agn Francesca Piccolruaz nasciüda Compostella de 38 agn Natalino Costa de 80 agn Othmar Delazer de 77 agn Giovanni Piai de 80 agn Anna Maria Crepaz nasciüda Zuliani de 70 agn Giorgio Maria Amatori de 88 agn Francesco Dalponte de 81 agn

Recordanzes Bele ai 25 de jenà à Chël Bel Dî cherdè le pröm fora de nosta comunité: Mëda Ana dl Bel Sit é rovada ala bela eté de 87 agn cun valgamia na buna sanité. Ara é nasciüda ai 15 d’otober dl 1923 sö Büla, n pice lüch cuntra la vila da Ju a San Martin de Tor. Ara ê porchël inće conesciüda sciöche „Nane da Büla”. Ara â na só y n fre - chësc ultim é tomè Mëda Ana dl Bel Sit é stada la pröma defunta te vera. Ana â dl ann 2011. maridé Fonjo 52

da Pespach y à trat sö dui mituns y döes mitans. Tl pröm ê la familia stada en afit a Runćiadücia (Preroman), spo à so om Fonjo fat sö cun tröć sacrifizi a Preroman la Villa Sorà, olache al ti gnô dè alberch dantadöt a grups de jogn che rovâ adalerch en vacanza. Mo, cotan dan tröć d’atri, â mëda Ana bele defata albü capì che les majeres poscibilitês por suravire tl dagnì ê da chirì tla pert alta dla valada: tl turism. Feter sön sëda cun le comun da Corvara ài cumprè n tòch de grunt, olache ai s’à spo fat sö tl 1964 na picera ćiasa da sciori. Chilò cujinâ Ana y manajâ la ćiasadafüch. Laurè y sparagné é por ëra dagnora stada na devisa tlera, dessigü inće ćiodì che al ne ti é mai gnü scinché nia. Tl 2001 éra restada vëdua, mo por fortüna âra dagnora albü sü mituns y sües mitans incëria che à ćiarè de ëra ćina ala fin.

Corvara Maria Dagai é nasciüda ai 26 de setëmber dl ann 1933 a La Pli de Fodom y chersciüda sö sön n lüch da paur a Pian de Salesei. Sciöche düć inlaôta, éra inće ëra piada ia bele adora a patrun. Maria à metü man da daidé tla ćiasadafüch dl Moro de Saviner y spo plü inant tl hotel Vittoria de Cortina. Chilò âra conesciü le fascian Alfredo Iori, che fajô Ai 02 de forà à Chël sorvisc da taxi. Bel Dî cherdè te so rëgn Maria Dagai. Al ê i agn dles Olimpiades. Dl 1957 s’à i dui maridé y é jüs a vire a Digonera. Tres la dita da moler che Alfredo à metü sö, rovâle gonot inće tla Val Badia. Avisa a Corvara âl insciö sciafié da se cumprè n to’ de grunt y da se fà sö tl ann 1970 la Pension Maria. Chilò él inće nasciü i ultimi trëi de 8 mituns (3 mituns y 5 mitans). I dis de Maria ê insciö implenis fora da doman ćina da sëra. Y insciö esi stà por tröć agn: familia, ćiasa, foresć. Ara ne s’à mai sconè dales fadies y â impò dagnora la buna löna, la vëia de fà inće damat y da parè ia fistidi y dificoltês. Ćina ala fin àra albü valgamia na buna sanité. Mo i mai côa datrai daite zënza che an s’intënes. Insciö éra rovada te ospedal a Bornech cun la speranza da rové tosc indô a ćiasa a Corvara. Chël Bel Dî deperpo à orü se la tó te süa ćiasa sö al cil. Maria n’à nia podü se gode dër tröp de so daćiasa nü y de sü pici nus, mo por fortüna ti él gnü sparagné le mè. Che le Signur ti paies zoruch dötes sües bries.

Do na cörta maratia se n’è jü ai 30 de merz da nosc monn Franzl d’Vijo. Franzl é nasciü a Pescosta söl lüch de Ćiasa Blanćia ai 18 de mà dl ann 1934. Deboriada cun i fredesc Vijo y Bepi y la só Rosina âl inće ël metü man bel adora da daidé söl lüch, da jì a vardè y da laurè le ćiampoprè. Plü tert, ti mëisc da d’isté, àl Franzl de Vijo s’un é jü scomencè da fà le muradù. Fora da chësc monn tl’eté de 76 agn. por i mëisc da d’invern laorâl pro l’implant portamunt de Col Alt. Franzl à maridé Maria de Merscia. Deboriada ài fat sö la Villa Karin, na picera ćiasa te chëra che ai podô afité inće n valgönes ćiamenes a foresć. Cun les bries y i fistidi da vigni dè, ài trat sö la familia. Impormò dedô à Franzl ciafè le laûr pro le comun da Corvara, a chël che al ti é jü do cun lezitënza ćina al dé dla ponsiun. Mo inće do avëi stlüt jö chësta pert de süa vita, â Franzl dagnora impò da laûr y ê tl medemo momënt n gran sostëgn por süa familia. Al acompagnâ ion i nus a scora o ai alenamënć dl sport. Franzl é inće stè na vita pro i Stödafüch de paîsc y ćina ala fin, inće sciöche mëmber d’onur, êl brau de ester pro chësta uniun. N gran öt âl lascè indô tla vita da vigni dé y ti cörs de sü familiars, la fomena, i mituns Ingrid, Karin y Sicio, mo inće i pici nus a chi che al ti orô dër bun.

Corvara Tl’eté de 82 agn à messü tó comié da chësc monn Sepl de Gado. Sepl é nasciü sön Col ai 5 de jenà dl ann 1929. Sciöche pro vigni familia da paur âl inće ël messü daidé bele da pice insö da laurè sön le lüch. Plü tert âl ciafè le post pro i implanć portamunt. Sepl ê na porsona de uniun: al à dè so contribut pro le cor de dljia y é stè süa vita pro la uniun di Stödafüch da Corvara, denant pro i omi atifs y plü tert pro i mëmbri d’onur. Cun le passè di Ai 10 de mà à Sepl de agn é süa sanité Gado messü tó comié da chësc monn. jüda cotan zoruch ćina che la familia é tl ultimo stada sforzada da le condüje te Ćiasa de Palsa a San Martin, olache Sepl ciafâ le guern y le sostëgn che al adorâ. Chësc é stè n vare dër ri da intrames les perts. Sepl lascia indô la fomena Jule, les döes mitans Sandra y Lucia, i dui mituns Mathias y Philipp y les döes sorus Nila y Milia. I familiars à dessigü ciafè confort dala gran partezipaziun dla jënt le dé dla sopoltöra y dal ultim salüt da pert di omi di Stödafüch. Che Sepl palses tla pêsc de Dî. Na gran fola de jënt a tut pert ala santa mëssa de ressoreziun de Francesca Compostella, la fomena jona y uma de familia gnüda cherdada da Chël Bel Dî trö’massa adora, tla bela eté de 38 agn. Francesca é nasciüda a Leifers ai 6 de jügn dl ann 1973, olache ara é inće 54

chersciüda sö. Do avëi stlüt ia sü stüdi âra metü man da laurè pro n comerzialist tla cité da Balsan. Tres le laûr âra imparè a conësce le jonn Erich Piccolruaz y tl 2006, cun gran ligrëza, s’ài dit de scê tla dijia da Corvara. La bela uniun de chisc dui jogn ti à tosc scinché la vita ala pröma möta Alessia y tl 2010 ala picera Anna. Mo te chël medemo ann ti él inće gnü dè ala familia la burta noela de na maratia, che Francesca à mëtü man Por tan bel ch’al da combate ti savô da vire, à Francesca messü cun dötes sües lascè chësc monn trö’ forzes bel tl massa adora.

scomanciamënt. Na gran positivité, la speranza, l’amur por la vita y por sües mitans y le coraje che sü familiars ti dê vigni dé la daidâ soportè le dolur y les terapies. Francesca â inće na gran fede tla providënza y tl aiüt de Santa Maria y de Chël Bel Dî. Porchël periâra gonot do la varijun, mo ala fin dles oraziuns ajuntara dagnora inće che al ne dess nia gnì fat do süa orentè mo bëgn do la orentè dl Signur. Finamai ti ultimi dis de süa vita, indeblida tres deplü dala maratia, adoran parores scëmples y beles, âra scrit n raiml en onur de Santa Maria, avisa chël che é gnü scrit sön süa pilora da mort. La buna speranza che düć â do les terapies y i resultać di ejams, s’à te n iade desfantè canche an à capì che le destin de Francesca ê chël de jì n ater tru, le tru cuntra le cil, olache ara ess inće podü

Corvara indô incuntè só pere, a chël che ara ê dër liada. Le comié de Francesca da chësc monn à descedè n gran incherscimun te döta la comunité de paîsc y n sentimënt de solidarieté por n om tan jonn che resta śëgn vëdo cun döes de piceres mitans. Por fortüna âl iadedô na familia sterscia y unida che ti stà dlungia y che le dëida. Che Francesca pois palsè, confortada dala presënza de Santa Maria, y che ara ćiares jö dal cil sön sües mitans y düć sü familiars cun so bel rì. Ai 16 de jügn nes à lascè le Nino. Nino é nasciü a Ornella de Fodom ai 8 de merz dl 1931 y é chersciü sö tla stënta te na gran familia da paur da 9 mituns y na möta. Che Nino ê n möt plülere pice y debl â capì inće la maestra da scora che l’à menè por n zacotan de mëisc a fà la „cura dl’üa” a Auer. Chësc ê n program de stüde metü a jì dal ministêr dl’istruziun tratan i agn dl fascism, che se tolô a cör danter ater inće de miorè la sanité di mituns. Mo de üa, sciöche al à spo inće cuntè a ćiasa, n’âl te döt chël tëmp bëgn ma ciafè da mangé öna na pica sóra. Pordërt ess Nino dagnora albü ligrëza da laorè te urt cun ciüfs y plantes, mo valgügn d’atri â bele ponsè danfora che al foss stè miù sce al ess imparè sartù. Y insciö éra inće stada. Do avëi metü Tl chît, sciöch’al à man a La Pli de dagnora vit, s’un é jü da nos Nino Costa. Fodom, à Nino tosc messü jì

sön les störes fora por nosta valada. A Badia pro le Dariz âl laorè dî da arjignè ca les trohtes dla musiga. A Corvara âl laorè pro Fridl Sartù. Chilò âl inće imparè a conësce Rita dl Mone che al à spo maridé y che ti à scinché na möta. Tla ćiasa Pasciantadù à Nino insciö podü mëte man da ti jì do a süa pasciun di ciüfs, da somenè y da sentè n gröm de beles plantes desvalies. Al â inće na gran ligrëza da arcuncè ia la lëgna. Mo la maratia di edli, che al â bele ciafè scialdi da jonn y che n’é gnanca aldedaincö ćiamò dër conesciüda, ti é jüda bel plan do y ti à tut dé por dé la löm. Gnanca n dotur da Roma che al conesciô bun n’à sciafié da le daidé. Ala fin odô Nino ma plü les ambries. Porimpò êl dagnora na porsona dala buna löna, saurida y che fajô ion conferta cun la jënt. Canche al é spo rové te ospedal da Bornech, se l’à Chël Bel Dî cherdè te só rëgn de löm y de lominus. Al lascia zoruch la fomena Rita y la möta Caterina. i 17 de agost unse messü tó comié da Othmar Delazer. Othmar é nasciü a Bornech ai 5 de mà dl 1934. Do avëi stlüt jö les scores d’oblianza él passè al Istitut por le Comerz a Maran y é jü ite tl monn dl laûr pro la dita Grohe da Bornech, olache al é restè por 3 agn. Te Ai 17 d’agost s’à chël tëmp à destodé ia la vita de Othmar Delazer. Othmar inće conesciü süa 55

Corvara fomena Helma. Tl 1957 él gnü tut sö pro la Cassa dl Sparagn, denant a Bornech, spo tla Val de Puster ćina che al é gnü spostè tl 1962 a Pedraces. L’ann 1965 s’âl maridé y rovâ a ćiasa ma plü por le fin dl’edema. N ann do ti él gnü surandè l’inćiaria da responsabl de portina a Corvara. Al s’â insciö trasferì cun süa familia te nosc paîsc, olache al s’â atira ćiafè ite bun. Le laûr ti dê ligrëza y sodesfaziun. Do avëi ciafè da cumprè n tòch de terac âl podü se fà sö na picera ćiasa. Canche Othmar é jü en ponsiun, âl orü scomencè n’ativité nöia: al à metü sö na botëga di vins y duciaries che al à condüt inant por 20 agn cun pasciun y serieté. Al ti savô bel da aconsié la jënt. Da jonn él dagnora stè na porsona dër sportiva che śogâ al palè, jô tröp a nodè y cun i jadins. Öna de sües gran pasciuns é inće stada chëra de jì a corëć che le condujô fora tla natöra, amesa i crëps. Insciö jôl inće ion a fonguns y a pié pësc. Mo süa plü gran ligrëza, a pêr dla filatelia, é zënzater stada chëra da tignì bel incër ćiasa, de sié le pre y curé plantes y ciüfs. Othmar se n’é jü te ospedal da Bornech, tignì sö dal amur de süa fomena y dles mitans Karin y Irmi. Che al palses tla pêsc de Dî.

jogn che chirî na störa, s’à inće Giuvani trasferì ti Paîsc Todësc, olache al é restè por 17 agn. A Stuttgart él gnü tut sö pro la Bosch, la gran dita da foradures. Te chël tëmp âl imparè a conësce la jona Marie che al à tut sciöche fomena l’ann 1960 tla picera dlijia da Col. Zoruch tl forest, ài daurì deboriada na dlacinaria ćina che al ti é gnü pité l’ocajiun Giuvani dl Gran Fanes da cumprè n tòch de grunt a é gnü cherdé ia da Chël Bel Dî tl eté de 80 Pescosta. Cun agn. sacrifizi ài fat sö na ćiasa da sciori, le Gran Fanes, y à trat sö na familia da trëi mituns Manuela, Albert y Barbara. I recordun Giuvani sciöche na porsona dër dala buna löna che chirî la compagnia. Feter mai ne se jomâl ia da ćiantè y da sonè i orghi. Gran amur ti àl portè inće ala natöra, al jì sö por munt d’isté y al jì coi schi d’invern. Chël Bel Dî à cherdè a sè Giuvani tl’eté de 80 agn.

Cun le bel sonn di orghi da botuns che ringhinî tl chît dla dlijia, à nosta comunité saludé por l’ultim iade Giuvani dl Gran Fanes. Giuvani é nasciü a Col Santa Lizia ai 27 de jügn dl ann 1931. Chilò àl metü man da imparè l’ert da tistler che l’à spo condüt a laurè a Al Plan, olach’al é stè por bëgn 10 agn. L’recort de chi agn ligri dla jonëza âl dagnora portè tl cör y inće ćiamò datrai tla cadënza de so lingaz da vigni dé. Sciöche de plü

Ai 20 de setëmber, al’eté de 70 agn, se n’è jüda da nosta comunité la Mimi che é nasciüda ai 21 d’aurì dl 1941 a Bornech. Tl’eté de 4 agn éra rovada a Pedraces, olache la familia de Pire de Nazio l’à tuta sö y chersciüda sö sciöche sce ara foss stada süa fia. Do la scora àra metü man da laurè tl Garnì Fontana dla Ghita. Chilò à Mimi conesciü Eduard dl Tlomper che é spo inće deventè so om. Chësta é

Corvara stada öna dles prömes mësses da noza zelebrades tla dlijia nöia de nosc paîsc. Tla Villa Ortensia a Pescosta, olache ai afitâ ćiamenes a sciori, él gnü docà na familia de trëi mitans y dui mituns. Al vëgn dit che la uma é le pilaster dla familia, mo al sozed inće datrai che le pilaster n’é nia sterch assà y fej fadia da soportè les dificoltês y le vire da vigni Che le Signur ti dé. Al vëgn scinches la pêsc ala Mimi, morta ai 20 de insciö chirì setëmber. d’atri trus por sciampè dala realté y cun l’ilujiun da nen rové fora. Mo le pëis vëgn tres maiù y insciö inće la meseria dl’anima. Porimpò cun gran amur y tröpa paziënza ti é i familiars stà dlungia por tröc agn ćina ala fin. N dé da doman à le cör dla Mimi lascè da bate. Chël Bel Dî, che mosöra döt atramënter co nos porsones, ti arà dessigü arjigné inće a d’ëra n bel post te paraîsc y ti scincarà chëra pêsc y chëres ligrëzes che ara n’à nia podü avëi sön chësc monn. Ai 21 de novëmber se n’é jü tl’eté de 88 agn Giorgio Amatori. La comunité da Corvara le recorda por ester gnü adalerch dan passa 30 agn cun süa fomena, la doturia Borgogelli, por daurì na apoteca. Datrai êl instës do banch ite a sorvì la jënt. Mo danfora l’unse en mënt por süa presënza sö da d’altè tratan les funziuns de dlijia, dantadöt chëres

zelebrades da Siur Angel Complojer, de chël che al ê deventè bun amich y compagn. Giorgio ê na porsona de gran fede, che liô les letöres, partî fora la comuniun y ćiantâ danfora, canche al n’ê debojëgn. Tl 2010 él restè vëdo, ći che l’à dër fat patì. Periun śëgn che le Signur ti paies zoruch dötes les bries che al à ofrì sö tles santes mësses en so Ai 21 de novëmber é onur y a bëgn gnü tut sö tles mans de Dî Giorgio Amatori. di fedei. En la Vëia de Nadè, te n domisdé frëit y da vënt, unse acompagné sön so ultim iade te cortina Franzl de Tarejia. Öna dles plü beles festes dl ann che recorda la nasciüda de Gejù nosc Salvatur, restarà śëgn codî tl recort de na familia sciöche l’aniversar plëgn de tristëza y de incherscimun dla mort de na porsona amada. Franzl é nasciü a Pescosta te öna dles püćes ćiases vedles ćiamò restades, dlungia le Hotel Sassongher, ai 12 de novëmber Franzl de Tarejia à dl ann 1930. stlüt jö la morona lungia di defunć de Gragn é sta chësc ann. i sacrifizi che süa uma Tarejia da La Lega à fat por se trà sö 57

Corvara chësc pice möt, por le vistì y por ti dè val’da mangé. Da vigni sajun se l’tolôra para por jì ia en Gherdëna sura Frara ia a vëne üs. Bele da pice insö â pice Franzl messü jì a vardè les ćioures y por n zacotan de agn él inće jü fora en Puster, olache al dormî y daidâ söl lüch pro n paur madër por podëi jì a scora. Dedô âl tosc messü mëte man da jì a laurè. N püch al iade, cun i früć de sües fadies, s’âl fat sö süa ćiasa decà da Büja da Murin, ćiavan le grunt instës cun picl y badì. Te chëra ćiasa âl metü man da afité inće val’ćiamena ai foresć. Al à maridé Erna Crepaz dl Tlomper che ti à scinché dui mituns, Herbert y Alfred. Franzl à fat por n valgügn agn le sorvisc da taxi por condüje incërch sciori mo inće jënt dl post. Dedô àl laurè pro le Comun ćina che al à spo metü man da se dè jö deplëgn cun i sciori te so Garni Margit. Te süa vita à Franzl inće fat tröp por la comunité de paîsc: al à dè n gran contribut tles uniuns sciöche pro i Stödafüch, de chi che al ê deventè mëmber d’onur, y pro le cor de dlijia da Corvara. Al ê na porsona che â ion la compagnia y la buna löna. Da jonn s’incuntâl ion cun i compagns por jì deboriada fora por les ostaries a ćiantè, sonè y a fà vila. De novëmber de chëst ann s’âl amarè y le dé de so compliann él gnü condüt te ospedal a Bornech, olache al é gnü operè dui iadi y olache al à messü restè cin’ edemes denant co s’un jì de fin da chësc monn, ai 22 de dezëmber. Chël Bel Dî l’à dessigü tut sö cun ligrëza te so rëgn, olache al po śëgn gode dla pêsc y dla löm eterna.

Gnissant Gnissant é le tëmp dl chît por perié por nüsc defunć. Le tëmp por recordè i dis passà, mo inće por se fà n pinsier ala mort, a chëra che degügn de nos ne ti sciampa. Le tëmp por infornì les fosses. Gnissant é le tëmp dla tristëza. Tristëza fej inće gnì sö le fat che chësc tëmp vëgn sfruté por arobè tles cortines intoronn composiziuns y gherlandes metüdes sön les fosses – por fortüna nia ćiamò tan chilò da nos, mobëgn tles majeres citês de nosta Provinzia. An mëss dì che la comunité da Corvara tëgn dër vi le recort a sü defunć, dantadöt tl abelimënt dles fosses. Da laldè é inće la gran presënza de jënt che tol dagnora pert ales sopoltöres, tan bëgn de jënt plü jona co de chëra atempada, scëmpla o n pü’ plü ala ingrana. Gnissant é le tëmp dl incherscimun. Mo al é inće val’de bel te chësta recorënza: al é le tëmp por i vis da jì a ciafè i morć y al é le tëmp por i vis da incuntè i vis. La dlijia y la cortina se implenësc de jënt y parënć che vir demez dal paîsc, cotanć é inće chi che an ne vëiga zënza feter mai. Na ocajiun por se saludé, por damanè sciöche ara va y datrai por lié indô adöm conoscënzes da plüdadî.

Corvara

Tan bel che les fosses vĂŤgn infornides sĂś da Gnissant.

Corvara FORA DL’AMINISTRAZIUN DE COMUN Le pröm ann de aministraziun Cun la publicaziun dla pröma „Plata de Comun” y cun la sentada dla junta cun i zitadins ai 9 de novëmber, él gnü trat na rissa sot al pröm ann dl’aministraziun nöia. Le bilanz é zënzater positif: al é gnü laurè cun motivaziun, portan inant ći che ê bele dan man y invian ia cotan de proieć nüs. Tröpa paziënza à messü avëi la jënt da Pescosta cun la recostruziun dl punt che ne stô oramai nia plü ite

La realisaziun dl punt da Pescosta à costè scioldi, nerf y paziënza. Mo almanco é śëgn le punt al sigü.

tles normes de segurëza atuales. I laûrs à metü man ai pröms de setëmber y s’à portè inant ćina al scomenciamënt dla sajun da d’invern. An ess podü i stlü ia cotan denant sce inće la Telecom ess colaurè y ne s’ess nia fat aspetè tan dî. Por colié le raiun artejanal, che vëgn vigni ann plü movimentè, él spo inće gnü realisé n marciapîsc dlungia stradun ite. Na novité reverda inće le paiamënt dla conzesciun dles fosses y dl mantignimënt dla cortina. Al é chësta na delibera dla junta comunala che va zoruch al ann 2006, mo che é impormò śëgn jüda en forza. Te tröć d’atri comuns mëss i zitadins bele da agn paié por les fosses, porchël se aspetân sambëgn inće val’ reaziuns nia massa plajores. Mo insciö ne éra por fortüna nia stada, śëgn che la jënt à capì ite la nezescité de tó chësta dezijiun. N argomënt dër zite é la mobilité. Chilò él gnü ponsè da cumprè aparać radar por mosoré le numer di auti che passa y se archita te nosc paîsc. Cun la

Indô n iade é Raimund y Silvano gnüs cherdà a ćiavè na fossa. Da chësc ann inant messunse inće paié por la conzesciun dles fosses y por le mantignimënt dles cortines.

Corvara recoiüda de chisc dać sarâl meso da laorè fora n conzet de mobilité aladô. Tratan la sajun da d’isté él spo gnü metü a jì tla plaza da parchè de Boà le medem model de paiamënt sciöche tratan l’invern. Por ći che reverda les vasches dal’ega da bëre gnarâl tut provedimënć por che ares vëgnes assigades ite y sconades sciöche al toca. Finalmënter él gnü ponsè a chëres porsones che à n handicap y che n’é nia bunes da rové tles alzades plü alalt dles infrastrotöres de comun. Tambëgn tla ćiasa dles uniuns da Calfosch co tl frabicat dl comun da Corvara gnarâl porchël arjigné n lift. Por la ligrëza dl scior, mo avisa tan inće por chëra dla jënt dl post, él gnü ponsè al abelimënt dles entrades di paîsc cun de beles composiziuns floreales y blasuns de comun. Deboriada cun l’ofize di parcs

dla Provinzia él gnü metü sö les tofles Unesco. Por tachè fora les informaziuns generales y dl’Assoziaziun turistica él gnü arjigné ot tofles nöies. Raiun WIFI Da agost incà ciàfon te nosc comun inće l’internet WLAN publich y chësc bëgn te dui posć: sön plaza de comun y sön plaza dl Assoziaziun turistica. Por mirit de chësc sorvisc, ponsè dantadöt por i jogn y por i foresć, él la poscibilité da se registré online tres n sms che ti vëgn menè al anuzadù por se loghè ite. Le comun n’à te chësc caje degöna oblianza de respet dla lege dla privac y/o dl arichif di dać che é compit y responsabilité de n provider estern. Dessigü na soluziun interessanta.

Le bëgnodü cun le blasun de comun realisé sön l’entrada de paîsc.

Corvara Le sorvisc „nightliner” Nia püch stöp à trat sö l’iniziativa dl assessur Daniel Alfreider de mëte sö n sorvisc de trasport che vëgnes anuzè dantadöt dai jogn por se spostè la sabeda de nöt da n paîsc al ater dla Val Badia ćina a Bornech. Le „nightliner” é n pröm vare cuntra na mobilité de trasport publich, na poscibilité comota che costa püch y che pîta dessigü inće segurëza sön strada. Do tröpes discusciuns inanter les aministraziuns comunales, la Comunité Comprensoriala y le Sorvisc ai Jogn y do avëi valuté tambëgn i aspeć positifs co chi negatifs éson pià ia cun le proiet. Tröć jogn l’à bele porvè fora. L’eté mesana é inanter i 17 y i 25 agn. Valgügn s’à tut à dì che chësc é ma n invit por i jogn da jì a bëre, d’atri che an indeblësc insciö ćiamò deplü l’economia di locai serai chilò da nos. Mo i jogn à dagnora chirì le devertimënt y sce chësc ne ti vëgn nia pité söl post, spo vai mefo a s’al chirì foradecà. Miù él bëgn sce ai va cun le bus co cun i auti privać. Y sce an conscidra ćiamò n ater aspet, podess rodunt le „nighliner” ester inće na sbürla por descedè la fantasia di eserzënć da mëte a jì por i jogn novitês y serades plü interessantes chilò da nos. Ann dl volontariat 2011: l’aministraziun comunala dij „giulan” En gaujiun dl „ann dl volontariat” à inće le Comun da Corvara, sciöche tröć comuns de Südtirol, orü mëte a jì na picera festa en onur de dötes chëres porsones che se dà jö cun le volontariat 62

a bëgn dla comunité. En domënia ai 4 de dezëmber 2011 éra spo stada tan inant. Damperfora él gnü rengrazié y perié Chël Bel Dî tres na santa mëssa zelebrada da Siur Andreas Perathoner y abelida dal cor de dlijia da Corvara. La gran presënza dla jënt à desmostrè che le volontariat é por fortüna ćiamò dër vi te nostes comunitês y che al ciafa sostëgn da tröpes perts. Tres les beles parores dl’assessuria comunala Nadja Alfreider, che fej instëssa pert dla Müjiga Calfosch-Corvara, él gnü sotlinié l’importanza y la valüta dl volontariat, dantadöt aldedaincö che i viun te na sozieté moderna, olache consumism y materialism vëgn gonot scrić gran. „Al n’é nia saurì da descrì le volontariat, ćiodiche le volontariat à n gröm de espresciuns che va dal amur al proscim, ala solidarieté por i bojëgns di plü debli, al’identité de na popolaziun ćina al ejëmpl che ti vëgn dè ales generaziuns plü jones. Mo dantadöt é le volontariat n arichimënt dla porsona instëssa, che ti trasmët armonia ales uniuns y n gran valur uman!” La festa é spo jüda inant cun n pice danmisdé de aurela cörta metü a jì tl Salf F.A. Rottonara, olache le grup musical de Mareo „Da piz a ćiantun” à sonè y ćiantè por dötes les 25 uniuns y sü volontars. Parores de rengraziamënt é gnüdes inće dal ombolt Robert Rottonara, porsona che aprijëia da dagnora le laûr dl volontariat. L’ombolt à metü l’azënt inće sön l’importanza dl sostëgn finanziar ales uniuns da pert dl’aministraziun comunala. An po dì che la festa é dër garatada y che al é tl comun da Corvara ćiamò

Corvara

Volontariat é inće jì a daidé na uniun por fà plü bela na defilada da d’isté, avisa sciöche chisc pici söl retrat.

tröpa vëia da se mëte a desposiziun dl proscimo, da porvè da tignì adöm y da orëi tignì sö les tradiziuns y les usanzes. Ći che é n sëgn dër positif y na buna audanza por le dagnì. Relaziun sura nosc Comun Tla sentada dl Consëi de Comun di 27 de jügn à le dr. Klaus Vanzi portè dant na relaziun dër interessanta sura nosc comun che reverda dantadöt les cutes y les spëises, mosorades inće tl pëis che ares à albü por i zitadins ti ultims 5 agn. Danfora él da dì che le confrunt de nosc comun cun i atri n’é nia dagnora realistich, ćiodì che al é n comun che à na presënza turistica dër sterscia y n numer de abitanć plülere bas. Zënza jì plü sot tles zifres él gnü fora

che ti ultims agn é l’indebitamënt dl Comun da Corvara jü zoruch. Le comun à n livel d’economia scialdi alt y porchël àl inće na gran autonomia finanziara; chël ó dì che al é valgamia tröpes entrades da podëi destiné ales spëises. Tla proporziun paia vigni zitadin deplü co te d’atri comuns, mo da süa pert él inće le Comun che spënn deplü por vigni zitadin. Avisa chësc é gaujè dal fat che al é n numer de zitadins bas, le cost di sorvisc vëgn a chësta moda despartì sö ma sön i zirca 1.300 abitanć y nia sön düć chi che anuzëia realmënter chisc sorvisc. Invers a d’atri comuns unse deplü dependënć de comun (1 vigni 80 zitadins), mo dal’atra pert vëgnel inće sparagné ćiodì che nüsc lauranć sa da pié te vigni sort de laûrs, sciöche por ejëmpl ći che reverda l’eletrizité y l’iluminaziun. 63

Corvara Chëstes é dötes zifres che po se ralegrè o inće nia, nen vara pö ala fin dagnora de nosc tacuin. Nanter ater s’él pö bele gnü dit danfora dala sentada dla junta cun la popolaziun che cun l’adejiun dl comun al consorz y ala dita de gestiun dla Sarenara Tobl, jüda en forza al de jenà dl 2012, podess le prisc dles eghes pazes crësce inće deplü co le dopl! Prigo d’emigraziun tl Comun da Corvara Ai 22 de merz él gnü publiché tl foliet „Dolomiten” na noela scialdi da sprigoré, mo che corespogn dessigü intant ala verité. Sön na cherta de Südtirol él gnü portè ite i 23 comuns, olache al é prigo de na emigraziun di zitadins. Nanter chisc él inće chël da Corvara. Esperć é gnüs cherdà ite a chirì soluziuns y te de plü posć él gnü metü sö zëntri de consulënza, pro chi che i aministradus di comuns po jì a tó informaziuns. La maiù pert de chi che s’un va fora de comun é jogn y ëres. Les gaujes é desvalies. Te n valgügn comuns mànćel posć de laûr, te d’atri, sciöche tl nost, é i cosć de na abitaziun trö massa alć por n scëmpl laurant.

gnü tut la dezijiun da sburlé les lîtes de fraziun al’aisciüda do, plü avisa ai 27 de merz dl 2011. Fraziun da Corvara Le numer di zitadins cun dërt de lîta ê de 256. 144 de chisc (l’56,25%) à dè jö süa usc. Te n secundo momënt él gnü metü adöm chësc consëi: - Carlo Erlacher capofraziun - Klaus Costner aconsiadù - Dieter Niederkofler aconsiadù - Daniel Steinmayr aconsiadù - Iwan Costamoling aconsiadù

Fraziuns da Pescosta y Corvara Por ne pesè nia demassa sön i zitadins gnüs cherdà a lité da d’altonn dl 2010 bëgn dui iadi por le consëi de comun y inće ćiamò por le consëi de cöra, él

Maria dla Nanele à dër dè jö süa usc pro les lîtes dla fraziun da Corvara.

Corvara Fraziun da Pescosta Le numer di zitadins cun dërt de lîta ê de 373. 250 de chisc (l’67,02%) à dè jö süa usc. Te n secundo momënt él gnü metü adöm chësc consëi: - Gunther Alfreider capofraziun - Paolo Agreiter aconsiadù - Christian Costabiei aconsiadù - Helmut Thaler aconsiadù - Raimund Alfreider aconsiadù Fora dl’aministraziun ordinara dla Fraziun da Pescosta él en chësc ann finalmënter gnü tut na deziujiun che an sburlâ bele di agn: chëra de trà jö la vedla baraca tl pinëi, adorada dantadöt tratan les festes da d’isté. Les spëises dl’infrastrotöra nöia che sarà arjignada por le proscim isté, gnarà surantutes da intrames les

Na odlada a nosc paîsc sura la si nöia de fraziun (19 de novëmber).

Do tröć agn à la ütia te pinëi rové so sorvisc. En chësc ann éra gnüda trata jö.

Corvara fraziuns y dal comun, vëgn pö la ütia anuzada da dötes les uniuns dl paîsc. Da La Lega fina sura le crist àn spo lascè fà na si de lëgn, do che i ofizi provinziai competënć por la segurëza â detlarè che al ê debojëgn da mëte al sigü dales peres les ćiases dessot. FRABICHÉ Y TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES Plaza de dlijia y garage „Parking dlijia” Bele ti agn zoruch â le consëi d’aministraziun dla cöra ponsè a na revalutaziun dla plaza de dlijia. Giulan al interessamënt de Othmar Costabiei, dailò surastant dl medemo consëi y inće mëmber de comun, él gnü tut en conscidraziun da sfruté la lerch sot tera ite por la costruziun de n garasc. Por le pröm iade à la dlijia y le comun metü adöm sües forzes por portè inant na cossa a bëgn dla comunité. Sön le tru dla realisaziun él stè tröpes dificoltês, dantadöt por la pert iuridica che reverda la proprieté di terać. An à messü tó sö contat cun la Diozeja da Balsan-Pursenù y spo fà n stüde de fatibilié cun previjiuns dles spëises. Dedô êl debojëgn de chirì privać che ess cumprè i posć da parchè. I 18 interessà à costituì na sozieté denominada „Parking Dlijia”. Canche Othmar é spo gnü a manćé s’à i laûrs intardié, mo cun la lîta dl presidënt nü, Oscar Alfreider, é la proietaziun indô jüda inant. Sot ala proietaziun di arch. Hermann y Emanuel Kostner à la dita Gasser Paul 66

Gmbh metü man cun i laûrs atira do Pasca. I 70 posć da parchè é despartis sö te döes alzades y é bele düć venüs (la cumpra ê sambëgn resservada ai residënć). Por la revalutaziun dla plaza él gnü scrit fora n concurs, davagné dal arch. Christian Agreiter. Baldi s’à chësc trat zoruch y do nia püćes dificoltês é la proietaziun dla plaza spo passada tles mans dl arch. Hugo Kostner. Al ćiararà da ti dè lerch al’entrada de dlijia, valorisan la plaza aladô de so stil particolar. I pröms laûrs é jüs inant valgamia a slöm, inće sce n cantier amesa paîsc comporta tratan na sajun da d’isté dagnora val’problems de viabilité y de vera por les ćiases dlungia. Da dì él inće che la gran gru dla dita Gasser à „abelì” le paîsc inće cotan de edemes do, olache al ne foss nia plü stè debojëgn! Por la plaza él gran interès inće da pert dla popolaziun che spera sambëgn che l’architët tëgnes cunt de tröc aspeć y nia ma dl’imposiziun de só stil, sciöche i architëć fej dër ion aldedaincö. Chësc foss dër sciode, deache la plaza dess ester funzionala, mo dess inće ester n punt de incuntada por düć, olache an se tëgn sö ion y olache al dess savëi bel. Na cossa é sigöda: canche la plaza

Corvara é rovada ne sarâl nia plü meso da jì zoruch! De pici y de majeri laûrs é indô gnüs realisà n pü fora por döt le comun. Insciö él por ejëmpel gnü ingrandì la sóra fossenara dal penzinn che é restada te nosc comun da Corvara. Deplü é stà i ampliamënć cuantitatifs y cualitatifs che é gnüs fać tratan l’ann, insciö pro la Ütia de Punta Trieste, pro le Monti Pallidi, pro l’Arkadia y le Weberhof. Sot la plaza dan le Garnì Tofana él gnü fat n garage. De gran laûrs é gnüs fać inće pro le Hotel Col Alt. Sot Plaza él gnü scomencè cun la costruziun de na abitaziun y sura les garasc de Graves él gnü realisé n zacotan de abitaziuns convenzionades. Inće ite en Pre de Surega éson jüs inant cun la realisaziun de na zona residenziala, n complès de bëgn 6 ćiases, tratan che sö Merscia él gnü realisé n garasc por mëte jö les mascinns da paur y dlungia la Ütia na secunda ćiasa privata. Inće tl Villaggio Alpino Tridentina à la Provinzia da Balsan invié ia n valgügn laûrs. Plü co ater nen jôra dla segurëza di automobilisć che passâ te chël raiun: al é gnü taié fora i lëgns y i barantli daite

Tl Pre de Sureghes él jü inant la realisaziun de na zona residenziala.

Corvara

N retrat dl Villaggio Alpino Tridentina fat jö da Crëp de Sela.

dala rëi de limitaziun, che fajô ambria sön l’asfalt. Tl medemo momënt él inće gnü baratè fora döes costruziuns. La maiù pert dles ćiases de lëgn che é dailò é gnüdes condütes da Cortina ca, do la fin dles Olimpiades dl ann 1956. FORA DLES SCOLES Scolina L’ann de scolina 2011/12 à metü man ai 12 de setëmber cun n numer de 41 mituns y mitans scrić ite. De chisc él indöt ma un n möt dl ann 2005, 10 dl ann 2006, 14 dl ann 2007, 13 dl ann 2008 y 3 dl ann 2009. Te scolina laôra Profunser Tanya da Corvara, Canins Martina da San Ćiascian, Frenes Irma, Valentini Martina, Tavella Iris y Ciola Iris - dötes da La Ila. Na novité é gnüda a s’al dè bele ala fin de merz dl ann 2011, canche al é gnü metü a jì n pice conzert da pert di mituns y dles mitans che piâ ia a scora l’ann do. Tratan döt l’ann s’à i fantolins dër porvè da sonè cun stromënć a percusciun y ê ćinamai bugn da sonè do 68

n ritm cun l’aiüt de na notaziun speziala fata aposta por ëi. Le conzert à albü n gran suzès y i mituns y les mitans ê contënć d’avëi podü mostrè sö sò savëi! Tres da d’aisciöda él gnü fistidié por mëte a jì na festa por i geniturs. I mituns y les mitans à instësc podü la organisé y chirì fora ći che ai orô lascè odëi: al é gnü ćiantè, fat de pici bai y ala fin na defilada, olache i mituns y les mitans à podü se vistì sö. Chësta festa ti à dassënn plajü ai geniturs y ai familiars gnüs a ćiarè pro. N gran arichimënt é stè tl scomenciamënt dl ann 2011/2012 la presënza de Iris Ciola, che vëgn por dui dis al’edema a insigné todësch. Ëra rajona döt le dé ma te chësc lingaz y fej tl medemo momënt ativitês spezifiches por promöie le todësch cun i mituns y les mitans che pëia ia a scora n ater ann. Tosc àn bele conesciü fora na majera comprenjun dl lingaz y n aprofondimënt dl lessich. Por chësc ann s’à les scolines ladines metü dant sciöche travert chël de „renforzè i mituns por la vita”. I mituns dess se sintì pert ativa dla picera comunité che vëgn a se formè te scolina. Porchël ti vëgnel inće pité da fà de plü esperiënzes te ćiamps desvalis: ai à la poscibilité da chirì fora te ći local, tan dî y cun chi che ai ó śoghé. Mo nia ma chësc. Cun la supervijiun dl personal pedagogich, poi se fà fora danter ëi les regoles che mëss gnì tignides ite te vigni local y manajè ći che röia ite te local, a na manira che ai pois vire te n pice monn fat sö da d’ëi instësc. Chësta forma de laûr, olache n möt vëgn aratè feter sciöche n pice adult, à inom „partezipaziun” y dess daidé i mituns da deventè autonoms, da se sintì responsabli, da portè ite te n grup minunghes, da se

Corvara baié fora y da se sintì insciö plü stersc. De novëmber él spo gnü fat la festa de San Martin. Sön paiun él gnü ćiantè n valgünes ćianties y jobelnè n pice teater y fat n jüch cun i dëić. Manćé ne podô sambëgn gnanca San Micurà che é gnü ai 6 de dezëmber te scolina. Vigni möt à fat sö na ćiasa cun fazorì y deplü materiai y te vigni ćiasa él spo gnü San Micurà adöm a sò angel por portè sües scincundes. Ai pici ti à chësc salpü dër val’de bel ćiodì che vigni laûr é gnü aprijé y inće laldè da San Micurà. Tratan l’Advënt él gnü chirì le tëmp por arjigné ca i cörs a Gejù. Vigni dé s’à düć incuntè te porte por impié deboriada la gherlanda, por ti ćiarè ales piceres renunzies che an ess podü fà y por ascutè sö la storia de na biscia sön le trù da jì da Chël Pice Bambin.

San Micurà é gnü te scolina y à partì fora les scincundes tles ćiases de fazorì.

Scola Elementara Tratan l’ann él indô gnü metü a jì deplü proieć sciöche integraziun al insegnamënt. Les novitês ti plej dër ai scolars y ai impara por la vita. Sciöche vigni ann él indô gnü invié ia n proiet de solidarieté: al é gnü trat ite scioldi por i „Schmetterlingskinder”(mi tuns cun la pel dër zitia y che fej porchël na vita dër stentada). La jona Anna à cuntè sö de chësta maratia y i mituns ê dër contënć da podëi daidé almanco n püch. Ai à podü odëi che al é porsones che stà mal, mo che é impò contëntes. Dal „dé dla nëi” à i mituns podü fà n bel rait cun la liösa, n sport che vëgn pratiché püch te nosc paîsc y porchël dër interessant. Da carlascè é düć i mituns gnüs mascherà a scora. Na paura de Puster ti à mostrè ai scolars de terza ći che an po fà cun le lat, al é inće gnü fat smalz te scora. N paur dai poms ti à cuntè ai scolars de cuarta döt sura i poms y ti à inće mostrè n gröm de sortes de poms. Dër plajü à le proiet de movimënt cun Sepp Marmsoler; i scolars à imparè da d’adorè n gröm de injins dl zircus, da mostrè süa creativité, da fà n gröm de acrobazies, da scombate la tëma, da deventè plü stersc y da avëi crëta te sè instësc. Ala fin dl’edema à i scolars ćiamò podü mostrè dan da n gröm de jënt tl gran salf dles manifestaziuns ći che ai à imparè. Scomparin Ermes da Balsan é gnü a ti insigné ai mituns da śoghè a minibasket. Ai 17 de mà él stè la jita: i scolars de pröma y secunda é jüs a Vandoies a ti ćiarè al museum dla lana y i gragn é jüs a Balsan a vijité la sënta di Stödafüch. De jügn él ćiamò stè la festa di lëgns. I scolars de cuinta é jüs a vijité le comun. Ai 16 de jügn s’à rovè la scora y düć i scolars é passà y à spo podü se gode les vacanzes. 69

Corvara

Carlascè te scola.

I eserzizi d’ecuiliber y de acrobazies imparà dai scolars tl proiet de movimënt cun Sepp Marmsoler ti é gnüs portà dant ara jënt tl salf dles manifestaziuns.

Corvara Ann de scola 2011/2012 La scora à metü man ai 12 de setëmber. A Corvara él 68 scolars, 6 de plü co l’ann passè. Te pröma él 18 scolars, te secunda 14, te terza 15, te cuarta 8 y te cuinta 13. I scolars che frecuentëia la scora elementara da Corvara vëgn da de plü paîsc: 38 scolars é da Corvara, 15 scolars é da Colfosch, 11 scolars vëgn da Fodom fora, 3 dal Comun de Badia y öna na scolara dal Ju de Frara. Tres deplü scolars vëgn da Fodom fora, dantadöt por imparè le lingaz todësch te scora. I insegnanć tla scora da Corvara é: Terza Milio, Crazzolara Annemarie, Dejaco Martina, Winkler Judith, Mitterrutzner Herta, Oberbacher Elisabeth, Moling Veronica, Flatscher Heidi, Vittur Michaela, Clara Sara y Pezzei Maria. Da d’altonn él gnü fat na spazirada do le

tru di artisć ite a San Ćiascian a ti ćiarè al museum „ursus ladinicus”. De otober à la scora metü a jì na proa d’evacuaziun cun i Stödafüch, la Crusc Blanćia y le polizist de Comun. Deache al é stè tan n bel altonn à i scolars podü depënje i mürs de scora. Śëgn ćiara fora la scora propi bel! San Micurà se recorda vigni ann da gnì a ćiafè i scolars. Y canche al é prësc Nadè se conforta scolars y insegnanć ales vacanzes. Ći morvöia le monn dles ês! N dé denanco la scora se rovass à le maester Milio Terza ćiamò orü ti fà na scincunda a düć chi scolars che â interès da savëi val’deplü sura le monn dles ês. Ai 15 de jügn dales sis da sëra s’à düć incuntè dan ćiasa dla scora por se vistì aladô y por jì ia

Tröć scolars y inće n valgügn geniturs à tut sö le invit dl maester Milio de jì a ti ćiarè ales ês.

Corvara dlungia rü, olache le maester à só pighêr. Chilò él gnü splighé avisa sciöche les ês se comporta y tan de iadi che ares mëss jorè fora alaleria por fà chë buna mîl tan ducia. L’interès é stè da odëi dales tröpes domandes che ti é gnüdes fates al maester Milio. FORA DLA CÖRA Consëi de Cöra y Consëi d’Aministraziun dla Cöra Al é bele gnü dit plü iadi che le Consëi de Cöra n’é sciöche grup nia plü da ponsè demez tl’organisaziun dles festes y dles recorënzes de dlijia. Inće chëst ann à l’consëi albü tröp da laûr y da fistidié, inće sce al n’é nia stè val’de particolar che s’ess damanè n impëgn plü sterch. An po’ dì che al é bele gnü ponsè cotan

ala festa di 50 agn dala consacraziun de nosta dlijia al Sacher Cör de Gejù, che gnarà metüda a jì tl ann 2012 y che sarà dessigü un di majeri apuntamënć dla comunité cristiana de nosc paîsc. Ia por l’ann s’à le Consëi de Cöra abiné sis iadi por rajonè de ordinara aministraziun, de chëra che al fej oramai pert inće la festa di iubilars maridà, metüda sö ćiamò da Siur Fonjo y che à dagnora na buna ressonanza. RECORËNZES Y FESTES DE DLIJIA Pröma Comuniun Por ći che reverda la Pröma Santa Comuniun él gnü a s’al dè chëst ann valch che i consëis de cöra se dejidrâ bele da agn: la medema joca por düć, zënza

Al é dagnora bel ch’al vëgnes respognü al invit dl Consëi de cöra ara festa di maridà iubilars, sciöche en chësc ann ai 09 de otober.

Corvara

I sun düć anfat dan Chël Bel Dî: foto de grup di mituns y dles mitans che é jüs ala pröma comuniun deboriada cun les maestres y le prou.

desfarënzies de zaindli y crabatli. Ai 15 de mà à chinesc mituns y mitans podü tó pert por le pröm iade al past sö dan altè deboriada cun Gejù, sò gran amich. Cun le bel ćiantè y le bate dles mans à i scolars abelì la santa mëssa y portè ligrëza a chi che à partezipé ala funziun. Sciode che le tëmp n’à nia daidé para. Le frëit y la plöia à tignì sö inće la Müjiga CalfoschCorvara che n’à nia podü tignì so pice conzert fora dan dlijia. Porater ê la plaza de dlijia bele gnüda scarzada sö de fin por scomencè i laûrs pro les garasc. Santa Crejima La sabeda, ai 21 de mà él gnü metü a jì la festa dla Santa Crejima te chëra che i cörs di crejimanć vëgn arichis cun la scincunda dl Spirit Sant. Por ti

La funziun dla confermaziun é gnüda zelebrada da siur Ulrich Fistill da La Ila.

Corvara

Le bel grup de chi che é jüs en chësc ann a confermè che à ciafè la forza dl Spirit Sant.

gnì adincuntra al dejidêr di familiars de avëi n ploan ladin, é la funziun gnüda zelebrada la sabeda dales cater domisdé. Le sacramënt é gnü partì fora da Siur Ulrich Fistill da La Ila y la funziun s’à desfiré inant sot al al pinsier „Nos sun te Tüa man, Gejù”. Cör de Gejù y Bike Day: naôta passa les rodes! Le „Sellaronda Bike Day” é na manifestaziun sportiva dër jona mo che chërda bele śëgn adalerch tröć apascionà dla roda. Les raîsc dla festa y prozesciun dl Cör de Gejù indere va zoruch a plü de 100 agn y é öna dles püćes 74

manifestaziuns de fede che é ćiamò restades vies te nosc paîsc da turism. Chëst ann é le „Sellaronda Bike Day” gnü metü a jì avisa en la Festa dl Cör de Gejù, ai 03 de messè, nia inultima inće por gauja dla Pasca tan tardia. Aldide, aldide: la prozesciun à albü la peso y à messü gnì scortada por ne rové nia sön le stradun che ê stlüt al trafich aposta por lascè passè chi dales rodes. Sarè jö ê sambëgn inće le coliamënt cun la fraziun da Calfosch. Insciö à i musicontri da Calfosch messü ciavatè dal Gran Col ca por gnì a sonè y tröć omi di Stödafüch à messü fà sorvisc sön strada, zënza podëi tó pert a mëssa y prozesciun. Chësc é val’dër da incrësce che an spera ne sozedes nia plü. An ne

Corvara

Le secundo altè dla prozesciun dla festa dl Cör de Gejù é en chësc ann gnü avërt sö por mür de dlijia.

mëss pa nia dagnora tignì jö le će por amur dl turism! N ater iade él da se auguré che i organisadus tëgnes cunt de chisc apuntamënć. O fóssel veramënter da ponsè da mëte a jì la prozesciun sön rodes? Bonamënter dailò restass le stradun lëde y al ne foss nia debojëgn da baratè la trassa!

Siur Angel Complojer a chël che al ti é gnü fat na festa particolara por sü 65

Segra de Santa Tarina Indô dër garatada é nosta segra. En chësc ann é l’apuntamënt tomè ite de vëndres, na gauja en plü por tröc da s’la lascè jì ćiamò miù. La santa mëssa dales 9.00, ćiantada solenamënter dal cor de dlijia, à odü la presënza de tröpa jënt rovada adalerch inće dai paîsc vijins. Bëgn trëi é stà i proi zelebranć: Siur Andreas, le degan Siur Iaco Willeit y

Por la festa de Santa Tarina y por le iubilè de 65 agn da prou à la comunité da Corvara albü l’onur de avëi dui proi y le degan che à zelebrè la mëssa dla segra.

Corvara

Inće l’ombolt y süa fomena Heidi é rovà Do mëssa s’à inće i proi, le mone, la cöga y la surastanta dl consëi de cöra adalerch al danmisdé dla segra cun i Ćiastelans. mirité na bona liagna blanćia.

agn de vita da pro. Intratan cojô bele les liagnes y la jopa por le danmisdé metü a jì te salf de comun. Le grup di Ćiastelans à fistidié da tignì alt le livel dla buna löna. Le batadù che à metü

man dales 14.00 à indô albü valgamia na buna presënza, insciö inće le bal cun i Saltner Oberkrainer. En chësc ann à tröć partezipanć inće respognü al invit da se presentè cun le dirndl o la braia de coran. An spera che al nen vëgnes vigni ann deplü. Consëi d’aministraziun dla cöra Les majeres forzes dl Consëi de Aministraziun dla Cöra s’à conzentrè sön la realisaziun dla plaza de dlijia y sön la costruziun de döes abitaziuns dla cöra sura Graves. FORA DI GRUPS DLA CÜRA Grup di Ministranć

A siur Andreas ti stâl inće a cör che i laûrs di garage vais inant, por ch’an pois ingalin mëte man cun la plaza de dlijia.

Tan val’de gran y de important che al é por na comunité avëi n grup de ministranć sö da d’altè, pon ma savëi sce al n’é n iade degügn. Chësc s’à por fortüna mudé bele da plü agn.

Corvara Intratan él stè tröć sorvidus che à metü man só sorvisc de dlijia, tröc é gnüs premià y tröc à inće bele lascè cun le complì di 14 agn. I ministranć che vëgn insignà jö da Siur Andreas y dal mone Heinrich é valgamia lezitënć y vëgn regolarmënter a sorvì canche ara i toca. Fora por l’isté él gnü metü a jì de plü incuntades y jites che à condüt le bel grup fora por les belëzes de nostes munts. Ai 4 de messè esi jüs cun le bus ćina a Urtijëi, da dailò cun la ferata ćina sön Resciesa y spo a pé ćina sö dal crist. L’edema do, ai 11 de messè, esi stà sön Lagaciò cun la funivia y spo jö a pé ćina al Sarè, passan por la Ütia de Scotoni. Ai 22 d’agost esi jüs, pian ia dal Ju de Sela, cun l’implant ćina söla Forcela de Saslunch. Da dailò esi pià jö cuntra la Ütia Vicenza olache ai à ciafè la marëna.

Do ester indô rovà pro forzes, esi jüs inant ćina ala Ütia Comici y spo jö en Plan de Gralba. Ai 29 de agost, deboriada cun le mone, à la jita condüt sön Valun por jì spo inant a pé fina sön Ju de Pordù. La plü bela scincunda che Siur Andreas ti à fat a sü ministranć é stada chëra di 16 de setëmber, canche ai à podü jì tl Adventure Park da Calfosch y spo düć deboriada a mangé la pizza. En domënia, ai 6 de novëmber, él gnü tut sö i ministranć nüs y partì fora i diploms ai plü gragn. Giulia Longhi y Elia Mersa à tut sö cun ligrëza chësta gran inćiaria che ai ti fej a Chël Bel Dî y ala comunité da Corvara. La tofla de mirit y de rengraziamënt por i cin’ agn de sorvisc ti é jüda a Lisa Alfreider, Arianna Daporta, Andrea Pedevilla, Maximilian Pinter, Vivian Seppi y Matteo Hafner. Indöt unse te nosta cöra 30 ministranć. Uniun dles Ëres

Da chësc ann inant él inće Giulia Longhi y Elisa Mersa che dëida siur Andreas da zelebrè les mësses.

L’Uniun dles Ëres à l’ann 2011 indô stlüt ia cun les chertes d’aodanza por le complì di agn di berbesc y dles mëdes che à plü de 80 agn. Tl paîsc da Corvara n’el bëgn 35. Siur Andreas se crüzia da portè fora tles ćiases les chertes adöm a na picera scincunda. Chësc iade él gnü chirì fora n cheder che rapresentëia la nasciüda de Gejù. Chësta é ma öna dles iniziatives dla uniun. Bele de forà él indô gnü arjigné ca les ćiandëres por la benedisciun de San Blaje. Tambëgn la jënt dl post co inće i foresć fej ion na picera spënora por podëi se portè a ćiasa na te ćiandëra dal lac. Na bela iniziativa é le „dé dla vita”, olache al vëgn benedì 77

Corvara

Caterina y Adelina, döes rapresentantes dla Uniun dles Ëles, cun le vësco Ivo Muser en ocajiun dla benedisciun dla ćiasa de palsa nöia.

i pici nasciüs dl ultim ann. A chësta festa inviëia Siur Andreas inće i mituns y les mitans dla scolina; deboriada vëgnel ćiantè y fat na picera funziun te dlijia. Ai mëmbri nüs dla comunité cristiana ti vëgnel scinché n bochè dal’ega santa. Por l’Edema Santa vëgnel arjigné ca i scarnüć dal orì y por la domënia de Pasca les röses da vëne a fin de bëgn. Chëst ann é la jita dles ëres gnüda metüda a jì dala uniun da Calfosch. De mà ti él gnü fat na vijita ai berbesc y ales mëdes che complî i agn te Ćiasa de Palsa. An à ponsè da ti scinché na cutra buna ćialda. De otober à n valgünes rapresentantes dla uniun tut pert ala „Impulstagung”de döt le decanat dla Val Badia a San Ćiascian, a chëra che inće le degan nü à tut pert. Nia manćé n’àn orü ala inauguraziun dla Ćiasa de Palsa nöia, inće ćiodì che al ê na ocajiun por incuntè de porsona le vësco nü. Sciöche vigni ann él indô gnü fistidié por le rorate y la cëna dles ëres. Serena, Pia y Edith: les trëi jobleres dl pice teater tratan la cëna dla uniun.

Corvara La Uniun dles Ëres se crüzia inće da fà les ćiandëres por i pici che vëgn batià y la ćiandëra por la sopoltöra de na ëra che mör. Grup dla Caritas Cotanć é i apuntamënć che le consëi dl grup dla Caritas à metü a jì ia por l’ann. Chisc à dagnora albü valgamia na buna presënza, sëgn che ai vëgn aprijà y tuć sö cun ligrëza. Ai 26 de mà él gnü metü a jì la jita da d’ainsciöda che à condüt tla val de Schnals tl santuare de Unsere Frau. Dedô éson jüs inant a vijité Karthaus y St. Katharina. La jita da d’altonn é gnüda fata plü daimprò: cun devoziun éson jüs söl tru de meditaziun a San Ćiascian. Danterite él inće gnü fistidié por organisé dui referać che à ciafè na gran ressonanza. Le pröm é gnü portè dant da Silvia Pitscheider sot al titul „sagns y intun tla terza eté cun la

Söl tru de meditaziun it’a San Ćiascian.

dërta alimentaziun”. Le secundo à albü sciöche referent le ploan da Reba Don Vito de Vido y â sciöche argomënt „Le apparizioni della Madonna”. Ai 17 d’otober s’à n bel pice grup abiné por jì ite dal santuare de La Curt da Fodom, olache al é gnü perié y rengrazié. Na novité é stada chëst

I fedei che s’à abiné da jì a perié y rengrazié it’a La Curt da Fodom.

Corvara ann le batadù por la jënt atempada. Nia da lascè demez é sambëgn stè le rorate cun aurela cörta te salf de calonia, olache al é gnü partì fora duciaria y jobelnè ćinamai n pice teater. FORA DLES UNIUNS DE PAÎSC Cor de Dlijia Ativité dla uniun y lîtes de consëi N ann passa ia a slöm, dantadöt canche l’ativité de na uniun é rica de proes y de apuntamënć. Dantadöt àn orü ćiarè danfora, scomencian bele de setëmber cun les proes por imparè ite la mëssa nöia che gnarà ćiantada en

gaujiun dl jubilé de 50 agn de dlijia tl 2012. Por chësta ocajiun él gnü scrit sön la Plata dla Cöra che düć chi che ess albü interès da gnì a daidé ê dër bel invià. Cun ligrëza àn odü che valgamia tröpes usc nöies é gnüdes laprò, inće sce scialdi ma da ëra. Porater à l’aziun portè sü früć inće al numer di mëmbri che é jü sö de trëi unitês: Carlo Rottonara pro la usc dl tenor y Monica Craffonara y Loise Pescosta pro la usc dl soprann. Le numer di ćiantarins é insciö de 34. Invers a l’ann passè él stè da jì a ćiantè tröpes sopoltöres che é dagnora da incrësce, mo dal’altra pert àn podü se ralegrè por la noza de na ćiantarina: Ai 7 de mà s’à Sonja Crazzolara y Ivo Valentin de Badia dit de scê tla bela dlijia de Badia. Bele dales sis dadoman é n

Inće i ćiantarins s’à ralegrè cun i nević Sonja y Ivo.

Corvara valgügn ćiantarins jüs a descedè la nevicia deboriada cun i vijins y i compagns. Dedô àn tut pert ala santa mëssa y al aperitif. Indöt é i ćiantarins jüs 47 iadi ales proes y à abelì 31 recorënzes de dlijia, nanter mësses, rorati y sopoltöres. Solidarieté y vijinanza à le cor de dlijia orü desmostrè inće tl bur momënt dla sopoltöra dl pere de so dirighënt. Tratan l’isté él gnü ćiantè en gaujiun de na sëra folcloristica a Calfosch. Buté ala fin à inće la festa alaleria che vëgn metüda a jì cun la Müjiga Calfosch-Corvara, inće sce la plöia é gnüda a scechè inanter dui iadi. Tratan la sentada generala dl’uniun, tignida ai 1 de dezëmber, te chëra che al é gnü ćiarè zoruch a n ann d’ativité, él inće indô gnü reconfermè le consëi: Raimund Irsara resta inant surastant,

daidé da Elisabeth Penazzi. Reconfermè la desponibilité à inće le scrivan Vinzenz Kostner y le cassier Roland Adang. Insciö inće l’orgherlista Silvia Costamoling y le dirighënt Franco Pizzinini. Festa de Santa Zezilia Sciöche vigni ann à i Ćiantarins orü onorè süa santa patrona, che ćiara jö sön ëi y ti scinca benedisciun. Ai 20 de novëmber à le cor de dlijia ćiantè la santa mëssa y partì fora les onoranzes. Le surastant Raimund Irsara à surandè deboriada cun le dirighënt Franco Pizzinini y Siur Andreas döes tofles de mirit: Elisabeth Penazzi à podü pié do chëra de 25 agn, tratan che Josef Passler à ciafè chëra di 10 agn. Na

Por Santa Zezilia à le cor de dlijia partì fora döes onoranzes y na tofla de rengraziamënt. Da man ćiampa le surastant Raimund Irsara, le dirighënt Franco Pizzinini, Pio Dorigo, siur Andreas Perathoner, Josef Passler y Elisabeth Penazzi.

Corvara onoranza y n rengraziamënt particolar ti é jü a Pio Dorigo che n’é nia plü tla uniun, mo che à ćiantè y sonè i orghi por dër tröć agn. Le bel cheder depënt a man da Raimund Mussner ciafarà dessigü n post particolar te süa stüa. Do la funziun é i Ćiantarins jüs düć deboriada jö Runch a marëna, olach’al s’à inće abiné le cor de dlijia d’Al Plan, che à daidé pro a ralegrè l’atmosfera bel insciö dër plajora. Sambëgn ne él nia gnü sparagné la usc.

iade cuntra la cité de Grado. Le dé do é i Ćiantarins jüs a vijité Aquileia, cité cöna dl cristianejim, y Palmanova, cité fortificada stlüta ite da n mür a forma de stëra. Tla „Trattoria Paradiso” é düć gnüs vizià cun derzades particolares. Sön le domisdé éson pià cuntra ćiasa, passan por la Valcellina ćina a Erto. Chilò éson ćiamò jüs a vijité la diga dl Vajont y la localité dla desgrazia sozedüda tl 1963.

La jita di Ćiantarins

L’Uniun di Stödafüch da Corvara arcumpëda incö 43 mëmbri atifs. I mëmbri d’onur é restà de 10, do che an à messü tó comié da bëgn 3 de ëi tratan chësc ultim ann: Costamoling Franz, Pescosta Sepl y Dalponte Franz. La sentada generala é inće dagnora la dërta ocajiun por les onoranzes, mo chësc iade mëss Costa Egon avëi ćiamò n pü paziënza denant co pié do la medaia por i 25 agn de sorvisc:

Sciöche travert dla jita dla uniun él en chësc ann gnü chirì fora le Venet y le Friul. L’organisaziun dl iade é indô garatada: a Malcontenta, dlungia Aunejia, é le grup de 20 porsones jü a vijité döes de beles viles venetes fates sö inanter le 17ejim y le 18ejim secul sön les spones dl canal dl Brenta. Do na buna marëna tl ćiastel medieval de Stigliano, éson pià ia sön le

Uniun di stödafüch

I Ćiantarins da Corvara en jita dan le ćiastel medieval de Stigliano.

Corvara ara ti gnarà surandada ofizialmënter impormò tratan la festa de iubilé di 100 agn che gnarà metüda a jì tl 2012. Por ći che reverda i intervënć por medefüch n’él por fortüna ma stè un n pice: ai 26 de novëmber â pié füch na ćiampana dal papier. Bëgn 21 iadi indere é i omi gnüs cherdà por intervënć tecnics sciöche daurì portes, ciucé ega fora de ćianoes, trà jö ospas, delibré porsones fora di lifć o portè socurs en gaujiun de inzidënć sön strada cun auti o motors. Le maiù de chisc é sozedü ai 20 de messè da sëra canche dui auti é saltà adöm tla ota fora dal Hotel Bel Sit. Ti auti spacà sö êl bëgn 5 jogn dl post che à albü na gran fortüna ćiodì che ara ess podü jì fora cotan da peso. Fora de un, che à messü gnì trat fora dla banda fraciada adöm cun la forfesc, ne s’à i atri fat püch y nia. Le jonn da La Ila ti é atira dedô gnü surandè al dotur d’emergënza rové adalerch dal ospedal da Bornech. Mo inće fora di intervënć à i Stödafüch albü na gran ativité. So sostëgn vëgn dagnora damanè dales sopoltöres, dales verdes y por garantì le segurëza sön strada en gaujun de de gran manifestaziuns. Ia por l’ann s’à i omi incuntè 23 iadi por les proes y da d’ainsciüda él gnü garantì vigni domënia le sorvisc de reperibilité. Por ći che reverda l’ativité sportiva à 4 mëmbri tut pert al „Bezirksskirennen” a Terenten. Presënta é l’uniun inće stada dales „Sk ilandesmeisterschaften” a Obereggen. Inće le grup jonil à albü n gran laûr tolon pert al „Vorbereitungswettbew erb” a Niederolang, ala gara a Tais y al „Wissenstest” a Antholz Mittertal. Sce an arcumpëda adöm chëstes competiziuns y les proes fates danfora,

Ai 20 de setëmber é i omi di stödafüch gnüs cherdà en aiüt por delibré n valgünes strades dai lëgns tomà a gauja dla nëi mola y pesocia.

röia inće chësc grup sön 23 incuntades. Ai 16 de messè él indô gnü organisé le dé dles portes davertes adöm a düć i grups di Stödafüch dl’alta Val Badia, ala Crusc Blanćia y al Aiüt Alpin, mo en chësc ann a Calfosch. Y sambëgn n’à nia podü manćé les ocajiuns de buna vöia y intrategnimënt: tratan l’ann él gnü fistidié por mëte a jì la gara de schi dl paîsc adöm ala Scora de Schi, al é gnü daidé la Müjiga CalfoschCorvara da organisé le past por la Maratona dles Dolomites tl stadion dla dlacia, le batadù y le bal de Santa Tarina. I omi di Stödafüch da Corvara à stlüt ia l’ann 2011 bel cun le pinsier danfora al 2012, ann de gran festa: i 100 agn dala fondaziun, che lasciarà dessigü süa merscia. 83

Corvara Aiüt Alpinisć Alta Badia Le numer di intervënć di omi dl socurs Aiüt Alpinisć Alta Badia é restè feter anfat co chël dl ann da denant: al é gnü cherdè aiüt 82 iadi. De chisc él gnü cherdè 27 iadi le joler dl Aiüt Alpin Dolomites y 9 iadi chël dl 118. Tla majera pert di caji, plü avisa 46, él gnü adorè le meso dla seziun por rové söl post dl inzidënt. Tratan düć chisc intervënć él gnü portè aiüt te 111 caji. Sce an mët averda tan tröc alpinisć che va aldedaincö sö por munt cun ćians, spo ne él nia da se fà demorvëia sce al mëss n iade o l’ater gnì cherdè aiüt inće por ëi. Avisa sciöche sön Forcela dl Lêch de Scotoni, olache n ćian é jü ia por n banch y ne s’infidâ nia plü zoruch. I omi dl socurs à insciö messü ti jì pormez y canche al é stè ciolè jö é le ćian indô gnü portè al sigü. Da d’altonn él spo gnü cherdè aiüt por condüje jö le ćian dl gestur dla Ütia de Pisciadù che n’ê

Proa de socurs jö por Val Litres.

Bastl Oberbacher tla fasa finala dl socurs dl ćian sön Forcela dl Lech de Scotoni.

Corvara nia plü bun da jì, a gauja de problems ai üfs. Te chisc caji ne vëgnel fat degüna desfarënzia, ćiodì che i tiers sënt le mè y la tëma avisa sciöche na porsona y se mirita inće da gnì daidà. Mo ara se trata dessigü de socursc cotan plü prigorusc y complicà: le tier é sprigoré, al ne conësc nia chël che ti va pormez y podess avëi reaziuns d’istint. 60 é stè le numer di feris y 49 chël de chi che ne s’à fat nia. Baldi à döes porsones pordü la vita. Bëgn 17 iadi à i omi dl socurs messü jì a fà na chirida. Sce an arcumpëda adöm ala fin le numer dles ores di intervënć cun chël di cursc y dles proes de vignun, röion sön 578,05 ores. I omi dla seziun à dè so contribut inće tla basa dl Aiüt Alpin Dolomites a Pontives: 179 é stà i intervënć, de chisc 109 ti crëps. Willy Costamoling surantôl indô la inćiaria de presidënt dl AAD Da d’ainsciöda, do trëi agn, él indô gnü lité le consëi dl Aiüt Alpin Dolomites. Willy Costamoling dl Panorama é gnü lité sciöche presidënt y va insciö a sostituì le fascian Gino Comelli. Chësta inćiaria n’é degüna novité por ël, se tràtel pö de na lîta a rotaziun danter les valades de Gherdëna, Fascia y la Val Badia. Porimpò él na inćiaria de impëgn y responsabilité. I recordun che Willy é inće le surastant dl Aiüt Alpinisć Alta Badia y un di sozi fondadus dl AAD tl ann 1990. Uniun di Paurs En gaujun dla sentada raionala dla Lia di Paurs ai 28 d’otober, tignida

chëst ann por le pröm iade te nosc paîsc da Corvara, ti él gnü surandè ala familia dai Sanć la tofla y le bragamin, olache le lüch vëgn nominé ofizialmënter „Lüch de familia - Erbhof”. Chësc mirit ti va ma a chi lüsc che é bele da almanco 200 agn tles mans dla medema familia. Inanter les autoritês presëntes êl inće l’assessur provinzial Hans Berger che à albü tröpes parores de lalt. Les inrescides che à messü gnì fates ne é nia stades saurides, deache al é tres indô gnü venü y cumprè pormez toć dl lüch. Aldedaincö é Helmut Thaler patrun sön le lüch. Te so laûr vëgnel daidé da süa familia, dala fomena Charlotte, dai dui mituns Simon y Lukas y da so pere Vijo. Dlungia le lüch vëgnel inće manajè n garnì. Deboriada se dai jö cun dui lüsc a 1.565 metri d’altëza. Por le lüch él gnü calcolè fora 84 punć de agravamënt. Döt adöm vëgnel laorè 57,34 ha de prè da ćiasa, prè da munt, inprodutif y bosch. Söl lüch vëgnel tignì 9 armënć y 4 ćiavai dla raza „haflinger„. Dl 1777 â la familia Thaler deboriada cun les families La Lega, Adang y Sotgherdëna le lüch de ćiajara „La Lega” cun 3 füć. Öna de chëstes ćiases, la nr 362, é incö le lüch de „Ai Sanć”, che é tres stè de proprieté dla familia Thaler. La tofla arjignada dal archif provinzial dij che dl 1777 ê n Josef Thaler patrun dl lüch. Dl 1805 él rové tles mans de so möt Felix Thaler. Tres documënć de cumpra dl 1830 y 1837 rovâ le lüch tles mans de Paul, Dominik y Josef Thaler. Dl 1853 deventâ Josef Thaler su patrun. Dl 1858 rovâ le lüch tles mans de Johann Thaler (mort bele tl eté de 12 agn), insciö le ciafâ dl 1869 na ëra: Marianne Valentin 85

Corvara maridada Thaler, che l’à spo dè inant dl 1869 a Anna, Tarejia, Catarina, Franzisca, Marianna, Maria y Jan Batista Thaler – düć fredesc y mituns de Paul Thaler. Cater agn dedô êl Jan Batista Thaler che surantolô le lüch, y dl 1899 rovâl tles mans dla fomena vëdua Margaretha Alton vëdua Thaler y i mituns Jan, Maria, Josef, Tarejia, Peter, Lois, Franz, Rosina y Vigile Thaler. Ćiamò en chël ann deventâ le möt Jan patrun söl lüch. Chësc morî dl 1952 y insciö rovâ le lüch tles mans dla fomena Maria Flatscher vëdua Thaler. Dl 1967 passâ le lüch indô de man, y ti jô al nu de Maria, Lois Thaler (möt de Josef). Dl 1999 l’à spo surantut le möt Helmuth Thaler. Cun chëst’ultima él gnü ćina sëgn partì fora te nosc comun cin’ tofles de „Lüch de familia”. Les atres é jüdes ai lüsc Weber, Janin, La Lega y Sorà.

Uniun di Artejans Incuntada de düć i artejans en ponsiun de nosta provinzia: na bela desmostraziun de colauraziun Ai 17 de messè él rové adöm daimprò a 1.000 porsones por la 50ejima incuntada di artejans en ponsiun de Südtirol. Le comitê di artejans da Corvara, che à albü tles mans l’organisaziun, à ciafè tröć complimënć por la buna organisaziun. Bele n ann danfora à le comitê cun a će Ariane Alfreider invié ia i laûrs, damanan la colaboraziun di comitês de döta la valada. Le program à scomencé dales 9 da doman cun n aperitif alaleria, metü a jì tl pecëi, olache i artejans en ponsiun é gnüs tuć ite dales melodies dla Müjiga Calfosch-Corvara. L’incuntada

Foto de grup cun i rapresentanć di paurs y dla politica: la familia dai Sanć à podü pié do la tofla y le bragamin de „Lüch de familia”.

Corvara

„Osc laûr é pan” chëstes é les parores che siur Andreas Perathon à plü iadi sotligné tla pordica tratan mëssa por i artejans en ponsiun. Nosta dlijia ê indô n iade toćia y plëna.

é jüda inant cun la santa mëssa te dlijia zelebrada da Siur Andreas Perathoner y abelida dal cor de dlijia. Do la pert religiosa te dlijia é düć gnüs invià tl stadion dala dlacia, olache al ê bele gnü tenü sö les mëses por ospité la meja. Danter les autoritês êl cotan de personalitês sciöche le presidënt dl APA-LVH Gert Lanz, le diretur Thomas Pardeller, le presidënt provinzial di artejans en ponsiun Sebastian Brugger y le presidënt dla Val Badia Federico Ploner, l’assessur provinzial Florian Mussner, l’ombolt da Corvara Robert Rottonara y de plü ombolć dla valada. Te tendun él gnü sorvì spëisa y boanda en abondanza y do i salüć ofiziai éson passà ai momënć d’aurela cörta cun le sonè de Hubert Pezzei y Patrick Chizzali y le Cor Armentara. Laprò él inće gnü partì fora n valgünes onoranzes y trat fora les zetoles fortunades dla lotaria. Por le domisdé él gnü ponsè nanter ater inće a ativitês desvalies, sciöche p.ej. ala poscibilité da jì sön Boà cun l’implant portamunt, na spazirada fina sö Calfosch por vijité

Mësa cun ghesć y personalitês pro le gran iubileum por i artejans en ponsiun. La marëna é gnüda tignida tl stadium dala dlacia.

La surastanta dl comitê di artejans da Corvara Ariane Alfreider, le presidënt provinzial di artejans en ponsiun Sebastian Brunner y Silvia Gentile dl APA.

le parch di tiers, le jüch dl chidlé, la vijita ala ćiasa de Sant Ujöp da Oies y la vijita al Museum Ladin a San Martin de Tor. 87

Corvara Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch Nia da nü n’él chëst ann por ći che reverda l’Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch. Porimpò mirìtel da gnì cuntè n pü de valch sura la salvarjina y so bëgnstè, él pö avisa i iagri che mëss ćiarè y tignì sot a control chësc setur dla natöra. Porchël vëgnel inće arcumpedè vigni ainsciüda le numer di rehli y vigni isté le numer di ćiamurc che se tëgn sö tl revier. Che l’altonn de en chësc ann foss stè bel y lunch nes à dè da capì inće le comportamënt dles muntagnoles che se lasciâ dlaurela denant co jì a palsè te sües tanes sot tera ite. Le tarëgn y le sorëdl ćialdin ti à fat bun a düć i tiers dl bosch che é insciö rovà plü stersc y pasciüs tl scomenciamënt dl invern. La rogna di ćiamurc che

à dezimé le 90% dles unitês respet a dan 10 agn, s’à por fortüna archité feter dl döt. Inće la rogna dles olps é oramai superada - nia inultima inće por mirit dles paisses sciurades jö dal elicoter n pü indlunch te nüsc bosć. Por ći che reverda i cerfs, él da dì che nosc raiun é ma n post de passaje, olache le tier ne se tëgn nia sö stabilmënter. La gauja prinzipala é sambëgn l’altëza. I cerfs vëgn da Fodom fora, passa ia Inzija y röia ia en Störes, por jì inant inće ćina a San Laurënz. Chilò y plü albas se tëgni spo sö tratan l’invern. Chësc y tröp ćiamò laprò vëgnon al savëi sce an s’la cunta cun n iagher o cun n apascioné di tiers y dla natöra. Inće por chësta gauja é chëst ann le verdaćiacia Andy Sigismondi gnü invié tla scora elementara por ti splighé ai scolars le comportamënt di tiers y por ti trasmëte le respet y l’amur por la natöra. Scola dai Schi

Dër interessant ti à salpü ai scolars la incuntada cun le verdaćiaćia Andy Sigismondi.

Tl’imaginaziun dles porsones é le laûr dl maester dai schi tres ćiamò öna dles plü beles profesciuns: döt le dé al’aria frëscia, sö y jö por les pistes y ala fin dla saisonn n bel paiamënt. La realté n’é indere nia dagnora insciö: i maestri é alaleria inće canche al é frëit y al nëi y canche le sciore é bun da jì sö y jö por les pistes, spo val’inće da sù. Tres plü gonot vëgnel damanè cualité y profescionalité, che é liades al insegnamënt mo inće al material che vëgn imprestè fora y ai lingać foresć, danfora chël inglesc. La Scora dai Schi da Corvara fej dles dötes por

Corvara

La jita da d’aisciöda à condüt i maestri dai schi cun l’elicolter sön le dlacià dla Marmolada.

i jì adincuntra a chëstes esigënzes. Tl scomenciamënt dla sajun da d’invern s’à i maestri y les maestres dai schi mostrè te süa tuta nöia dla marca renomada „Armani„. Inće sce i corusc é dagnora i medemi, brüm y cöce, se desfarenziëia le vistimënt nü dal tâi n pü plü modern y dai sponsors (Rana, Zuegg y BMW), che ne cunta aldedaincö nia püch. Por ći che reverda i componënć él gnü pormez dui maestri nüs Philipp Pescosta y Greta Targhetta, tratan che Erich Costner, Benno Steinmayr y Pia Kostner à dè sö l’ativité. Na bela sodesfaziun é gnüda dai maestri Siegfried Costamoling y Thomas Dejaco che é deventà alenadus y po insciö insigné inće a maestri o a scuadres dai schi. Al é spo gnü pormez inće dui sozi

nüs: Christoph Holzer y Irwin Ongaro. I savun che i maestri é dagnora arjignà da daidé inće tles ocajiuns plü desvalies che vëgn dant fora por l’invern, insciö les gares de Copa dl Monn, la chentlada dl Ann Nü, la Skishow y la gara dl paîsc. Inće porchël é na jita da d’aisciüda plü co miritada: chëst ann é i maestri jorà cun l’elicoter söla Marmolada. Implanć portamunt: Costes dal’Ega śëgn plü sigü Ai 8 de dezëmber, avisa adora assà por le punt dl’Imacolada, é jüda en funziun la sentadoia nöia de Costes dal’Ega. I laûrs à metü man plü lere tert, 89

Corvara mo por mirit dl bel altonn él stè meso da i rové ia por tëmp y ora. L’implant é passè da 3 a 4 scagns che impormët cun chësc de aumentè la portada orara da 1.800 a 2.000 schiadus. Danter ater à vigni scagn na funziun de segurëza por mituns che ne lascia nia daurì sö la proteziun tratan le iade.

Mostra alaleria de fotografies de nüsc bi crëp.

I dui nević che à jobelnè dan ćiasa de comun tratan la jöbia de Corvara.

Degun momënt de palsa por chës che depenjô le müs ai mituns tratan la jöbia de Corvara.

Assoziaziun Turistica Corvara-Calfosch le pice marcé da Nadè y les jöbies d’isté: mioré ći che é bel invié ia Valgamia na buna presënza à albü inće chëst ann le pice marćé da Nadè tla plaza dl comun metü a jì por le secundo iade en colauraziun cun i comerzianć da Corvara, le Comun y l’Assoziaziun Turistica. Tla cornisc dla cripele tl paiun à le Comun metü a desposiziun n valgünes ćiasotes de lëgn che i comerzianć à abelì portan insciö te paîsc na atmosfera da Nadè dër plajora. N valgünes sëres é le marćé inće gnü arichì y ralegrè da na cornisc musicala cun de beles melodies da Nadè. Ai comerzianć che à tut sö l’invit y s’à metü a desposiziun por chësta iniziativa ti val n gran lalt: ma cun la orentè y la desponibilité da jì inće datrai sura le vadagn fora, vara da portè ite novitês te n conzet de marketing oramai feter pasciü. I ghesć mo inće la jënt dl post à dër aprijé chësta iniziativa che gnarà ampliada y portada inant inće ti agn che vëgn. Dlungia i tröć apuntamënc che l’Assoziaziun Turistica pîta, él inće da

Corvara alzè fora i programs d’aurela cörta tl zënter de paîsc. Tles jöbies, dai 21 de messè ai 25 de agost, él indô gnü stlüt jö le zënter al trafich dales 17.00 ales 19.00 y dales 21.00 ales 22.00. Te chësc tëmp é le zënter gnü animé cun n program d’intrategnimënt por pici y gragn. Tl contest dl’Unesco, mo nia ma, él inće gnü fat na mostra alaleria sön plaza de comun cun de beliscimes fotografies de nüsc crëps, metüdes a desposiziun dal Ofize di Parcs Naturai da Balsan. L’Ofize de informaziun da Corvara röia al secundo post tla inrescida „Guida Viaggi” N obietif de respet él gnü arjunt en chëst ann dal Ofize d’informaziun da Corvara tla inrescida fata dal’agenzia spezialisada tl sorvisc y editoria dl turism profescional „Guida Viaggi”. Sön la basa dl’efiziënza dl ofize ti él gnü dè a Corvara le 2. post tla tlassifica nazionala. La inrescida à tignì cunt dla profescionalité dl personal dl setur, pian ia dal pröm contat che le ghest pò avëi cun na localité de turism tres i ofizi d’informaziun turistica. Nanter i 9 y i 16 de jügn à l’agenzia menè fora anonimamënter deplü mails ai ofizi dl turism dla Talia, ti damanan informaziuns por na vacanza tl raiun turistich. Sön la basa dles respostes dades él gnü metü jö na tlassifica de mirit da 0 a 60 punć che tignî cunt di tëmps dla resposta, dla cualité y dla prezijiun dles informaziuns dades y dla forma y buna manira dla resposta scrita. Le pröm post s’à davagné l’ofize de Sëlva cun 51 punć. Cun 50 punć él

gnü premié l’ofize da Corvara. Arjunje chësc travert é stada na bela sodesfaziun dantadöt por les operadësses dl ofize da Corvara: Astrid, Annamaria, Christina, Elena y Maria, che à cun chësc ciafè n reconoscimënt a so impëgn, a süa profescionalité y a süa dediziun tl laûr. Mo al dess ester na sodesfaziun inće por düć chi che laôra cun le turism: al é bel da savëi che i foresć che se damana na informaziun vëgn tratà bun y ciafa les informaziuns che ai se damana atira y te na bela manira. Turism y statistiches L’ann 2011 é stè n ann dër critich por l’economia. De conseguënza é inće le turism jü lisirmënter zoruch. L’Assoziaziun Turistica Corvara y Calfosch à podü registré indöt 159.486 gnüdes y 904.800 pernotamënć. Chësc ó dì che les gnüdes é jüdes zoruch dl 2,97 % y i pernotamënć dl 3,89 %. La gauja é da chirì dantadöt tl scior talian che fej fora le 58,04 % dles sojornanzes totales, y che à messü mëte man da strënje le ciol. Mo inće le scior todësch é jü zoruch dl 3,64 %. Megra é por chëra la consolaziun che i pernotamënć di inglesc y di austriacs é jüs sö, respetivamënter dl 5,57 % y dl 17,25 %. Chersciüdes é inće les sojornanzes dla Republica Ceca, dla Svizra y dla Slovenia. La sojornanza mesana di ghesć é restada anfat sciöche l’ann passè sön 5,7 dis. Aumentades é suradöt les sojornanzes tla strotöra dl camping y tles üties da munt, baldi é les atres categories jüdes zoruch.

Corvara Trëi forchëtes a „La Stüa de Michil” Ai 17 d’otober, en ocajiun dla presentaziun dla „guida” dl „Gambero Rosso, Ristoranti d’Italia 2012” él gnü premié cun le pest „Tre Forchette” le restorant gourmet „La Stüa de Michil”. Cun le bun resultat de 90 punć à Michil Costa podü pié do chësta onoranza por la miù cherta di vins. N pest ti é inće jü al cogo Arturo Spicocchi che é le chef dla ćiasadafüch.

é de 13 porsones, che é zënzater n bun resultat. Onoranza por i mirić tl ćiamp dla cultura ladina

CULTURA Y FORMAZIUN Consëi de Formaziun dl Comun da Corvara

Tl „ann dl volontariat” à inće la Provinzia da Balsan, tres l’Assessorat provinzial ladin, orü desmostrè reconescënza a chëres porsones che se dà jö cun le lingaz y la cultura ladina. I inoms é gnüs chiris fora sön proposta dles juntes de comun. Por le Comun da Corvara él gnü fat chël de Elisabeth Penazzi che scrî bele da plü agn la cronica de paîsc tl liber „Sas dla Crusc” y che contribuësc al garatè dl Calënder Ladin

Gran é inće chëst ann indô stè le mirit che le Consëi de Formaziun dl Comun da Corvara s’à fat por mëte a jì referać y cursc de vigni sort, ćiaran dagnora da tematisé argomënć atuai y d’interès general. La popolaziun vëgn tignida informada cun la publicaziun dl program, che röia fora por les ćiases dui iadi al ann. La brosciüra cöi adöm düć i apuntamënć che vëgn organisà tan bëgn dal Consëi de Formaziun che da d’atres uniuns y assoziaziuns. Al é gnü metü a jì serades d’informaziun sura la sanité, la medejina che vëgn dal oriënt, la spiritualité, l’educaziun di mëndri y le respet dl ambiënt. Y spo conzerć y cursc da nodè, cursc de pröm aiüt y da balè, da fà fotografies, da imparè le bal dl vënter y da rajonè dan le publich. Danter l’aisciüda y l’altonn él gnü metü a jì indöt 57 incuntades a chëres che al à tut pert 808 porsones por na durada de 379,5 ores. La partezipaziun mesana

Elisabeth Penazzi cun l’assessur provinzial Florian Mussner y l’ombolt da Corvara Robert Rottonara do la surandada dla onoranza.

Corvara cun stories por mituns y testemonianzes da zacan. Gran é stè so impëgn inće tles uniuns sciöche tl consëi de cöra, tl cor de dlijia y ultimamënter inće te comun. La festa é gnüda tignida ai 5 de dezëmber, dé internazional dl volontariat, tla Ćiasa de Cultura da La Ila, olache l’assessur Florian Mussner, Alexander Piccolruaz dl Ofize Cultura Ladina y Alexander Prinoth, diretur de repartiziun à partì fora les onoranzes a porsones dla Val Badia y de Gherdëna. La festa é gnüda stlüta ia cun n pice renfrësch. FORA DL SPORT Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch Fora di cursc da nodé y de ginastica, à l’Uniun Sport Amatoriala

Corvara y Calfosch metü a jì trëi de gran manifestaziuns. De mà, te n bel dé d’aisciöda, él gnü metü a jì na incuntada tl ćiamp dal palè da Corvara por le pröm „dé dl sport por families”, a chëra che al podô tó pert düć i mituns dla scolina, dla scora elementara y mesana y i geniturs y fredesc plü gragn. Al s’à presentè tröć mituns adöm ales families. Ala fin à davagné la familia de Pedevilla Willy, secunda la familia de Della Piazza Fabio y terza chëra de Di Genova Armando. I mituns che à davagné les categories é stà Mersa Elias por la scolina, Irsara Dylan por la 1. y 2. elementara, Mersa Sara por la 3. y 4. elementara, Dorigo Marika por la 1. mesana y Andrea Pedevilla por la 2. y 3. mesana. Le dé s’à stlüt ia cun na buna griliada por düć. La secunda gran manifestaziun é stada la 5. ediziun dl tornê de „calcetto”

La 1. scuadra dl torné de calcetto adöm cun 4 mëmbri dl consëi dl Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch.

Corvara

I plü pici partezipanć al Dé dl Sport metü a jì dal’Uniuni Sport Amatoriala Corvara y Calfosch.

I sogadusc dla categoria 1. y 2. elementara.

Les döes scuadres de Durni’s Pub y dl Hockey Corvara che à tut pert al torné de broomball.

por mituns. A mez isté vëgnel chirì adöm i mituns che é te paîsc por ti fà passè n domisdé deboriada. Sciöche vigni ann él indô gnü metü adöm i mituns dla scora elementara cun chi dla scora mesana por fà scuadres da cinch. Le tornê é insciö gnü organisé por i 22 de messè y i 30 mituns che à 94

partezipé, à podü pié do n bel palê. Al é inće stè na buna ocajiun da imparè a se conësce damì danter pici y gragn. Da d’altonn à l’uniun invié ia la 5. ediziun dl tornê de broomball cun scuadres metüdes adöm da 8 śogadus. Grana é stada la delujiun por la scuadra dl hockey da Corvara che à

Corvara vigni ann śoghé la finala. En chësc ann s’ara plazè ti ultims posć dla tlassifica. Le tornê é gnü davagné dala scuadra capitanada da Durni da La Ila, che à salpü da motivé sü śogadus por la devënta. Insciö é jü a piz inće le cuinto ann d’ativité dl Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch. Stadium dala dlaćia: na dedica miritada Ai 17 d’ otober ti é le stadion dala dlacia ofizialmënter gnü dediché cun n pice at da festa a Albert Pezzei, fondadù dl Hockey Club Alta Badia y benefatur dl sport söla dlaćia. L’Hockey Club Alta Badia à metü sües prömes raîsc d’agost dl ann 1977, por mirit dl interessamënt y dl impëgn avisa de Albert Pezzei, che é insciö stè so pröm presidënt ćina al ann 2001, ann de süa mort. Te düć chi agn à la scuadra albü de beles sodesfaziuns. Ćina al ann 2003 àl śoghé na scuadra di gragn che é rovada cotan inant, arjunjon la seria B2 y davagnan

ala fin di agn 80 bëgn 2 campionać. Aldedaincö śoga tl campionat de plü scuadres de mituns che se bat scialdi bun. Cun chësta dedica à le Comun da Corvara orü onorè dötes les bries de Albert y ti dì „giulan” cun la denominaziun ofiziala dl stadion „Ćiamp dala dlacia Albert Pezzei”. La festa é gnüda tignida en presënza dl ombolt Robert Rottonara, dl assessur al sport Stefan Costa y de Alfons Pezzei, fre de Albert. Hockey Club Alta Badia Dër bun à stlüt jö la scuadra Under 13 dl Hockey Club Alta Badia la sajun 20102011.Al é chësc le pröm iade che na scuadra di pici davagna le campionat provinzial. Ti mëisc atira do à l’assoziaziun sportiva albü de gragn mudamënć tl diretif. Pro les lîtes de jügn él gnü sostituì le presidënt cun Verena Kostner. Chësta inćiaria, daldöt nia saurida, se damana dantadöt na gran ligrëza y na motivaziun dër sterscia, ći che ê gnü n pü a manćé ti ultims agn. Śëgn adora l’Hockey Club

L’ombolt Robert Rottonara, l’assessur al sport Stefan Costa y Alfons Pezzei pro l’at ofizial de denominaziun dl stadium. A man dërta él Anna Castlunger che tëgn la tofla che le Comun à lascè fà.

Corvara

La scuadra dl Hockey Club Alta Badia Unter 14 cun i alenadusc.

Alta Badia plü co mai chël sostëgn y chë sbürla che fejes deventè le jüch dl hockey indô n sport chirì da pici y gragn. Porchël é un di pröms traverć dl diretif nü chël da ti trasmëte ai mituns, mo inće ai geniturs y ai sostegnidus, che chësta ativité n’é nia prigorosa, mo che ara insëgna, tres le jüch de scuadra, tröc valurs importanć sciöche le respet, la complizité o la solidarieté. Sciöche vigni assoziaziun sportiva, adora inće l’Hockey Club Alta Badia le sostëgn finanziar. Por chësta gauja él gnü metü a jì ai 17 de dezëmber n conzert de musiga moderna, che n’à baldi nia albü chëra ressonanza che an s’ess aspetè. Tl salf dl tennis à le grup todësch di Re-Beatles sonè y ćiantè por passa döes ores. Le cost dl’entrada é jü a bëgn dl HC Alta Badia. Tratan l’ann n’él nia ma gnü baratè fora le consëi, mo inće l’alenadù: Valeri 96

Plotyanski da Moskau se tol da śëgn inant a cör l’alenamënt di śogadus. Al gnarà daidé te so laûr da Ivan Sommadossi. La sajun 2011-2012 vëiga la partezipaziun al campionat provinzial dles döes scuadres Under 10 y Unter 14. Hagaciuns: na scuadra che tëgn pormez Do che la scuadra di gragn dl Hockey Club Alta Badia â dè sö süa ativité, à n valgügn ex-śogadus y apascionà metü sö na scuadra por le tëmp lëde: i „Hagaciuns”. Te düć chisc agn s’à i śogadus incuntè regolarmënter por i alenamënć y por val’picera partida, inće sce la gauja prinzipala ê dessigü chëra da stè en grup y da se tignì en forma. En ocajiun dla dedicaziun ofiziala dl ćiamp dala dlacia a Albert Pezzei é piada

Corvara

Pro le turnier de hockey di sogadus sura i 35 agn à la scuadra de ćiasa di Hagagiuns podü pié do la gran copa de spidl.

ia avisa dai Hagaciuns la scomenciadia da mëte a jì n turnê por i śogadus sura i 35 agn. Tl fin dl’edema de mez otober él insciö rové adalerch les scuadres da Cortina, Fascia, Alleghe, Gherdëna y Bornech. Te ćiamp s’à les scuadres mosoré la sabeda döt le dé y spo la domënia por les partides de finala, olache i Hagaciuns s’à batü cuntra le Cortina davagnan 3 a 1. Grana é stada la ligrëza y la sodesfaziun por la scuadra de ćiasa da podëi pié do la gran copa. Le terzo post é jü ala scuadra fasciana che ti l’à sticada a chëra dl Alleghe. Ice Club Alta Badia Öna dles novitês che reverda l’Ice Club Alta Badia é dessigü la mudaziun dl consëi. Do n gran laûr fat da chël da denant, cun a će Silvana Pedratscher, él śëgn rové

Na bela foto d’en momënt de conzentraziun di sogadusc tratan na partida.

ite n comitê daldöt nü che se tolarà inant a cör la pert organisativa dl’assoziaziun. L’presidënt Fabio Targhetta gnarà sostignü te süa inćiaria da Mitti Pezzedi, Margareth Moling, Nadia Delazer, Silvia Crepaz, Christof Irsara y Norbert Frenademez. Na bela noela é inće chëra, che 97

Corvara

Dantadöt i pröms agn dess l’sport ester inće n jüch, avisa sciöche pro chësc grup de mitans tratan i alenamënc de jadiné.

tl ann 2011 s’à dötes les atletes cualifiché por les gares finales nazionales dles singoles categories. Da alzè fora é i resultać portà dales „Ice Angels”, les mitans dl jadiné sincronisé, bele tl scomenciamënt dles gares de chësta sajun. Tla pröma gara a livel nazional s’à les trëdesc jadinadësses, che vëgn alenades da Caterina Nemela, davagné n bun terzo post a Trënt. Inće chëst ann à i cursc d’aviamënt al jadiné, metüs a jì fora por l’isté, albü na partezipaziun mesana de 15-20 atleć. Por le pröm iade, inće por mirit dl contribut finanziar di sponsor, él spo gnü realisé n bel calënder cun tröpes fotografies dles mitans. Le calënder é dessigü rové fora por tröpes ćiases. Atlet Junior dl Ann dles valades ladines: brava Sofia! Bele edemes danfora à i leturs dla Usc di Ladins podü dè jö sües preferënzes por lité l’”atlet junior dl ann 2011”. Plü avisa êl da dè cater usc nanter i 25 98

N bel retrat de Greta Targhetta tratan da demostraziun de jadiné artistich.

atleć dles valades ladines, cernüs fora da n pü dötes les disciplines sportives. Sambëgn ćiarâ vignun da lité l’atlet de süa valada. Ai 26 de novëmber tla Ćiasa dla Cultura a Urtijëi éra spo stada tan inant. Cun ligrëza él gnü lascè al savëi che Sofia Targhetta é rovada al 5. post. Sofia é nasciüda tl 1996 y à bele arjunt tröć de bugn resultać tl sport dl jadiné. Porchël é chësta onoranza dessigü inće miritada. Grana é stada la sodesfaziun inće por i geniturs Karin y Fabio y la só Greta. Le pest é n reconoscimënt por l’impëgn de Sofia mo desmostra inće la gran partezipaziun y solidarieté ales lîtes dla jënt dla Val Badia. Le pröm post é jü a Debora Agreiter da La Ila (paslunch), tratan che Marco Grigis da Calfosch (rait lëde/freeride) s’à plazè al 4. post.

Corvara Golf Club Alta Badia Cun sü 1.750 metri é le ćiamp da golf de Tranrüs le plü alalt dles Alpes. Chësta particolarité comporta inće le fat che al po ma gnì anuzé cater mëisc al ann, che al é de gragn cosć de manutenziun y investimënć por les mascinns, por le personal y l’afit. Cun sües 9 büjes y la beliscima cornisc dolomitica é le ćiamp da golf dessigü na dërta atraziun por la sajun da d’isté. Valgamia tröć é indô stà i turniers che é gnüs organisà fora por i mëisc da d’isté. Insciö por ejëmpel l’Toccami Cocktail Lounge Bar Cup, le Siriola Golf Cup, le Alisander Golf Cup, le Caracri Cup, le Morellis’ DayPomiroeu Cap, le Jägerhof + Technik Museum Sinheim/Frech Maschnenbau Cup. Da alzè fora inće le turnier metü a jì dala uniun di ostis da Corvara y Calfosch. Gara dai schi dl paîsc Sciöche vigni ann à la Scora dai Schi indô metü a jì en colaboraziun cun i Stödafüch da Corvara la gara dai schi dl paîsc. Ai 3 de aurì s’à pici y gragn mosoré sön la pista nr. 5 de Col Alt. Valgamia grana é stada la partezipaziun. Por le pröm iade à inće i apascionà de schialpinism podü tó pert. Tl Hotel Arlara éson spo passà ala pert plü lisiera dl dé, chëra dla ola dla fortüna, dl stè en compagnia cun la bela müjiga di Alpenduo y sambëgn dla premiaziun. Le partezipant manco jonn é stè Vigile Costa, la partezipanta plü jona Alexia Sigismondi y le jonn Christian Rottonara chël che é jü le plü debota de düć.

Tratan la premiaziun de Vigile Costa, partezipant manco jonn, Alexia Sigismondi, partezipanta plü jona, y Christian Rottonara, miù tëmp dl dé.

Maratona dles Dolomites En chësc ann à la Maratona dles Dolomites complì i 25 agn. Porchël à i organisadus orü mëte a jì chësta ediziun, tignida ai 10 de messè, sot al moto ”Giulan”. Le „giulan” é sambëgn miné a düć: ai ziclisć, ai hotì y ai garnis, ales ostaries, al comitê d’organisaziun mo dantadöt ai 1.350 volontars y a dötes chëres porsones che à cherdü te chësta iniziativa, che l’à metüda a jì, che l’à laurada fora tres miù y che dëida inant al bun garatè de na manifestaziun che, cun i passa 9.400 ziclisć de chësta ediziun, à oramai arjunt n livel de notorieté mondiala. I recordun che la Maratona dles Dolomites é piada ia a Badia: le pröm iade él stè indöt 167 partezipanć y i tëmps de gara gnô scrić sö a man. Incö, do 25 agn, unse ćinamai na „direta” tla televijiun de 6 ores. 99

Corvara

Tl complì di 25 agn dla Maratona dles Dolomites à le comité organisatif orü dì „Giulan”

DESVALIES Les formes dla solidarieté Te nüsc pici paîsc de valada é le tema dla solidarieté plü vi de ći che an ne minass. Dantadöt tl tëmp d’Advënt vëgnel fat tröpes spënores a fin de bëgn. Tröpa jënt dëida tl chît, fej ofertes por i püri, por i amarà, por la Caritas y por les tröpes assoziaziuns de volontariat che laôra chilò da nos y tl forest. Ti ultimi agn vëgnel inće tres deplü invié ia incuntades o manifestaziuns sportives tl recort de porsones che à messü tó comié da chësc monn. Por le plü se tràtera de porsones jones mortes tragicamënter o por gauja de maratia. Chësta é na manira por tignì vi le recort inanter chi che les à conesciüdes, por stè en compagnia, mo inće por fà dl bëgn y mostrè cun chësc süa solidarieté. Insciö él gnü metü a jì 100

p.ej. ai 19 de merz na gara de schi alpinism y ćiaspes söla pista Planac ćina tla Ütia Punta Trieste, por recordè Ivan Foppa y Valentina Crazzolara. Tröc à daidé para tl’organisaziun y da fà garatè le memorial. Ala fin àn podü ti surandè la bela soma de Eur 2.451,60 ala Südtiroler Krebshilfe. N’atra aziun che à portè sü bugn früć é stada la serada de benefiziënza metüda a jì ai 25 de jügn tl Hotel La Perla dala Costa Family Foundation, a chëra che al à inće tut pert la só dl Dalai Lama. I passa 40.000,00 Euro gnüs ite jarà a finanzié n proiet por fà sö n istitut por les ëres tl’India dl nord. Chëstes é dötes formes de solidarieté finanziara, mo al é inće ćiamò n’atra sort de solidarieté che ne dess nia gnì desmentiada y che dess jì danfora: la solidarieté morala! Cun l’ascutè sö, cun na buna parora y cun la vijinanza àn vigni dé na ocajiun concreta por desmostrè solidarieté!

Corvara Erich Kostner: na festa por le complì di 90 agn Ai 26 de jenà él gnü fat gran festa por le complì di 90 agn de Erich Kostner. Por sotlinié so gran impëgn tla realisaziun dl implant portamunt sön Col Alt, àn orü mëte a jì na gara dai schi jö por l’ultim tòch dla pista nr. 4, ilominada por l’ocajiun. I tröć ghesć invià é rovà adöm tla ütia de Col Alt, olache al é gnü sorvì na buna cëna. Inće i ombolć di comuns da Corvara y Badia à orü ti fà les mius aodanzes al pionier dl turism y le rengrazié por so operat te düć chisc agn, operat che é jü a bëgn de döta l’Alta Badia y nia mâ.

La foto dl placat dl Memorial metü a jì en record de Valentina y Ivan.

Y por stlüje jö: ći à pa fat le tëmp? La pröma edema de chëst ann 2010 é stada valgamia bela, mo sce an conscidra le mëis de jenà intier, spo mësson dì che al é stè n mëis scialdi frëit, cun strades dlaciades che à metü en prigo chi che jô a pé. I gragn salć dla

temperatöra à metü nia püch ala proa la sanité dla jënt. Porchël unse albü tröć de bi dis de ćialt ćina mez forà, denanco al fajess jö n valgügn iadi val’zentimetrer de nëi, sce nia ater, almanco por curì les dlaces. Inće le scomenciamënt de merz é stè bel, mo incër i 10 unse albü plöia y tröp töme. Le pröm dé dl’aisciüda é stè sciöche düć s’al dejidrass: ćiamò n pü frëit mo sarëgn. Inće le mëis d’aurì à metü man cun dis de sorëdl. La nëi à scomencè da s’un jì a slöm y döt é plü bonorì respet ala sajun. L’aisciüda s’à portè na ligna de de bi dis, mo la süta s’à trat inant ćina a mez le mëis de mà, canche al é gnü i „sanć dal frëit„. Sciöche al ê da odëi danfora, ne s’à la Sofia nia ma portè la plöia, mo inće la nëi che à stopè jö la pröma salata sentada fora ti urć. Dedô unse albü n tëmp mesamënter bel ćina incër i pröms de jügn, olache al ploiô feter vigni dé, fajon stlutè sö l’erba di pra. Do le scomenciamënt dl isté unse albü dis dër ćialć. I paurs à metü man da sié incër i 26 de jügn. Incër mez messè é la temperatöra rovada fina a 30 degrà, inće sce al ê tröp da vënt. Ai 20 dl medemo mëis âl fat jö la nëi sö alalt. Dedô s’à l’tëmp rodè scialdi söl burt ćina ala fin. Agost é stè plülere bel y ćialt, inće sce al n’à nia manćé val’gran temporal. Ćina ai 20 é inće le mëis de setëmber stè bel, mo en chël dé âl metü man da novëi bele dadoman. Ćina söl domisdé âl abiné 20 zentimetri de nëi mola. Le gran pëis à rosedè lëgns impü indlunch y por na sigüda é le Ju de Frara gnü stlüt al trafich di auti. La maiù pert di tiers ê dailò ćiamò te munt, les bisces p.ej. ite en Pöz. Mo cun le bel tëmp y les temperatöres altes se n’è la nëi defata 101

Corvara

Le pre dla moniaria é deventè plaza da parchè por i gröm de auti rovà adalerch ai 10 de messè por le dé dla Maratona dles Dolomites

jüda por se lascè odëi indô ai 7 d’otober. Do n ultim pice blauch, à spo metü man chël che tröc à nominé „l’altonn d’or„: feter vigni dé bel tëmp y cil sarëgn, inće sce plülere frëit da doman y da sëra. Chi che rovâ ćiamò sö por munt incër Santa Tarina, odô che al ê ma dër püćes taćes de nëi artifiziala y scialdi ma jö al bas, chësc por gauja de na gran inverjiun termica. Ćina ai 2 de dezëmber s’à le bel tëmp portè inant y inće sce ara é jüda da arjigné ca valgamia tröpes pistes, él impò stè cotan de desdites por le punt dl’Imacolata. Chësc se dà da capì che le scior che vëgn en vacanza d’invern, s’aspeta dantadöt n bel paesaje curì de nëi bela blanćia. Impormò ai 12 âl spo fat jö 10 zentimetri de nëi che à almanco curì jö la contrada. Cun chësta nëi àn messü nen gnì fora ćina ai 3 de jenà dl 2012. 102

Rengraziamënć I ti dij de cör „giulan” a düć chi che m’à dè informaziuns y material por fa garatè inće en chësc ann indô la cronica de paîsc. N rengraziamënt particolar ti va a Silvano de Foto Honolulu che à metü a desposiziun de plü fotografies debann. Da scrì de döt y de düć n’él te chësta cronica nia dagnora saurì: ara me desplej porchël, sce val’argomënt foss gnü tralascè o sce valgügn foss propi gnüs desmentià. Al n’é dessigü ne nia stè mia intenziun.

La Ila

La Ila â&#x20AC;˘ Concetta Bonaldi

103

La Ila Movimënt demografich Tratan l’ann 2011 à öna na möta y cater mituns ciafè le sacramënt dl bato: Christian Bedin

de Elisabetta y Andrea

Hannes Valentini

de Renate y Markus

Elias Oberrauch

de Michela y Rupert

Simon Comploi

de Maria y Giuseppe

Giulia Pescollderungg

de Marion y Oskar

Le pice Christian de Elisabetta y Andrea.

Le pice Hannes de Renate y Markus.

Cater é i pêrs che à ciafè le sacramënt dl matrimone: Markus Ploner

cun

Cinzia Nicosia

Manfred Castlunger cun

Veronica Galli

Claudio Bernardi

cun

Verena Vittur

Robert Pizzinini

cun

Mirella Dapunt

104

La Ila

Manfred Castlunger y Veronica Galli s’à maridé ai 25 de jügn.

Cinzia Nicosia y Markus Ploner s’à dit de scê ai 21 de mà.

Tratan l’ann é diesc porsones gnüdes cherdades da Chël Bel Dî a miù vita:

pere Iaco pro laûrs alaleria, laurè cun lëgna, daidé te stala y incër majun, ćiodiche la uma Stefania messâ ti stè do ai atri pici mituns. Celestina s’à maridé cun Nando Haninger (cognom che é gnü mudé en De Giovanni), ai à trat sö na familia de trëi mituns y na möta. Süa vita n’é nia stada saurida y ne ti à gnanca sparagné crusc, mo ara é inće stada plëna de ligrëzes, sciöche chëra da ester lâ y besaona. Na gran sodesfaziun é zënzater stada chëra da podëi festejé 55 agn de matrimone. Do apëna n ann che so om Nando é mort ara messü passè a miù vita. Chi che l’à conesciüda s’la recorda sciöche na porsona scëmpla y dagnora dala buna löna.

Celestina Giovanni

Rottonara ved. De (* 10.03.1930 - † 2 4 . 0 3 . 2 0 11 ) Celestina é nasciüda a La Ila, möta de Iaco dl Longer y de Stefania; inlaôta abitâ la familia Longer tl Ćiastel Colz a La Ila, ara ê la secunda de na gran familia de bëgn 13 mituns. Bel da picera insö àra messü daidé le

105

La Ila Peppele Rinna (* 25.03.1948 - † 27.04.2011) Peppele dl Maister D’Altin é nasciü a La Ila, al é le su möt danter cater sorus, möt de Iudita dl pech da Badia y dl maister d’Altin. So pere àl bele pordü canch’al ê pice; Pepele ê na porsona der scëmpla, chîta y da fà saurì. Al fajô le mistier de so pere: le feur. Te sua fujina a Altinn laurâl cun gran ligrëza, pasciun y savëi. So talënt artistich é dër conesciü y al fajô laûrs cun fer, pera y ram. Pepele vio zënza desturbé i atri, al laurâ dassënn y l’ert ê so mistier; öna de sües ultimes operes pon odëi söl Tru di Artisć y é intitolada „Ël a spazier„. Maria Rabisé ved. Granruaz (* 04.12.1919 - † 17.05.2011) Maria é nasciüda a Ćiastel te na familia de trëi fredesc, dui viô ti Paisc Todësc y un é ćiamò en vita a Cortina. Por tröc agn àra fat la cöga ti hotì y inće a scora, olache ara à fat inće la bidela. Maria s’à maridé cun Vincenzo Granruaz y ara à albü cin’ mituns (cater mitans y n möt). A Maria ti savôl bel da cujì y da fà a ćialza, ara scriô inće dër ion üs, ara nen scriô zirca 1000 tratan le tëmp da Pasca por n gröm 106

de hotì. Ara s’l’à tres cavada da sóra y é stada sana ćina ala fin. Stefo Pizzinini (* 24.04.1919 - † 12.06.2011) Stefo é nasciü y mort a La Ila; do che so pere à fat le mone por tröc agn, é Stefo jü inant cun chësc sorvisc y al à fat le mone por bëgn 62 agn alalungia. Stefo à insciö dediché gran pert de süa vita a chësc laûr y al l’à fat cun gran ligrëza y dediziun. Plüdadî ê chësc sorvisc n gran impëgn: al ê da mëte man dadoman dales 5 cun le sonè les ćiampanes por l’Aimaria, sambëgn a man, chësc vigni dé y por düć i dis dl ann. La domënia y les festes gnô dedicades prësc dötes ala dlijia, an messâ sonè „la mesa, le chert y adöm”. Stefo s’à fistidié de döt te dlijia, al ê inće da tignì indortöra la cortina y se recordè vigni dé da sarè la dlijia do avëi sonè l’Aimaria. Stefo à inće sonè por tröc agn i orghi de dlijia y ćiantè, spezialmënter por i aniversars di defunć y dijô dant les corones en sufragio de chisc. De profesciun êl tistler y chësc mistier savôl da fà cun gran maestria. Stefo lascia zoruch la fomena Giuvana che l’à tres sostignì te chësc sorvisc. Hilda Granruaz ved. Castlunger (* 19.03.1934 - † 01.07.2011) Hilda é nasciüda a La Ila y da jona laurara tl hotel de familia, l’hotel Aurora, olache ara à conesciü Erwin Castlunger da Sompunt. Ai s’à maridé tl 1966 y dedô

La Ila ài fat sö tl 1967 La Bercia. Do che ara à pordü dui mituns, él nasciü tl 1969 Egon y l’ann dedô Elmar. Por Hilda é stada na gran ligrëza avëi podü deventè lâ: le pröm iade cun Max tl 2001, le secundo iade cun Andrea tl 2003 y le terzo iade tl 2006 cun Alexa. Danter maraties desvalies é Hilda tres jüda inant cun coraje, danter alć y basc de süa maratia. Al 1. de messè àra arjunt Erwin sö al cil. Gualbert Messner (* 07.08.1971 - † 05.10.2011) Gualbert é nasciü a Sanćiana, al à naôta vit a San Martin te Passaier y dedo s’à la familia trasferì a San Linert a Badia, olache al à frecuentè la scora elementara y mesana. Gualbert à laurè sciöche boteghier a Sëlva te Gherdëna, San Ćiascian y Corvara. Por zirca vint agn àl laurè tratan les sajuns da d’isté sciöche laurant dla forestala. Le jüch al palê ê süa gran pasciun y chësc l’à impegné cun l’alenamënt dles scuadres joniles por zirca diesc agn. Ti ultimi agn s’à Gualbert dediché al fotografè tiers che vir te bosch, vici y flora y al â

na gran pasciun por i corëć y i minerai. Tl 2008 s’à Gualbert maridé cun Ingrid Burchia. Do na burta maratia é Gualbert gnü cherdè da Chël Bel Di. Albertina Bernardi ved. Pezzei (* 28.10.1946 - † 8.11.2012) Albertina Pezzei, nasciüda Bernardi y conesciüda sciöche „Tina”, é nasciüda a Verda, sciöche plü jona de cater mituns de Lino y Sofia. Ara à vit a Verda y à tres laurè sciöche ćiamenëssa, dî alalungia tl Hotel Dolomiti a La Ila. Ilò àra inće conesciü chël ch’é spo deventè so om: Ugo Pezzei. Cun ël, che gnô da Fascia ca y che laurâ schiöche cogo, s’àra maridé tl 1973. Tosc do él nasciü na möta. Tina ê na porsona scëmpla, tres dala buna löna y begnodüda da döt le paîsc. Do na cörta maratia che à lascè düć zënza parores, s’un é Tina jüda ai 08 de novëmber. Berta Sorarù ved. Declara (* 23.07.1926 - † 16.11.2011) Berta é nasciüda a Verda a La Ila y é morta a La Ila ai 16.11.2011. Mëda Berta ê la plü vedla dles cater sorus y dl fre mort bele da pice. Cun 13 agn àra messü jì a patrun da so parentè tl’ostaria dl Ost y dailò àra sorvì ćina che ara s’à maridé tl’ann 1947 cun Hermann Declara. Tla familia nasciôl döes mitans y n möt. La pröma möta morî tosc do la nasciüda. Süa vita é stada döra y plëna de laur. L’ann 1981 morî so om y ara messâ insciö trà inant le lüch da paur. Ara 107

La Ila n’à mai sconè fadies, sacrifizi y bries por i sü de familia, inće sce süa sanité ne la daidâ nia. Mëda Berta ê na porsona sciëmpla, da n bun cör, ara se fistidiâ por düć i sü de familia y â na gran crëta y fede söl Sant da Oies. Ćina che ara é stada buna se tolôra tres indô la dlaurela da jì a mëssa. Ti ultimi agn fajôra tröp ćialza por i sü de familia y inće por i püri tla Ruscia „por che almanco valgügn n’ais nia bria da se dlacè i pîsc”.

Maria Rudiferia dl carigà da Pescosta y cun ëra àl albü cater mituns. Por se trà le vire àl laurè sciöche muradù y dal 1967 inant sciöche bidelo tla scora mesana da La Ila, ćina che al é jü en ponsiun. Süa gran pasciun é tres stada la musiga de dlijia. Al é stè orghelist tla cüra da La Ila por 50 agn y gonot gnôl inće damanè da jì a daidé fora tles atres cöres dla Val Badia. Al stô ion en compagnia, gonot inće cun i orghi da man. Nos le recurdun sciöche na porsona de buna vëia, dër umila y devota. Al à vit cun gran serenitè, inće do che süa fomena é morta tl 2009. Ai 10 de dezëmber dl 2011 él gnü cherdè da Chël Bel Dî te na burta desgrazia sön strada.

Lois Pizzinini (* 17.05.1928 - † 2011) Lois é conesciü sciöche Lois dl Tiscere. Lois é nasciü a La Ila ai 17 de mà dl 1928 sciöche ultimo de cater fredesc y döes sorus de Vijo Pizzinini (1881-1973) y Tarejia Declara (1883-1962) sön le lüch dl batalana. Al é chersciü sö söl lüch da paur cun gran meseria y gran straciaries, olache al gnô inće scartacè lana cun le morin dlungia ćiasa. Cun 12 agn gnôl menè a studiè a Porsenù, tl Vizentinum, olache al à imparè da sonè l’orghe de dlijia y la vidora. Cun 17 agn àl messü taié ia i stüdi por gauja dla vera.Tl ann 1959 s’àl maridè cun

Klara Schrott Messner (* 02.02.1944 - † 25.12.2011) Klara é nasciüda a Urtijëi olache ara à inće frecuentè la scora elementara. Dai 15 ai 26 agn àra laurè sciöche sartorëssa daidan inće tl medemo momënt i geniturs te ćiasa. Tl 1968 canche ara s’à maridé cun Benjamin Messner s’ara trasferì a Sanćiana. Tl 1971 é Benjiamin gnü trasferì tla staziun forestala de St. Leonhard in Passeier y cun ëra inće i mituns Ariane y Gualbert. Tl 1973 éra rovada a Badia y tl 2001 tla ćiasa nöia a La Ila. Do da n’ann de maratia à Klara arjunt so möt Gualbert so al Cil.

108

La Ila LA CÖRA Avenimënć Rengraziamënt al degan siur Franz Sottara por i tröc agn de laûr a La Ila Le paîsc da La Ila à rengrazié ai 27 d’agost le degan siur Franz Sottara do che al é stè por 17 agn curat y por 14 agn ploan a La Ila. Le degan tolô tres pert ales sentades dl Consëi de Cöra, al à zelebrè gonot la santa mëssa tratan les festes y inće les sopoltöres di defunć dla jënt da La Ila. Al é stè n gran aiüt por la comunité, al se fistidiâ de preparè chi che se maridâ y al é stè d’aiüt cun consëis por ći che reverda le laûr de cura d’animes. Te n tlima de reconescënza y amizizia da pert dla comunité da La Ila, él gnü

zelebrè la santa mëssa da siur Christian, siur Renzo y sambëgn inće dal degan siur Franz. A ti dè le bëgnodü fora dan calonia êl le Cor de Dlijia cun de beles ćianties, l’Uniun di Confaruns à portè le confarun ghel y la Müjiga da La Ila à acompagnè le festejé ite te dlijia. Tratan la santa mëssa à le degan siur Franz Sottara baié di bi momënć che al à podü passè a La Ila. La festa é stada por le degan na gran emoziun, do da tan de agn sciöche curat y degan y al à rengraziè inće siur Christian por le gran laûr che al fej y dl gran ejëmpl che siur Christian é por döta la comunité. Le degan à sotrissé le bel tlima de amizizia y comprenjiun de na comunité plëna de entusiasm y de fede. Lois Kastlunger, presidënt dl Consëi de Cüra à rengrazié siur Franz por döt

La jënt da La Ila à acompagné le degan siur Franz ite te dlijia. Da man ciampa: siur Christian, siur Franz y siur Renzo.

109

La Ila

I mituns adöm ales maestres y a siur Christian.

l’impëgn che al à desmostrè te düć chisc agn de laûr, sciöche inće i bi momënć de amizizia y les beles cartades fates adöm. Do mëssa él gnü organisé n pice renfrësch y la comunité à insciö podü stè n pü’ adöm a siur Franz y le rengrazié de porsona. Le dé do él gnü tut comiè cun le degan siur Franz Sottara a San Linert tratan la gran mëssa; siur Franz jarà inant śëgn a fà so laûr tla cöra tl paîsc da La Val. La Pröma Santa Comuniun Ai 22 de mà é sëdesc mituns gnüs acompagnà te dlijia cun la musiga. La santa mëssa è gnüda zelebrada da siur Christian y ćiantada dal cor di mituns cun Elisabeth Fistill y Bruno ala chitara. Loise à sciöche dagnora fat sö l’altè cun de bi ciüfs. I mituns à portè dant pinsiers 110

dl bun famëi deache al ê avisa le vangele de chëra domënia. Al é stè na festa d’amur por i mituns y sües families. Na bela festa por i iubilars Sciöche vigni ann à le Consëi de Cöra organisé inće en chësc ann la festa iubilara di maridà, olache al é gnü festejé i pêrs che â da 10 agn de matrimone insö. La festa è gnüda organisada d’otober y à metü man cun la zelebraziun dla santa mëssa y é gnüda abelida dales ćianties dl Cor de Dlijia. La scomenciadia organisada dal Consëi de Cöra, coordinada da Lilli Nicosia y Rosmarie Castlunger, à albü inće en chësc ann n gran suzès. Do mëssa s’à düć i iubilars, adöm ai familiars, abiné sön plaza de dlijia, olache al é gnü organisé n buffet cun l’aiüt inće dl’Uniun dles ëres.

La Ila

I iubilars che à tut pert ala festa cun siur Christian y le degan siur Iaco.

Le KVW Da d’aisciöda y da d’altonn él gnü organisé n curs por geniturs dal titul „Plü ligrëza cun i mituns” („Starke Eltern Starke Kinder”). Al curs àl indöt tut pert 26 mames (11 da d’aisciöda y 15 da d’altonn). Le curs ê ponsè por mames y peri che orô arjunje plü ligrëza, plü segurëza y manco stres tl’educaziun; chisc cursc se tol dant da renforzè l’identité dles mames, di peri y di mituns, da coltivé n bun raport danter i familiars, tlarì y afrontè conflić, cherié grups de geniturs che se dëida un cun l’ater y da adorè bun les energies che vignun adora por se instës. Danter l’ater él gnü metü a jì n curs por imparè da perié, coordinè da Sandra Irsara Frenademetz; al é stè n’ocajiun por imparè val’ de nü,

por odëi i problems y les situaziuns da n ater punt d’odüda y da imparè strategies nöies da afrontè i conflić. Da d’aisciöda ti à le Consëi Provinzial, sön proposta dl KVW, assegné ala maestra Loise Pitscheider Dorigo le „pest dla bontè”, cun la motivaziun che la maestra Loise à dagnora daidé tl chît, indlunch olache valgügn adorâ n aiüt, y ara é tres ćiamò a desposiziun por düć chi adora n sostëgn. En gaujiun dla reuniun generala y dla lîta dl consëi nü, stada de novëmber, él gnü surandè na medaia sciöche giulan por chi che à arjunt i 40 agn y plü de fedelté al KVW da La Ila. Danter les porsones onorades êl Konrad Pizzinini por 45 agn, Otto Ploner por i 45, Paola Crazzolara Maneschg por i 45, Alma Valentini por i 45, Adolf Erlacher 111

La Ila Le Consëi de Cöra

Loise Pitscheider Dorigo à podü pié do le pest dla bontè.

por i 45, Vigile Costa por i 45, Tone Frenademez por i 44, Johanna Dapoz por i 44, Margherita Frenademez Granruaz por i 44, Loise Rottonara por i 44, Notburga Frenademez Varallo por i 43, Anna Comploj Pescollderungg por i 43, Adolf Granruaz por i 42, Hermann Valentini por i 42, Paul Valentini por i 42, Caterina Canins Comploj por i 41, Albert Crazzolara por i 41, Lois Castlunger por i 41, Giovanni Crazzolara por i 40, Angelo Granruaz por i 40 y Franz Rottonara por i 40. Da d’altonn él inće gnü lité le Consëi nü dl KVW, śëgn metü adöm insciö: Lois Castlunger, Alma Valentini, Loise Rottonara, Franz Dapoz, Rosmarie Castlunger, Laura Crazzolara, Carlo Agreiter y Renato Pizzinini.

Dlungia la lîta dl Consëi de cöra de novëmber dl 2010, é l’ann 2011 stè caraterisé dala mudaziun dl degan y ploan y dala orentè de mëte impé tla valada öna na uniun pastorala sóra. Bele ala fin de forà él gnü la comunicaziun ofiziala dla mudaziun di proi: Siur Franz Sottara foss deventè curat a La Val y Siur Iaco Willeit degan dla valada y ploan de Badia, La Ila, La Val y Rina. Por la popolaziun da La Ila orô chësc dì arjigné ca döes festes, öna de comié y l’atra de bëgnodü y insciö éra inće stada. Na legrema à la jënt da La Ila lascè tomè por Siur Franz che é stè por 29 agn (1976-93 y 1999-2011) ploan da La Ila y che à lié tröc de bugn raporć personai cun les porsones dl paîsc y che à salpü da acompagnè tla fede cristiana families, mituns y mitans, jogn y jones,

Siur degan tratan la santa mëssa.

112

La Ila ëi y ëres. So impëgn tla comunité y pro les festes de dlijia ne jarà nia pordü tan dî ch’al é porsones che porta inant ći che al à somenè. Forza y entusiasm nüs s’aspetunse dal degan y ploan nü siur Iaco Willeit. Ël é chël che nes mostra le tru da jì tla fede, te tëmps olache i proi vëgn tres demanco y i laics mëss se parè ite les manies por surantó responsabilitês nöies. Adöm a düć i consëis dla valada é inće le Consëi de Cöra da La Ila stà presënć (ai 24 de novëmber) canch’al é gnü metü - cun la presënza dl Vicar General Josef Matzneller y Siur Eugen Runggaldier - la pera de ćiantun por costruì öna na uniun pastorala te nosc decanat. Por ći che reverda les infrastrotöres, é la discusciun por l’ampliamënt dla cortina en chësc ann jüda inant y la planificaziun da pert dl comun vëgn tres plü concreta: an sfrutarà le terac ćina söi confins sö pert y ca pert cuntra calonia. Implü déssel gnì realisé tl mür sö insom nisces por mëte les urnes di defunć che se lascia borjé. La preocupaziun prinzipala dl Consëi de Cöra romagn chëra dl aprofondimënt dla fede. Co pon pa fà da implementè tla vita religiosa la varieté dles formes liturgiches? Le Consëi de Cöra à porvè de cherié ia por l’ann poscibilitês por l’oraziun personala y de chît cun „ores de meditaziun” impü atramënter sciöche por ejëmpl l’edema santa pro le sepolcher. Cun deplü „zelebraziuns dla liturgia dla parora” él gnü odü che chësta po ester na forma liturgica dër adatada por avenimënć importanć sciöche le scomenciamënt dl ann de scora o pro na funziun da Nadé cun i mituns, sc’al à da mancé le prou. Inće la corona dita vigni

mercui domisdé à na gran valüta, nia ma por chëres porsones che la dij, mo dantadöt por les intenziuns ch’ara vëgn dita. Na buna continuaziun à le consëi albü tl ćiamp dla formaziun religiosa cun le curs de Michaela de Bayer (da otober a jügn n iade al’edema öna n’ora y mesa por 30 iadi) che à acompagné y acompagnëia tres ćiamò porsones interessades nia ma da La Ila a fà n percurs de aprofondimënt y de renovamënt dla fede. Ai 28 de setëmber él gnü tignì n referat sön i sacramënć sciöche fontanes por rovè ala salvëza y sciöch’an pò instësc deventè fora de na vita sacramentala na bona fontana por d’atri. Dai 16 ai 18 de novëmber él stè la poscibilité de tó pert a n curs de formaziun dediché al’oraziun cun don Giuseppe y la Comunité Abba da Milan por imparè da dialoghé te na manira personala y inće comunitara cun Chël Bel Dî. Por daidé i geniturs a respogne ales domandes di mituns sön la fede, él gnü partì fora de plü libri dal titul „Wo hat sich der liebe Gott versteckt?” y „Familien feiern Feste” dà fora dal ofize dla pastorala dla diozeja. Sciöche vigni ann él stè tröpes porsones che s’à cruzié da arjigné ca i mituns y les mitans che é jüs ala pröma Santa Comuniun y ala Crejima. N aprijamënt por le sacramënt dl matrimone é stada la festa di iubilars ai 16 d’otober coordinada da Lilly y Maria y a chëra che 20 pêrs da 45 a 10 agn de matrimone à tut pert. Döt chësc é stè poscibl cun le gran sostëgn de nosc curat Siur Christian, al acompagnëia le Consëi de Cöra da bun famëi cun sües oraziuns, cun zelebrè l’eucaristia y dantadöt inće cun sües 113

La Ila parores che motivëia la popolaziun a vire do la Buna Noela y a deventè instësc „vangele”. Uniun dles Ëres Chësc ann é stè por l’Uniun dles ëres n ann cun de vigni sort de impëgns; ala fin de merz à l’uniun daidé arjigné ca l’incuntada por la preparaziun al bato tignida da Erich Frenademez. Sciöche vigni ann à les ëres tut pert al’aziun „Na rösa por la vita” en la domënia de Pasca y de mà à l’uniun organisé n curs por fà turtres a Badia cun Erica Pitscheider, n curs che à dër plajü. Usanza é spo deventada la prozesciun a Oies cun la mëssa zelebrada da siur Pire, prozesciun che vëgn dagnora fata, sciöche da tradiziun, de jügn. De messè é les ëres jüdes tla ćiasa de palsa „Ojöp Freinademetz” a San Martin de Tor a ti fà festa ales mëdes y ai berbesc che à complì i agn en chël mëis; en chësta ocajiun él gnü tut para inće don Angelo che à zelebrè la santa mëssa y le Cor dles ëres da La Ila che à abelì le domisdé Al é da sotrissé che chësta ê la pröma santa mëssa gnüda dita

tla capela nöia dla Ćiasa de Palsa, porchël é chësta ocajiun stada por l’uniun n gran onur. D’otober él gnü fat por le secundo iade le pelegrinaje a Weissenstein dal Ju de Ćiarëza ia a pé, iade che vëgn dër aprijé dales ëres dl paîsc. Laìa ares podü spo tò pert a na santa mëssa dër particolara y bela che ares ne se desmentiarà nia tan atira. Ai 22 d’otober à l’uniun tut pert ala „Impulgstagung” dl decanat che é en chësc iade gnüda tignida a San Ćiascian; de novëmber él spo gnü organisé n curs da cujiné cun Jonata Zanferrari, a chël che tröpes interessades à tut pert. Ala fin dl altonn s’à les ëres spo abiné tl restorant La Tor por na ćiastegnada. Cun dui musicontri para à les ëres inće podü balè döta la sëra y passè adöm n valgünes de beles ores. I pröms de dezëmber él spo gnü fat le batadù che ne po sambëgn mai manćé. Sciöche tres tratan l’ann, à les ëres daidé lavè la dlijia, dit corones y staziuns. L’ann s’à spo stlüt jö cun n rorate dit da siur Christian y abelì da n grup de tlarineć. Cor de Dlijia

L’Uniun dles Ëres.

114

En chësc ann él gnü organisé pro le Cor de Dlijia da La Ila n avenimënt dër interessant. Tres la dirighënta Tanja, che à conesciü a n curs d’ajornamënt le dirighënt de n ater cor de dlijia, él gnü metü a jì al 1. y ai 2 d’otober por le pröm iade n jomelinaje dl Cor de Dlijia da La Ila cun le Cor da Göfis dl’Austria. Le cor é pié ia al 1. d’ otober dales 9 danmisdé da La Ila demez tl vers de Göfis. Da misdé él gnü fat na palsa dl’autostrada Trofana

La Ila

Le Cor de Dlijia.

Tyrol danter Landeck y Imst olache al é gnü marnè. Incër les 4 domisdé é le cor spo indô rové a Feldkirch, a 5 km da Göfis. Tosc êl da pié ia por jì a Göfis a fà les proes por la santa mëssa gnüda tignida en chëra sëra dales 19:00. Al é garatè dër na bela mëssa ćiantada dai dui cors de dlijia deboriada. Chësc jomelinaje é gnü incoronè da na buna y bela cëna tl salamënt dles manifestaziuns atira dlungia la Dlijia da Göfis. Al jomelinaje él gnü injuntè n dé de jita che é jü inant la domënia ai 2 d’otober. Sön le tru devers de ćiasa s’à le cor archité a Serfaus sön la Möseralm, olache al é gnü marnè y passè ćiamò n momënt d’aurela cörta. N valgügn dl grup é raità jö dala Möseralm cun le bob sön scines deperpo che i atri gnô zoruch cun les cabines. Incër les 4 domisdé éson spo indô pià cuntra Desproch y le Brenner y denant che stlü jö i dui bi dis s’à le cor ćiamò archité dal Lodenwirt a Vintl. Le

Cor de Dlijia da Göfis gnarà a ciafè le Cor de Dlijia da La Ila le proscimo ann de mà, al sarà n’ocajiun da rete la bela esperiënza fata a Göfis cun na funziun tla dlijia da La Ila. Le cor s’à abiné indöt 79 iadi: 25 por festes de dlijia, nü por sopoltöres y 45 por proes. La sentada generala é gnüda tignida ai 25 de forà y la pröma proa ai 3 de merz; l’ativité dl Cor de dlijia s’à stlüt jö cun la festa de Santa Guania ai 6 de jenà. D’agost à trëi ćiantadus fat n’edema de curs de ajornamënt a Porsenù che s’à stlüt jö cun la santa mëssa zelebrada tl dom da Porsenù. Le grup di Ministranć Tratan l’ann à i ministranć desfiré ativitês desvalies; al é gnü organisé n dé dla liösa, n dé sön i jadins y na festa da Carlascè. Sciöche vigni ann él gnü fat na festa cun na buna cëna por i ministranć che à lascè le sorvisc. Indöt él gnü tut sö 115

La Ila

I ministranć che à lascè le sorvisc é gnüs onorà.

13 ministranć nüs: Paul Thurner, Lois Kostner, Samuel Huber, Denise Irsara, Martina Miribung, Nicol Burchia, Armin Valentini, Samuel Frenademez, Chiara Pescollderungg, Anna Zanferrari, Desiree Dapoz, Francesca Boi y Marie Valentini. Danter l’ater él gnü fat na gran festa por le Cör de Gejù cun n bel gran füch y na griliada, jites sön munt, sciöche sön Gherdenacia y sön Piz La Ila. I ministranć à abelì inće les funziuns de dlijia y la festa da Nadè y fat para al rorate. En chësc ann él gnü metü sö n grup de trëdesc ministranć (jogn) che sorvësc dales gran festes y al é gnü cumprè guanć aposta por chisc. La solidarieté n’à gnanca manćé; d’agost él gnü venü turtes y le davagn é gnü ofrì por na aziun de solidarieté por l’Africa. La Müjiga da La Ila La Müjiga da La Ila à organisé ai 19 de novëmber por l’otavo iade le conzert de Santa Zezilia. La sëra à metü man cun n salüt da pert dl presidënt dla Müjiga da 116

La Ila Max Nicosia, che à splighé sciöche la gran pasciun por la musiga liëia düć i musicontri. Por i musicontri é le sonè na ligrëza y al é gnü sotrissé le svilup positif da odëi tan de jogn che vëgn do cà cun la pasciun. Tratan le conzert él gnü sonè tòć tradizionai, moderns y por le pröm iade él gnü ćiantè inće tòć de ćiantauturs conesciüs sura döt le monn. Cun gran suzès à la Müjiga da La Ila portè dant insciö n conzert n pü’ atramënter respet ai atri agn. Dl’uniun fej incö pert 42 mëmbri, trëi marcatëndres y trëi portabandira; danter i mëmbri de onur él inće siur Christian Moroder. Al conzert ne pudôl nia manćé le presidënt dles musighes dla Val Badia Carlo Castlunger y l’ombolt Iaco Frenademetz che à albü parores de lalt por la Müjiga da La Ila. La Müjiga é na gran richëza por le paîsc y odëi tratan i conzerć tan de jënt che vëgn a ascutè sö é na bela sodesfaziun. Pasciun, ligrëza y n bun tlima de laûr é les componëntes dla Müjiga da La Ila. L’ann passè à la Müjiga da La Ila podü festejé i 25 agn y en chësta ocajiun él inće gnü fora na CD. En ocajiun dl conzert él gnü partì fora les onoranzes ai mëmbri che fej pert de chësta uniun bel da 15 agn incà, chëstes é jüdes a Evelyn Frenademez, Patrick Frenademez y a Konrad Tavella. La Schira Jonila Do avëi festejé l’ann passè i 10 agn de ativité zënza interuziun dla Schira Jonila, àn tl 2011 ciafè trëi jones che é stades da püch ćiamò instësses tl grup y döes umes plü jones che s’interessëia da daidé condüje inant la Schira Jonila,

La Ila

Evelyn Frenademez, Patrick Frenademez y Konrad Tavella adöm al diretur dla Müjiga da La Ila Günther Fistill y al presidënt Max Nicosia.

tl caje che öna o l’atra dles animadësses atuales oress se trà zoruch. Al é inće da dì che le grup é tres chersciü. En chësc ann él stè indöt 37 mitans dala terza elementara ala terza mesana che à tut l’ocajiun por s’incuntè indöt 17 iadi te

dui grups despartis a passè deboriada na pert de so tëmp lëde. Le program dla Schira Jonila a livel de diozeja basëia sön cater pilastri y i orun porvè de conscidré l’ativité da chësc punt d’odüda. Pröm pilaster:

Les mitans cun la löm de Betlem.

I trëi resc.

117

La Ila ester ambiënt de vita por i mituns/les mitans. Le tëmp passè tla Schira Jonila é atramënter co chël passè a scora o te familia. Al é indô gnü ćiantè, śoghé y pastlené deboriada - conscidran inće le tema dl ann dla diozeja „Sanć sciöche iö y tö” - dagnora tl respet de vignun, zënza sforz de prestaziuns particolares. Les mitans à podü imparè da ciafè n post tl grup olache an se stà saurì. Cun arjigné ca de vigni sort por la festa dla uma o por avëi na scincunda originala da Nadè él gnü somenè tröpa ligrëza tan bëgn pro les mitans instësses che inće a ćiasa. I geniturs dles mitans à en chësc ann podü tó pert a n curs da pastlené cun fëgn por cherié insciö n lian diret danter l’ativité tl grup y ći ch’an po fà inant te familia. Secondo pilaster: ester dlijia cun i mituns/les mitans. La Schira Jonila porta para la parora „catolica” y ara orientëia süa ativité aladô di prinzips cristians. Al scomenciamënt de vigni incuntada él gnü fat na picera meditaziun o chirì val’ forma de oraziun che stimolëia a formè comunité tan bëgn tl perié deboriada co tl partì idees, conescënzes, la lerch y i sentimënć. La Schira Jonila à stlüt jö süa ativité cun n rorate arjigné ca aposta y por la Vëia de Nadé é n valgünes mitans jüdes söl Brenner a tó la löm da Betleme da partì fora tles families sciöche sëgn de pêsc. Terzo pilaster: agì tl interès di mituns/dles mitans. Chësc é plütosc n punt che reverda les animadësses che defënn i dërć de mituns y mitans cun s’incunté a livel de valada, cun fà propostes al Consëi de cöra, al Comun, al Sorvisc ai Jogn o a d’atres istituziuns por ne se desmentié nia dla pert plü debla dla sozieté y de ponsè a iniziatives y a locai y posć adatà ai mituns/ales mitans. Cuarto 118

pilaster: aiüt portè dai mituns/dales mitans. Le sentimënt dles desvalianzes sön le monn é dantadöt pro i mituns y la jonëza dër alt, porchël él inće na gran vëia de daidé chi che vir tla meseria o che se stënta de val’ vers. Les aziuns de solidarieté é inće en chësc ann stades chëra di trëi resc, „dla turta„, la spënora liada ala löm da Betleme y dl „Nadè tla scatora di ćialzà” che desmostra tan de buna man che les mitans instësses y inće la jënt de döta la comunité ô ester cun i püri. Concretamënter él gnü daidé na familia söl Brenner che à pordü le pere te na desgrazia y inće tla Romania àn podü menè n pice sostëgn tres la Cherubina che é spo gnüda personalmënter a se cuntè y se mostrè dias de sü iadi te n paîsc da na gran meseria. Al à indô paié la mëia de s’incuntè te na organisaziun sciöche la Schira Jonila che mët al zënter le spirit de grup, vigni posona cun söes particolaritês y che se crüzia de n bun acompagnamënt cun animadësses che dà ca so tëmp por arjigné ca i contignüs y por condüje i grups. Le Seniorenclub En sabeda, ai 5 de novëmber, él gnü organisé la festa por la jënt de tëmp tl salf dla scora mesana da La Ila. La scomenciadia organisada dal KVW, dal Seniorenclub da La Ila y dal comun de Badia vëgn fata vigni dui agn te n ater paîsc dl comun de Badia. Tröc à tut pert ala festa che à metü man dala öna domisdé cun n salüt da pert de Loise Rottonara, surastanta dl Seniorenclub da La Ila, che à splighé

La Ila che al é na ligrëza da passè val’ ora adöm en buna compagnia y ara à orü rengrazié i proi, siur Christian, siur Heinrich, siur Franz, siur Angelo y le degan siur Iaco y le grup dl volontariat che s’à metü a desposiziun. La festa à metü man cun la zelebraziun dla santa mëssa, sciöche simbol che la fede liëia düć canć sura i confins di paîsc fora. La festa é jüda inant cun la santa mëssa zelebrada dal degan siur Iaco Willeit, daidé da siur Angelo y siur Christian. Do mëssa él gnü partì fora na jopa da golasc ai zirca 90 partezipanć che à podü stè ćiamò n pü’ adöm tratan le domisdé cun n bel program de intrategnimënt. Danter l’ater él gnü portè dant de beles ćianties da pert dl Cor dles ëres da La Ila; Lois y Bruno à sonè de bela musiga ti don insciö la poscibilité a düć da balè y ćiantè para. Le comun de Badia à daidé finanzié la manifestaziun; l’ombolt Iaco Frenademetz y l’assessuria Roberta Rinna Mellauner à presenzié ala scomenciadia, sciöche inće le presidënt dl Consëi de Cöra da La Ila, Lois Kastlunger. Lois Kastlunger à orü sotrissé sciöche la jënt d’etè é val’ dër de prezius por nostes comunitês: les porsones é liades te chësta eté deplü danter vita y fede y é de valüta por i sorvisc che ares po fà te familia y tla comunité. Porchël à tröc la poscibilité da dè inant na sapiënza de vita y chësc é val’ dër de important. L’ombolt Iaco Frenademetz à inće portè dant so salüt, sotrissan sciöche la jënt d’eté é nosta richëza, ćiodiche ara à salpü da portè inant les uniuns dla valada y da fà crësce la richëza de nüsc paîsc.

L’ombolt Iaco Frenademetz tratan la festa.

Loise Rottonara cun l’ombolt y siur Franz.

Le Club Boé Inće tratan l’ann 2011 s’à le Club Boè abiné vigni mercui por daidé y por aconsié les porsones che combat vigni dé da nü por arjunje indo süa dignité y süa liberté de fat y pinsier. Le Club Boè à festejé le compliann dles porsones che podô mostrè sö n ann o plü agn de 119

La Ila sobrieté. De merz él gnü Dieter Kämpfer dl Club Hans da Frankfurt à cuntè sües esperiënza y so Calvare por se destachè dal alcol. Inće tratan les vacanzes sintîl le bojëgn da frecuentè n club, sciöche al fej regolarmënter inće a ćiasa. De mà à le club organisé por les terzes tlasses dla scora mesana da La Ila n’incuntada cun Guido Della Giacoma y trëi studënć de 16, 18 y 19 agn de Fascia y Predazzo dl’assoziaziun «Quell’attimo inaspettato». Chisc jogn é stà bugn da cherié te tlasse na bela atmosfera sarëna y costruitiva: i mituns ti à ascutè pro cun gran interès, ai à fat tröpes domandes y insciö él nasciü na discusciun ch’é dessigü stada de gran ütl. De setëmber él stè a Milland l’interclub, ch’à desmostrè tleramënter l’utilité di clubs, che laôra tl chît y che ofrësc sö tröp de so tëmp lëde por daidé. Dui mëmbri dl club à tut pert de mà al congrès a Assisi y i ultimi d’otober al congrès a Riva dl Garda.

LA SCORA La scolina Tratan l’ann 2010/2011 à 48 mituns y mitans frecuentè la scolina da La Ila; chisc é gnüs acompagnà dala coordinadëssa/ maestra Annelies Planatscher (da aurì inant Valentina Fontanella), la maestra Katrin Crazzolara, les colaboradësses pedagogiches Judith Comploj y Maria Pia Crazzolara y la colaboradëssa por l’integraziun Elisabeth Pezzedi. La cöga Emma Tavella à cujiné por düć y Elisabeth Valentini à fistidié che la scolina foss tres bela nëta. I mituns y les mitans ê partîs sö te döes seziuns: la „seziun dles laûrs” y la „seziun dles muntagnoles”. Ia por l’ann él gnü fat de plü ativitês y gnü metü a jì n valgönes iniziatives te scolina, olache i mituns y les mitans à podü fà jüć, esperimentè, imparè, fà de beles

Lois Kastlunger cun i pici mituns te n proiet musical.

120

La Ila

I mituns cun le leo da Pasca.

esperiënzes, crësce y madorì. Les festes ia por l’ann sciöche: carlascè, la festa di neni y dles lâs di mituns y dles mitans che va da d’altonn a scora, Pasca cun l’leo da Pasca che é gnü te scolina a ciafè i mituns y a portè les coes, la jita de mà a San Ćiascian, da San Martin la festa dles linternes te dlijia cun i geniturs y Siur Christian, San Micurà, Advënt y Nadè ti sa ai mituns y ales mitans tres dër beles. En chësc ann ùnse inće fat dui proieć: le proiet «Ritmica cun stromënć orff» cun Monica Crazzolara por i mituns y les mitans de 3 y 4 agn y le proiet «Ćiantè y balè deboriada» cun Lois Kastlunger y Eveline Vinatzer por i mituns y les mitans che pëia ia a scora da d’altonn. Cun sü orghi da man y süa buna löna é Lois atira stè bun da descedè n gran interès y na gran vëia da ćiantè y balè. Dal momënt che le fin de chësc ann de scolina ê chël da valorisé les tradiziuns y

la cultura ladina, él gnü imparè ćianties y bai da inlaôta, sciöche nüsc geniturs, nüsc neni y nostes lâs sa da ćiantè y da balè. I mituns à inće imparè da marcè, propi sciöche la dërta Müjiga da La Ila. Gran ligrëza êl da ćiantè les ćianties, por les beles parores, le bel ritm y la buna vëia che ares nes dà. Dër dessigü se recordarà i mituns y les mitans chëstes beles ćianties, dantadöt „Na sëra sarëna” nominada da ëi „ćiantia dla pipa”, y la ćiantia balada „Chichirichichi”, che é gnüdes trates ca te de plü momënć te scolina. De mà él gnü invié i geniturs di mituns y dles mitans che pëia ia a scora da d’altonn por ti presentè les ćianties y i bai che i mituns à podü imparè. Le plü bel é che Lois y Eveline n’à nia pisimé n momënt por invié inće i geniturs a ćiantè y balè cun nos. La gran ligrëza y la buna löna che düć à albü, àn podü odëi dales beles espresciuns, dantadöt chëres di mituns y dles mitans. 121

La Ila La scora elementara En chësc ann à sëdesc mituns scomencè cun ligrëza la scora elementara. Tröpes é les ativitês che i scolars à fat tratan l’ann, sciöche la jita de mà na vijita ala „Berufsfeuerwehr” a Balsan. I scolars dla 5. tlassa é jüs tratan l’invern a ti ćiarè ales stëres y ai planëć a Cortina pro l’oservatore de Col Druscié. Por ci che reverda le proiet „Tiers, che vir con nos” é i scolars jüs tl „Tierheim Vandoies Dessura”. La scora mesana „Tita Alton” De novëmber é 50 scolars dla terza tlassa dla scora mesana gnüs informà söles profesciuns desvalies tl turism y tl artejanat. Tres na formaziun o na

scora profescionala pòn imparè passa 60 mistiers d’artejanat, dal tistler al mecanich, dal bocà al conditur ćina al grafich o frisêr. Le surastant APA dl Comun de Badia Carlo Adang y le rapresentant di artejans jogn Pasquale Pitscheider à respognü ales domandes di scolars y à presentè süa profesciun, responsabl idraulich y mecanich. Do le referat d’introduziun à i scolars podü vijité n valgünes dites por odëi i laûrs plü desvalis, insciö à i scolars podü odëi ći che al stà do le laûr ia. La coordinadëssa dl HGV Alexandra Sivestri ti à presentè ai scolars i mistiers desvalis tla hotelaria y gastronomia, les poscibilitês de formaziun tles scores profescionales y les poscibilitês de cariera. Dedô à la surastanta di Ostis Roberta Rinna invié 15 scolars interessà tl hotel La Majun. Ai à podü vijité le hotel y ćiarè

I scolars dla scora elementara tratan la vijita al Tierheim a Vandoies Dessura.

122

La Ila

Les terzes tlasses dla scora mesana.

ite tla ćiasadafüch, tl salf y tl repart de bëgnester, por ciafè na idea concreta dl laûr, conscidran che la hotalaria ti pîta ai jogn tröpes poscibilitês, deache al é te chësc ćiamp profesciuns creatives y da na gran varieté. Danter les scomenciadies desvalies gnüdes organisades tratan l’ann, él n curs de pröm aiüt, l’abelimënt dl lëgn da Nadè, na jita a Col Santa Lizia por vijitè les mineores de forsil (percurs cultural) y de forà à i scolars podü jì ala fiera Futurum a Balsan. Les scores altes: Lizeum Linguistich y Istitut Tecnich Comerzial L’ann 2011 é stè por les scores altes da La Ila n ann de gran importanza, suradöt deache da d’altonn é piada ia te Südtirol la realisaziun dla reforma dles scores altes. Le zënter scolastich da La Ila arà da śëgn inant chëstes seziuns: a) Istitut Tecnich Economich, b) Lizeum Linguistich, c) Lizeum dles sciënzes umanes. Chëstes spezialisaziun dà la poscibilité de gnì adicuntra a na buna pert dles aspetativês

dla jënt jona che chir fora do la scora mesana na formaziun tl sistem scolastich paritetich dla Val Badia. La reforma dles scores altes é dessigü n avenimënt important che se à ghiré y se ghira n gran laûr de preparaziun. Les insegnantes y i insegnanć à laurè tröp por arjigné ca le plann dles materies, i programs y les modalitês de valutaziun. De mà y de dezëmber 2011 él gnü organisé döes incuntades danter insegnantes y insegnanć dles scores altes dla Val Badia y de Gherdëna. Les chestiuns prinzipales de chisc dui dis pedagogics é stades les metodologies por n insegnamënt efiziënt y l’elaboraziun di programs d’insegnament nüs. Dlungia la gran ativitè por la reforma à les scores altes pité ales studëntes y ai studënć tröpes ocajiuns por imparè a conësce damì le le realtês incëria y por s’arjigné ca bun al monn dl laûr o dla formaziun universitara. Sciöche dagnora ti él gnü dè n gran pëis ala colaboraziun cun le monn dl’economia. De setëmber é les cuintes tlasses jüdes al „Dé dles aziëndes” y ala mostra dl’energia a Balsan, de mà à la 4° tlassa ITC vijité la Ćiamena dl Comerz 123

La Ila

I studënć dle scores altes.

a Balsan. In colaboraziun cun la Cassa Raiffeisen él gnü organisé n „Assessment Center”, olache les studëntes y i studënć dla 5° tlassa ITC à imparè sciöche les gran aziëndes chir fora al dedaincö sües colaboradësses y sü colaboradus. Fajon chësta esperiënza ài podü se arjigné ca bun al momënt can che les jones y i jogn instësc messarà se cruzié de ciafè n post de laûr. Na bela iniziativa é stada la vijita dl assessur dla Provinzia da Balsan dotur Florian Mussner che à baié cun les 5° tlasses sura la situaziun dl’economia mondiala y locala. Na scora moderna ô ti dè a sües studëntes y sü studënć de vigni sort de impulsc. Insciö é deplü tlasses jüdes a rapresentaziuns teatrales, sciöche „Andorra” de M. Frisch a Balsan (forà 2011), teatri tl lingaz inglesc a Bornech, le teater por jogn „Sehne mich süchtig” a La Ila y le Poem musical „Fanes” a 124

Balsan. Dër na bela esperiënza é stada le teater „Spuren der Seele” ai 20/10/2011 tla ćiasa de cultura a La Ila che à recordè la persecuziun de porsones cun maraties psichiches da përt dla ditatöra nazista. Por ći che reverda l’educaziun ala sanité à la scora organisé n referat dl primar dl spitol da Balsan dotur Lucio Lucchin sura le mangé sann y le proiet Free your mind, che à sensibilisé les jones y i jogn dl vers di prighi dla dependënza dal tabach. Jì a scora ô inće dì se mosoré cun d’atres porsones. Na bela sodesfaziun à albü la terza tlassa ITC che à davagné n pest in ocajiun dla premiaziun dl concurs Raiffeisen School Award a Balsan. I studënć Filippo Frontull, Marco Granruaz y Emanuel Valentin se à tlassifiché bun pro le concurs Dolomites Patrimone Unesco. Na scora alta dess inće ester na

La Ila finestra che pîta la poscibilité da imparè a conësce i raiuns y les realtês che é plü dalunc da nos. Da recordè é zënzater i iadi a Berlin (iade de maturité), Praga (4° tlasses), Minca o London (sojornanza linguistica 3° tlassa ITC ). De messè à dötes les studëntes y düć i studënć dles cuintes tlasses passè l’ejam de maturité. Tröć à chirì fora na formaziun universitara tla Talia o tl’Austria, d’atri à ciafè n post de laûr tla Val Badia. UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS Assoziaziun Turistica Do da tröc agn à le diretur dl’Assoziaziun Turistica de Badia, Manfred Canins, dè jö süa inćiaria che è spo gnüda tuta ite da Roberto Huber. Tröpes é stades les scomenciadies organisades dal’Assoziaziun Turistica

I colaboradus dl’Assoziaziun Turistica Badia.

de Badia, sciöche le dé dl vin, manifestaziun liada ala degustaziun de vins te üties desvalies tl comprensore dl’Alta Badia, la Chef’s Cup Südtirol, scomenciadia liada ala ćiasadafüch d’alt livel y internazionala che chërda adalerch tröc coghi conesciüs. Scomenciadies liades ala ćiasadafüch y ai produć de Südtirol é inće gnüdes organisades tratan l’isté, sciöche le pich nich di Dolomitics, organisé sön Piz Sorega cun i trëi restoranć da stëres. La cultura n’à gnanca manćé: les incuntades cun i auturs y scriturs tratan le mëis d’agost è indô stades n suzés. Uniun di Stödafüch

Roberto Huber cun Manfred Canins.

La reuniun generala di Stödafüch da La Ila é gnüda organisada ala fin dl ann. Tratan la sentada é la gran importanza dl’Uniun di Stödafüch gnüda sotrissada da de plü pertes, uniun che se mët a 125

La Ila desposiziun de chi che à debojëgn fora por döt l’ann, nia ma te caje de alarm, mo por tröc sorvisc desvalis. Te chësta ocajiun àn inće orü premié n valgügn omi di stödafüch. Giorgio De Grandi à podü pié do la medaia de brom por i 15 agn de servisc pro l’uniun; la medema onoranza é gnüda surandada a Aldo Pedevilla. A Albert Crazzolara ti él gnü surandè n diplom por ester stè por bëgn 40 agn pro l’uniun di stödafüch da La Ila (ann 2010, lascé demez). Do da n ann él indô gnü le momënt da trà na rissa y ćiarè zoruch a döt ći che é gnü fat da chësta uniun che arcompëda incö 84 porsones: 56 mëmbri atifs, 15 mëmbri fora de sorvisc, un n mëmber de onur y 12 mëmbri che fej pert dl grup jonil. Tratan l’ann é jüs fora dl’uniun Denis Costa, Manuel Pizzinini y Robert Pizzinini. Deplü y desvalis é stà i

L’Uniun di Stödafüch.

126

intervënć che é gnüs registrà tratan l’ann. De düć chisc n’él mai gnü cherdè alarm por medefüch. Deplü iadi él stè debojëgn da portè aiüt sön strada por inzidënć cun auti; chël che é sozedü tla localité Fulanac à albü na conseguënza tragica. N intervënt dër particolar s’à portè pro al 1 de setëmber pro la desćiaria de Col Maladët, olache i stödafüch da La Ila adöm a chi da San Ćiascian y de Badia à albü n gran laûr da chirì fora dal refodam n canister plëgn de „mercaptan”, na sostanza da tosser che lascia fora n tof dër sterch. Por fortüna é le canister gnü a löm denant che al gniss scür y an à insciö podü stravardè gran pert dl’Alta Badia da aria malsana. Le fin dl’Uniun di Stödafüch é chël da portè aiüt a chi che à debojëgn. Por che chësc garetes, mëssun ester adestrà dër bun, avisa porchël vëgnel metü a jì proes de vigni

La Ila sort por imparé a lauré cun mascinns y massaries de socurs. Dër gonot van inće fora por les vijinanzes dl paîsc, olache al é dagnora da ciafè ogeć che s’adatëia ala eserzitaziun, insciö por ejëmpl val’ infrastrotöres che comporta plü prigo respet a d’atres. Vigni ann vëgnel conzedü la poscibilité da se eserzité pro la Lignacalor, la sënta de scialdamënt. Ideal é chësc post de proa dantadöt por le grup che laôra cun les mascheres de respiraziun. Te plü auti él n gröm de atrezatöres che vigni om di stödafüch messass savëi da d’adorè. Porchël él inće important che al vëgnes mindićé indô recordè y renfreschè le savëi de sciöche les massaries y i inijns funzionëia y dai anüzé. Por odëi sce düć sà bëgn ći che al é ti auti, él gnü metü a jì na sort de quiz: aladô dl intervënt che gno comanè, ne messâ i omi di stödafüch nia ma jì a tó le dër material, mo inće savëi dal adorè. Tres plü gonot ćiàron da ciafè confidënza cun litres y cordes, tl caje che al foss da portè socurs te n post, olache ara ne và nia da rové pormez cun l’auto dala litra. En chësc ann él indô gnü organisé n curs de pröm aiüt portè dant da n valgügn colaboradus dla Crusc Blanćia. Fora por l’aisciöda à la Uniun di Stödafüch da La Ila fistidié da mëte a jì la proa generala por düć i stödafüch dl raiun Alta Badia. Cun döes condütes él gnü pumpè l’ega da rü sö. Spo él inće gnü simulé la chirida de porsones da pert de chi che va cun les mascheres de respiraziun. Ala gran proa à tut pert inće la Crusc Blanćia. Ai 10 de setëmber él gnü fat na eserzitaziun adöm ai stödafüch da San Ćiascian pormez ala ütia da munt Bioch. Deplü omi dl’uniun à tut pert a cursc metüs a jì tla scora di stödafüch a Vilpian.

Le grup jonil.

Le curs de basa é gnü frecuentè da Andy Frenademez y da Andy Pizzinini; le curs por mascinns é gnü frecuentè da Armin Bernardi, Theo Debon, Florian Frenademetz y da Heino Valentini. Le cursc por jì cun les mascheres de respiraziun é gnü frecuentè da Alessandro Bonfanti, Aaron Frenademez, Daniel Stampfer y da Simon Granruaz; Simon Granruaz à inće tut pert ala preparaziun por verdajogn, tratan che Stefan Fistill à tut pert al curs por adorè l’explosimeter. I verdajogn Roman Bernardi y Simon Granruaz à albü n gran laûr da insigné jö le grup jonil fora por döt l’ann. Indöt él gnü metü a jì 25 proes che é gnüdes fates tla zona Ninz o te magazinn, canche al ê burt tëmp. Danter l’ater él gnü porvè da fà grops, da saltè la stafëta y da fà eserzizi cun impedimënc. Ai 29 de mà à le grup jonil tut pert al Vorbereitungswettbewerb a Niederolang, arjunjan n bun resultat: 7. post tla categoria de brom y 11. post tla categoria d’arjënt. Ai 25 y 26 de jügn à l’uniun tut pert al Leistungswettbewerb a Teis. Inće chilò éra jüda valgamia bun: 10. post tla 127

La Ila categoria de brom y 37. post tla categoria d’ arjënt. Tratan l’altonn él gnü fat diesc eserzitaziuns che an à dessigü adorè por tó pert por le pröm iade al Wissenstest y al Orientierungsmarsch. Chisc é gnüs metüs a jì ai 23 de otober a Antholz. Aposta por le grup jonil él gnü organisé na picera proa por ti fà odëi ći che ti aspeta canche ai sarà instësc n dé pro i stödafüch atifs. Ai 18 y 19 de dezëmber él indô stè bel assà da fà por ći che reverda l’organisaziun dl tendun, en ocajiun dla gara de Copa de Monn de schi alpin. Na uniun sciöche chëra di Stödafüch ne palsa mai, gnanca d’invern: al é da abelì cun löms i lëgns da Nadè y al é da fà sorvisc canche ara se trata de parchè i auti en gaujun de manifestaziuns sportives. Por la festa dla fin dl ann metüda a jì dala Scora de Schi, dà l’uniun inće dagnora so contribut. Oramai él bel düć che sà che le vin cöt che i Stödafüch arjigna fej bun al magun y ti plej a vignun. Ai 15 de jenà él gnü metü a jì a Terenten la gara de schi por i stödafüch dl raiun Bassa Val de Puster. I bugn resultac portà a ćiasa é stà na gran sodesfaziun: Robert Rottonara à arjunt le pröm post de süa categoria, tratan che che Armin Bernardi s’à plazè al 5. post. Ai 19 de forà él stè a La Val la gara dles liöses di omi dl medemo raiun; jö insom la tlassifica él da ciafè Armin Bernardi, Renato Pizzinini y Robert Rottonara. Ai 3 de aurì él stè le dé dla Bezirkstagung che à en chësc ann ciafè lerch a Rina. Do la Santa Mëssa s’à düć i delegà abiné por mëte man la sentada, olache al é gnü presentè döt ći che al é sozedü tratan l’ann tl raiun Bassa Val de Puster. Al 1. de mà él indo gnü festejè sciöche vigni ann y sciöche vigni uniun di Stüdafüch fej, la 128

festa en onur de San Florian. Do la santa mëssa, zelebrada da Siur Pire, él gnü benedì i auti y les mascinns metüs fora dan magazinn. Chësc iade él inće gnü cherdè jö la benedisciun sön n meso nü: n auto Sprinter adatè por condüj porsones y material de salvataje por le grup numer 3. La domënia, ai 10 de lugio él stè l’dé dla Maratona dles Dolomites. Sciöche dagnora à inće en chësc ann la maiù pert di omi di Stödafüch dè so contribut al’organisaziun pro le start. Ai 16 de lugio él gnü metü a jì a Calfosch le dé dediché ai mituns y ales mitans dai set ai dodesc agn. Le raiun di Stödafüch dl’Alta Badia à organisé la manifestaziun „Nos mituns, por n dé pro i studafüch”, deboriada cun la Crusc Blanćia y l’Aiüt Alpin. Al apuntamënt s’à indô presentè sö por 100, nanter mitans y mituns, che à fat para cun gran entusiasm i jüć che ti é gnüs pità. Ai 5 de agost à l’Assoziaziun Turistica metü a jì na bela manifestaziun de aorela cörta por i foresć, mo inće por la jënt dl post: n conzert de na coverband dl grup di Abba. I Stödafüch y la Müjiga s’à metü a desposiziun y à colaboré ala bela sëra, pitan da mangé y da bëre. Gnanca en chësc ann n’à le tëmp dër daidé en Santa Maria dai Ciüf, mo le resultat de cassa é stè ala fin trö’ miù de ći che an n’ess aratè. A gauja dla plöia àn messü sburlé la bela defilada dal titul „La storia dl turism tla Val Badia”. Impormò l’dé dla segra, ai 28 de agost, àn podü amiré y laldè le gran laûr che Evelyn Pitscheider, Jessica Dapoz y René Pescoll à fat por le pröm iade. Sciöche al é inće dërt, à l’Assoziaziun Turistica y le Comun de Badia tut l’ocajiun por rengrazié y premié Paola Crazzolara y Loise Rottonara por avëi metü a jì chësta

La Ila defilada tradizionala por bëgn 31 agn indô l’ater. Ala fin s’âra impò tratè de na manifestaziun sportiva, la partida dl palê nanter les scuadres di Stödafüch da San Ćiascian y da La Ila, metüda a jì te n tlima polar sön le ćiamp dal sport da San Ćiascian ai 9 de otober. Le resultat é stè de 9 a 5 por i i Stödafüch da San Ćiascian. Ai 26 de novëmber él gnü organisé ia dal Rezia le batadù resservè a düć i omi di stödafüch. Crusc Blanćia seziun Alta Badia

Da man ciampa: Philipp, Thomas y Lois Pitscheider.

L’ann 2011 cumpëda la seziun dla Crusc Blanćia Alta Badia bëgn 76 volontars che à fat 23.420 ores che foss le 65% dles 35911 ores totales. Le rest dles ores é gnüdes fates dai operadus a tëmp plëgn y dal sorvidù zivil. Intratan l’ultim ann él gnü pro nosta uniun ot volontars nüs, tröc de chisc vëgn dal Grup Jogn dla Crusc Blanćia, sis porsones à lascè nosta uniun. I mëmbri sostignidus é rovà al bel numer de 942. Tratan le 2011 él gnü fat 2.766 intervënć (2.387 l’ann 2010). De chisc é sta 1.352 intervënć de emergënza,

1.364 trasporć programà y 50 é stà i sorvisc aprontà por deplü assoziaziuns, i recordun chilò la Maratona dles Dolomites y la gara de Copa dl Monn. Nia da desmontié pro nosta ativité él les tröpes proes de intervënt adöm cun d’atres uniuns sciöche i Stödafüch y l’Aiüt Alpin. Al é gnü fat 1.554 ores de formaziun. Le Grup di Jogn cumpëda 50 jogn, chisc vëgn acompagnà da 14 operadus. Ai se incunta n iade al mëis por imparè noziuns de basa de pröm aiüt, mo inće por stè adöm y passè le tëmp te na

Le grup de jogn te seziun a La Ila tratan n’incuntada.

129

La Ila manira creativa. Al é n grup important dla Crusc Blanćia, deache tröc de chisc jogn resta spo volontars. Odëi chisc jogn che cun tröpa ligrëza prô da imparè y da tignì adöm, é por i responsabli de chësta seziun na gran sodesfaziun. Na familia, trëi generaziuns pro la Crusc Blanćia - Lois Pitscheider de Badia â metü man bele tl 1972 so sorvisc sciöche volontar. Al cunta dla situziun da laôta, olache la sënta ê dër picera y an messâ respogne instësc al telefonn y spo se chirì la jënt por jì a fà i intervënć. Tl 1980 àl lascè de fà chësc sorvisc, mo tosc al indô ciafè ligrëza mo dantaldöt dlaurela da gnì indô laprò tl 1996. La situaziun ê bëgn bindebò mudada, la lerch ê cotan maiù y inće i intervënć é tres de plü y döt gnô organisé tres la zentrala dl 118. Les beles esperiënzes che al â fat y la ligrëza de podëi daidé i atri ti àl surandè a so müt Thomas à metü man l’ann 2004 so sorvisc sciöche volontar. L’ann 2005 él gnü metü sö le grup di jogn olache le müt de Thomas, Philipp s’à scrit ite y śëgn do 6 agn de grup di jogn é inće Philipp deventè

Le consëi di jogn nü.

130

volontar. Insciö arati che al sides püćes seziuns dla Crusc Blanćia che à trëi generaziuns che fej sorvisc deboriada. Jogn La Ila Danter les scomenciadies dl grup di jogn, él gnü fat tratan l’invern na jita sön i schi tl’Alta Badia, önesc les indunades tratan l’ann y desvalies inće les festes de dlijia a chëres che i jogn à tut pert, danter chëstes les Antlês, le Cör de Gejù y Santa Maria dai Ciüf. De mà él gnü lité le consëi nü di jogn, sciöche presidënt él gnü lité Lisa Stampfer, Simon Granruaz vize, Sara Frenademez y Corinna Valentini scrivanes, Manuel Crazzolara cassier, Thomas Frenademz surastant dl local, Robert Rottonara y Florin Sorarù sciöche aconsiadus. En la festa dl Cör Gejù, ai 3 de messè, à i jogn fat n füch sön la goba dl giat dla Gran Risa adöm ai grups d’atri jogn dla valada. La sëra à metü man cun musiga y na griliada arjignada ca da Simon; dedo s’à le grup intratignì ćina che al é gnü scür. Al é garatè bun le füch y insciö à i jogn podü stè ćiamò n pü’ adöm y ćiantè val’ćiantia. D’agost él gnü organisé la proieziun de n film tl local di jogn y de setëmber tratan l’edema di jogn, adöm ai jogn da San Ćiascian, n tornê de beach volley tla zona sportiva da San Ćiascian. D’otober él gnü spo fat na jita a Gardaland y de novëmber le batadù di jogn. De dezëmber él gnü fat sciöche vigni ann la scomenciadia de San Micurà fora por les ćiases y inće na festa de San Micurà sön plaza dlungia le Ladinia, cun angeli y malagn. Ala fin dl’ann él gnü tut sö tl grup: Luca Bernardi, Luise

La Ila Anne Castlunger, Elias Ciola, Jennifer Comploj, Denis Frenademez, Matthias Peccei, Hannah Spechtenhauser y Eva Marie Unterthurner. La Lia da Munt Ladinia Grana é stada l’ativité fata dala Lia da Munt Ladinia – Cai Val Badia tratan l’ann 2011. Adöm ales atres lies da munt dla Val Badia él gnü organisé tratan l’invern 13 jites cun i schi d’alpinism y nü cun la liösa o cun les ćiaspes. Al é inće gnü fat cursc por la prevenziun dles lovines y por adorè l’Arva. De merz él spo gnü metü a jì la gara cun i schi d’ alpinism sön la pista dl Piz Sorega. Chësta competiziun fej pert dla „Raida Ladina” che é le campionat ladin cun i schi d’alpinism. La gara é intitolada „1. Trofê Oskar Costa”. Bëgn 200 atleć à tut pert a chësta competiziun. Gran interès ti vëgnel dè ala „jita dl Cai”, jita de plü dis che vëgn organisada vigni ann söl’aisciöda. En chësc ann êl stè söl program la „Côte d’Azur”y la Provence. Al é sté na jita plajora, olache an à podü odëi tröp y jì te posć olache an ne röia nia dër saurì. Intratan l’isté él gnü organisé dales lîes da munt dla Val Badia incër 40 danter escursciuns y manifestaziuns, sides por gragn co inće por mituns, por vedli y por jogn. Da alzè fora él l’incuntada regionala de alpinism jonil sön Scotoni, ai 11 de setëmber, olache al s’à abiné plü de 500 danter mituns y acompagnadus dles lîes da munt dla provinzia de Trënt y de Balsan. Al é gnü organisé jüć y cun l’aiüt di verdabosć, verdaparcs y di

verdaćiacia él gnü arjigné ca n percurs didatich cultural sot forma de ćiacia al tesur. I mituns à zënzater podü imparé dër tröp sura la natöra tratan che ai se devertî, ai à insciö imparè da capì y da respeté de plü nostes beles munts. N’atra manifestaziun garatada dër bun, é stada l’incuntada dles lîes da munt dles vals ladines sön Gherdenacia, ai 25 de setëmber. Chësta ê na ocajiun por stè adöm, se conësce y se devertì, cun le fin da renforzè le lian danter les lies da munt ladines. Al à tut pert rapresentanć de dötes les valades ladines. Danter les cosses nia da desmentiè él inće l’iniziativa tuta dal consëi dla lîa de fà na tofla en recort de Oskar, da mëte sö tla capela dlungia la Ütia di XII Apostoli, tles Dolomites dl Brenta. Al é spo gnü organisè referać, al é gnü invié adalerch alpinisć conesciüs, sciöche Tamara Lunger, che à cuntè de sües spediziuns tl Himalaya. N gran laûr gnü fat dala Lia da munt é chël dla manutenziun y sistemaziun di trus. Inće en chësc ann él gnü baratè fora y mëtü sö tofles nöies. 131

La Ila Lîa da Munt - Seziun jonila Inće en chësc ann é stè le program dl grup jonil dla Lîa da Munt Ladinia rich de ativitês desvalies por i mituns y i jogn dai ot ai 17 agn. Bele de forà é le grup jü a se devertì tl Ahrntal a Weissenbach, olache i jogn é raità „a döta bira” jö por le tru dla liösa. De jügn él stè le momënt da trà fora la roda y le grup à pedalè da Gais (Bornech) ćina a St. Johann (Türesc) por jì a ti ćiarè ales beles cascades de Rein y spo indô zoruch. Le medemo mëis é la lîa jüda sön Rit y Pares sura La Val, olache an à messü ti fà i complimënć ai plü pici che jô sciöche te pici ćiamurc. I maius à podü lascè odëi ći che ai ê bugn da fà döes edemes dedô, canche al é gnü fat la via ferata Col dai Bos sön Falzares adöm al manacrëp Ivan Canins. Plü tümia êra gnüda canche i sun jüs a ti ćiarè al lêch da Sorapis sura Cortina. Al é gnü fat bindebò de strada a pé por odëi le lech conesciü dantadöt por so corù de morvöia che pê

I mituns pro le Lêch de Sorapis a Cortina.

132

sureal. Da jì zoruch s’à la lîa jonila ciafè na lavada che al parô che al ne lasciass nia plü da plovëi, mo cun n mantel, na iaca o n’ambrela ne s’à i jogn nia lascè tò la buna löna. D’agost ê le tëmp stè miù y insciö à le grup podü jì zënza fistidi a ti ćiarè ales galaries de Sas de Stria y de Lagaciò sön i fostüs di soldas che à combatü la Pröma Gran Vera. Na bela roda él gnü ćiamò fat ia te Gherdëna sön Stevia, inće sce cun n pü’ de fadia. Devertì s’à la lîa ćiamò de plü da arpizé tla palestra da crëp sön Valparola, olache les vies ne ê por valgügn mai ries assà. N gran evënt é stè en chësc ann l’indunada tradizionala a livel regional de dötes les Lîes da Munt joniles dles provinzies de Trënt y Balsan, gnüda organisada dala Lîa da Munt Ladinia. L’indunada é gnüda fata sön i prà dl Scotoni, olache al é rové adöm bëgn passa 500 persones, danter mituns, jogn y acompagnadus por passé n bel dé en

La Ila compagnia. Al é stè n gran suzès inće por le beliscimo tëmp y por le scenar natural de morvöia cun nüsc bi crëps. Les ativitês dla Lia da Munt jonila s’à stlüt jö cun le „Dé dl Ambiënt”, che à condüt le grup söl Renun: al é stè dër bel y interessant - n pü sciode por avëi abiné n dé tan frëit. Badiamusica L’Assoziaziun Badiamusica ćiara zoruch cun sodesfaziun ala seria de conzerć gnüs pità en chësc isté; al é gnü presentè tröc de bi conzerć. Inće sce le budget n’ê nia maiù respet ai agn passà, àn podü organisé tratan l’isté bëgn diesc conzerć, sides cun musizisć dl post che cun artisć da foradecà. Por mëte adöm n programm rich y desvalì à le diretur artistich Franz Comploi chirì fora conzerć de musiga da ćiamena, che tolô ite tòć dal baroch ćina al romantizism. Le publich à dër aprijé la buna cualité musicala di grups y inće la jënt dl post à tut l’ocajiun da jì plü gonot a ascutè sö i conzerć. Le bilanz de chësta sajun é porchël por Badiamusica dër positif. Tratan l’altonn él gnü fat dui d’atri conzerć: de novëmber àn podü aldì l’orchestra dla Val Badia te dlijia a Badia; ara à portè dant inće na composiziun de J.B. Runcher y de dezëmber él gnü tignì te dlijia a San Ćiascian n conzert da Nadè. En chësc ann él inće gnü lité le consëi nü dl’assoziaziun. Uniun di ćiavai haflinger Tratan le 2011 él gnü organisé da sëra da pert dl’Assoziaziun Turistica les

gares cun i ćiavai, a chëra che bëgn 15 concorënć à tut pert. Tla gara soziala s’à Klaus Castlunger tlassifiché al pröm post, Simon Dapoz al secundo y Erich Fistill al terzo. Al é stè por düć na bela festa, inće giulan al sostëgn dla Cassa Raiffeisen Val Badia y dl’Assoziaziun Turistica. D’aurì él gnü fat a Maran la mostra dles ćiavales de trëi agn, olache al é rové adalerch bëgn 200 esemplars. La ćiavala de Klaus Castlunger é rovada danter les prömes vint de döta la provinzia. Da d’altonn, do che düć i ćiavai é stà a munt, él gnü fat la mostra di polerins; söl 133

La Ila marćé de Badia àn podü amiré chinesc polerins dla Val Badia y l’ejemplar de Thomas Alfreider da Calfosch é gnü valuté dala juria di Haflinger Talia sciöche le plü bel. Chësc à insciö podü tò pert ai campionać provinziai de belëza tl Vinschgau. Tl Vinschgau él stè na bela festa, a chëra che i plü bi polerins de sis mëisc à tut pert, Thomas à podü piè do le pröm post. L’Uniun di ćiavai haflinger à - sciöche vigni ann - inće en chësc ann tut pert al Rait de San Linert. Pinzimonio Vocale Le 2011 é stè por le Ensemble Pinzimonio Vocale n ann musical dër intensif. Metü man à l’ensamble atira cun cater conzerć por la presentaziun dla CD che porta l’inom „Ich freue mich im Herren”. Chësta CD dess ester na sintesa dl’ativité di ultims agn; ara tol ite na pert di tòć ćiantà le plü ion dal Pinzimonio Vocale. Laprò é la CD inće na testimonianza dl raport de amizizia y colauraziun che liëia le grup

Le Pinzimonio cun Davide Pozzi.

134

suradöt a Monika Mauch y al orghelist milanesc Davide Pozzi, deventà oramai compagns de iade dl ensemble. Sciöche vigni ann n’àn nia orü renunzié ala incuntada cun la maestra Monika Mauch. Tres só gran savëi y sües esperiënzes pò le Pinzimonio Vocale se svilupé inant y fà progresc, mo inće tó sö ispiraziun y coraje da mëte a jì proieć nüs. Insciö à i cin’ ćiantadus abelì la santa mëssa trasmetüda tl Radio Sender Bozen por la Festa dl Cör de Gejù ai 3 de lugio. Le Pinzimonio Vocale a tut pert d’agost ala „Cultu-r-onda” te Mareo, na roda culturala che à lié adöm êrt, musiga y saûs, y che s’à desfiré fora por les fraziuns de Rina, Pliscia y Curt. En ocajiun dla gran festa por Maximilian I. de Habsburg é le Pinzimonio Vocale gnü invié a tignì n conzert de musiga renascimentala tla dlijia de San Micurà a Ospedàl / Ampëz. Chësc conzert é stè dër sugestif y da baié cun les parores de tröć tl publich „n momënt de magia”: por manćianza de löm à le grup ćiantè tl lominus dles ćiandëres y odan le Pinzimonio Vocale vistì te sü guanć antics, él stè por i spetadus sciöche n iade zoruch tl tëmp. Tres l’altonn s’à l’ensemble dediché al stüde dla moteta „Jesu meine Freude” de Johann Sebastian Bach, che é danter les operes preferides dl grup. Da d’aldì é ste le Pinzimonio Vocale cun chësc repertore tla dlijia dles Ursulines a Bornech y a Santa Cristina. Por stlü jö l’ann à le Pinzimonio Vocale tut pert al „Adventsingen” tl Dom da Porsenù adöm al Unknown Brass Ensemble, le Cor Kerygma, n „Dudelsack-Duo” y le Cor di Ëi

La Ila da Porsenù che à inće metü a jì la manifestaziun. La pasciun por la musiga i à condüt adöm y cun le ćiantè y fà musiga deboriada s’àl svilupé danter i cin’ ćiantadus n’amizizia dër sintida. Chësc porta pro che i mëmbri se incunta feter döt l’ann n iade al’edema por sües proes, val’iade inće por dis intiers canche al vëgn organisé i cursc de perfezionamënt, danter l’ater cun Ulrike Hofbauer. Mo àn adora inće val’ momënt ma por stè adöm, por organisé musicalmënter i mëisc che vëgn, por s’la cuntè y se devertì. Insciö se incùnton val’ iade por n rait cun la liösa o na buna cëna – porta pö le ensemble l’inom de n antipast de ortam talian: renfrascant, val’ iade n pü ante y sarè spo indô morjel y duc, mo dantadöt da corusc y multilateral, insciö é „Pinzimonio”.

Uniun dl Teater Tratan l’altonn à l’Uniun Teater La Ila metü a jì la rapresentaziun teatrala „Bëgnodüs a Vila Bela„, n adatamënt de „Die Piefke Saga” de Felix Mitterer. La comedia é ambientada ti agn 80 y ara tematisëia le turism te de pici paîsc da munt. Al é gnü mostrè sö cun ironia y autoironia le raport danter i turisć y la jënt dl post, les manires da se comportè di turisć, mo inće les carateristiches dla jënt dl post. Tratan la pröma pert él stè da odëi scenes che cuntâ ći che sozed danter le turist y le hotelier, le maester de schi y le mënacrëp, i raporć danter vijins, danter geniturs y mituns. La secunda pert ê ambientada te n dagnì nia definì, olache döt ê deventè de plastica y artifizial, inće le comportamënt dles porsones dl post. Les tematiches tl

Le grup dl teater cun Erika Castlunger.

135

La Ila tòch é les conseguënzes desvalies che le turism de massa à portè ti pici paîsc da munt: conseguënzes positives, mo inće negatives. I jobleri y les jobleres che à fat para é: Bonfanti Alessandro, Burchia Sabine, Craffonara Alexander, Kircher Daniela, Mussner Diego, Oberbacher Manfred, Oberhuber Steven, Pescollderungg Daniel, Peccei Andreas, Pizzinini Daniele, Pizzinini Roland, Rottonara Romina, Rudiferia Sabine, Stampfer Lisa, Tavella Susann, Vittur Cindi y Vittur Melanie. La rejia é stada de Erika Castlunger, les löms de Luca Pizzinini y Benni Valentin. Les fotografies é gnüdes fates da Daniel Töchterle. MANIFESTAZIUNS Festa dl volontariat: Onoranzes y parores de lalt por chi che se dà jö cun le volontariat Le comun de Badia à organisé en gaujiun dl ann europeich dl volontariat en sabeda ai 26 de novëmber tla ćiasa dla cultura a La Ila la festa dl volontariat,.

Danter i onorà.

136

Tröc à tut pert ala scomenciadia che à metü man cun n cuartet de trombëtes y n salüt da pert dl ombolt dl comun de Badia Iaco Frenademetz. Tröpes é les uniuns y les porsones che fej n’ativité de volontariat te nosc comun, ativitês dër importantes. Tl ćiamp dl sport él tröpa jënt che se mët a desposiziun por organisé manifestaziuns o ativitês che mantëgn sana nosta jonëza o che dëida abelì vigni festa importanta por la popolaziun. Al vëgn fat tröp por nostes tradiziuns y cultura y tröc é inće chi che laôra tl chît por nüsc comuns; le volontariat é n’ativité de gran valüta y al é dërt da pert dl’aministraziun de comun da i rengrazié. Le degan siur Iaco Willeit à albü parores de lalt por chi che fej volontariat y al é gnü dit na oraziun deboriada; al n’à nia manćé les parores dl dotur Giuseppe Di Marino che à alzè fora l’importanza dl volontariat. Tratan la festa àn podü ascutè sö na testimonianza de n jonn, che à fat n ann de volontariat pro le sorvisc zivil dla Crusc Blanćia a La Ila. Al é gnü portè dant n pice tòch de teater sura le volontariat de Simon Kostner. Atira dedô à la junta dl comun de Badia surandè les onoranzes ai rapresentanć di grups desvalis di volontars y ales uniuns, indöt 67. Les onoranzes é gnüdes partides fora a chi che se fistidiëia de grups y de uniuns importantes por le comun de Badia, tl ćiamp sozial, dl sport, dla musiga, dla cultura, dla sanité y dl bëgnester dla popolaziun. Inultima él gnü fat na ola dla fortüna; la manifestaziun s’à stlüt jö cun n buffet.

La Ila Inauguraziun dl „Trù di artisć”: Sis è les operes d’ert da odëi söl rü Gadera Ai 10 d’agost él gnü inauguré le „Tru di artisc” a La Ila pro la zentral eletrica „Gadera”; sis é les operes d’ert da odëi sön le tru che coliëia La Ila y San Ćiascian. Le fin dl proiet é chël da valorisé l’ert di artisć dl post tla natöra; le proiet é gnü patroziné dal’Assoziaziun Turistica de Badia, en colaboraziun cun le comun de Badia y cun l’EPL (Ert por i ladins). Pêr le tru él da ciafè les operes d’ert di artisć Lois Anvidalfarei, Giovanni Rindler, Helmuth Pizzinini, Pepi Pescollderungg, Silvester Promberger y Pepele Rinna. Tl dagnì ciafaràn inće operes d’ert de artisć dles atres valades ladines. La statua de brom dl artist Lois Anvidalfarei é intitolada „Caino” y é gnüda sponsorisada dala Sel Ag, le brom é inće gnü adorè da Giovanni Rindler che à realisè l’opera „Odaliske”,

Le tai dla vëta.

che é gnüda comprada dal assessur Florian Mussner dala Ripartiziun Cultura Ladina dla Provinzia da Balsan. L’opera de Helmuth Pizzinini é gnüda sponsorisada dal stüde Co.me. da y l’artist Pepi Pescollderungg à cherié na scoltöra de brom intitolada „Sublimazione femminile”, cumprada dala Fondaziun Cassa dl Sparagn. Les sorus Rinna à sponsorisé l’opera „Ël a spazier” dl fre Pepele Rinna y Silvester Promberger à realisé l’opera „Fa frunt

I artisć, i sponsors, i ghesć adöm al presidënt dl’EPL Iaco Rigo y al ideadù dl proiet Pauli Pizzinini.

137

La Ila a s’incuntè”, sponsorisada da „Implanć Calfosch”. Sön le trù él inće gnü realisé i banć y les tabeles informatives de vigni opera cun materiai naturai. Danter i ghesć ch’à tut pert al’inauguraziun êl l’ombolt dl comun de Badia Iaco Frenademetz, le vize Klaus Castlunger, i assessurs provinziai Florian Mussner y Michl Laimer, l’ideadù dl proiet Pauli Pizzinini, le diretur dl’Assoziaziun Turistica Badia Manfred Canins y le presidënt Andi Pertot. Tratan l’inauguraziun él gnü fat na spazirada söl tru ćina a rové a San Ćiascian olache al é gnü organisé n renfrësch. Le presidënt dl’EPL Iaco Rigo à splighé les operes d’ert y al n’à nia mancé na bela cornisc musicala. Le proiet dl „tru di artisć” é gnü ponsè da Pauli Pizzinini da San `Ciascian bel l’ann passè; n te’ proiet é na richëza por le comun de Badia, de chësta minunga é inće l’assessur Michl Laimer. „Al é n bel proiet che respeta l’ambiënt y se passenëia ite bun tla contrada. Tla zentrala eletrica „Gadera” vëgnel gonot metü a jì mostres de artisć dl post.

Sliosada y gara soziala Gran importanza ti vëgnel dè ćiamò aldedaincö ales tradiziuns da paur. Cun deplü manifestaziuns fora por döt l’ann prôn da ti les porté dant ai plü jogn y ai sciori de nosc paîsc. En la domënia da Carnescè vëgnel, sciöche bel da agn, metü a jì la „Slitada da paur”. Ai 6 de merz s’à incuntè i paurs cun sü ćiavai y sües liöses abelides por l’ocajiun dan la Ütia Paraciora a Badia por fà na defilada cun guanć tipics ćina fora por le zënter da La Ila, olache ai à podü gnì amirà dala jënt. Al él inće gnü fat na gara soziala di

Les premiaziuns dla gara soziala.

138

La Ila Haflinger y Noriker che tira les liöses. Por i pici él gnü fat gares cun i pony. La liösa, trata dai ćiavai à na tradiziun lungia por ći che reverda le monn di paurs te nosta valada. La costruziun y l’abelimënt dles liöses é na êrt che vëgn passada inant da generaziun en generaziun. N iade ê la liösa n meso de trasport dër important por i paurs; ai les adorâ d’invern por trà le fëgn jö de munt. Inće a mëssa jê i paurs cun la liösa, te chësc caje na „slita”, gonot eleganta y infornida sö. Sciöche da tradiziun se incuntâ i paurs la domënia da Carnescé por fà na gara di ćiavai cun les slites. Chësta ê na bela ocajiun por ste adöm y baié dles ultimes noéles dl paîsc. Fanes Poem Musical al Teater Comunal da Balsan Les musighes originales dl Poem Musical Fanes, scrites da Susy Rottonara, cun tesć lyrics de Roland Verra – un di maius scriturs ladins d’al dedaincö – , é gnüdes portades dant tla premiere dl Poem tl gran salf dl Teater Comunal da Balsan ai 23 de setëmber. La rapresentaziun é metüda adöm da perts musicales sonades dal’ Orchestra Filarmonica Italiana sot ala direziun dl maestro Alessandro Arigoni y ćiantades dal cor Concentus Clivi che dialoghisëia cun la usc dl soprann Susy Rottonara tla pert dla prinzëssa Dolasila. Les coreografies simboliches de Patrizia Binco vëgn portades dant dal grup ABC Danza Bolzano. Le Poem se basëia sön la vedla liënda de Fanes te chëra che al vëgn cuntè dla sëi de richëza y de podëi dl Re de Fanes che portarà ala desdrüta

Momënć tratan la rapresentaziun.

dl rëgn. La contia é liada ala pera strinada Rajëta, le plü gran tesur dla Tera dles Muntes y al amur de Dolasila y dl prinz nemich Ey de Net. Le mît dl rëgn de Fanes é n elemënt fondamental tla cultura y identité ladina a chël che al vëgn porvè da ti dè na espresciun artistica tres formes atuales tl Poem Musical Fanes. Sciöche „Poem Musical dles Dolomites” à le spetacul ciafè le patrozine dla Fondaziun Dolomites – UNESCO y é sostignì dala Provinzia Autonoma da Balsan, dala Regiun Autonoma Trentino – Südtirol, dal Comumn da Balsan, dala Fondaziun Cassa de Sparagn y dala Lia Culturala Fanes. La sesta ediziun dl’incuntada di mesi militars storics Da pert dl comité organisatif y cun le sostëgn dl Consorz Turistich Alta Badia él gnü organisé la sesta ediziun dl’indunada internazionala di mesi militars storics; en chësc ann àn podü odëi plü jënt da foradecà, danter chisc êl inće 139

La Ila

Le comité organisatif: (da man ciampa) Werner Crazzolara (a će dl comitê), Sepl Rottonara, Heini Aichner, Annemarie Rottonara, Andy Pertot, l’assessuria de comun Roberta Rinna Mellauner, Ricki Frenademez y Andrea Bocconcello.

americans y slovenns. Vigni partezipant â n meso militar storich particolar, an à odü n Munga Fiat Campagnola, na Willy’s Jeep, n Kübelwagen VW y tröc d’atri. Sambëgn n’àl nia mancé motors storics, sciöche i Sidecar Zündapp, BMW R75 o Motoguzzi. Chësta ediziun é jüda dër bun y döt le comitê é sodesfat. Al é inće gnü mostrè na proieziun tla ćiasa dla cultura dal titul „Da Ploesti al Crespëina, l’ultimo jore dl B-24 Sandman”. A chësta ediziun à tut pert bëgn 180 partezipanć cun inzirca 86 mesi militars storics. Werner Crazzolara, presidënt dl comité organisatif, é contënt de sciöche döt é jü bun. I partezipanć é gnüs adalerch da ot paîsc: dai Paîsc Todësc, Austria, Svizera, Francia, Slovenia, Belgio, Malta y sambëgn inće 140

dala Talia. La manifestaziun complësc en chësc ann i diesc agn. Chësta é stada dëssigü l’ediziun plü bela y cun de bi dis de sorëdl. Por le bun garatè dl’indunada vëgnel rengrazié i sponsors y i volontars che à daidé. Defilada por la segra da La Ila Gnanca en chësc ann n’à le tëmp dër daidé en Santa Maria dai Ciüf. A gauja dla plöia à la bela defilada dal titul „La storia dl turism tla Val Badia” messü gnì sburlada. Impormò le dé dla segra, ai 28 de agost, àn podü amiré y laldè le gran laûr che Evelyn Pitscheider, Jessica Dapoz y René Pescoll à fat por le pröm iade.

La Ila

141

La Ila

142

La Ila La defilada y la festa tl zënter dl paîsc é gnüdes organisades da pert dl’Assoziaziun Turistica Badia, dl’Uniun di Stödafüch y dla Müjiga da La Ila. Do da 31 agn lascia insciö Paola Crazzolara y Loise Rottonara l’organisaziun dla defilada; Loise y Paola s’à fistidié por tröc agn y ares é gnüdes inće rengraziades sön paladina dal presidënt dl’Assoziaziun Turistica Andi Pertot, dala presidënta dl’Uniun Ustis de Badia Roberta Rinna Mellauner y dal ombolt dl comun de Badia Iaco Frenademetz. Vigni ann à la defilada n tema nü y en chësc ann él gnü rapresentè la storia dl turism tla Val Badia. Tröpa jënt dl post, mo inće sciori, é gnüs adalerch por ti ćiarè. Al n’à nia manćé i mituns cun i ciüfs vistis cun la troht y le dirndl en onur de Santa Maria, le grup dl Bal Popolar Val Badia y la Müjiga da La Ila. La defilada à metü man cun la storia dl turism: an à odü sciöche la jënt tl 1800 metô man da jì en prozesciun sö La Crusc por perié por varì dal colera. Spo le ćiar cun les ëres che se fistidiâ di bagns da ega da solper; tl 1800 él gnü descurì les fontanes d’ega da solper, n’ega che jô dër bun por varì le reumatism y la jënt gnô da foradecà por les porvè fora. An odô jënt vistida sö da geologs, mineralogs y scienzià: chisc rovâ chilò da nos dan da tröc agn a studié la composiziun dla pera de nostes munts, spo i pröms sciori y le pröm auto dla sozieté de trasport Kostner - Videsott por podëi condüje adalerch i foresć. An à inće odü la gücia cun les autoritês: l’ombolt dl comun de Badia Iaco Frenademetz adöm ales organisadësses dles defilades di agn passà Loise Rottonara y Paola Crazzolara. Tla defilada êl inće da odëi le ćiar

cun le pröm implant portamunt: tl 1938 à Erich Kostner albü le coraje da fa sö la pröma slitovia che portâ sön Col Alt. Inultima él gnü mostrè sciöche le turism da d’invern s’à svilupé ćina aldedaincö cun auti da inlaôta, schi y guanć da zacan. La segra é jüda inant döt le dé y la musiga à intratignì düć canć ćina da sëra. Na gara de orienteering Ai 2, 3 y 4 de setëmber él gnü organisé dal’Alta Badia Events (che tol ite le comité de Copa dl Monn y chël dla Maratona dles Dolomites) por le pröm iade na gara de orienteering. La colaboraziun danter i dui comitês à sciöche fin chël da miorè i raporć cun i sponsors y ti pité a chisc n pachet unich che toless inće ite chësta manifestaziun nöia. Al è gnü organisé na gara sprint tl zënter dl paîsc da Corvara y na gara

La familia Crazzolara à inće tut pert ala gara de orienteering.

I rapresentanć di comitês dl’Alta Badia Events.

143

La Ila lungia tl raiun de Piz Sorega y Pralongià. Cun sü 2000m à l’Alta Badia le ćiamp da gara plü alt dla Talia. Tröc ladins s’à presentè al start; plü families à orü porvè fora chësc sport. Al sarà na manifestaziun sportiva che fajarà baié tröp tl dagnì; le orienteering é n sport che vëgn pratiché alaleria y che pormët da conësce inće deplü le post. Le comitê organisatif é dër sodesfat por chësta pröma ediziun; ti proscimi proieć dl’Alta Badia Events él śëgn da promöie chësta manifestaziun inće tles scores.

Le presidënt dl comitê organisatif Ski World Cup Alta Badia Marcello Varallo adöm a Guido Rispoli.

Copa dl Monn - La ćiasadafüch de alt livel se coliëia a na manifestaziun internazionala Sön la pista dla Gran Risa a La Ila él gnü organisé en domënia, ai 18 de dezëmber, le slalom lerch y en lönesc, ai 19 de dezëmber, le slalom strënt. Les gares de copa dl monn é gnüdes daurides cun l’esibiziun di atleć dl Schiclub Ladinia y i jori di deltaplanns y parapëng à abelì la daurida; danter la pröma y la secunda pert dla gara à la Fanfara Truppe Alpine sonè tòć tradizionai. Desvalies é stades les scomenciadies, sciöche i jori di paracadutisć, l’Air Show y la musiga dla grupa Vollbluet. Marcello Varallo, presidënt dl comitê organisatif Ski World Cup Alta Badia, é dër contënt de sciöche ara é jüda. La pröma gara é gnüda organisada tl 1985. I mëmbri dl comitê organisatif se dà dër tröp da fà por arjigné ca bun la manifestaziun. Inće en chësc ann él gnü metü a jì la zona gourmet „Ćiasa Südtirol”, na marëna 144

La senaturia Helga Thaler Ausserhofer adöm a Paul Pizzinini dl hotel Rosa Alpina da San Ćiascian y Norbert Niederkofler, cogo cun bëgn döes stëres Michelin.

arjignada ca dai coghi Dolomitics di trëi restoranć gourmet: St.Hubertus dl’hotel Rosa Alpina a San ćiascian, La Siriola dl’hotel Ćiasa Salares a San Ćiascian y La Stüa de Michil dl’hotel La Perla a Corvara. I ghesć dla „Ćiasa Südtirol” à podü insciö ćiarè pro ala gara aprijan la ćiasadafüch de alt livel arjignada ca cun i produć y acompagnada da vins de Südtirol. Tröpes ê les autoritês presëntes ales gares, sciöche la senaturia Helga Thaler Ausserhofer, i assessurs Florian Mussner y Hans Berger, Cuno Tarfusser vicare al’Aja, Guido Rispoli y imprenditurs sciöche Luis Braun y Mario Colombo. Danterite n’à nia manćé le Fan Club Mölgg a sostignì so atlet Manfred. Tröc é i volontars che se

La Ila dà da fà por daidé tla buna realisaziun dles manifestaziuns dl’Alta Badia; inće la Copa dl Monn de schi cumpëda n gran numer de volontars, danter chisc él sambëgn les uniuns di Stödafüch di paîsc dl’Alta Badia, les scores de schi cun sü maestri y d’atres uniuns sciöche la Crusc Blanćia, mo inće tröpa jënt che ofrësc sö so tëmp lëde por che la manifestaziun pois garatè bun. Maratona dles Dolomites La 25ejima ediziun dla Maratona dles Dolomites Enel „Giulan” à albü n gran suzès. 9.454 é stà i partezipanć (8551 ëi y 903 ëres), 45 les nazionalitês, sis i posć de restoraziun, 1300 i volontars (cun indöt 16500 ores de laûr) y sis les ores de trasmisciun sön Rai 3. Trëi ê i percursc: le tlassich (55 km), le mesan (106 km) y Maratona (138 km).

En chësc ann ê le tema „giulan”: n giulan a dötes les porsones che dëida realisé la manifestaziun, che contribuësc ala buna organisaziun y a düć i partezipanć de chisc agn. I ziclisć à podü ascutè sö al start y al travert i sonns dles percusciuns de lëgn y de pera portà dant da Max Castlunger y Ruedi Manser; danter l’ater êl da aldì sön le Ju de Frara i sonns di corgn da ćiacia y le trio de corgn da munt sön le Ju de Pordù. Nia ma musiga, mo inće de plü esibiziuns, sciöche chëres di figuranć vistis sö da salvans y da ganes. Le musizist Max Castlunger à splighé sciöche an à orü valorisé l’ambiënt, la natöra y i abitanć dl bosch y dla munt. Chësc ò sotrissé le gran respet che la Maratona à por la natöra: n giulan che vëgn dal cör dla natöra cun sü sonns. Desvalies è stades les nazionalitês di ziclisć, insciö p.ej. inće dales isoles Hawaii o dal’Australia. Le sport é vita

I pioniers dla pröma ediziun dla Maratona dles Dolomites al start.

145

La Ila - a desmostrè chësc êl inće le grup di traplantà y adöm a so diretur Alessandro Nanni Costa al start. Danter l’ater él gnü portè dant na ligna de scomenciadies liades al’ambiënt. La solidarieté fej pert de chësta manifestaziun y en chësc ann él gnü dè sostëgn a 25 proieć a fin de bëgn, che vëgn portà inant adöm al’assoziaziun „Insieme si può”, a „Südtiroler Sporthilfe”, al „Südtiroler Bäuerlicher Notstandsfond”, al’assoziaziun „La Strada” y al’Assoziaziun „Tumors Südtirol”. SPORT Debora Agreiter: atleta jona dl ann En chësc ann él gnü metü a jì da pert dla Usc di Ladins la scomenciadia da lité l’atlet jonn dl ann dles valades l a d i n e s . Debora, atleta nazionala de paslunch y ex atleta dl Sciclub seziun paslunch, à podü pié do le Debora Agreiter pest de atleta iunior dl ann 2011 dles valades ladines. Debora é atleta di CS Carabiniers, seziun schi y à fat da d’aisciöda incà gares de Copa dl Monn FIS y diesc dis tles gares de Copa dl Monn a Sjusjoen tla Norvegia, arjunjan n 26ejimo plazamënt.

146

Sciclub Ladinia Categoria cuccioli y baby. Tratan l’ann à i mituns nasciüs danter le 20002003 podü fà n’ativité agonistica dër rica. Tröc jogn à fat pert dl grup di schiadus partì sö te ot categories baby (ann 2002-2003) y 28 cuccioli (20012000) de düć i paisc dl’alta Val Badia. Le grup dla categoria cuccioli y baby à garajè tl zircuit VSS dl comprensore dla Val de Puster. Te chësc zircuit él gnü fat sis gares, dui slaloms strënć, na gara mix y trëi slaloms lerć. Tröc é stà i pici schiadus che à tut pert ales gares; danter i mius ciàfon Manuel Ploner da San Ćiascian, Emmi Frenademez da La Ila, Alexandra Pezzei da Corvara, Mattia Costamoling da Corvara, che s’à inće cualifiché por la fasa finala dla Kindercup olache al s’incunta düć i mius schiadus dla categoria cuccioli de Südtirol; Emmi e Manuel à fat n bun resultat rovan ti pröms a livel provinzial y s’à spo cualifiché inće pro la fasa finala dl trofê Pinocchio söl Abetone y ai campionać talians dl Gran Premio

Le grup seziun paslunch cun l’alenadù Bruno Bonaldi.

La Ila

I mituns cun i alenadus.

Giovanissimi sön Piz Sela adöm a Dylan Irsara, Alexandra Pezzei y Milena Clara. Chësta categoria é gnüda alenada da Heidi Schrott da Calfosch, Claudio Clara da San Ćiascian, Claudio y Luca Tiezza da La Ila. La categoria „ragazzi e allievi” é gnüda alenada da Tomas Deiaco y da Sicio Costamoling; le diretur tecnich (de döt le Sciclub Ladinia) é Roberto Grigis. Le grup cumpëda incër vint mituns y Andrea Pedevilla (categoria ragazzi) à arjunt de bugn resultać: pro i campionać talians a Bardonecchia él rové secundo

Elisa Crazzolara y Florin Sorarù (adöm al alenadù Massimo Longhi).

tla combinata y cuinto tl Super G. Categoria jogn y aspiranć. Chësta categoria é gnüda alenada da Massimo Longhi; tla categoria jogn êl Elisa Crazzolara, Florin Soraru y Nicolò Di Genova y tla categoria aspiranć Christian Rottonara y Hannes Zingerle. Sciöche club s’ài tlassifiché cuarti pro la Fnstral Cup. Elisa Crazzolara é rovada cuinta pro i campionać talians jogn super G, 11. pro i campionać talians jogn super combinata, pröma ti campionać zonali DH, secunda ti campionać zonai SG, secunda ti campionać zonali GS y pröma tla tlassifica finala dla Finstral Cup (tlassifica zircuit regional). Florin Sorarù é rové pröm ti campionać zonai SG, terzo ai campionać zonai GS, terzo ai campionać zonai SL y pröm tla tlassifica finala dla Finstral Cup (tlassifica zircuit regional). Hannes Zingerle é rovè cuarto ai campionać talians aspiranć SL, cuinto ai campionać talians aspiranć GS y terzo ai campionać zonai GS. Le Sciclub Ladinia à inće na seziun dla 147

La Ila brëia y dl paslunch. Por ci che reverda le paslunch, chësc grup é gnü alené da Maria Canins adöm a Bruno Bonaldi. Michele, Andrea, Franz, Jacopo, Julian y David à tut pert ales gares regionales dl zircuit Volksbank tla Val Casies, Col d’Isarch, Monte Pana, Riva de Turesc y Toblach, portan a piz de bogn resultac. Uniun Sport Amatoriala La Ila Ia por l’ann à l’Uniun Sport La Ila cumpedè passa 200 scrić ite; en ocajiun dla sentada generala, tignida ai 22 de jenà, él gnü lité danü le consëi dl’uniun y dles cater seziuns. Le consëi gnü lité é metü adöm dal presidënt Giorgio De Grandi, dal vize presidënt Gusto Pizzinini y dai aconsiadus Arthur Feichter, Christian Dorigo y Elisa Kostner. Inće i consëis de seziun é gnüs lità danü; chisc se crüzia da mëte a jì les manifestaziuns desvalies por i proscimi trëi agn; por la seziun volley él gnü inćiarié sciöche caposeziun Giorgio De Grandi, vize caposeziun Verena Clara y aconsiadù Christian Dorigo. Pro la seziun palon è Alex Irsara deventè caposeziun,

Marco De Lazzer y Giorgio De Grandi.

148

vize caposeziun Arthur Feichter y aconsiadù Gusto Pizzinini; pro la seziun telemark é Arthur Feichter caposeziun, vize caposeziun è Markus Valentini y aconsiadù Alex Irsara. Pro la seziun fitness, é Thomas Valentini caposeziun, vize caposeziun Lorenz Clara y aconsiadù Verena Dapoz. Seziun telemark: sciöche vigni ann él gnü organisé La Falda, les döes incuntades de telemark che à trat adalerch passa 60 telemarkri. De forà él gnü tignì la oramai tradizionala Gran Ota y de merz s’à batü i telemarkri dla Val Badia y de Puster por le titul de Re dla Falda. Sciöche tl 2010 é la gara de telemark gnüda davagnada da Manfred Seeber da Valdaora. Por le pröm iade él inće gnü premié le prinz dla Falda; David Frena da San Ćiascian à davagné tla categoria sot ai 18 agn.

Andreas Irsara tratan la Giatiscima.

La Ila

I mituns dles scores mesanes y altes do le turnier de beachvolley cun Giorgio De Grandi.

La Giatiscima: ai 3 de aurì él gnü organisé adöm cun la scora de schi la gara de schi da La Ila, tignida en recordanza de Oskar Costa. Dan la gara de schi él gnü organisé por le pröm iade na gara cun i schi da pels. 40 partezipanc é pia ia cun les pels da Ninz y é rovà al travert sö insom al lift de Gherdenacia. Le miù dl dé danter les portes é stè Luca Tiezza y Andreas Irsara é stè le pröm da rovè sön Sponata cun les pels. La premiaziun, cëna y ola dla fortüna é gnüdes organisades pro la ostaria La Bercia. Seziun Volley: la scuadra dl volley La Ila à tut pert pert al campionat de volley dla Val d’Isarch, stlujan jö al cuinto post. Tratan le mëis de mà él gnü tignì n curs de beachvolley por i scolars dles scores mesanes y altes. Le curs s’à stlüt jö cun le turnier de beachvolley

dles scores, gnü tignì ai 2 de jügn a San Ćiascian. Indöt àl tut pert ot scuadres y i fredesc Luise y Jan Marc Castlunger da La Ila é stà i mius. Ai 9 de lugio à la seziun organisé na tapa dl Beachcup, n zircuit de turniers de beachvolley che vëgn tignis sura döt Südirol. Pro chësc turnier de ćiasa s’à plazè Marco De Lazzer y Giorgio De Grandi al secundo post. Tratan l’ann él gnü organisé adöm al Volley Gherdëina la secunda ediziun dla Ladinia Beach Cup. Cun n secundo post al turnier de Urtijëi y le pröm post al turnier da San Ćiascian se davagna i „beachri” da La Ila Marco De Lazzer y Giorgio De Grandi le secundo Ladinia Beach Cup. Seziun Palon: la seziun Palon se incunta por prësc döt l’ann te palestra a La Ila o tl ćiamp dl sport a La Ila n 149

La Ila iade al’edema. De jügn él gnü tignì la Copa dl Min, turnier de palon danter les cater maius vijinanzes da La Ila. Tl 2011 él stè Boscdaplan la miù vijinanza da śoghé al palon. Al secondo post s’à plazè Ninz y al terzo post s’à plazè La Ila Alta dan Funtanacia. De lugio él gnü tignì La Sgrafdada, partida de palon de chi che vir sura strada cuntra chi che vir sot a strada. La devënta é jüda en chësc ann por le pröm iade a „chi sot a strada”. Seziun Fitness: ai 30 de aurì él gnü metü a jì le Dé dl Fitness, olache düć é gnüs invià a tò pert a programs desvalis de step, aerobica, pilates y hip hop. En chësta ocajiun él gnü portè dant le Country Line Dance, che foss le dër bal dla musiga country. Tratan l’aisciöda y da d’altonn él gnü tignì cursc de step y bodywork out por gragn y tratan l’isté cursc de ginastica por i mituns dla scora elementara y dla scolina. Ai 16 de

La pröma scuadra.

150

otober él gnü tignì tl ćiamp dl sport le dé dl sport por i mituns y i geniturs da La Ila, de novëmber él gnü tignì n curs de preparaziun al jì cun i schi. Uniun Sport Alta Badia Pröma scuadra – Terza categoria: en colaboraziun cun San Martin à la scuadra arjunt le pröm post y insciö inće la promoziun tla secunda categoria. Al é stè na sajun record; la scuadra alenada da Luca Massa à albü sciöche direturs sportivs Klaus Costner y Chito Alfreider y sciöche acompagnadus Oswald Stampfer y Renato Paratscha. Iuniores: en colaboraziun cun San Martin y Rina à la squadra arjunt n bun sesto post. Al é stè na buna sajun por i iuniores che é gnüs alenà da Carlo Ferdigg y che à albü Hansjörg Felder sciöche diretur sportif.

La Ila

La scuadra di iuniores.

La scuadra di under 15.

151

La Ila

La scuadra di under 13.

La scuadra di under 11.

152

La Ila

La scuadra di jogn/alievs.

A-Jogn-alievs: en colaboraziun cun San Martin y La Val à la scuadra arjunt n otavo post tl’„andata” y n dodejimo post tl „ritorno” ti play out. Ara é gnüda alenada da Eppe Miribung, Herbert Burchia, Pepi Crepaz y da Rinaldo Crepaz, acompagnada da Baldo Granruaz. Under 15: en colaboraziun cun San Martin y La Val à la scuadra arjunt n sesto post y é gnüda alenada da Eppe Miribung, Pepi Crepaz y Herbert Burchia, acompagnada da Baldo Granruaz. Under 13: la scuadra, döta dl’Alta Badia, à arjunt n diejimo post; i under 13 é gnüs alenà da Carlo Plantscher, Jimmy Schrott y Edi Bernardi. Under 11: la scuadra, döta dl’Alta Badia, à arjunt n setimo post; i under 11 é gnüs alenà da Nando Agreiter y da Carlo Dalpiano

Trofê cater valades, „Memorial Ulrich Irsara” - L’otava ediziun dl Memorial Ulrich Irsara é gnüda organisada d’agost. Tennisclub Ladinia Le Tennisclub Ladinia à tignì sua reuniun generala ai 27 de novëmber y à premié i mius sozi dl campionat 2011. Le presidënt Leo Pitscheider à daurì la reuniun y à portè dant l’ativité dl club. En chësc ann é stà i iscrić indöt 90, de chisc é 70 chi sot ai 14 agn. Da d’aisciöda y d’isté él gnü tignì i cursc por i mituns dla scora elementara y mesana cun i maestri Roni Profunser y Klaus Planinschek. Tratan l’isté él inće gnü fat la preparaziun por la scuadra dles ëres che śoga tla Copa Talia 153

La Ila pröma categoria, chësta é formada da Tania Profunser, Heliane Pezzedi, Christina Nagler y Elisa Crazzolara. Les partites é gnüdes śogades meses söl ćiamp a Corvara y meses foradecà. Chëstes s’à cualifiché al cuarto post y à mantignì insciö la medema categoria. Elisa Crazzolara à tut pert a de plü turniers provinziai regionai:

a Branzoll, Lana, Kaltern, Niederdorf, Gais, Maran, Balsan, Bornech y Porsenù; ara s’à inće cualifiché por i Master Reiffeisen Grand Prix (chilò tòlel pert i mius dla tlassifica Grand Prix de döta la provincia) rovan al terzo post. Da d’altonn él gnü invié ia le campionat sozial tl salf dl tennis a Corvara. Tla sentada él gnü rengrazié le sponsor ofizial dl club, la Cassa Raiffeisen Val Badia, spo le Comun de Badia y la Provinzia de Balsan por le sostëgn. Le presidënt à rengrazié i maestri Ronni y Klaus, i vardians dl salf la familia Profunser y le vardian dl tennis a La Ila Marco. La festa s’à stlüt jö cun na picera marëna pro l’hotel La Majun.

Ronny Profunser y Leo Pitscheider adöm ales mitans dl tennis.

154

´ San Ciascian

´ San Ciascian • Silvia Liotto

Le „Tru di lersc” passa sura le paîsc danter i lüsc de Rüdeferia y Rü, sön na pert dl confin dl parch natural Fanes-Senes-Braies. Al é gnü arjigné ca sciöche percurs naturalistich: staziuns interatives cun informaziuns, retrać, ilustraziuns y jüć tira l’atenziun di vijitadus. Pian ia da un di dui lüsc pon fà le tru te trames les direziuns, al n’é nia sfadius y porchël él adatè dantadöt por families cun mituns. L’atraziun prinzipala é le morin dl lüch de Rüdeferia, che po gnì metü a jì y che é na bela testemonianza dla vita da paur da inlaôta.

155

´ San Ciascian Canche n ann se röia fêjon dagnora n pü’ n bilanz de sciöch’ara é jüda, ći ch’an à vit de bun o de stlet, ći ch’an oress se tó cun nos tl ann nü y ći ch’an lasciass plü ion jì. Ligrëzes y malinconies se moscëda y nes fej ponsè sura. La maiù pert dla jënt pënsa sambëgn ala sanité, ala familia y al laûr. Öna dles gran tematiches di notiziars, la crisa economica, se tira inće ite por nosta valada y se mostra cun aspeć forsc mai conesciüs denant y cun dificoltês nöies, mo impò ne vara, dötadöm, nia mal chilò da nos y i sun dagnora ćiamò tla categoria di „fortunà” dl planët. De gran atualité resta inant la globalisaziun y les formes de comunicaziun modernes: feter düć se moscëda ite tla jungla de facebook o s’la cunta cun zacai sön twitter. Mo la vita de paîsc, chëra da vigni dé, é impò ćiamò la realté plü daimprò. Ara é l’ambiënt familiar. I fajun pert de n monn particolar, fat de munts y pra, de parores ladines y parores forestes, de müses conesciüdes, de salüć scëmpli y ćiacoles de vigni sort, de sciori y lifć, de matades sön plaza y de manifestaziuns culturales. L’ativité dles uniuns, di volontars, dles scores y di jogn lascia n sëgn ala fin de vigni ann, propi deach’ara é tan via y sterscia te nosc raiun. Düć se sënt de fà n pü’ pert de valch. Chësc é le bel di paîsc: düć é inultima n pü’ lià un al ater, düć é n pü’ protagonisć te na manira o te n’atra dla storia dl post. Chëstes plates cunta de chisc protagonisć. Ares ô ester na manira da tignì sö y recordè ći ch’ai à fat te n tëmp te chël che tröp se müda debota, mo les cosses importantes resta inultima dagnora les medemes. Giulan de cör a Mirko Rudiferia y Thomas Pescollderungg por le gran aiüt ch’ai à dè por chirì material y informaziuns sura San Ćiascian y a düć chi ch’à scrit val’ o daidé da mëte adöm la cronica de chësc bel paîsc. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ala fin dl 2011 àn cumpedè a San Ćiascian 855 abitanć. Les porsones che é gnüdes pormez é stades 7 y les porsones che s’un é jüdes demez é stades 16. Maridà tratan le 2011 Gabriella Pezzedi cun Franz Feichter Daniela Pizzinini cun Christof Holzer Giuseppe Campidelli cun Anna Cecilia Obwegs

156

´ San Ciascian Nasciüs Dl 2011 él gnü al monn 10 viadus (5 mituns y 5 mitans): Anna Teresa Andriolo

de Bettina Sita Beinvogl y Massimo   Andriolo

Loris Costabiei

de Monika Vittur y Norbert Costabiei

Alexandra Ploner

de Sabine Agreiter y Claudio Ploner

Oliver Ciampi

de Ewa Helena Maciejowska y Paolo Ciampi

Carolina Pezzedi

de Sabrina Pezzei y Thomas Pezzedi

Leonie Arcieri

de Inge Vittur y Diego Arcieri

Matteo Sintoni

de Marlene Canins y Paolo Sintoni

Johannes Pescollderungg

de Sabine Tavella y Helmut Pescollderungg

Emil Pescollderungg

de Annelies Planatscher y Albert Pescollderungg

Elena Ploner

de Katherina Kastlunger y Roland Ploner

Le pice Emil de Albert y Annelies, nasciü ai 14 de mà dl 2011.

La picia Carolina de Thomas y Sabrina é nasciüda ai 17 de mà dl 2011.

157

´ San Ciascian Morć 5 porsones à tut comié da chësc monn: Alfonso Tasser „Fonjo de Surega” * 09.04.1933 - † 11.01.2011 Alfonso Tasser, conesciü da düć sciöche „Berba Fonjo de Surega” é nasciü ai 09.04.1933 sön le lüch de Surega a San Ćiascian, te na gran familia de 14 mituns. Da möt ê Fonjo dër n bun scolar y al ess albü capazitês por jì inant a scora, mo al ê na porsona scëmpla y che se acontentâ de püch, porchël âl tut la dezijiun de fà le paur. Al à vit prësc döta la vita sön le lüch de Surega, olach’al ê fant. D’invern jôl sön Piz Surega a daidé tla ütia de so fre Paul. Tröc agn alalungia àl spo inće laurè de lignan te bosch. A Fonjo ti savôl bel da daidé la jënt, porchël âl inće dagnora ion sce valgügn le damanâ da fà de te’ pici scüfs, sciöche sfëne lëgna y i.i. Fonjo ne s’à nia maridé. Dal 2000 inant àl vit sü ultimi agn tla ćiasa „Gran Pre”, olache i parënć ti â arjigné ite n pice apartamënt. Fonjo é passè a miù vita ai 11.01.2011. I le recordun sciöche porsona dër scëmpla, tres ligherzina y n gran laurant, che s’acontentâ de püch.

158

Leonardo Canins „Leonardo dl Cosmea” * 19.07.1934 - † 11.05.2011 Leonardo é nasciü ai 19.07.1934 a San Ćiascian dal pere Rudl Canins d’Nazio y da uma todëscia, Frida Korounig. Dales opziuns â i geniturs lité fora pert, insciö é Leonardo gnü trat sö sön n lüch a Costadedoi a San Ćiascian, olach’al à inće laurè i pröms agn de süa jonëza. Leonardo à spo imparè le laûr da cogo y plü tert àl fat sö la ćiasa da sciori „Cosmea” che ël manajâ y olach’al à spo dagnora vit. Ti agn 60 s’àl maridé cun Emma Pedevilla da Lungiarü, cun chëra ch’al à albü 6 mituns (2 mituns y 4 mitans). Leonardo à lascè chësc monn ai 11.05.2011. Paolo Vittur „Paul da Dlira” * 24.01.1936 - † 27.07.2011 Paul da Dlira, sciöch’al ti gnô dit, é nasciü ai 24.01.1936 sön le lüch da Dlira te na gran familia de 7 mituns y 3 mitans. Paul stô ion alaleria, porchël âl metü man bele da jonn da laurè de lignan pro le comun y dedô spo pro la sozieté di lifć

´ San Ciascian por plü de 30 agn. Dl 1967 s’àl maridé cun Agnese Adang de Badia, cun chëra ch’al à albü n möt y döes mitans. Sciöche patrun dla ponsiun „Baita” ch’al manajâ adöm cun süa fomena, é Paul dagnora stè na porsona contënta y ligherzina, cun na gran fede, al daidâ te dlijia y dijô dant les corones dales prozesciuns. Al s’à lascè ai 27.07.2011. Fortunato Angelo Dalpiano „Nato d’Engl” * 17.02.1920 - † 27.08.2011 Berba Nato, c o n e s c i ü sciöche Nato d’Engl, é nasciü ai 17.02.1920 sön le lüch d’Engl a Costadedoi a San Ćiascian te na familia de 4 fredesc, 3 mituns y na möta (un di mituns é tomè te vera). Te süa vita àl laurè te bosch y sciacarè de lignan. Danter l’ater à Nato inće fat le maester de schi y le mënacrëp. Por tröć agn alalungia àl inće fat le vardian di „Condomini Pineis” daìte da Pre de Vi y al à inće daidé tla ponsiun „Cime Bianche” de süa só. Dl 1947 s’àl maridé cun Caterina Ruazzi cun chëra ch’al à vit por 64 agn y da chëra ch’al à albü 4 mituns y 2 mitans. La natöra ti plajô dër, porchël àl fat inće le iagher por plü de 60 agn, tan da avëi la cherta da iagher plü vedla dl raiun. Berba Nato, na porsona dagnora dala buna löna y n bun pere de familia, s’à destodé ia ai 27.08.2011 tla bela eté de 91 agn.

Agostino Glira „Gustin” * 23.05.1958 - † 01.12.2011 Gustin, sciöche al ti gnô dit, ê le plü vedl de 5 fredesc (2 mituns y 3 mitans) y é nasciü a Costadedoi ai 23.05.1958. Al à laurè pro les sozietês di lifć, a La Ila él inće stè capo-sorvisc, dedô àl laurè pro la dita „Vonmetz” da La Ila y pro la sozieté di lifć da La Crusc a Badia. Do na burta maratia êl restè invalid y ti ultimi agn êl sü geniturs che ti fajô le guern y ćiarâ do. Gustin ê na porsona che stô ion en compagnia. Al s’un é jü fora de nia al 01.12.2011. AMINISTRAZIUN COMUNALA, ATIVITÉ DE FRAZIUN Y VITA DE PAÎSC L’ann 2011 é zëntater caraterisé dai laûrs tl zënter dl paîsc. An é jüs inant bun y an à trat jö la ćiasa de fraziun vedla por cherié na bela plaza, le paiun y i locai da mëte a desposiziun dles uniuns dl post. Döta l’aisciöda él gnü laurè dassënn por realisé la sënta dl Museum Ladin „Ursus Ladinicus”, inaudada spo cun gran suzès d’isté. Danter l’ater éson spo jüs inant inće cun i laûrs por mëte jö danü les condütes dal’ega, por podëi despartì definitivamënter les eghes blanćes dales eghes pazes. 159

´ San Ciascian

Dui de bi retrać dl paîsc.

Chësc isté él spo inće gnü stlüt jö i laûrs pro le parch dai jüć dla scolina da S. Ćiascian: en pratica é le parch gnü fat danü, cun drenajes, n pice rü, giara y saurun, n bel tòch de vërt y zacotan de jüć.

160

La ćiasa de fraziun nöia y le proiet dl Museum Ladin „Ursus Ladinicus” Do agn de preparaziun à l’aministraziun dla fraziun podü stlüje jö i laûrs de realisaziun dl frabicat por le Museum Ladin „Ursus Ladinicus”, ch’é gnü inaudè ai 30 de messè dl 2011 cun

´ San Ciascian

La ćiasa de fraziun vedla tl zënter de San Ćiascian.

na gran ressonanza inće ti massmedia. Tl museum nü vëgnel metü fora corëć che cunta dl’origina y dl svilup dles Dolomites y zacotan de reperć dla laûrs di andri, morta fora dan da 40.000 agn. Chisc resć ê gnüs ciafà dl 1987 da Willy Costamoling tl ander de Conturines. La realisaziun dl proiet é le resultat dla buna preparaziun de düć chi ch’à fat para y laprò àl inće orü ester tröpa ligrëza, paziënza y convinziun da portè a bun fin l’idea ch’an à albü tl mëteman. Le proiet à ciafè le sostëgn da pert dla man publica y de partners y firmes che à realisé cun na gran competënza te n tëmp de 7 mëisc le museum tl zënter dl paîsc. Chësta infrastrotöra culturala nöia é unica por nosc raiun. N bel giulan a dötes les porsones che à te val’ manira sostignì y daidé da portè inant le proiet. Les mius audanzes

An à trat jö la ćiasa vedla por fà sö n frabicat nü.

al Museum Ladin „Ursus Ladinicus”, ch’al pois avëi suzès, che le personal ais ligrëza y sodesfaziun, ch’al sides n museum davert y lié ala jënt. Al dess ester na testemonianza storica y culturala de nosc bel raiun, n post por düć, por 161

´ San Ciascian i jogn y i studiusc, por les families y sambëgn inće por i ghesć che vëgn te nosta valada. Trasformaziuns urbanistiches tl zënter dl paîsc Por podëi realisé i laûrs tl zënter él gnü trat jö le frabicat dan dlijia che â inom „Ćiasa de fraziun”. Chësta dezijiun é gnüda tuta aladô de na convenziun sotescrita dala fraziun, dala cöra y dal comun de Badia che regolëia la demoliziun dl frabicat vedl y la realisaziun de na plaza publica dan dlijia. La storia por trà jö le frabicat é bindebò lungia y inće n pü’ complicada. Bele dan da 16 agn, plü avisa dl 1995, s’â la cöra fat pinsiers por arlungé la dlijia y â inće lascè laurè fora n valgönes idees y val’ proiet. Un de chisc proieć conscidrâ la poscibilité

Insciö ćiara fora śëgn le zënter cun le Museum Ladin.

162

Le Museum Ladin Ursus Ladinicus.

de arlungé la dlijia cuntra la ćiasa de fraziun y fà na plaza dancà. Por chësta soluziun messân trà jö la ćiasa vedla. Te chël tëmp â la fraziun bele n proiet aprovè por restrotoré le frabicat y na soma a desposiziun por mëte man cun le ressanamënt. Le consëi de fraziun y le consëi de cöra à spo tut la dezijiun de mëte a jì n referendum por definì la chestiun. Chësc referendum - metü a jì ai 24.09.1995 - â albü chisc resultać: sön 576 persones cherdades a dè jö süa minunga à respognü 457 litadus (79,34%). De chisc â 263 (57,54%) respognü de ester a öna da arlungé la dlijia, da trà jö la ćiasa de fraziun y fà na plaza. Ti 16 agn passà él stè tröpes mudaziuns tl paîsc, mo an po dì che la dezijiun de trà jö la ćiasa ê orüda da gran pert dla popolaziun y ara é madorida bel plan ti agn.

´ San Ciascian

La benedisciun dl frabicat cun siur Heinrich.

Le tai dla vëta cun les autoritês.

163

´ San Ciascian

N bel salf dl museum nü.

Storia dla ćiasa de fraziun Ala ćiasa ti gnôl inće dit „ćiasa dl benefizio” deach’al ê le cuartier dl mone. Plüdadî viôl te chësta ćiasa la familia de Vijo da Dlira. Dedô éra gnüda anuzada por agn alalungia dal comun de Badia por ti dè na lerch ales tlasses dla scora elementara. Bas ite él spo inće stè por tröc agn l’ofize dla posta. L’apartamënt tl’ultima alzada é gnü tut adinfit por zacotan de agn dala familia de Paul Ploner. Tla ćiasa gnôl inće tignì proes dl cor de dlijia. Do ch’al é gnü fat sö la scora elementara nöia (1980) él inće gnü mudé l’anuzamënt dla ćiasa. Les aministraziuns dla fraziun da denant â afité ia döes alzades por le Pice Museo Ladin. Implü gnôl afité ćiamenes por 164

personal d’alberch y por n valgügn agn inće a Nando y Rita Glira, che à albü ilò n pice magazinn. L’apartamënt tl’ultima alzada é gnü afité ia por zacotan d’agn ala familia de Iaco y Clara Sorarù. Dan da n valgügn agn, inće por gauja dles stletes condiziuns dl frabicat à le consëi de fraziun messü tó la dezijiun de stlüje la ćiasa. Da chël momënt inant éra deventada n post ideal por les proes di stödafüch. L’areal, olach’al ê le frabicat, é al dédaincö de proprieté dla cöra da San Ćiascian. La storia de chësc post é interessanta, deach’ara fej pert dla storia de trasformaziun urbanistica dl paîsc. Dl 2001 â la fraziun da San Ćiascian stlüt jö n’acordanza cun la cöra por fà n barat dla ćiasa de fraziun (ch’ê da trà jö) sön n terac sot a dlijia – o daìte dala pension Edelweiss. Mo la fraziun s’â intenü che tl ofize tavolar da Bornech resultâ le frabicat (p.ed. 578) a inom dl Comun de Badia. Co êson pa rovà a chësc? Sot al fascism ê la gran pert di bëgns de interès publich y de adoranza zivica (”uso civico”) tomà sot ala gestiun dl podestà y ê insciö de proprieté di comuns. Cun le Statut de Autonomia â le legisladù preodü la poscibilité de intestè chisc bëgns indô al proprietar originar. Mo ti agn setanta ê le frabicat gnü anuzé sciöche scora y insciö aràn plü dessigü ponsè che la proprieté registrada al comun jiss bun y/o an s’â desmentié de anuzé la lege provinziala che ti conzedô ala fraziun de se lascè indô scrì la proprieté a so inom. Insciö é le presidënt de fraziun Thomas Pescollderungg jü a Balsan ti ofizi competënć a rajonè dla chestiun y chirì na soluziun. Cun ël él inće jü le presidënt da denant Giuvani Vittur. Al

´ San Ciascian é gnü invié ia prozedimënt aministratif che à condüt a na deliberaziun dla Junta provinziala (n. 3810 29.10.2001). Tl Ofize tavolar da Bornech (243/31.3 16.11.2001) é insciö la proprieté dla p.ed. 578 gnüda scrita ite tla partida tavolara 110/II a inom dla Fraziun da San Ćiascian, aladô de n decret dl assessur provinzial por l’agricoltöra. Chësc prozedimënt à desmostrè che la fraziun à tres aministré la ćiasa dal 1980 inant y ch’ara â la proprieté bele dan le fascism. Ai 06.06.2002 à insciö la fraziun podü fà le contrat de barat dla ćiasa (160 m²) cun n tòch de grunt daìte dala ponsiun Edelweiss (521 m²), olach’al é gnü fat sö la ćiasa nöia. Le medemo dé à la Fraziun inće sotescrit cun la cöra n’acordanza por tó tles mans la gestiun dla ćiasa ćina le dé dla demoliziun. Inće le cost por trà jö la calonia vedla, la scolina y le salf dla

cöra (Euro 34.281,60) é gnü tut sö dala fraziun. Por i metri de grunt implü che la fraziun ciafâ sön l’areal nü (361 m²) ti àra garantì n contribut de Euro 93.221,03 ala cöra por fà sö danü la calonia. Do avëi aldì les uniuns dl paîsc à spo le comun de Badia laurè fora en acordanza cun la cöra da San Ćiascian n proiet por la realisaziun de n pice local tla ćiasa nöia che po gnì anuzé dales uniuns y/o por manifestaziuns desvalies. Dancà àn realisé le conzet de na bela plaza de paîsc. Implü él inće na lerch por la müjiga da sonè te de plü ocajiuns. Televijiun: la troht da San Ćiascian se mostra La uniun di omi y dles fomenes cun so bel guant é gnüs tüć sö por le program

Les ëres da San Ćiascian cun la troht en ocajiun dla daurida dl museum dla laûrs.

165

´ San Ciascian „Land&Leute” ch’é gnü mostrè te na trasmisciun dla Rai Sender Bozen. Te chësta ocajiun àn podü odëi na defilada cun la bela troht tl zënter da San Ćiascian, dan le museum y spo sura le paîsc ite y sö cuntra la vijinanza da Tamurs y Rü. Na festa da recordè: cëna dla tlassa 1966 Ai 18 de novëmber 2011 él rové adöm a San Ćiascian sessanta porsones da düć i paîsc dla valada en ocajiun dl’incuntada dla tlassa 1966. La festa à metü man cun la mëssa zelebrada da siur Heinrich Ellecosta tla bela dlijia. I partezipanć à abelì la mëssa cun ćianties de lalt y de rengraziamënt. Dedô s’à le grup abiné tl hotel Störes olach’al ti aspetâ n aperitif y na buna cëna. Düć à spo passè na bela sëra en compagnia y cun tröpa musiga.

Por l’ocajiun à sonè le grup musical „Stefan&cumpagns” che à fat balè dassënn chi dl 1966. L’incuntada é stada na bela ocajiun por rové indô n iade düć adöm. SETUR TURISTICH Por ći che reverda le conzet de svilup turistich dl comun él gnü aprovè les prömes zones turistiches nöies de San Ćiascian, aladô de critêrs de valutaziun aprovà dal consëi de comun. Sön 8 proieć de costruziun nöies tles zones turistiches gnüs dà jö dl 2011, n’él 7 por San Ćiascian. Chësc é n fenomenn interessant che desmostra che le paîsc é dër inant dal punt d’odüda turistich, che le setur va bun y che les strotöres che ti dà alberch ai sciori sënt le bojëgn da crësce. Dales statistiches dl’assoziaziun

Chi dl’66 da döta la Val Badia à fat festa a San Ćiascian.

166

´ San Ciascian turistica Badia pon lì fora informaziuns interessantes: dal 2007 al 2009 é l’aumënt dl numer de sciori rovà adalerch y dles presënzes stè costant. Por le 2010/2011 deperpo pon dì che chisc dać s’à stabilisé y al n’é stè plü degun aumënt. Dal punt d’odüda dla dorada dles sojornanzes pon dì che ti agn 2008 – 2011 éra stada plü o manco dagnora anfat. N ofize nü por l’Assoziaziun Turistica Ai 24 d’agost él gnü inauguré l’ofize nü dl’assoziaziun turistica che à ciafè lerch tla ćiasa de fraziun nöia. La grandëza y la lominosité dl ofize ti dà ai colauradus la poscibilité de laurè plü saurì y de ti pité ćiamò n miù sorvisc ai sciori che va a damanè do informaziuns. L’ativité turistica é inće en chësc ann stada dër rica, chilò en cört n ressumé dles manifestaziuns y iniziatives plü importantes:

„Paîsc en festa”: novitês por ći che reverda le regolamënt dl marćé La manifestaziun che va inant bele da de plü agn à n gran suzès y tira adalerch n gröm de jënt, dantadöt por le pice marćé. Te na sentada dl consëi de comun él gnü aprovè n regolamënt por le marćé dl’edema tratan les sajuns turistiches y la manifestaziun „Paîsc en festa”, do ch’al ê gnü fora de plü chestiuns sön chi che à le dërt de podëi mëte sö stonć y sön i produć da vëne. La proposta dl regolamënt é gnüda laurada fora da na comisciun metüda adöm dai fondadus dl marćé deboriada cun l’assoziaziun turistica y l’assessur de comun por le comerz. Al é gnü fissé le numer di posć danter 10 y 20, aladô dles dimenjiuns di stonć y di produć che vëgn venüs, y i critêrs por l’assegnaziun di punć por fà na lista de esposidus. Chësta gnarà ajornada da ann a ann.

L’ofize nü dl’ assoziaziun turistica.

167

´ San Ciascian Implü él gnü fat fora ći che po gnì venü y d’atri details plü avisa che reverda i stonć, le refodam y la viabilité. Le Picnich di Dolomitici Cun chësta iniziativa turistica s’àl moscedè les tematiches dla tradiziun y dl’inovaziun cun na bela aziun de benefiziënza fata en colauraziun cun i paurs dl post. Le Picnich é na ocajiun por ti pité ai sciori n’esperiënza unica, olache la ligrëza da jì sö por munt va a öna cun la ligrëza dl mangé bun. Le program di 11 d’agost 2011 é stè un di avenimënć plü importanć dl isté. I protagonisć é stà i paurs y sambëgn i Dolomitici, i trëi coghi gourmet dl’Alta Badia: Norbert Niederkofler dl restorant St. Hubertus/hotel Rosa Alpina, Fabio Cucchelli dl restorant La Siriola/hotel Ćiasa Salares y Arturo Spicocchi dl restorant La Stüa de Michil/hotel La Perla. Le Picnich tradizional é gnü fat te trëi üties sön i pra de Piz Surega a 2050 metri d’altëza y en chësc ann él indô stè davert por düć. Le tema dl’ediziun é stè „Dala tradiziun al’inovaziun” y i paurs à metü a desposiziun sü produć y so savëi por ći che reverda la spëisa tipica ladina y südtiroleja. N valgönes paures s’â bele abiné dadoman adora a fà turtres, fortaies y fëies da soni cun craut. Ia por le dé à spo plü de 200 partezipanć podü jì da na ütia al’atra a ćiarćé de vigni sort de creaziuns cujinades dai Dolomitici. Por mirit dl grup de laûr „agricoltöra y ambiënt” tl contest dl proiet „Alta Badia-quo vadis?” él gnü renforzè 168

ćiamò deplü le lian danter agricoltöra y turism. An ne dess nia se desmentié che la bela contrada cun les viles, i lüsc da paur, i pra y i tiers é la particolarité de nosc raiun. Laprò alda sambëgn inće i produć y i restoranć dl post. Le scior modern tëgn dër sön l’ambiënt y al chir esperiënzes culturales y culinares che scinca emoziuns uniches. La colauraziun danter i Dolomitici y i paurs dl post é n ejëmpl de sciöch’an po jì te öna na direziun te seturs desvalis. Porchël àn orü lié chësc evënt a na aziun de benefiziënza. Le davagn netto de 4.000 euro ti é gnü dè ala fondaziun „Südtiroler Bäuerliche Notstandsfond” por sostignì i paurs che à debojëgn. Ala manifestaziun à inće tut pert l’assessur provinzial Hans Berger. Laprò él da recordè la colauraziun cun l’EOS (Export Organisation Südtirol) dla Ćiamena dl Comerz da Balsan y le sostëgn dla Cassa Raiffeisen Val Badia. Pro l’ativité turistica dl 2011 àldel inće d’atres iniziatives interessantes: - al é gnü inaudè le „Tru di Artisć”, n percurs cun de plü operes realisades da artisć dla Val Badia y che pëia ia dal berch d’Altin y va do l’ega ite ćina a San Ćiascian; - le Cai à metü sö tofles nöies de indicaziun di trus; - al é gnü fat laûrs pro le zënter de Paslunch; - an à organisé na gara de Orienteering ai pröms de setëmber; - implü él gnü fat n’adunada de mesi militars storics; - da recordè inće le dé dl vin, „Sciare con Gusto” y „In Vetta con Gusto”; - inće l’Abba Show à albü suzès. Denant co stlüje jö le capitul che

´ San Ciascian reverda l’ativité turistica él da dì che l’assoziaziun turistica de Badia à ciafè n diretur nü: Roberto Huber, a chël ch’i ti audun döt le bun y ch’al ais tröpa ligrëza por so laûr. LA SCORA DAI SCHI SAN ĆIASCIAN Tla scora dai schi él gnü tut sö tl team de laûr dui maestri nüs: Fabian Agreiter y Werner Crazzolara. Un di avenimënć plü plajors y rić de pasciun é zënzater stè le „Skishow”, portè dant de jenà. Te chësta ocajiun vëgnel vigni ann fat na desmostraziun de de plü tecniches da jì cun i schi, vedles y inće modernes. Dër bi é stà i salć acrobatics y i jori cun parapënn y

L’ opera ‚Caino’ de Lois Anvidalfarei sön le Tru di Artisć.

deltaplann dl campiun dl monn Alex Ploner, che é instës maester dai schi.

Le grup de maestri dai schi en ocajiun dl Skishow.

169

´ San Ciascian Dui maestri à ciafè na onoranza dal „Colleggio dei maestri dell’Alto Adige” por avëi da mostrè sö plü de 40 agn de ativité: ara se trata de Federico Valentin y Angelo Tavella, a chi ch’al ti va n complimënt por l’ativité lungia sön i schi. LE CONSËI DE CÖRA Le consëi de cöra nü é pormò gnü costituì de dezёmber por gauja de problems de sanité de siur Heinrich y à metü man süa ativité tl ann nü. Grups desvalis, i jogn, l’uniun dles ëres, l’uniun di ёi, la schira jonila y le consёi de cöra instёs à animé les liturgies eucaristiches dles domёnies tratan le tёmp de Carsёma. Defata s’àn spo dè jö cun le proiet invié ia dal Ofize pastoral y dal Ofize por la catechesa dla diozeja „Wo hat sich der liebe Gott versteckt?”, che é gnü portè fora tles families da d’altonn. An à invié les families a stimolè la discusciun sura la fede danter pici, jogn y adulć, a se dè jö cun les domandes che vëgn dant tl liber, inće por s’arjigné ca al quiz, che gnarà scrit fora le proscimo ann. Le pice liber é gnü impröma presentè sön plata dla cöra y spo da siur Heinrich dala gran mëssa. I mёmbri dl consёi é spo jüs dales families dla comunité, che à tut sö dёr bun l’iniziativa. De jügn à le consëi de cöra inće organisé la lîta dl consëi dla uniun di ëi, deache al n’ê nia plü gnü renovè dal 2000 incà. Ai 17 de setëmber s’àl presentè na bela ocajiun por le consëi nü por imparè a se conësce miù y crёsce deboriada: le 170

dé de reflesciun a Oies cun siur Heinrich. Ia por le dé é le grup gnü acompagné da siur Tone Fiung y deboriada ti él gnü ćiarè ala situaziun dl paîsc, a ći che é gnü fat, ći che é jü bun y ći manco bun. An à porvè da capì de ći che la comunité à debojëgn y ći vari che le consёi po fà concretamёnter. Danter les propostes desvalies é düć stà a öna da ti dè, te chësta legislatöra, plü pёis al tema „jogn”, da porvè de capì sü bojёgns, da i sostignì y i acompagné te chësc momёnt particolar de süa vita. Al é important da odёi ći che se lascia fà por rové a n bun raport danter jogn y adulć y ćiarè de i trà ite a tó pert ativamёnter ala vita dla ploania. Le pröm vare de chёsc vers é gnü fat de novёmber, adöm cun siur Pire Irsara, assistёnt spiritual di jogn a livel de decanat. Al é gnü formè n grup: siur Pire, Sabine Tavella y Roswitha Declara che s’incuntarà regolarmёnter cun i jogn. Le pröm iade é stè ai 29 de dezёmber y an spera che les incuntades portes a de bugn früć. Pian ia dal tema dl ann scrit fora dala diozeja „I cherdun, porchël baiunse” él gnü organisé ai 22 d’otober na incuntada cun siur Heinrich, monia Paola, Roswitha y Erna che à partì sües esperiënzes de vita y de fede cun la jёnt rovada adalerch. L’iniziativa à dёr plajü. N vare storich y important a livel de valada é spo gnü fat ai 24 de novëmber tla Ćiasa dles Uniuns a Badia. Chilò s’à incuntè siur Eugen Runggaldier, diretur dl Ofize pastoral, y le vicar general Josef Matzneller cun düć i rapresentanć di consёis de cöra dla valada por fà le pröm vare concret devers dla formaziun de na Unité Pastorala inće por la Val Badia. Fora dla incuntada él bele en chё sёra gnü

´ San Ciascian formè n grup de laûr che s’incuntarà cun i dui rapresentanć dla diozeja, Gottfried Ugolini y Patrizia Major Schwienbacher, cherdà a acompagné le grup ti proscimi 6 mёisc por 4 iadi o deplü. Chёsc por programè le start dla Unité Pastorala, che gnarà istituzionalisada dal Vёsco, bunamёnter dl 2013. LA PRÖMA COMUNIUN Ai 22 de mà dl 2011 à chisc mituns festejè la pröma comuniun: • Silvia Crazzolara de Pezzedi Sara y Crazzolara Christian • Gabriel Delmonego de Nadia Canins y Mauro Delmonego • Davide Canins de Sabrina Deval y Erwin Canins

• Mariangelo Corisell de Goriounova Svetlana Iourievna y Anselmo Corisell • Silvia Vanzi de Edith Crazzolara y Manfred Vanzi • Gabriel Crazzolara de Anna Daporta y Günther  Crazzolara • Martina Pizzinini de Gisella Dapunt y Walter Pizzinini • Jacinta Sintoni de Marlene Canins y Paolo Sintoni • Giuseppe Glira de Mara De Vettori y Glira Klaus • Michele Sama de Rita Crazzolara y Sauro Sama • Sabine Alfreider de Gertrud Crazzolara y Raimund Alfreider Le tema ê „Mi Signur y mi Dî” y ai é gnüs acompagnà te dlijia dala comunité en festa y dala müjiga.

N bel recort di mituns dla pröma comuniun adöm cun les maestres, le maester y siur Heinrich.

171

´ San Ciascian LA SCORA La scora d’al dedaincö ô ester na comunité daverta al monn y ales inovaziuns. Tratan i 9 mëisc de scora prô scolars y scolares, adöm cun sü insegnanć, da afrontè cun convinziun y buna orentè i impëgns scolastics. Do avëi laurè dassënn ti banć de scora ti mëisc de jenà y forà, àn metü a jì la pröma manifestaziun en jöbia grassa, ai 03 de merz, olach’al é gnü invié ia na festa da carlascè cun rimes, ćianties, bai y matades. Inće i geniturs di scolars y dles scolares é rovà adarlerch a ti ćiarè ales mascheres en festa. Lois Kastlunger cun sü orghi da man à indô n iade portè ite buna vöia y metü a rodè dassënn i pici balarins y les piceres balarines. I geniturs à albü na gran ligrëza da fà para y da ti ćiarè ai mituns: chi de pröma à dit sö de bi raimli, la secunda tlassa à fat

rì düć cun le tòch „Nos jun tl zoo”. Le grup dla jöbia domisdé y la terza tlassa à presentè de bi bai. La cuarta tlassa à jobelnè n bel teater dles marionëtes. I mituns de cuinta à cuntè matades y n valgügn scolars à portè dant dui teatri da rì. Dai 18 ai 22 de merz à spo vignun podü tó pert al proiet artistich dal tema „An cunta che…”, cun Renato Battistella. Por ne se desmentié nia les liëndes ladines, à vigni tlassa laurè fora y ilustrè na storia, por podëi spo lié adöm deboriada n pice liber. Ai 10 de mà él stè la jita de mà. La pröma, secunda y terza tlassa à podü jì a Dietenheim a vijité le Museum etnografich. La cuarta y la cuinta tlassa é jüdes a Dorf Tirol a ti ćiarè al Ćiastel Tirol y ai vicì che vëgn insignà jö da Willi Campei y da sü colauradus. Ai 17 de mà él spo gnü Fred Bossi a ti

Da carlascè ne pol nia manćé n bel bal cun de gran riüdes.

172

´ San Ciascian

I mituns dla pröma sön le palch che dij dant sü raimli.

I maestri ćiarâ bëgn inće fora da rì en jöbia grassa!

173

´ San Ciascian

La cuarta y la cuinta tlassa adöm cun les maestres a Dorf Tirol.

Un di bi vicì ausà jö che i scolars à podü odëi daimprò.

174

mostrè ai scolars sües piceres morvëies y sü esperimënć che à devertì i pici y inće i gragn. Ai 22 de mà à i 11 scolars de secunda podü jì ala pröma comuniun. Fora por l’aisciöda à i mituns dla cuarta y dla cuinta tlassa tut pert al proiet «Pengo life project» cun le dotur di tiers Armando Mulciri che à inće portè ite sües esperiënzes personales. Ara se trata de n proiet no-profit, basè sön le respet y la sconanza dl ambiënt. Al è gnü suradöt baié di pici elefanć y rinozeronć dl Kenia che é tl prigo de morì fora. I mituns à spo inće inventè stories y scrit lëtres a na scora dl post. En chësc ann, che ê l’ann internazional dl bosch, ne podôl sambëgn nia manćé la festa di lëgns, che i verdabosc à organisé cun gran savëi; ai 30 de mà é i scolars jüs sö por la roa da Costadedoi a sentè de pici lëgns. Al é inće gnü fat n chestionar cun pesć sura le bosch. Ai 7 de jügn él stè le dé dl sport y düć à indô podü anuzé le bel ćiamp dl’Uniun Sport San Ćiascian. Mituns y mitans à podü se devertì y se mosoré te de plü jüć a scuadres. Tratan l’ann de scora 2011/2012 él a San Ćiascian 56 scolars, 31 mituns y 25 mitans: 13 te pröma, 11 te secunda, 10 te terza, 12 te cuarta, 10 te cuinta. I responsabli dl’istruziun y educaziun di mituns te scora é: Katrin Clement, Marisol Agreiter Pizzinini, Sabine Pezzei, Gabriella

´ San Ciascian Campidelli, Erna Canins Frenademez, Natalia Ellecosta, Karin Verginer, Hubert Pescollderungg y Monica Castlunger Irsara. Sciöche insegnanta de religiun él gnü pormez Marlies Agreiter. Da d’altonn é le numer di scolars jü jö de 4, da 60 a 56. Fora por chësc ann de scora él gnü portè inant n valgügn proieć. La jöbia dess ester „jöbia sana”. Vignun dess se tó da ćiasa val’ de sann da mangé dala palsa, por ejëmpl n früt, n iogurt, n süch de ordöra o n re ghel. Ingeborg Ullrich acompagnëia i mituns tla realisaziun dl proiet „Scora en movimënt”, olache düć po s’eserzité te jüć d’abilité. Da d’aisciöda ti gnarâl mostrè ai geniturs i resultać arjunć tratan l’esibiziun finala. Defata do le scomenciamënt dl ann de scora nü, plü avisa ai 27 de setëmber, él bele gnü metü a jì la jita da d’altonn che à condüt scolars y insegnanć tla localité Saraghes a fà na buna griliada. Ai 21 d’otober à i diesc scolars de cuinta tut pert ala manifestaziun sportiva „Die ganze Klasse läuft” a Porsenù. Ala fin d’otober à düć i scolars podü jì a ti ćiarè al museum dla laûrs che é gnü inaudè d’isté te nosc paîsc. Herwig Prinoth à salpü da splighé te na manira interessanta y da descedè la curiosité de vignun. Ai 25 de novëmber él rové adalerch döes rapresentantes dl’Unité sanitara da Bornech por la profilassa di dënz. Cun competënza ti àres mostrè a düć le valur y l’importanza di dënz sagns. Ai 6 de dezëmber él, sciöche vigni ann, rové te scora San Micurà cun na

Le dé dla jita da d’altonn a Saraghes êl n beliscimo tëmp, na scincunda por düć.

Herwig Prinoth à descedè curiosité y entusiasm tl museum dla laûrs.

picera scincunda por vignun. La festa de San Micurà é na festa dër sintida dai mituns y ai se conforta bele dî alalungia danfora. Ai 23 de dezëmber él gnü metü a jì la festa da Nadè por geniturs, parënć y amisc di mituns. Chisc s’à dër porvè da portè dant teatri, rimes y ćianties por ti fà festa al Pice Bambin. 175

´ San Ciascian LA SCOLINA Dl 2010/2011 él gnü scrit ite 29 mituns y mitans, che é gnüs acompagnà dales maestres Renate Valentini y Miriam Costabiei, dala colauradëssa pedagogica Martina Valentini y dala colauradëssa por l’integraziun Bettina Beinvogl (y da forà inant da Marisol Agreiter). Por la festa de San Martin él gnü portè dant n teater tla palestra dla scora. San Micurà é inće indô jü te scolina a ciafè i pici. An à fat na jita da d’invern y de mà é spo mituns y maestres jüs a San Martin a ti ćiarè al Ćiastel de Tor por odëi sciöche la jënt viô plüdadî.

N bel recort dla jita a San Martin.

L’ultimo dé de scolina él gnü fat na funziun de contlujiun te dlijia, olach’al ti é gnü dè n salüt particolar a düć chi che pëia ia a scora. A chisc ti él gnü scinché na bela lëtra che les maestres ti à scrit a vignun personalmënter. La vita da zacan te scolina Le tema dl ann dè dant dala direziun é stè „renforzè y valorisé le lingaz y la cultura ladina y les tradiziuns de nosc raiun”. Les educadësses dla scolina ti à ćiarè 176

zoruch deboriada ai agn da inlaôta y por n valgönes edemes alalungia àres laurè fora n bel proiet adöm cun i mituns. Plü iadi ti ài ćiarè a de vigni sort de fotografies vedles da inlaôta (proietades sön n mür), olach’an odô sciöche la jënt messâ laurè y stracè por suravire. I mituns à podü odëi les ćiases ch’ê zacan te nosc paîsc, scialdi püćes, spo ti él gnü cuntè che oramai düć laurâ da paur, ch’al ê na gran meseria y döt ê plü scëmpl. I paurs viô de ći ch’ai â te ćiasa, ai mangiâ dagnora le medemo y s’acontentâ de ći ch’ai â. Les maestres ti à splighé ai mituns ćiodì che i tëmps s’à mudé, sciöche i sciori é gnüs adalerch, sciöche i lifć da inlaôta ćiarâ fora y sciöche la jënt jô cun i schi. I mituns y les mitans à odü n gröm de cosses che s’à mudé y à odü ite tan bun ch’ara se va al dedaincö, tan fortunà ch’i sun düć. Te scolina él spo gnü metü fora massaries vedles da inlaôta: le taiapan, la sojora, le cudà, la suprescia…I mituns à inće podü les porvè fora. Ai à inće podü se vistì le guant da zacan: la braia de drap o le fazorel... y se lascè fa jö cun de vigni sort de massaries. Cun chësc él spo inće garatè na scincunda por döta la familia. Vigni secundo dé àn cujiné deboriada te scolina: i pasć che gnô cujinà gonot inlaôta ê crafuns mori, jüfa y scartè, cajincì arestis, jopa panada y arestida, pan, panicia y fortaies. I mituns y les mitans à podü osservè che les pastes gnô fates scialdi cun i medemi ingrediënć (farines, üs, lat, smalz…), deache val’ d’ater ne n’êl nia te ćiasa. Les maestres s’à fat demorvöia che i mituns mangiâ döt dër ion! Por n’edema alalungia àn mangé te

´ San Ciascian porvè fora la roda da firé o à daidé cujì i scofuns y imparè sciöch’an po fà cola cun farina y ega. Dan Nadè êl inće gnü n berba te scolina a cuntè sciöch’ai tignî i santus da Nadè inlaôta, che le lëgn ê infurnì sö de biscoti y sot le lëgn ne n’êl püćes y degönes scincundes. Al é bel da odëi tan atira che i mituns ti ô bun ala jënt plü vedla y ći calma ch’ara ti dà inant. Na buna marëna avisa sciöch’al gnô fat inlaôta.

scolina sciöche i neni y les lâs fajô. Da danmisdé à i mituns mangé pan y lat y da marëna scialdi ma tres le medemo: bales, polënta o nida. Chësc é gnü fat por ti fà capì ai mituns tan bun ch’ara va śëgn ch’an ciafa vigni dé val’ d’ater te taì y n gröm de spëises nöies. En jöbia grassa él gnü fat, aladô de na vedla tradiziun, panicia y ara é ćinamai gnüda arobada! La panicia n’ê nia plü da odëi, te fana êl ma plü n ćialzà! Adöm cun i geniturs y i neni é i mituns jüs fora por paîsc a la chirì. Ćiafada l’ài spo pro la cöga dla scolina, che ti n’à spo ciarié fora a düć n taì. N dé é i pici jüs a ti ćiarè a na ćiasa vedla cun la stüa da zacan y le furn, la ćiasadafüch, le frogorè cun la bandl y le cagadù fat ćiamò de lëgn. I mituns se fajô demorvöia ch’al n’ê nia na vasca da bagn o na duscia da se lavè. Interessant ti savôl inće che da jì te cagadù messâ la jënt jì fora en sorà tl frëit. Al é inće gnü 5 mëdes a ciafè chi dla scolina. Döes à cuntè ći che i paurs fajô inlaôta d’invern y trëi à mostrè sciöche an firâ cun la roda da firé, sciöch’n fajô ćialza y scofuns. I mituns à podü les osservè döt le danmisdé, valgügn à inće

Mëda Emma é jüda te scolina a cuntè dla vita da zacan.

Geniturs che jô te scolina tofâ gonot le bun tof da arestì y aprijâ le laûr fat adöm cun sü mituns. I mituns jô a ćiasa y cuntâ de vigni sort, chilò dessot n valgügn ejëmpli de ći che ti é restè plü tl će y ch’ai cuntâ ion: • „I ćiavâi menâ taies y fëgn, d’invern êl tan de nëi che i ćiavai jô sot!” • „Düć mangiâ fora de na fana cun n cazü.” • „Al ê inće n auto dla posta, chël ê pa le auto su cun chël che i sciori rovâ adalerch.” • „Laôta êl döt atramënter da jì cun i schi. Ai n’â nia la tuta y ćialzà aposta. Ai jô söpert cun i schi sön les sciables, deach’al n’ê nia ćiamò le lift.” 177

´ San Ciascian • „Les ëres â les trëces y firâ lana.” • „Tan fortuné ch’i sun, che i à da mangé y da dormì!” Le proiet ti à dër plajü ai mituns y ales mitans. Por les educadësses él stè dër intensif, deache tröpes cosses àres impormò messü imparè, lì fora de libri o damanè do. LES ATIVITÊS DLES UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS I MINISTRANĆ Ala fin dl 2011 cumpëda le grup di ministranć 31 sorvidus, 14 de chisc (45,16%) é mituns che fej la scora elementara y 17 (54,84%) la scora mesana. Al é n grup valgamia gran por n pice paîsc sciöche San Ćiascian, mo al é da dì che prësc düć di mituns, da mëte man dala terza tlassa dla scora

elementara ćina la fin dla terza mesana, fej le sorvisc zënza se trà indô. Chësc é dessigü n bel sëgn de fedelté y lezitënza. I cin’ mituns che é jüs da d’aisciöda ala pröma comuniun à podü mëte man d’isté da sorvì a mëssa. Ara se trata de Gabriel Delmonego, Davide Canins, Gabriel Crazzolara, Giuseppe Glira y Michele Sama. De messè él gnü organisé por ëi na pröma incuntada por fà i pröms vari da imparè le sorvisc sö dan altè. I ti aodun ch’ai ais tröpa ligrëza cun chësta inćiaria nöia che ti é gnüda surandada. Sciöche vigni ann él spo inće stè n grup de ministranć che é jüs en ponsiun, chi che à stlüt jö de jügn la terza tlassa dla scora mesana. Chësc ritual é gnü tignì en la festa dl Cör de Gejù, ai 3 de messè. I premià cun le diplom por 6 agn de sorvisc é 10: Mirko Agreiter, Hannes Mangutsch, Samuel Campei, Mike Ploner, Matteo Di Luca, Maicol Dalpiano, Paul Crazzolara, Christian

I ministranć premià cun le diplom por 6 agn de sorvisc fat cun gran dediziun.

178

´ San Ciascian

Le grup de ministranć dan l’entrada de Gardaland: na jita rica de devertimënt.

Valentin, Andrea Bajetti y Elias Dal Bosco. A chisc jogn sambëgn n gran giulan por düć i sorvisc fać y döt le bun por le dagnì, speran che le sorvisc da ministrant ti restes tl cör y sides stè na buna fondamënta por ester inće tl dagnì mëmber atif tla comunité. L’aurela cörta y i momënć de devertimënt en compagnia é te vigni uniun n elemënt fondamental por jì inant te na buna armonia. Porchël é le grup jü a mangé na pizza ai 28 de jenà... mo le gran „highlight” dl ann é stè la jita tl parch dai devertimënć de Gardaland ai 8 de setëmber: i mituns é gnüs acompagnà da n grup de geniturs, a chi ch’al ti va n gran giulan por s’avëi tut dlaurela y por le bel dé passè deboriada.

LA SCHIRA JONILA L’ann 2011 é stè rich d’ativitês metüdes a jì a livel de paîsc y inće a livel de valada. Ai 23 de jenà à les jones venü mil y le davagn é jü ai levrusc. Chësc proiet é gnü fat adöm cun l’assoziaziun AIFO. Ai 27 de merz él gnü organisé la gran mëssa dla domënia, olache la schira jonila à ćiantè y arjigné ca i tesć. A livel de valada él gnü organisé ai 9 d’aurì la prozesciun cun les ćiandëres sö Oies y inće le grup dla schira jonila da San Ćiascian à tut pert. Sö Oies àn incuntè siur Pire y dedô éson düć stà n pü’ adöm a mangé y bëre val’ de bun. 179

´ San Ciascian

La ligrëza dles mitans dla schira jonila.

L’ abrac de monia Paola.

180

Por la festa dla uma à les mitans fat de beles chertes olache vignöna à scrit n pinsier por süa uma. De messè à la schira jonila indô daidé para dala Maratona dles rodes. Ai 26 de messè él gnü organisé la festa di mituns a San Martin olache düć i pici y les families dla Val Badia à podü tó pert. Tröpes animadësses s’à dè da fà por chësc bel dé y grana é stada la partezipaziun di mituns ala festa che é dër garatada. Da d’altonn, ai 2 d’otober, é les mitans jüdes a Türesc a fà le tru de San Francësch deboriada cun düć i mituns dla schira jonila de Südtirol. D’otober él stè l’incuntada cun monia Paola, che à cuntè de süa vita da miscionara, rica de esperiënzes particolares y sotes. Adöm cun les atres schires joniles

´ San Ciascian àn tut pert al’aziun «Weihnachten im Schuhkarton», n proiet de benefiziënza. Les mitans à fat ia scatores dai ćialzà cun papier da Nadè y vignöna à spo metü laìte de vigni sort de patüc: material por la scora, busc dai dënz, ciüries, manëces, jüć y i.i. Chëstes scatores ti é gnüdes menades ai mituns dla Romania; al dess ester n pice sëgn de sensibilaziun ti confrunć de chi ch’à manco co nos. Ai 19 de novëmber él gnü fat na festa por saludé l’animadëssa Zilly ch’à colaurè cun la schira jonila tröc agn alalungia y che à śëgn lascè süa ativité. Les jones ô la rengrazié de cör por ći ch’ara a fat por les mitans dla schira jonila dl paîsc. Ai 10 de dezëmber, do le rorate, él gnü organisé na picia festa da Nadè cun „engele pengele”, biscoti y jüć. Ćina da d’aisciöda dl 2011 êl a San Ćiascian 2 grups dla schira jonila: un dla elementara da 20 mitans dala 3. ala 5. tlassa y n grup dla mesana da 8 mitans. Ingalin él baldi ma plü restè le grup dla mesana por manćianza de animadësses. Sciöche bele dit, à Zilly Agreiter lascè do tröc agn de ativité y al é gnü pormez Roswitha Declara che condüj le grup dla mesana adöm cun Alma Frenademez. Le grup dla mesana s’incunta vigni tant por fà n pü’ d’ativité deboriada: śoghé, pastelnè, jì en jita, organisé aziuns a fin de bëgn, y.i.i. Les animadësses s’incunta spo inće por les ativitês a livel de valada. L’UNIUN DLES ËRES Do la sajun da d’invern à la uniun dles ëres metü man süa ativité, jon la cuinta domënia de Carsëma a dì les staziuns te dlijia. La medema domënia

él inće gnü abelì la mëssa cun le vagnele de Lazarus. Ai 14 d’aurì à la uniun vijité la ćiasa de palsa a San Martin, olache les mëdes y i berbesc che cumplî en chël mëis i agn aspetâ bele. A chisc ti él gnü fat festa, al ê 3 berbesc y 2 mëdes. Al é gnü festejè cun turta y checs y sciöche scincunda ti él gnü portè na coa da Pasca, cun chëra che i berbesc à albü na gran ligrëza. En domënia blanćia, al 1 de mà, à la uniun organisé le „Dé dla Vita” cun le tema „Iö metarà les mans sön tè y te benediarà”. Al é gnü invié ala festa i 12 mituns da San Ćiascian ch’é nasciüs tratan l’ann 2010. Do la funziun te dlijia él stè n pice renfrësch por düć. Tratan le mëis de mà à la uniun fistidié da dì dant la corona te dlijia. Ai 12 de mà él gnü metü a jì n curs da cujì la braia da dessot dla troht cun la sartorëssa Anna Crazzolara. Dër bel y sintì é spo stè le peregrinaje a Lungiarü. Do ester jüdes sö por le tru dles staziuns da n tëmp nia propi massa bel, é le grup dles ëres rové tla capela dedicada a S. Ojöp da Oies. Do na liturgia tignida cun siur Heinrich é spo dötes jüdes a mangé da domisdé. D’isté s’à la uniun indô tut sura da fà turtres por i stödafüch, da vëne pro la manifestaziun „Paîsc en festa”. Ai 25 de setëmber à les ëres dl’uniun daidé pro la festa de San Klaus von der Flüe cun picnich it’en Sas Dlacia. Ai 2 d’otober êra indô tan inant da organisé la bela festa di maridà. Bëgn 38 ê en chësc ann les copies iubilares, dai 10 ai 55 agn de vita deboriada. I iubilars ch’à festejè so aniversar de matrimone:

181

´ San Ciascian 55 agn: Pasqual y Maria Glira 45 agn: Berto y Trinele Ploner Vijo y Berta Pescollderungg Gotardo y Tarejia Agreiter Paul y Silvia Tasser Franz y Lucia Sorarù 40 agn: Franz y Waltraud Wieser Sepl y Zilia Declara Pepe y Giorgia Pedratscher Nando y Rita Glira Carlo y Anna Crazzolara 35 agn: Sepl y Angela Vittur Milio y Pia Ploner Vito y Rita Dorigo 30 agn: Tone y Heidi Agreiter Gabriel y Gertrud Declara Riccardo y Sandra Sopplà Tone y Waltraud Alton Vinzenz y Francesca Rudiferia Hermann y Cherubina Irsara 25 agn: Cleto y Herta Crazzolara Erich y Elisabeth Moling Roman y Gusta Obwegs 20 agn: Marco y Edith Glira Martino y Paola Declara Franz y Zilly Craffonara Renato y Marlene Di Luca 15 agn: Gusto y Susi Ploner Hubert y Carla Pescollderungg Otto y Ulrike Ploner Egon y Mara Pescollderungg Massimo y Valentina De Marchi Andrea y Brigitte Tasser Christian y Francesca Pescollderungg Carlo y Lucia Dalpiano 10 agn: Ivan y Michaela Pedratscher Kassian y Marlene Pezzedi Le tema dla festa ê: „Felice può essere solo chi non pretende nulla dal 182

domani e accetta con gratitudine ciò che ogni giorno gli porta” (Hermann Hesse). Do la mëssa sonada y ćiantada dal cor de dlijia da San Ćiascian é ćiamo düć stà n pü’ adöm a s’la cuntè tl salf de calonia olache düć à ciafè turta da noza y spumante.

Vijo y Berta Pescollderungg à festejè 45 agn de matrimone.

Tl mëis d’otober à la uniun metü a jì dui cursc: n curs da fà pan cun Anna Pezzedi de Sciarè y n curs da balè fox cun Enrico de Badia. Ai 21 d’otober à la Uniun albü le gran plajëi de podëi ospité l’”Impulstag”: dötes les surastantes dles uniuns dles ëres dla Val Badia, les rapresentantes dl consëi decanal Val Badia, le degan de Badia y n valgügn proi dla valada s’à incuntè por l’ocajiun. Le tema dl dé ê „I cherdun, porchël baiuns… cun parores y fać”. Al é gnü siur Luis Gurndin da Balsan a presentè le tema dl ann. Ai 19 de novëmber él gnü tignì por le

´ San Ciascian

Les ëres da San Ćiascian: n bel grup che tëgn adöm.

pröm iade a San Ćiascian la preparaziun al bato cun Erich Frenademez da Badia. Ai 22 de novëmber él gnü organisé na bela mëssa en onur de Santa Elisabeta da Türingen, cun na gran partezipaziun dles ëres dl paîsc. Les fëies da flu y l’öre de rösa é stà i ingrediënć prinzipai dla mëssa. Cun l’öre de rösa à siur Heinrich benedì les mans de dötes les ëres presëntes, por ch’ares pois ciafè na gran forza spirituala. Tratan l’ann él danter l’ater inće gnü fat y portè les ćiandëres da bato ai viadus, menè les audanzes a chi che s’à maridé, fat les ćiandëres por i defunć y dit la corona por les ëres passades a miù vita. L’ann é gnü stlüt jö cun le rorate dles ëres y dedô na picia festa da Nadè cun na tombola tl salf de calonia.

L’UNIUN DI OMI Dl 2011 él gnü renovè le consëi dla uniun di ëi, do da tröc agn ch’al n’ê nia plü stè na dërta lîta. L’iniziativa é piada ia dal consëi de cöra y la lîta é spo stada ai 5 de jügn. Inće sce la partezipaziun n’é nia stada alta, él impò gnü sö n bel consёi, che s’à bele mostrè dёr atif. Le surastant nü é Salvester Vittur, spo él rové ite Vito Agreiter, Tone Alton, Erwin Canins, Robert Mangutsch. I mëmbri dl consëi nü y döt le paîsc ti dij n bel giulan al consëi da denant. Cun la pröma domënia d’Advënt s’à le zënter dl paîsc presentè te na bela atmosfera cun süa cripele. Al é gnü arjignè ite de beles figöres da Nadè, ziplades fora de lëgn de lersc. Do Madovines à 183

´ San Ciascian siur Heinrich Ellecosta y la comunité acompagné le Pice Bambin te süa cripele olach’al é gnü dè la benedisciun. N giulan ai benefaturs che à daidé finanziè chësta iniziativa: la fraziun da San Ćiascian, le comun de Badia, l’assessorat ladin dla Provinzia da Balsan, la vijinanza da Ćiampidel y la vijinanza da Costadedoi. N bel giulan inće ai volontars che à daidé arjigné ca la cripele y che la metarà indô ia por le proscimo ann. L’UNIUN DI JOGN Le comitê di jogn metü sö dl 2010 à laurè inant bun y cun la dërta motivaziun. Ai s’à abiné de jenà por la sentada generala y por baié dl’ ativité dl ann. Por Pasca ài organisé la cufada do la mëssa, n apuntamënt oramai tradizional y dagnora da rì. D’isté à le grup tut pert cun ligrëza ala manifestaziun „Paîsc en festa” cun jüć y matades de vigni sort. De dezëmber él spo indô gnü l’ora da organisé la festa de San Micurà, che i pici aspeta dagnora cun n gran entusiasm. Al é spo inće gnü organisé le rorate di jogn deboriada cun d’ atri paîsc dla valada y cun le Sorvisc ai Jogn. LE GRUP DE VOLONTARIAT Le grup de volontariat é metü adöm da 10 porsones. Al é n pice grup che laôra tl chît y dantadöt por la jënt de tëmp, les porsones sóres y chëres che à problems psichics o é amarades. An 184

s’abina apresciapüch da trëi a cater iadi al ann y te chëstes sentades vëgnel fat fora le program. Vigni volontar à le compit y le plajëi da jì a ciafè i berbesc che ti vëgn surandà ia por l’ann. An ciafa na lista de inoms y an dà ca n pü’ de tëmp lëde por i atri, che é scialdi porsones sura i otant’agn. Indöt él 34 berbesc che ciafa assistënza. Le grup s’à incuntè da d’aisciöda por fà na bela jita a La Val cun la jënt atempada. En chël dé é i berbesc jüs sö Santa Berbora, olach’al é gnü zelebrè na mëssa y dedô é düć gnüs invià a marëna sön le Lüch de Sorvisc. Al manaćiâ la plöia y insciö n’êl baldi nia tröpa jënt. Da d’altonn à le grup organisé na mëssa cun l’öre sant y en chë ocajiun àl tut pert al’incuntada bëgn caranta berbesc, che à spo ciafè na panicia y patüc arestì te calonia. Canch’al vëgn organisé de te’ incuntades ciafa i berbesc dagnora na picia recordanza da se tó a ćiasa y l’unziun di amarà é dagnora n sacramënt dër aprijé. LA MÜJIGA N ann de ativité é indô jü a piz y tröc é stà i avenimënć da podëi cuntè y scrì sö ch’ai ne vëgnes nia desmentià. La müjiga à sonè por le terzo ann sot ala bachëta dl dirighënt jonn Ivan Agreiter y sot ala presidënza de Heini Clement. Al é n grup valgamia pice, indöt trënta componënć, vint ëi y diesc ëres, che ghira porchël da düć n gran impëgn y lezitënza.

´ San Ciascian

L’ultima foto dan ćiasa de fraziun vedla.

L’ativité s’à conzentrè sön les festes de dlijia tratan la bela sajun dl’aisciöda. Insciö él gnü sonè al 1 de mà dala festa de San Florian, patronn di stödafüch, dala festa de San Ćiascian, patronn dl paîsc, la domënia ai 8 de mà, en la festa dla pröma comuniun ai 22 de mà y dales gran y beles festes dles Antlês y Cör de Gejù, ai 26 de jügn y ai 3 de messè. Inće tratan l’isté él gnü tignì n valgügn conzerć sön plaza dla scora elementara o tl salf dles manifestaziuns por i ghesć y la jënt dl paîsc. Dan vigni conzert vëgnel fat na defilada fora por le zënter. Chisc conzerć é gnüs tignis ai 20 de messè, ai 17 y ai 31 d’agost. An à spo indô fat n barat musical cun la müjiga da La Ila. I musizisć da La Ila à sonè sön plaza dla scora

elementara ai 2 d’agost, la müjiga da San Ćiascian à sonè sön paiun tl zënter dl paîsc da La Ila ai 4 d’agost. Na gran ligrëza por düć i abitanć da San Ćiascian é dessigü stada la inaudaziun dla ćiasa de fraziun nöia cun le museum dla laûrs ai 30 de messè. Por l’ocajiun él rové te paîsc tröpes personalitês y autoritês. La müjiga ne podô sambëgn nia manćé y insciö àra fat da cornisc musicala al evënt. Sciöche vigni ann à spo le grup dla müjiga tut pert a val’ manifestaziun particolara fora dla Val Badia. La domënia ai 4 de setëmber é i musicontri pià ia por jì it’a Fodom, plü avisa a Reba ala festa de refondaziun dla „Schützenkompanie Buchenstein”.

185

´ San Ciascian

La müjiga tratan la mëssa a Reba.

N apuntamënt de prezet é la festa dles musighes dla Val Badia. Ai 25 de setëmber s’àres incuntè a San Martin, olache la müjiga dl post à organisé la manifestaziun en ocajiun de so iubileum de 90 agn dala fondaziun. Inće sce le grup é valgamia pice, él feter vigni ann na noza de n componënt. Insciö ti àn fat festa al portabandira Marco Sorarù che ti à dit de scê a Simona Caldaro, inće ëra ex-musicontra y tres ćiamò sostignidëssa dla müjiga, gonot sciöche marcadëntra. La noza é stada en sabeda al 1 d’otober. Sciöche dagnora à la müjiga descedè le nüc y deache Marco é n paur, ara tochè da le descedè bindebò adora. Por abelì la funziun à la müjiga imparè ite y sonè na mëssa nöia adöm cun le cor de dlijia. La medema mëssa é spo inće gnüda portada dant ala comunité en ocajiun 186

dla festa de Crist Re y dla festa de Santa Zezilia ai 20 de novëmber. Do l’usanza él spo ćiamò gnü sonè n valgünes ćianties da Nadè do la funziun de Madovines. Baldi él inće vigni tan val’ mëmber vedl dla müjiga che passa a miù vita. Insciö éra inće stada por Alfonso Tasser, plü conesciü sciöche berba Fonjo, ch’é stè por tröc agn mëmber dla uniun y a chël ch’al ti é gnü sport l’ultimo salüt ai 13 de jenà. Al é inće stè da tó comié da Augustin Glira, ch’é inće stè por tröc agn mëmber dla Müjiga y ch’é gnü acompagné sön so ultimo tru ai 3 de dezëmber. I surastanć o val’ ater rapresentant dla müjiga à tut pert ales sentades dles musighes organisades a livel de valada, dl raiun da Bornech o dla Provinzia de Balsan. Por ći che reverda musicontri nüs

´ San Ciascian

En la festa de S. Zezilia él inće gnü partì fora i diploms d’onoranza: da man ciampa Ivan, Christian (onoranza por 15 agn de ativité), Marco (onoranza por 25 agn) y Heini.

y la formaziun vëgnel sambëgn inće fistidié. La Müjiga à indô tut pert al proiet „Müjiga di Jogn” deboriada cun i paîsc da Calfosch, Corvara, La Ila, Badia, La Val. Tröc é stà i mituns dl paîsc che à tut pert y Ivan Agreiter à fat para sciöche dirighënt. Ai 5 de merz à n valgügn musicontri tut pert al workshop organisé dala UMVB (Uniun Musighes Val Badia) a San Martin. Ester mëmber de na uniun é n gran impëgn y ghira idealism y datrai inće sacrifizi, mo inće la sodesfaziun personala é dessigü grana. Pro la vita dl grup àldel inće momënć da stè adöm a s’la dè buna. Insciö à le consëi dla müjiga organisé de plü scomenciadies por arjunje chësc fin. Ai 29 de jenà s’à i musicontri incuntè tla ütia „Pic Pre” por na buna cëna; tratan le mëis de merz él spo gnü organisé le „dé di schi”, cun na jita sö Calfosch te Val

y cun na marëna tla ütia „Pre Ćiablun”. Mo l’apuntamënt plü aspetè é dessigü stè la jita a Salzburg, ai 15 y 16 d’otober. Düć à podü vijité la cité de Mozart cun sü monumënć y inće les mineores dal sè, por chëres che Salzburg é tan conesciüda. En la festa de S. Zezilia, ai 26 de novëmber, à n valgügn mëmbri dla uniun tut pert al batadù tl hotel Störes, organisé dala uniun di ëi; da sëra s’à spo i musicontri abinè ilò a cëna adöm cun le cor de dlijia. N valgügn musicontri à tut pert ales manifestaziuns d’intratignimënt organisades dala UMVB y insciö ési jüs ala gara dai schi y dala liösa dles müjighes dla Val Badia, organisada dala müjiga d’Al Plan sön la pista „Cianross”. Le comun de Badia ti dà vigni ann so sostëgn finanziar y inće moral ales uniuns de volontariat. Por onorè l’ativité 187

´ San Ciascian de tröc volontars à l’aministraziun metü a jì ai 26 de novëmber na picia festa en ocajiun dl ann dl volontariat, a chëra che inće n valgügn mëmbri dla müjiga à tut pert. Sciöche vigni ann s’à l’ativité stlüt jö ai 17 de dezëmber cun la sentada generala y n rorate. En chësc ann él indô gnü renovè le consëi dla uniun por i agn 2012-2014. La lîta à portè a chësc resultat y chisc é i sis mëmbri che fajarà pert dl consëi por i proscimi 3 agn, cun dirighënt Ivan Agreiter ch’é mëmber de dërt: Iris Agreiter cun 19 usc Mirko Rudiferia cun 18 usc Richard Pescollderungg cun 10 usc Heini Clement cun 9 usc Matthias Pizzinini cun 7 usc Erwin Canins cun 4 usc Inultima ćiamò n rengraziamënt ai surastanć dla müjiga, che porta inant cun gran sapiënza y lezitënza chësc grup. I s’audun che la müjiga vais inant bun, crësces y portes de bugn früć inće tl tëmp che vëgn. LA MÜJIGA DI JOGN La Müjiga di Jogn dla Alta Val Badia é n grup de mituns/jogn di paîsc da Calfosch, Corvara, La Ila, San Ćiascian, Badia y La Val che vëgn metü adöm vigni isté cun n program de proes dagnora particolar, conzerć y rapresentaziuns y ti dà la poscibilité ai jogn de fà i pröms vari devers dla Müjiga.  Cun gran plajëi àn podü odëi che les fadies investides tl proiet dla Müjiga di Jogn à portè sü früć. L’iniziativa ciafa 188

N momënt fora dles incuntades dla Müjiga di jogn.

respostes positives inće dai maestri dla scora de Müjiga y dai geniturs di mituns. I jogn sona cun ligrëza tratan l’isté y le livel ne va nia zoruch, mo crësc tres deplü. Le fin dl proiet é chël da promöie le svilup musical di mituns y da ti dè insciö la poscibilité da sonè adöm te n gran grup, denant co podëi spo sonè pro la Müjiga de so paîsc. Workshop intensif y plajor Ai 16 y ai 17 de messè à la müjiga di jogn metü man süa ativité cun n workshop de dui dis, da doman dales 9.00 ćina les 18.00 tl local dla müjiga da La Ila y tla scora elementara. I mituns y les mitans é gnüs insignà jö da maestri

Al vëgn insigné da marcè.

´ San Ciascian competënć por vigni stromënt. Ai gnô dala Val Badia y inće da foradecà. Dales 17.00 ćina les 18.00 êl ćiamò i mënamaza che insignâ da tó sö dërt le stromënt y da marcè. I musicontri é gnüs partis sö aladô dl stromënt. Te ostaria él gnü fistidié por le bëre y le mangé y düć á ciafè vigni dé na buna marëna. Por che le sonè ne gniss nia massa pesoch, à i verdajogn alisiré les proes cun val’ jüch tratan les palses, tl urt dla scora elementara. Do le curs àl metü man les proes da sonè - plü o manco döes al’edema ćina la fin d’agost. I dirighënć ê Konrad Tavella, Ivan Agreiter y Florian Tavella. Al é inće gnü fat proes da marcè cun Lukas Frenademez, Adalbert Frenner, Roman Crazzolara y Helmuth Dejaco. Conzerć de suzès Ai 27 d’agost él gnü tignì le pröm conzert cun defilada a Corvara, adöm cun la müjiga di Jogn dla Bassa, olache vigni müjiga à sonè süa pert. Ala fin dl conzert à les döes müjighes di jogn inće ćiamò sonè dui tòć deboriada. Ai 29 d’agost él gnü tignì n conzert a Badia (cun defilada) y dedô é düć ćiamò stà en compagnia a mangé na pizza. Ai 25 de setëmber él spo gnü stlüt jö le proiet cun n

Defilada a Corvara.

conzert a San Martin, en ocajiun dla festa dles musighes dla Val Badia. I conzerć à albü suzès por mirit dla lezitënza y dl entusiasm di musicontri, mo inće por mirit dla dediziun di dirighënć, di mënamaza y di verdajogn. N lalt i va ai maestri inće por la bela variaziun di tòć ch’ai à chirì fora, che porta pro a na maiù ligrëza da sonè. Sambëgn ne vëgnel nia desmentié le devertimënt che i mituns à fora dl sonè. Cun i jogn y les musighes da La Val y da Calfosch/Corvara él gnü organisé na jita a Gardaland. Al é stè n bel dé da s’la gode y stè adöm, inće cun d’atri jogn che n’é nia pro la müjiga di Jogn. N gran giulan a düć chi che à portè pro y s’á dè da fà por la müjiga di jogn: i comuns, le sponsor, les müjighes dl’alta valada, le cor de dlijia da La Ila y le grup Mission che à metü a desposiziun i locai por les proes; i musicontri che à daidé arjigné ca i conzerć y a düć chi dles müjighes che é gnüs a daidé. LE COR DE DLIJIA Tratan l’ann 2011 s’à le cor de dlijia da San Ćiascian abiné sö por 90 iadi por proes y por abelì les festes y funziuns de dlijia. Chësta é zënzater n’ativité dër rica y düć i mëmbri se mirita n lalt y n gran giulan. De jenà él gnü lité le consëi nü y Raffael Declara, le presidënt da denant, à indô ciafè dötes les usc y porta inant süa inćiaria ćiamò por 3 agn. Inće la vizepresidënta da denant Giustina Dapunt à ciafé dötes les usc y fej inant. Christof Pezzedi é gnü lité sciöche cassier. Pert dl consëi fej inće i dirighënć 189

´ San Ciascian a chi che dëida da tignì sö l’ativité dl cor cun n sostëgn finanziar y cun spënores. Chëstes ofertes é n sëgn de stima che dà coraje y entusiasm ai ćiantarins da jì inant cun l’ativité deach’ ai vëiga che d’atri tëgn lassura. L’UNIUN DI STÖDAFÜCH

Le cor dan la cripele tl zënter de paîsc.

Erna y Ulrich Willeit. Ulrich é gnü perié de fà inant le scrivan. Al à inće sonè gonot i orghi. Le program dl cor resta plü o manco vigni ann anfat y implü dl 2011 à la ploania y le cor da Türesc invié i ćiantarins da San Ćiascian da jì da d’ëi en la domënia de Sant Ujöp da Oies a ćiantè la mëssa, inće cun ćianties ladines. Da d’altonn à le cor spo ćiantè la messa en onûr de S. Zezilia adöm cun la müjiga y domisdé él gnü metü a jì n batadù cun pesć y da sëra àn cenè düć deboriada. Ai 15 de dezëmber, do le Rorate por le cor, él gnü tignì la festa da Nadè y vignun à inće podü se tó a ćiasa na bela scincunda miritada . Ai 17 de dezëmber é spo le cor jü a San Martin tla ćiasa de palsa a ćiantè mëssa y dedô n valgönes ćianties da Nadè. Inće sc’ara n’é nia jüda da fà na jita, à le cor impò albü l’ocajiun da stè en compagnia pro val’ cëna, pizza o na porziun de cajincì y chësc dantadöt por mirit de benefaturs. N gran giulan de cör.  N giulan inće a dötes les istituziuns y 190

I stödafüch cumpëda ala fin dl ann 38 mëmbri atifs. Ia por l’ann é i stödafüch gnüs cherdà indöt 104 iadi, de chisc 22 iadi por intervënć desvalis, 28 iadi por proes, 6 iadi en ocajiun de festes de dlijia por prozesciuns o sopoltöres, 30 otes por sorvisc y 18 por reuniuns o sentades dl consëi o di comandanć. Da chësta statistica pon odëi fora che tratan l’ann 2011 é l’uniun gnüda cherdada feter vigni terzo dé por öna o l’altra ativité. Chësc fat desmostra la gran desponibilité, l’importanza y l’impëgn di volontars tla vita dl paîsc. De dötes les ativitês vëgnel dant te chësta cronica les plü relevantes. Ai 15 de forà él stè debojëgn da desparè jö na pert dla gran nëi dal tët de dlijia. Ai 11 d’aurì à sonè l’alarm por na liösa a motor en flames dlungia la staziun dl implant Piz Surega. Les proes da d’ainsciöda à metü man ai 28 d’aurì. Indöt él gnü fat 11 proes: 4 internes, na proa adöm cun Badia, na proa a sorpresa di stödafüch dl comun de Badia a San Ćiascian cun alarm gnü dè dales sirenes di paîsc, na proa dl raiun Alta Val Badia pro la desćiaria de Col Maladët, öna cun les radiotrasmitëntes y 3 proes cun i autorespiradus. Ai 7 de mà à l’uniun tut pert al „dé ecologich”, metü a jì te döt le comun.

´ San Ciascian Do avëi romenè sö le paîsc, s’à spo i volontars incuntè a La Ila pro na griliada. Ai 8 de mà da sëra é i stödafüch gnüs chërdà por na aziun de archirida de n’ëra dl post che n’ê nia plü rovada a ćiasa do na spazirada. I volontars à metü man, partis sö te de plü scuadres, da rodè jö les strades forestales pian ia dal paîsc ćina sön Piz Surega. Ala fin é l’ëra rovada a ćiasa zënza s’avëi intenü dl intervënt. Al ê inće gnü alarmè le socurs alpin dl’Alta Badia. Ai 15 de mà é i stödafüch gnüs cherdà da jì a trà sö n auto jü fora de strada por gauja dla nëi. L’alarm à spo sonè ai 24 de jügn por gasöre stravè sön strada danter San Ćiascian y La Ila. Ara se tratâ de gasöre rogorü fora de n cassun de n camion che gnô da Bornech ite y porchël mëtô man la striara dl öre bele dan Badia. An à insciö messü alarmè inće i stödafüch de Badia y de La Ila. Le „dé di mituns” é gnü festejè ai 16 de messè a Calfosch. Inće i volontars da

Tratan na proa de simulaziun de n inzidënt sön strada.

San Ćiascian à tut pert cun i mituns dl paîsc a chësc dé de jüć y devertimënt adöm cun i stödafüch dl’Alta Val Badia, cun la Crusc Blanćia y le Socurs Alpin. Ai 23 de messè à l’alarm sonè

Le dé di mituns é dagnora na bela esperiënza por i volontars di stödafüch.

191

´ San Ciascian

Na proa particolara cun sondes te na lovina.

domisdé por n auto en flames dlungia le bar Sciarè. Canche an é rovà sön le post ê l’auto bele gnü destodé jö y insciö àn ma plü fat n control cun la „camera termica” ti punć plü cialć. Bunamënter ê les flames piades ia dala zentralina. Ai 18 d’agost él sozedü n inzidënt sön le Ju de Valparola, olach’al é saltè adöm n motor cun n auto. Ai pröms de setëmber é i stödafüch de döt le comun gnüs cherdà da jì a chirì n canister tla desćiaria de Col Maladët. Atira parôl ch’ara se tratass ma de na matada: al n’é pö mai gnü alarmè i stüdafüch por jì a chirì val’ de te’. Mo püch dedô é chësta ilujiun sparida, canch’an à aldì ch’al ê debojëgn di autorespiradus. Le canister cun na sostanza dër incuinënta y prigorosa é por fortüna gnü ciafè y arlontanè dala desćiaria. Les proes da d’altonn à metü man ai 19 de setëmber. Indöt n’él gnü tignì 10: 4 proes internes, na proa a San Ćiascian adöm cun Corvara, na proa 192

de döt le raiun dl’Alta Val Badia cun les radiotrasmitëntes y 4 proes cun i autorespiradûs. Laprò àn metü a jì na sëra d’informaziun söl pröm aiüt deboriada cun la Crusc Blanćia. Sciöche sëgn de reconescënza y scincunda ales ëres che à fat les turtres tratan l’isté, ti à i stödafüch organisé n pice curs de basa cuntra le medefüch. Chësc curs é gnü fat ai 22 d’otober. Naôta él gnü portè dant na picera pert teorica y dedô à dötes albü la poscibilité da porvè instësses da destodé n füch cun n destodadù. La sabeda ai 3 de dezëmber 2011 s’à düć i mëmbri dla uniun di stödafüch y ghesć invià adalerch incuntè tla Ćiasa J.B. Rinna en ocajun dla reuniun generala. Do le salüt da pert dl comandant Christian Obojes a düć i presënć, à le scrivan lit dant le protocol dla sentada generala dl ann denant. Sciöche terzo punt dla sentada à le cassier portè dant la situaziun de cassa dla uniun, spligan plü avisa les entrades y les spëises tratan l’ann. Le scrivan à spo portè dant la relaziun söles ativitês, acompagnada da de plü retrać proietà sön na tofla lominosa. Ala fin à ćiamò dui mëmbri podü pié do na onoranza por tröc agn de ativité pro i stödafüch da San Ćiascian; en chësta ocajiun à Christian Obojes y Christian Crazzolara ciafè l’onoranza por 15 agn de ativité. Por ći che reverda la partezipaziun ai cursc de formaziun a Vilpian à de plü mëmbri tut indô pert a cursc desvalis por miorè la preparaziun y i intervënć tecnics. Tratan l’isté él indô gnü metü a jì le „Paîsc en Festa”, organisé dal assoziaziun turistica de Badia cun la colauraziun de de plü uniuns. Le program de 5 sëres de festa é jü bun. Sciöche novité gastronomica él

´ San Ciascian en chësc isté gnü pité costëis ala grilia cun soni y sambëgn à indô les turtres albü n gran suzès: al nen é gnü fat a man, cöt y venü ca. 4.200! N gran giulan ti va a düć chi ch’à daidé para y ala uniun dles ëres por avëi fat indô n te’ gröm de turtres. Aldefora de chisc intervënć é i stödafüch gnüs cherdà plü iadi por d’atri de pici intervënć tecnics. Ia por l’ann à i stödafüch inće tut pert ales sopoltöres te paîsc y a de plü festes de dlijia, insciö ai pröms de mà en ocajiun dla festa dl protetur di stödafüch San Florian, ai 26 de jügn pro la festa dles Antlês y ai 3 de messè en ocajiun dla festa dl Cör de Gejù. I stödafüch vëgn cherdà tres plü gonot inće por de vigni sort de sorvisc,

sciöche por ejëmpl chël de parchè tratan manifestaziuns o le sorvisc de verda y ordinn pro la Maratona dles Dolomites o la Sella Ronda Hero, le sorvisc de iluminaziun y sorvisc por tó sö films y retlams de auti. Tröpes é stades les sentades a chëres che rapresentanć di stödafüch à tut pert, sciöche les sentades internes, dl raiun de Puster y sentades di stödafüch dl’Alta Badia. Por fortüna é le paîsc y süa popolaziun gnüs stravardà inće dl 2011 da de gragn füć, desgrazies, catastrofes o rogossies. La comunité ti é dassënn reconescënta ai volontars che fej tan tröp por la segurëza de düć.

Le grup di volontars en la sëra dla reuniun generala.

193

´ San Ciascian ATIVITÊS SPORTIVES L’UNIUN SPORT AMATORIALA SAN ĆIASCIAN Gara de roda da munt por le Raiffeisen Jugend-Trophy 2011 En domënia ai 28 d’agost 2011 à l’uniun dl sport organisé la gara da roda da munt a livel provinzial varënta por le Raiffeisen Jugend-Trophy 2011. Al é gnü arjigné ca trëi percursc de gara por de plü categories tl zënter de paslunch de Armentarola/Sciarè. La sabeda domisdè é i volontars gnüs scecà dal ri tëmp, cun plöia y gran vënt, deperpo ch’ai arjignâ ca le percurs dla gara. Por fortüna ési spo gnüs premià cun dër n

bel tëmp la domënia. Ala competiziun sportiva àl tut pert 129 concorënć partis sö te 22 scuadres y rovà adalerch da döt Süditrol; val’ scuadra gnô inće da plü dalunc. Le Club Rodes Val Badia Raiffeisen à abiné adöm la majera partezipaziun cun sü 25 concorënć. La competiziun sön i percursc de gara é stada buna te prësc dötes les categories. Düć i mituns y les mitans scrić ite à dè le miù por arjunje n bun tëmp de gara. Les mius prestaziuns de scuadra é gnüdes registrades da pert di atleć dles sozietês sportives: ASV St. Lorenzen, Süditroler Rainer-Wurz Team, ASC Olang y da Rodes Val Badia Raiffeisen. Les bunes gares de Nadin Ellecosta, Isabell Rebeschini, Marcel

I jogn y mituns plëgns de ligrëza cun le trofê.

194

´ San Ciascian Ellecosta y Daniel Denicolò à portè pro che l’ASV St. Lorenzen à podü pié do le pröm pest tla categoria a scuadres. Por ći che reverda i atleć de Rodes Val Badia Raiffeisen pon alzè fora i plazamënć de Franz Wieser, Jakob Valentini, Martina Ploner, Manuel Ploner, Dylan Irsara y Alexa Piccolruaz che à condüt Rodes Val Badia Raiffeisen al 4° post tla categoria a scuadres. La premiaziun é gnüda fata dales 14.00 sön le ćiamp dl sport, olache i atleć à ciafè medaies y copes. Na picera roda dla fortüna à spo scinché val’ bel pest a n valgügn fortunà. Le bel tëmp à daidé y düć à podü passè n domisdé plajor. L’Uniun Sport Amatoriala rengraziëia de cör düć i partezipanć y i acompagnadus, i volontars, i stödafüch, la Crusc Blanćia, le bar Centro Fondo, la polizia de comun, i carabinieri, la forestala, la Cassa Raiffeisen Val Badia, l’assoziaziun turistica, le VSS, i cronometrisć y düć chi che à daidé pro la competiziun sportiva. XIX. Gara dl paîsc La gara dl paîsc é gnüda fata ai 10 d’aurì sön Piz Surega y gran é indô n iade stè le suzès. La competiziun, rovada intratant ala 19ejima ediziun, vëgn metüda a jì dal’Uniun Sport Amatoriala San Ćiascian/Raiffeisen en colauraziun cun la Scora dai schi da San Ćiascian. I partezipanć é stà passa 160. Le bel dé cun temperatöres da d’aisciöda à lascè rové adöm tröc sportifs che orô ćiamò n iade se mosoré tla gara metüda a jì sön la pista Ćiampëi. Le miù tëmp dl dé di ëi é gnü realisé

La fadia sö por i ërć dl percurs dla gara.

dal maester dai schi Sergio Dalpiano che à architè le cronometer sön 26,21”. Pro les ëres é stada la jona Milena Clara la plü asvelta cun n tëmp de 30,18”. Dër bones é stades les gares de Ploner Manuel, Di Luca Piero, Canins Matteo, Rudiferia Massimiliano, Rudiferia Ulrike, Sopplà Julia, Anvidalfarei Manuel, Crepaz Bruno y Dapunt Matthias che à davagné te sües categories. Gran festa à spo albü düć chi che à tut Le maester de schi pert da sëra ala Sergio Dalpiano é stè spaghetada, ala le plü asvelt. 195

´ San Ciascian Pedratscher, che s’â bele fat conësce en l’ann passè, y le partezipant plü „madü”: Adolf Obojes. L’Uniun Sport ti dij giulan a chi che à tut pert ala gara y a düć chi che à daidé te val’ manira por fà garatè chësta bela festa sportiva ala fin dla sajun da d’invern.

Milena Clara à davagné tla categoria dles ëres.

premiaziun y spo ala lotaria tl hotel Störes. La manifestaziun ô motivé la jënt da rové adöm te n spirit sportif y da imparè da stè en compagnia. Te chësc contest él inće gnü surandè le „trofê familia” ch’é jü ala familia de Vito Agreiter cun les bunes prestaziuns de Vito, Christian y Michael. Danter l’ater él spo gnü premié le partezipant plü jonn: Mike

Le bel podium dla categoria dles fomenes.

196

Paslunch: por ći che reverda le zënter de paslunch é l’ann 2011 caraterisé da laûrs importanć por miorè la pista y garantì les mius condiziuns por i tröc apascionà de chësc sport.

Badia

Badia • Werner Pescosta

Bosć da lersc y pecios danter roes y grunt che mëna sura le paîsc de Badia, dala pert cuntra Sas dla Crusc.

197

Badia Por tröc secui à le bosch albü na importanza fondamentala por la jënt de nosta valada che â debojëgn de lëgna y de lignan: zënza ne fossera nia jüda da suravire. An po dì che la storia dl bosch va, da canche la Val Badia é gnüda colonisada, a öna cun chëra dla jënt. Zënza lignan ne fossera nia jüda da costruì ćiases, stales, majuns, morins, ćiasotes, sis y zënza lëgna n’ess degügn podü se scialdè chël tan ch’al orô ester por passè ia le frëit dl invern. Mo le bosch n’ê nia ma d’ütl por la lëgna y le lignan. Sön les tëmples ërtes dl raiun dolomitich caraterisé da n terac che se möi tresfora, olach’al podess saurì gnì jö roes da vigni pert, dëida i lëgns da stabilisé le terać, ti pitan insciö segurëza ai abitanć. Laprò él de plü sorts de bosć, sciöche pecëis, larjëis, bosć da ciers, y vignöna po avëi funziuns desvalies. Danter chisc é i larjëis forsc chi che à albü na majera importanza por la popolaziun, sides por le lignan rich de larié che ne fraidësc nia tan saurì, sides por sües carateristiches ideales d’anuzamënt. Defat pò i paurs anuzé i larjëis sides por le lignan co inće sciöche pastöres por i tiers, dal momënt che l’odlina di lersc lascia passè plü löm y l’erba po insciö crësce ćina pormez al lëgn. Laprò à la media di lersc n gröm de funziuns terapeutiches, sides por curé mai y maraties dles porsones co di tiers. Introduziun L’ann 2011 é passè da val’ mëis y impò pêl ch’al sides bele dalunc, deache döt va inant debòta, inće chilò da nos. Dantadöt les sajuns turistiches ne lascia nia tröp tëmp da ponsè do ales cosses sozedüdes, beles o burtes ch’ares sides. Śëgn che le stress da d’invern à lascè do y la sajun da d’isté n’é nia ćiamò metüda man, podéssel porchël ester le dër momënt da ćiarè n momënt zoruch, a ći che é döt sozedü tratan i 12 mëisc dl ann passè. Chësta cronica dess pité n aiüt por se recordè plü saurì de ći che é gnü fat da porsones singoles y dales uniuns de nosc paîsc. Le tignì adöm, le fà pert de na uniun o de n’assoziaziun che fej cultura, sport, che se dà jö cun valch o cun zacai, é inultima öna dles majeres richëzes de nüsc paîsc che se desfarenziëia da tröc d’atri posć dl monn. Tan dî che la vita dla comunité resta via, saràl inće meso da se gnì, da stè adöm y da portè inant de beles y de gran cosses. Nia da desmentié é inće les iniziatives publiches, i seturs dl’economia, le frabiché, che dij sambëgn inće fora tröp sön le svilup dl paîsc y dla valada. Bunamënter él gnü fat y arjunt scialdi tröp ti ultimi dezenns, tan che sce ara va śëgn n pü’ derevers – por gauja de na crisa mondiala che ne scona gnanca i raiuns plü fortunà sciöche le nost – él tröc che s’la vëiga. A vigni manira é le 2011 inće de chësc vers stè n bun ann, olache feter düć, privać y istituziuns publiches à ćiamò podü fà döt ći ch’ai à aratè dërt y iüst. Por stlü jö oressi ti dì n bel giulan a düć chi che m’à daidé mëte adöm chësta cronica cun tesć, informaziuns y fotografies. I speri che chësta cronica pois ester n reconescimënt por döt ći che é gnü fat y portè inant te Badia y n’ocajiun de letöra plajora por chi che la tôl tla man. 198

Badia Movimënt dla popolaziun Ai pröms de jenà dl 2011 ê i abitanć de Badia 1353 y ala fin dl ann ési rovà a 1370; 37 porsones é gnüdes pormez tl paîsc y 17 s’un n’é jüdes a stè fora dl Comun. Tratan l’ann nen n’él nasciü 10 danter mituns y mitans y 6 é stà i morć che â la residënza tl Comun. Viadus che à ciafè le sacramënt dl bato Noè de Marco Sillani y Roberta Dimaso nasciü ai 22.09.2010 Jan de Christian Rainer y Sarah Thaler nasciü ai 14.01.2011 Emily de Claudio Canins y Silke Costa nasciüda ai 27.01.2011 Luca de Mario Boschetti y Laura Picchetti nasciü ai 22.02.2011 Sofia de Christof Pitscheider y Helga Alton nasciüda ai 30.03.2011 Lea de Max Trebo y Maria Magdalena Moling nasciüda ai 04.04.2011 Alex de Rainer Castlunger y Bernardetta Crazzolara nasciü ai 04.05.2011 Pia de Hermann Miribung y Hildegard Pitscheider nasciüda ai 31.05.2011 Sebastian de Arnold Alton y Sabine Campei nasciü ai 16.06.2011 Clara de Jan Willeit y Edit Crazzolara nasciüda ai 07.07.2011 Dominik de Heinz Pezzei y Verena Costabiei nasciü ai 29.07.2011 Alexander de Gianfranco Thaler y Marta Agreiter nasciü ai 11.08.2011 Andrè de Christian Nagler y Monica Deval nasciü ai 13.09.2011 Elias de Christian Anvidalfarei y Karin Crazzolara nasciü ai 16.11.2011

199

Badia

Elias, le pice möt de Christian y Karin vëgn tignì a bato dala tota Anita.

Al s’à unì tl sacramënt dl matrimone Roberto Masarei cun Agnese Daprè (da Col) (d’Anvì)

ai 28.05.2011

Robert Seyr cun Irene Clement (da Bornech) (d’Iaco de Clemente)

ai 04.06.2011

Hubert Moling cun Daniela Irsara (da La Val) (de Paul de Pescol)

ai 11.06.2011

Denis Tavella cun Maria Francesca Maggiori

ai 04.06.2011

Alexander Tavella cun Monica Frenner (de Vijo de Flurino) (da La Val)

ai 25.06.2011

Robert Pizzinini cun Mirella Dapunt (da La Ila) (de Guido da Sotrù)

ai 17.09.2011

Luca Irsara cun Helene Thaler (dl Tantele) (da Calfosch)

ai 24.09.2011

Hermann Hellweger cun Martina Irsara (da San Laurënz) (de Paul de Pescol)

ai 15.10.2011

200

Badia

Agnese Daprè y Roberto Masarei cun le Cor de dlijia y i invià a noza.

Morć Tratan l’ann 2011 él mort sis porsones de Badia y sis porsones de Badia che viô foradecà. Che düć i defunć pois palsè tla pêsc de Chël Bel Dî. Rosina Frenademetz Pitscheider. Ara ê nasciüda ai 6 d’agost dl 1922 a Badia. Da jona àra dagnora laurè sciöche fancela y spo àra maridé Tone Pitscheider da Oies, che ê moradù y â ti agn ’60 inće na picia dita. Cun Tone à Rosina albü un n möt che é mort dër da pice y de chësc s’âra dagnora dër cruzié. Mëda Rosina é morta ai 1. de jenà dl 2011 tl’ospedal da Bornech.

Maria Pedratscher. Maria da Oies ê nasciüda ai 4 de forà dl 1920. Ara ne s’à mai maridé y deache do la secunda vera êl tres ćiamò püch da laûr por la jënt da chilò, êra ti agn Sessanta jüda a laurè pro na familia a Genoa sciöche fancela. Dailò éra stada ćina la fin di agn Otanta, canch’ara é jüda en ponsiun. Dailò éra spo indô gnüda zoruch a ćiasa, sö Oies, tla ćiasa olach’ara ê nasciüda. Dailò àra vit zacotan d’agn adöm cun süa só Albina. I ultimi agn de süa vita, deache süa sanité ne ti impormetô nia plü da vire da sora, éra stada tla ćiasa de palsa a San Martin. Mëda Maria é morta tl ospedal da Bornech ai 6 de jügn dl 2011. 201

Badia Alfonso Irsara „dl Bernert”. Alfonso, conesciü te Badia sciöche „mede de Parüs” ê nasciü ia en Pescol ai 28 de setëmber dl 1928. Al â studié da dotur dai dënz a Firenze olach’al s’â spo inće diplomè. Dedô àl daurì n stüde da dotur dai dënz a Balsan, olach’al à laurè ćina ch’al é jü en ponsiun. Sciöche dotur dai dënz laurâl spo inće a ćiasa, ia en Parüs, olache zacotanć dla Val Badia jô ion a se lascè mëte apost la dontöra. Alfonso ne s’à mai maridé. Al â n fre, Pasqual, che é bele mort, y na só, Stefania. Alfonso é passè a miù vita ai 11 de messè dl 2011 tla ćiasa de palsa a San Martin de Tor. Giuseppe Pedratscher. Pepe da Oies ê nasciü ai 22 de setëmber dl 1918. Al gnô fora de na familia da tröc mituns che â n lüch da paur sö Oies. Canch’al â da püch passè i 20 agn êl gnü cherdè da jì sot te vera. Plü tert àl maridé Maria Castlunger da Pastrogn (La Val), cun chëra ch’al à albü döes mitans, Angela y Claudia. Pepe à laurè impröma sciöche fant da paur y é spo stè por tröc agn laurant de comun, ćina ch’al é jü en ponsiun. Dedô àl dagnora albü tröpa ligrëza da rodè te bosch a cöie 202

adöm rans y raîsc da fà lëgna. Al ê brau da podëi scialdè la ćiasa deplëgn cun la lëgna ch’al â abiné adöm. Romenan sö le bosch ti fajôl inće n sorvisc al paîsc. Berba Pepe é mort ai 14 de messè dl 2011. Guido Dapunt. Guido da Sotrù ê nasciü ai 4 de jenà dl 1927. Al ê le cuarto de ot mituns de Mariangel Dapunt y de süa secunda fomena Nane Pedevila da Rina. Dala pröma fomena â le pere de Guido bele albü dui mituns y döes mitans, che l’à spo daidé tra sö i ultimi nasciüs, canche inće Nane, süa secunda fomena ê morta dl 1932. Tëmp de vera é la familia de Guido stada dër desfortunada: dl 1941 morî le pere Mariangel y trëi fredesc gnô cherdà sot te vera. Un de chisc, Sigfried, gnô menè te n logher nazist deach’al n’orô nia combate por i todësc, n ater, Merch, gnô condüt te porjun a Maran y copè dai nazisć dl 1944. Guido che â intratan rové la scora ê impröma jü a patrun fora en Puster y dedô a fà le fant dl Ustì de Badia. Cun 20 agn àl imparè da tistler y à spo laurè impröma pro Franzl Valentini de Ciach y dedô pro Carlo Irsara Damez. Maridé s’à Guido dl 1959 y à albü dui mituns, Damiano y Mirella. Do ch’al ê jü en ponsiun àl daidé restaurè la dlijia de Badia. Dl 2011 él gnü onorè dal KVW de Badia, pro chël ch’al é stè mëmber por 60 agn. Guido da Sotrù é mort ai 29 de messè dl 2011.

Badia Carlo Vittur. Carlo „dla Maestra” ê nasciü ai 13 d’otober dl 1926 a San Linert. So pere â inće inom Carlo y süa uma ê Scolastica Pizzinini, che é stada maestra a Badia dal 1916 al 1949. I pröms agn de scora à Carlo albü süa uma sciöche maestra y spo maestri taliagn che insignâ te chi agn tles scores ladines. Dedô àl fat por trëi agn la scora d’ert, che ê gnüda metüda sö i agn caranta y che â süa sënta impröma a Pedraces spo a La Ila. Al ê spo jü a imparè da tistler. D’otober dl 1944, canche Carlo â complì i 18 agn, scebëgn ch’al gnô fora de na familia che â optè dl 1939 por la Talia, êl gnü cherdè pro i soldas todësc dal govern ocupant dla „Gran Germania”. Al ê rové a Porsenù pro la secunda compagnia dla „SS Polizei Regiment Brixen” y a mez forà dl 1945 é so regimënt gnü menè sön la front te Schlesien (Hirschberg-Kreis Preslau, al dedaincö Polonia). De mà dl 1945, canche la vera ê rovada, él stè bun da ti sciampè ai soldas comunisć. Do n iade lunch y sfadius él finalmënter rové a ćiasa a mez jügn dl 1945. Al à imparè inant le laûr da tistler, mo dl 1948 él ćiamò n iade gnü cherdè da jì, da jenà a dezëmber, pro i soldas, en chësc iade pro i taliagn. Dedô àl laurè plü agn pro la tistlaria de Angelo y Tone Ties a Al Plan, denant co mëte sö instës la tistlaria a Pedraces, olach’al à laurè por passa 45 agn. Al ê n bun laurant, laurâ avisa y cun savëi. Adöm cun süa fomena Maria Costner

„dl Pech” da Pedraces, ch’al â maridé dl 1955, àl albü n möt y na möta: Christof y Marta. Por tröc agn àl albü la tistlaria cun zacotan de lauranć, ch’al spo n pez menè inant deboriada cun so möt Christof, che l’à spo inće surantuta do ch’al é jü en ponsiun. Carlo é mort do na maratia cörta ai 27 de dezëmber dl 2011. Fora de Badia él mort Maria Pescollderungg a Laas, Pepi Pescosta „d’Ioja” a Sanćiana, Massimo Delmonego a Rèba, Mimi Zuliani Crepaz a Corvara, Gualbert Messner y Klara Schrott Messner a La Ila. ATIVITÊS DL COMUN Y INIZIATIVES PUBLICHES Ressanamënt y ampliamënt dla ćiasa de Comun Al ê bele agn ch’al gnô baié dl debojëgn de restrotoré la ćiasa de Comun a Pedraces, por podëi ti pité n miù sorvisc ai zitadins y ultimamënter inće por ciafè plü lerch por sorvisc nüs y por l’ofize dla posta che foss scenò gnü tut demez da Badia cun la fin dl ann. Insciö dess l’ofize postal de Badia deventè le zënter prinzipal por la partiziun dla posta te döta l’alta Val Badia. Tla sentada di 16 de mà 2011 à porchël le Consëi de Comun aprovè le plann d’atuaziun por la restrotoraziun y l’ampliamënt dl frabicat. Döt isté y ćina fora por l’altonn él gnü laurè por adatè i ofizi y i locai daìte y por realisé i locai nüs da destiné, cuntra le paiamënt de n fit, al ofize postal. Aladô dles previjiuns é i laûrs gnüs finanzià en pert cun mesi 203

Badia fora dl fond de rotaziun dla Provinzia (450.000,00 euro da paié zoruch te 20 agn zënza fić) y en pert cun contribuć a „fondo perduto” dala Provinzia (320.000,00 euro da ne messëi nia plü paié zoruch, aladô dla lege provinziala 27/75, art. 5). Les spëises suraprò é gnüdes corides diretamënter dal Comun. Ala fin é i laûrs garatà valgamia bun y inće dal punt d’odüda dl’energia él gnü fat n vare inant: la ćiasa de Comun à ciafè la zertificaziun „ćiasa tlima B” dala sozieté Agenzia CasaClima, ći che ô dì che en pratica gnaràl ti proscims agn consumé manco energia da scialdè i ofizi de comun.

La sënta dl ofize dla posta a Pedraces che messass tosc gnì spostè te ćiasa de comun y deventarà le zënter de partiziun dla posta por döta l’alta Val Badia.

Insciö ćiarâ ćiamò fora la ćiasa de Comun ai pröms d’otober. Le bun tëmp che é stè en chësc altonn a lascè fà y i laûrs defora ia é gnüs rovà.

204

Ampliamënt dl magazinn di stödafüch a San Linert Cun le sostëgn dl’aministraziun comunala él gnü ingrandì cotan la sënta di Stüdafüch de Badia: l’ampliamënt dl magazinn é gnü fat pormez ala ćiasa dles

Insciö ćiarâ fora la ćiasa de Comun ai pröms de dezëmber, do ch’ara é gnüda ampliada y restrotorada.

Badia y döt altonn por portè a fin le proiet che à costè indöt sö por 964.635,00 euro. L’80% é gnü corì cun n contribut da pert dl Ofize por la Proteziun zivila dla Provinzia da Balsan. La desfarënzia y dötes spëises por i mebli y l’aredamënt é gnüdes paiades dal Comun. Costruziun dl punt de Costa nü

Por podëi ingrandì le magazinn di stödafüch de Badia él gnü ćiavè n gran bujun pormez ala ćiasa J.B. Runcher.

uniuns J.B. Runcher, dala pert cuntra Junurëis. Aladô dles previjiuns é i laûrs bele rovà valgamia inant da d’aisciöda, inće sc’ara n’é nia jüda da tignì ite i tëmps. Insciö él gnü laurè inant döt isté

Sön inćiaria dl Comun à la dita Cimolai S.p.A. da Pordenone laurè inant döt isté y döt altonn por porvè de rové ia i laûrs a na manira ch’an podess bele d’invern passè sura punt ia cun i atuti, mo tan inant n’éra nia jüda da rové, scebëgn ch’al é stè dër n bel altonn zënza frëit y che le tëmp à dagnora lascè fà. Le majer problem é stè chël che dantadöt la dita che vëgn da foradecà n’â nia fat cunt cun les condiziuns dl terac, ći che ti à fat perde

Fora por l’altonn é i laûrs gnüs rovà y le tòch nü passenëia valgamia bun pro le frabicat bele esistënt.

205

Badia

Scebëgn che chilò da nos n’eson nia ausà da odëi punć fać te chësta manira, ê chësta la sóra poscibilité por evité che la roa s’al toles ćiamò n iade. Por chi de Costa fóssel n problem da messëi passè d’invern por Curcela, inće deache la strada che coliëia les döes fraziuns passa ia na para olach’al vëgn gonot jö lovines.

tröp tëmp. L’ombolt Iaco Frenademetz é contënt che l’aministraziun de comun s’à intopè da tó sö n consulënt por les chestiuns geologiches, ći che ti à fat sparagné tröp tëmp y dantadöt inće tröpes spëises nia

preodüdes al Comun. I laûrs jarà inant da d’aisciöda dl 2012, pornanch’al sarà les condiziuns por podëi mëte man de laurè. Aladô dla documentaziun arjignada ca dal stüde Plan Team Srl resultëiel n preventif de spëisa de 2.091.649,94 euro indöt. Proiet por arferè jö le trafich a Pedraces

Les isoles pedonales y les tofles olach’an passa ia la gran strada a Pedraces.

206

Al ê bele de plü agn ch’al gnô baié de iniziatives por porvè de arferè jö le trafich a Pedraces, danter le Hotel Teresa y la ćiasa dl vedl daz, dantadöt do i inzidënć che é sozedüs ti ultimi agn. Tl zënter da Pedraces orôn evité ch’al gniss sorpassè, ći che capitâ gonot söl ultimo tòch de strada da jì fora de paîsc cuntra Bornech, por i garantì na majera segurëza

Badia a chi che va a pé y passa ia la strada. Le Comun à porchël lascè slarié n momënt la strada y realisé de pices isoles pedonales che despartësc jö les döes corsies y che dëida insciö da arferè jö i auti che passa. Inće sce na pert dla jënt da Pedraces n’à tl pröm momënt nia aprijé l’intervënt, àl dessigü portè le resultat ch’an s’aspetâ. La realisaziun de chësc proiet à costè sö por 40.000,00 euro. Relevamënt dla posiziun dles condütes y di pozëć dales eghes pazes Tratan l’isté à i dui studënć tuć sö dal Comun, Roman Verginer y Julian Dapunt, relevè la rëi dales eghes pazes, mosoran la posiziun di pozëć cun n aparat GPS che dà dant avisa les coordinates geografiches y scrion sö laprò la grandëza y zacotan d’atres informaziuns nezesciares. Indöt él gnü ciafè sö 1400 pozëć, che é gnüs registrà sön chertes digitales y documentà cun plü o manco 4000 fotografies. Dër de valüta por ciafè sö i pozëć é inće stè

Roman Verginer y Julian Dapunt s’à cruzié de abiné sö i pozëć y la rëi dales eghes pazes, reportan spo les coordinates geografiches che indichëia avisa la posiziun y düć i datesc sön chertes digitales.

l’aiüt da pert de zitadins che â nù y che savô olache les condütes y i pozëć ê gnüs metüs jö. En cajo de bojëgn, por laûrs o intervënć söla rëi dales eghes pazes, saràl śëgn cotan plü saurì da ciafè sö n pozët o na condüta, ći che foss sceno cun le tëmp deventè imposcibl. I dui studënć che à fat le laûr é gnüs coordinà dal inj. Emerich Pedratscher cun l’aiüt dl assessur Elmar Irsara. Le resultat de chësc laûr é na cherta digitala GIS dla rëi dles condütes dales eghes pazes y de sü componënć che é gnüda realisada aladô de ći che la Provinzia da Balsan s’à damanè da düć i comuns de Südtirol. L’„Oasa de palsa Pantan Sarè” L’ega minerala dla fontana de Pantan Sarè, sciöche chëra de trëi d’atres fontanes reconesciüdes dla Val Badia, ê bele conesciüda dan da cënć d’agn por sües carateristiches particolares de medejina: ara ê dër aprijada sciöche meso por curé le romatisc, maraties dla pel y desturbs da trà le flé. Danter i elemënć plü importanć che vëgn dant te chëst’ega él aluminium, ram, litium y bor. Les crostes che l’ega lascia zoruch y i fis tipics che se forma tl’ega vëgn a s’al dè tres la combinaziun de solper y microrganisms che vëgn dant tl’ega y che gaujëia inće le tof da solper che caraterisëia la fontana. Söl mëteman dl 19. secul à i pröms doturs metü man de s’interessè dla fontana da Pedraces y l’ann 1850 él spo gnü arjigné ite dlungia la fontana n valgönes cabines scëmples por i bagns tla ćiasa dl orà Canins „de Lista”. Ot agn plü tert ân spo lascè analisé plü avisa l’ega dal professur von Rost da Desproch y l’ann 1885 gnôl spo realisé na picia 207

Badia

L’ostaria Nagler a Pedraces ê la pröma strotöra dla Val Badia che pitâ bele dl 1900 la poscibilité de fà i bagns y de avëi n sorvisc d’alberch sciöche al dedaincö. L’ega gnô rovenüda adalerch dala fontana de Pantan Sarè.

costruziun de lëgn aposta cun sis cabines da fà bagn. Dl 1900 à Mariangel Nagler da Murin metü les cabines da fà bagn tl tòch nü ch’al â fat pormez al’ostaria Nagler a Pedraces. La familia Nagler à manajè i bagns ćina i agn do le 1950 ia. Do che chisc é gnüs lascià sö gnô chëst’ega ma plü anuzada da singoles porsones che ti â na gran crëta ala faziun positiva che l’ega minerala de chësta fontana à sön la sanité. Por valorisé danü le post olache l’ega „da solper” vëgn fora de tera, al dedaincö de proprieté dla familia de Christof Vittur, él gnü ressanè les condütes y al é gnü fat n fistì de pera dolomitica n pü’ particolar, olache düć chi ch’ô pò jì a tó chëst’ega sana y dala saù particolara. Le fistì de pera dess inće recordè i func geologics y la pera tres chëra che l’ega rogor denant

Dl 2011 s’à la Provinzia cruzié, cun la colaboraziun dl Comun de Badia, de ressanè les condütes dal’ega y la fontana dal’ega minerala, cherian n’oasa de palsa, olach’an po stè chîć a palsè y magari a ćiarćé n got de chëst’ega sana. Siur Franz Sottara benedësc la fontana y le fistì nü.

208

Badia co gnì a löm a Pantan Sarè. Sciöche te de plü posć dla provinzia da Balsan él inće chilò gnü realisé na „oasa de palsa”, n post olach’an dess podëi se stè saurì y ćiarè de süa sanité. L’„oasa de palsa” Pantan Sarè, che é gnüda realisada sön inćiaria dl Ofize por l’anuzamënt dl’ega y la Repartiziun por les operes idrauliches dla Provinzia da Balsan cun la colaboraziun dl Comun de Badia, é gnüda inaugurada ai 1. d’otober cun la partezipaziun dles autoritês provinziales y comunales, di patruns dl grunt y di scolars de Badia. L’ECONOMIA PRIVATA L’Assoziaziun Turistica de Badia Aladô dles statistiches é le numer di foresć rovà adalerch tl 2011 jü zoruch dl 1,67% en confrunt al ann da denant, altamo por ći che reverda i eserzizi sciöche hotì, alberć, pensions y garnis. Chël ô dì che da 23.472 porsones gnüdes a passè sües vacanzes a Badia tl 2010 éson passà a 23.080, n numer che resta indere tres ćiamò sura chël che é gnü registré tl 2009 (22.063) y tl 2008 (20.009). Da chësc punt d’odüda pon dì che la crisa é apëna gnüda sintida, inće deache le numer di pernotamënć é ćinamai n pü’ chersciü: dl 2010 nen n’él stè 128.687 y dl 2011 n valgügn deplü: 128.782. I privać che afita ćiamenes y apartamënć à ćinamai albü n aumënt dles presënzes y di pernotamënć, n aumënt che é inće gnü constatè pro i pernotamënć tles üties da munt. La maiù pert di sciori rovà adalerch te Badia é talians, che fej fora le 63,19%.

Dedô vëgnel i todësc che fej fora le 19,22%, spo i ingleji che cür le 4,02% dles presënzes, i olandeji le 2,50%. Danter i pröms 10 te chësta gradatöra él spo ćiamò i austriacs, i slovenns, i cehs, i polacs, i belgi y i svizeri. Por ći che reverda les ativitês à l’Assoziaziun Turistica de Badia metü a jì de plü iniziatives tl paîsc. Al é gnü portè a fin le laûr da mudé fora les tofles d’indicaziun di trus che é gnüdes metüdes sö dai mëmbri dla Lia da munt Val Badia (CAI). Do i trus danter Badia y La Ila él inće gnü metü apost i antersis, insciö ćiara fora döt cant plü bel nët. D’invern àn porvè de invié ia n proiet nü, ti fajon a proposta ai ghesć de jì cui schi sö La Crusc y de porvè fora „Üties y saùs tradizionales”. D’isté à le Consorz Turistich metü a jì n bel program de jites. Tl paîsc de Badia gnôl pité la poscibilité de fà la roda tres i lüsc da paur, de jì a vijité le lüch d’Alfarëi y le lüch de Runch o de fà na jita tres i pra d’Armentara por imparè da conësce les erbes da medejina. Sön le lüch de Sotćiastel él gnü pité cursc da cujiné spëises da paur tradizionales. Dal punt d’odüda dl retlam él gnü organisé de plü apuntamënć fora por döt l’ann por tó sö trasmisciuns da lascè odëi tres la televijiun. Y deach’al ne basta gonot nia ći che vëgn pité te nüsc paîsc por intrategnì indortöra i ghesć, s’à l’Assoziaziun sciöche dagnora cruzié de mëte a jì manifestaziuns sciöche conzerć y sëres folcloristiches tratan l’isté, conzerć de cors da munt tles üties Lee y Nagler sö La Crusc y sëres de bal. Sambëgn à l’Assoziaziun inće daidé para ativamënter pro l’organisaziun dl Rait de San Linert che é gnü tignì ai 6 de 209

Badia

I organisadus y i acompagnadus dles escurjiuns metüdes a jì d’isté dal’Assoziaziun Turistica de Badia y dal Ofize Parcs naturai à stlüt jö la sajun cun na cëna deboriada ia en Sotćiastel.

novëmber. Tratan le tëmp d’Advënt él gnü porvè de mëte a jì na manifestaziun n pü’ particolara dal titul „Avënt söl lüch da paur”, olach’al ti gnô insigné ai sciori da pastelnè y da cujiné duciaries tipiches y tradizionales, cun na cornisc musicala de ćianties d’Advënt. Inaodaziun dla staziun dal penzinn nöia a Pedraces La pröma staziun dal penzinn da Pedraces ê bele gnüda metüda sö i pröma agn do le 1950, olach’al é śëgn la sënta dla Cassa Raiffeisen. Plü tert, ti agn Setanta, êra spo gnüda spostada plü infora, sön la plaza dlungia le Hotel Nagler, olach’ara é restada ćina dan da 210

20 agn. Canch’ara é gnüda tuta demez él gnü a manćé n sorvisc no ma por i sciori, mo inće por chi da chilò. Intratan él gnü a s’al dè na poscibilité por podëi indô le pité, tres na iniziativa privata. Da d’aisciöda ćina ai pröms de dezëmber él gnü laurè por realisé la staziun dal penzinn nöia tla zona Damez. Al é gnü realisé na gran costruziun, olach’al é inće n salf d’esposiziun di auti laprò, ći che le patrun Sepl „Jepele” Mangutsch orô bele costruì da n pez incà. Cun le gran büsc che à podü gnì fat, inće deache le tëmp à dagnora daidé, evitan ch’al raitass ite de majeres cuantitês de material, éson inće rovà pro na fontana d’ega olach’al vëgn fora 4,8 litri d’ega al secunt. Chësc ne ti impormët nia ma ala staziun dal penzinn da ester daldöt

Badia

Püch denant ch’al metess man la sajun da d’invern él stà na picia festa de daurida, olache l’ombolt y le vizeombolt é gnüs invià da jì a taié la vëta. Sön le retrat él da odëi n valgügn colauradus dla dita Auto Alta Badia, proprietara dl implant, val’ rapresentant dla Tamoil y amez i dui patruns, Gustav „Guz” y Jepele Mangutsch, adöm cun Iaco Frenademetz y Klaus Castlunger.

autonoma, inće por ći che reverda l’ega da lavè i auti, mo ti da inće la poscibilité a val’ vijin y ai gesturs dla pista dai schi da La Crusc de adorè na pert dl’ega da fà nëi en caje de bojëgn. Por podëi fà sö döt l’implant y le frabicat valgamia modern, realisé do le proiet dl arch. Osvald Valentini, àl inće messü gnì respetè de plü critêrs: al messâ gnì garantì na certa autonomia dal punt d’odüda energetich tres panei fotovoltaics y al messâ gnì instalè na pumpa inće por le gas metann. Tla Val Badia é chëra da Pedraces la pröma staziun dal penzinn che pîta chësc sorvisc.

Por le paîsc de Badia pîta la staziun dal penzinn nöia n sorvisc che manćiâ da 20 agn incà, do che ara â messü gnì tuta demez dal zënter, dlungia le bar „Dolomia”, olach’ara ê stada dai agn Setanta incà.

211

Badia Artejanat Por ći che reverda l’artejanat tl paîsc de Badia él bele zacotan d’agn ch’al n’é nia plü mudé tröp, inće deache tles zones artejanales plü vedles àn bele da n pez frabiché ći che jô da fà y por les zones che foss ćiamò da fà él dër püch interès, tan che le Comun n’é nia plü bun de dè ia i posć. La crisa generala y i prîsc plütosc alć dl frabiché à inće chilò archité sö le svilup, altamo te Badia. N valgügn artejans de Badia che â dandaìa les berstots te so paîsc s’à trasferì te zones plü conveniëntes a La Ila, d’atri, n pü’ plü vedli, à intratan lascè ester por le momënt o dè sö daldöt süa ativité. En confrunt cun i atri paîsc turistics dl’alta Val Badia resta Badia impò ćiamò pro chi olach’al é tröć artejans. Ala fin dl ann 2011 compedâ l’Assoziaziun por i artejans (APA) 27 artejans de Badia scrić ite (al vëgn chilò aratè les dites da artejan, zënza compedè chëres che n’é nia propi artejanales, sciöche p.ej. chëres di taxisć, mo che é inće scrites ite al’Assoziaziun)

Arturo Miribung de „Pire Pech” é tl laûr d’arjigné ca na bela turta da pieries.

212

y d’atri 6 nia scrić ite. Indöt nen n’êl passè 30 insciö partis sö: 1 na dita da moradù, 1 na dita dal petun, 6 dites da tistler, 3 dites da muntêr, 2 dites da eletrizist, 1 n sigat (siëia Damez), 4 dites che cunćia fora schi, 2 dites che cunćia rodes, 2 frisêrs, 1 n pech, 2 conditeri, 1 na lavandaria, 1 na dita che romóna sö y pozenëia, 2 berstots da mecanich. Agricoltöra y laûr da paur Da ćiarè al svilup turistich intensif da do la vera incà él impò demorvëia da odëi tan tröc paurs ch’al é ćiamò te Badia che siëia i pra y tëgn tiers. Dessigü ne basta le laûr da paur indî nia plü dassù por mantignì na familia: por i standards d’al dedaincö oréssel ester almanco 50 o 60 vaćes da muje y tan tröc tiers n’él tanco degun paur dl’alta valada che sciafiëia da tignì. Le paur de Badia che nen tëgn le plü de düć à incër 30 vaćes da muje y sö por 50 tiers indöt, mo porchël mëssel podëi sié pra ch’al afitëia da d’atri y cumprè pormez zacotan de fëgn che vëgn menè dala Planöra Padana sö. Ma a San Ćiascian vëgnel tignì incër 120 vaćes da muje söl lüch da Pecëi, mo chëra é n’ezeziun, deache le patrun po laurè cun zacotan de fanć y aministré le lüch apêr n gran hotel, fajon ćiajôs y produć da lat da vëne diretamënter söl post. Indöt él te Badia incër 100 paurs scrić ite al „Bauernbund”, l’uniun di paurs a livel provinzial, mo de chisc nen n’él ma plü sö por 70 che siëia ćiamò instësc sü pra y 54 che tëgn inće tiers te stala. I paurs che tëgn tiers siëia spo feter dagnora inće i pra de d’atri, che n’ô nia plü o che n’à nia la poscibilité di sié instësc, paian n

Badia pice fit, aladô di contrać registrà, y val’ iade inće ma por le sorvisc da tignì nëć i pra y la contrada. La majera pert di paurs dl’alta valada y insciö inće chi de Badia depënn cotan dai contribuć che vëgn paià fora dal Assessorat por l’agricoltöra dla Provinzia, zënza de chi che tröc ne sciafiass nia da trà inant. Insciö sciöch’ara é al momënt ciafa i paurs che tëgn tiers contribuć da cumprè mascinns, da fà sö o dortorè sö stales y majuns y da sié i pra, mo porchël mëssi respetè les regoles scrites dant. Al ne po por ejëmpl nia gnì adorè cultöra artifiziala da incultè i pra, ater che sc’al vëgn denant lascè fà n’analisa dl terac y s’intënn ch’al manćia sostanzes nezesciares; i pici vidì mëss podëi rodè lëdi te stala le pröm mez ann de vita; le paur mëss avëi na zopa dala cultöra y na büja dala boacia. Sc’al vëgn fat sö stales nöies vëgnel conzedü de plü contribuć sc’al é stales olache i tiers po rodè y ne mëss nia gnì tacà, sciöch’al é pro les stales plü vedles o les nöies che é massa piceres por podëi lascè i tiers lëdi. Por i tiers é le model nü de stala dessigü plü adatè, mo por i paurs pòl ester n pü’ plü ri da fà impara. An po dì che cun i contribuć, a chi che degügn ne po o n’ô renunzié, vëgn le paur sforzè da laurè te na certa manira. Al n’é nia plü lëde de podëi fà le paur sciöche ël ô. Tröc de mëndri paurs de Badia che tëgn indöt ma 6 o 7 vaćes da muje y danter 5 y 10 d’atri tiers ne dà gnanca jö le lat ala lataria, deache al ne paia nia la mëia. Ai zidlëia scemai de pici vidì y i dà a d’ëi le lat che ne vëgn nia adorè te ćiasa. Insciö garètel inće de bi tiers da podëi vëne. I paurs che à danter 10 y 20 vaćes da muje (13 por le momënt) dà jö le lat

Scebëgn che i paurs adora apëna ćiamò ćiavai por so laûr, nen n’él impò zacotanć che i tëgn ion por la ligrëza ch’ai à cun chisc bi tiers.

ala lataria por n prîsc che se müda aladô dla cualité y di valurs dl lat, mo che é al momënt sö por jö de 40 cent/liter. Vigni dé s’abina chisc paurs te n post stabilì olach’al passa n camion dla lataria por pumpè le lat fora dles pices condles te na gran bot che vëgn menada a Bornech olache le lat vëgn laurè sö. Chi che dà jö le lat mëss tignì ite zertes regoles, sides por ći che reverda la gestiun dla stala co la manira de tignì i tiers. Al ne 213

Badia

Martin Irsara da Coz ojorëia i tiers te stala.

po por ejëmpl nia gnì tignì porcì te n piz de stala, sciöch’al gnô fat plüdadî, y les vaćes mëss dè n lat che respetëia i valurs dà dant. Porchël mëssel inće gnì cherdè plü gonot le méde dai tiers, pornanch’al fala valch. I paurs che dà jö le lat ne zidlëia nia i vidì, che vëgn bele dà ia o venüs do da 3 edemes. Indöt à i paurs de Badia passè 800 tiers, 590 armënć y sö por 220 bisces y ćioures. D’isté vëgn dantadöt i tiers jogn menà a munt. Scebëgn che les munts olache i paurs de Badia mëna i tiers por tradiziun y olach’ai à inće le dërt de pastöra é dötaorela ćiamò Fanes y Gherdenacia, vëgnel chilò ma plü menè sö püć tiers, deache les pastöres é valgamia alalt y val’ ann plütosc megres. Tröc condüj plü ion i tiers sön les munts de Valparola, Laste, Ornela o Reba, deache ares é plü da erba, a cosć de 214

messëi renunzié al contribut preodü por menè a munt i tiers: la „Alpungsprämie”, al dedaincö „Tiergesundheitsprämie”, vëgn defat ma paiada fora a chi che mëna i tiers jogn (da 3 mëisc ćina 1 ann y mez) söles pastöres daìte dai confins provinziai. Por ći che reverda les sorts de tiers pòn dì che i paurs de Badia tëgn por le plü Simmentaler o Pinzgauer, deache chëstes se sta le plü saurì te n raiun da munt. Implü él vaćes che dà impò n pü’ de lat y à inće de buna ćern. Mo inće chilò mëss vigni paur valuté ći che ti convëgn. Por chi che tëgn sorts che risćëia da morì fora, sciöche les vaćes frijes, inće conesciüdes sciöche „Pustra Sprinzen”, o les Pinzgauer, o i noricheri, sc’ara nen va de ćiavai, él preodü contribuć aposta. D’atres sorts de vaćes sciöche les fosces (Schwarzbunte) o les

Badia

I armënć da taćes o „Simmentaler” é tiers che s’adatëia dër bun al raiun da munt. Implü dài impò tröp lat y à inće na buna ćern, porchël é chisc tiers danter chi plü adatà por i paurs da chilò.

grijes (Braunvieh) vëgn tignides deache ares dà plü lat. Interessant él da odëi che al é zacotan de paurs che tëgn ćiamò ćiavai, plü por ligrëza co por nezescité. Sis paurs de Badia tëgn noricheri y cinch tëgn haflingher. Por i tiers él inće preodü n’assiguraziun aposta che cür le dann sce n tier ess da morì. Dui iadi al ann va i trëi paurs, che vëgn nominà vigni cin’ agn, fora por les stales a sciazè la valüta de vigni tier, a na manira ch’an sais tan che l’assiguraziun mëss en cajo paié. Les spëises d’assiguraziun vëgn corides en buna pert tres n contribut provinzial aposta, en pert dai paurs instësc. Na ressursa importanta por i paurs é tres ćiamò le bosch, scebëgn ch’al ne vêl dî nia plü tan co dan da 30 o 40 agn. Porchël n’él nia plü tanć che va regolarmënter a bosch. Val’ iade vëgn le

lignan venü söl ciüch: dailò vëgnel spo adalerch dites aposta a se taié i lëgns y ai laurè sö, mo le vadagn por le paur é spo scialdi pice. Al vëgn porchël baié de mëte sö cooperatives aposta por ti dè la poscibilité ai paurs de se taié le bosch y de dè jö le lignan a n cer’ prîsc che mëss ti gnì garantì. Insciö podéssel gnì cherié na buna motivaziun da jì indô a bosch y da tignì nëta la contrada. D’atres ressurses ne vëgn nia sfrutades tröp te Badia, sc’an pënsa che al é indöt apëna 11 o 12 paurs che laôra cun l’agriturism. Val’ paur dà fora da mangé o laôra sö instës le lat y fej de vigni sort de produć, danter smalz y ćiajôs, da podëi vëne. Mo inće chësc se damana tröp impëgn y infrastrotöres y mascinns aposta. Ćiamp n’él oramai plü degügn, gnanca plü chi da soni. Dandaìa 215

Badia

Al é oramai tradiziun ch’al vëgnes partì fora, en gaujiun dla riuniun generala dla Uniun di paurs a livel raional, les onoranzes por le „Lüch de Familia”. Chësta ciafa chës families olache le lüch vëgn laurè da passa 200 agn dala medema familia. Dl 2011 à inće Lucia Pescoll y sò om Florian Sottara (a man dërta) podü pié do chësta onoranza por le lüch „Pescol”, che ëi à surantut dl 1997.

gnôl inće ćiamò metü blâ, scebëgn ch’ara madorî apëna, por l’adorè sciöche stran da sterne te stala. Al dedaincö vëgn le stran cumprè. Important él da se recordè, dantadöt te n monn sciöche chël d’al dedaincö olache döt se müda y va inant tan debota, che i paurs à dagnora daidé curé y mantignì la contrada da munt y che na bela sóna dl patrimone cultural y dles tradiziuns de nosc raiun é liades ala vita y al laûr da paur. Por mantignì chësc patrimone de valüta fóssel dessigü dërt y iüst che i paurs sciafiass da vire de sò laûr y ch’ai n’ess nia ma bria da le fà deache ai à ćiamò ligrëza, deach’al ti sa bel o deache ai se sënt en dovëi de portè inant l’arpejun di geniturs. Al foss inće da desplajëi sce i lüsc da paur deventass na sort de museum, porchël él da s’aodè ch’al müdes valch, inće tl raport danter i paurs y le setur turistich, 216

por che trami pois aprofité tla medema manira dl bëgnester che vëgn portè dai sciori. Ma insciö sciafiaràl da ester paurs che va inant cun so laûr y süa ativité che é de gran valüta por düć. Uniun Apicolturs Ladinia: Le monn magich incër le pighêr Dan da passa 100 agn scriô Janbatista Alton ch’al ê paurs che tignî ês, mo ma deache ai â ligrëza impara y â insciö tan de mil che ëi adorâ instësc. Te döta la Val Badia nen n’êl apëna trëi o cater che venô inće mil. Chësc, scriô Alton, ê bele inlaôta da desplajëi, deache al odô

Badia ite l’importanza dles ês por la natöra y les plantes. Le laûr de impolinaziun di ciüf y dles plantes che ares fej à na importanza fondamentala sura döt le monn. Implü ess le raiun da munt dla Val Badia bele da dagnora incà pité les condiziuns por na buna cualité dla mil. Sc’an ćiara ala situaziun d’al dedaincö, pòn dì che la situaziun tla Val Badia s’à inće de chësc vers mudé cotan ti ultimi 100 agn. Deache l’interès por les ês y la mil gnô tres maiù él dan da 21 agn gnü metü sö la Uniun di zidlaês dl raiun „Ladinia”. Tl 2011 compedâ chësta uniun 64 zidlaês dla Val Badia scrić ite; de chisc nen n’êl 18 dl comun de Badia. Do Mareo é chël de Badia le comun olach’al é le plü sanć d’ês: indöt nen n’él bëgn 318. Ia por l’ann à l’uniun de chi dales ês dla Val Badia metü a jì de plü referać, importanć por la formaziun de chi che à ês. Le dotur Georg Frenner à por ejëmpl tignì na relaziun sura le zidlamënt de regines, plü tert spo ćiamò n curs sön co ch’an po combate la „varroa”, na milba dër prigorosa por les ês che à inće gaujè de gragn danns y la pordüda de sanć d’ês tla Val Badia, y sön co arjigné ca i sanć d’ês por l’invern. Dla „varroa”, dla „Faulbrut”, dl „cerestar” y dles poscibilitês da combate chëstes maraties él inće gnü baié te n secundo referat tignì da Peter Senfter y Modesto Agostini, ći che é stè important por i zidlaês, dal momënt ch’an se n’â intenü ch’al ê avisa rot fora te Badia n caje de „Faulbrut”, mai curé, che n’é dötaorela nia ćiamò ressanè. En pratica ô chësc dì che por ne risćé nia contaminaziuns ne po chi dales ês de Badia nia jì foradecà cun sü pici tiers,

Cun chisc tiers afascinanć ciafa tres de plü porsones, inće dla Val Badia, ligrëza y pasciun.

Na rama d’ês che vir salvaries.

217

Badia ćina che la maratia ne sarà nia gnüda curada daldöt. Problems él spo inće stè cun la „varroa” y chësc te de plü posć dla valada. Sciöch’an sa depënn la produziun dla mil dër tröp dal tlima y dal tëmp, da sciöche i ciüf florësc. En general é la produziun de mil dl 2011 stada buna, inće sc’ara é stada desvalia da post a post. Por sensibilisé bele i mituns y i jogn sön l’importanza dles ês por döt l’ecosistem y sön la valüta dl laûr che ares fej, sides por ći che reverda l’impolinaziun co la produziun de mil, é le presidënt dl’Uniun di zidlaês dla Val Badia, Manfred Vanzi, y le dotur Georg Frenner, inće jüs te de plü scores elementares a cuntè dl „monn magich incër le pighêr”.

FRABICHÉ Tl comun de Badia en general, mo inće tl paîsc de Badia él gnü frabiché demanco tl 2011 en confrunt al ann da denant. Bunamënter vëigon inće da chësc, nia ma dales presënzes di foresć, che la crisa dl’economia mondiala se lascia sintì inće chilò da nos. En general él manco scioldi che roda, les banches se stënta de plü co dandaìa da ti conzéde n imprëst a zacai y sce, spo cun condiziuns de fit manco conveniëntes. Laprò él gnü de plü aumënć dantadöt sön i materiai da costruziun. Inće chisc faturs apësa sön le frabiché, sciöche i numeri desmostra. Tl 2010 él por ejëmpl ćiamò gnü dè fora 272 conzesciuns da frabiché, tl 2011 mâ plü 223. Inće les lizënzes por de mëndri intervënć y les domandes presentades ala

Da d’altonn dl 2011 n’êl tl zënter da Pedraces feter gnanca plü na gru da odëi, n cheder plütosc fora de regola en confrunt cun i agn passà olache tröc messâ se spazè y rové de frabiché por s’arjigné ca ala sajun da d’invern.

218

Badia Comisciun dl frabiché é stades demanco, mo ći che da forsc ćiamò plü da ponsè é la carada de entrades che le Comun à albü da n ann al ater por ći che reverda la cûta sön le cost de costruziun y i contribuć por les operes d’urbanisaziun. Sc’al ê tl 2010 gnü incassè daimprò da 1.500.000 d’euro (434.000 euro de cûta sön le cost de costruziun y 1.120.000 euro de contribuć por operes d’urbanisaziun), nen n’él tl 2011 apëna gnü incassè 1.000.000 d’euro (289.000 euro de cûta sön le cost de costruziun y 735.000 euro por operes d’urbanisaziun), en pratica le 30% demanco. Chëstes sómes fej fora tröp, da ponsè che le Comun mëss vigni ann corì 5.500.000 euro de spëises corëntes, plü les spëises fisses por l’amortamënt di imprësć, sön n bilanz de 10.000.000 d’euro indöt. Sce la mëndra entrada vëgn

raportada ala pert dl bilanz che le Comun de Badia à a desposiziun da podëi laurè y invié ia proieć nüs, spo ôl en pratica dì che chësta desponibilité é inće jüda zoruch cotan. En pratica ó chësc dì che sce ara va inant insciö, ne sciafiarà gnanca le Comun plü da fà de majeri laûrs o da realisé de gran infrastrotöres. VITA DLA COMUNITÉ DE CÖRA Le Cunsëi de Cüra Tl ambiënt religius y pastoral él gnü a s’al dè tröpes novitês y mudaziuns, porchël à le Cunsëi de Cüra albü da fà cotan tratan le 2011 por organisé y coordiné i avenimënć, che é sta de gran importanza por döta la comunité. L’evënt prinzipal é sambëgn stè ai 28

Le Cunsëi de Cüra de Badia cun siur degan Franz Sottara y süa cöga Maria Tasser (a süa man dërta).

219

Badia

La presidënta dl Cunsëi de Cüra ti surandà n cheder a siur degan Franz Sottara sciöche sëgn de rengraziamënt en la festa de comié ai 28 d’agost.

d’agost, canche siur degan Franz Sottara à tut comié dala jënt de Badia por jì en ponsiun. Döta la comunité, mituns, jogn y vedli, s’à abiné impröma te dlijia, y

dedô incër le paiun dla ćiasa dles uniuns, por ti fà festa y por le rengrazié de döt ći ch’al à fat cun gran competënza y umilté ti 18 agn (dai 5 de setëmber dl 1993 inant) ch’al é stè degan y curat de Badia. Siur Franz Sottara s’à spo metü a desposiziun por daidé fora la cöra da La Val, olache le ploan, siur Iaco Ploner, é gnü destiné a n’atra cöra. L’edema do, ai 4 de setëmber, ti à spo la comunité de Badia, adöm cun chëres da La Ila, La Val y Rina, dè le bëgngnü al degan nü siur Iaco Willeit, che é inće gnü nominé ploan dles cater cöres. Siur Eugen Runggaldier, rapresentant dla diozeja, ti à surandè simbolicamënter les tlês dles cater dlijies. Döta la popolaziun ti à fat festa y ti à bele dit danfora n bel giulan por le gran laûr che ti aspetarà. Ai 24 de novëmber à l’Ofize Pastoral da Balsan cherdè ite düć i consëis de cüra dla Val Badia che s’à abiné, adöm

Siur degan Franz Sottara, acompagné da siur Klaus Costabiei, siur Sepl Granruaz y da döta la comunité de Badia, vëgn fora de dlijia danter mile flus sciurades tl’aria dai ministranć en ocajiun de süa festa de comié.

220

Badia

La presidënta dl Cunsëi de Cüra Rita Lerchegger, i cors, la müjiga y la comunité de Badia ti dà le bëgngnü a siur degan Iaco Willeit, acompagné adalerch da siur Eugen Runggaldier.

cun le vicar general Josef Matzneller y siur Eugen Runggaldier, tla ćiasa J.B. Runcher. Te chë ocajiun él gnü splighé ći che l’unité pastorala é y sciöche ara

vëgn costituida. En chë sëra él gnü metü sö n grup metü adöm da n rapresentant de vigni consëi de cüra y dai curać che s’abinarà spo sis o set iadi por invié ia

Siur Iaco é gnü nominé degan nü dla Val Badia y à podü pié do les tlês de cater cöres dla valada: Badia, La Ila, La Val y Rina.

221

Badia

Do mëssa vëgn siur Iaco Willeit acompagné fora de dlijia dai dui degagn da denant siur Franz Sottara y siur Sepl Granruaz da Paracia, y da siur Eugen Runggaldier. Na bela atmosfera da festa sotliniada dai ministranć bel metüs sö.

le proiet dl’Unité Pastorala Val Badia. Chësc grup che s’à tut sö chësc impëgn gnarà acompagné dai acunsiadus dles cöres Patrizia Major Schwienbacher y Gottfried Ugolini. Danter l’ater él spo gnü metü a jì ativitês plü o manco ordinares. Ai 29 de mà él gnü tignì tla dlijia da San Linert la festa da cunfermè por i paîsc de Badia, La Ila y San Ćiascian, che é gnüda aministrada da siur Ulrich Fistill. Danfora êl bele gnü fat incuntades de preparaziun a chësc sacramënt, a chëres che i mituns da cunfermè à tut pert cun tröp interès. Da d’altonn, ai 23 d’otober, él gnü invié ia la festa tradizionala de rengraziamënt dedicada ai pêrs maridà dan da 10, 15, 20 ćina 55 agn. Bëgn 40 pêrs à tut l’ocajiun por rengrazié Chël 222

Bel Dî tratan la mëssa zelebrada da siur degan Iaco Willeit y ćiantada dal Cor Philìa, che ti à dè n tonn de solenité ala festa, che à fat jì plü sot les parores, che sc’ares vëgn ma dites n’à nia chë medema faziun. Al zënter dla festa él stè le dilan por i agn passà deboriada y por les forzes ciafades tl sacramënt dl matrimone da tignì adöm y da jì deboriada fora por i bi y i ri momënć dla vita. Por la formaziun spirituala dla comunité él gnü organisé de plü incuntades cun reladus che à baié de tematiches desvalies che à da nen fà cun la fede. Al é spo inće gnü metü a jì „sëres cun la Bibia” y metü a jì n’aziun por che les families ciafes de plü libri sön la fede cristiana. Porchël ti él gnü partì fora ala jënt sides le liber dal titul „Ma dove si

Badia

I pêrs maridà de Badia che à podü festejé le iubileum da noza.

Lois Irsara de Jan cun süa fomena Giuvana, sü mituns y nus, en ocajiun de so 50ejim aniversar de matrimone.

223

Badia nasconde Dio?” dè fora dala diozeja, sides le liber sön i proi y les monies dla Val Badia metü adöm da Franz Vittur. Da d’altonn él inće gnü pité eserzizi spirituai sön le tema dè dant dala diozeja „Nos cherdun, porchël baiunse”. I eserzizi é gnüs condüć da Rita Lerchegger: ëra à splighé che chisc é na forma nöia de spiritualité, che inviëia a vire vigni dé n pü’ plü coscienziosamënter, tolon ite tla vita da vigni dé Chël Bel Dî y i dedican vigni dé n pü’ de tëmp de meditaziun y oraziun a d’Ël. Tratan le tëmp d’Advënt él indô gnü organisé tla ćiasa J.B. Runcher

I pici ministranć che é impormò gnüs tuć sö tl grup.

na marëna por la jënt atempada de Badia, che à insciö podü passè deboriada n bel domisdé y se fà n pü’ d’aurela cörta. Tres dötes chëstes iniziatives à le Cunsëi de Cüra inće tratan l’ann 2011 ćiarè che la comunité de Badia crësces tres plü adöm, por che düć pois se stè saurì y se sintì sciöche porsones batiades, de bugn testemoni de nosta fede cristiana, y chilò n’àl nia manćé la buna colauraziun de dötes les uniuns de Badia. Le Grup di ministranć Indöt él 75 ministranć che fej pert dl Grup di ministranć de Badia. Sc’al ê plüdadî ma mituns che jô a sorvì a mëssa, él al dedaincö bëgn 40 mitans che sorvësc y 35 mituns. Inće por ëi é le 2011 stè plütosc plëgn de ativitês y de sorvisc. I dui avenimënć plü importanć dl’ann é sta la festa de comié da siur degan Franz Sottara ai 28 d’agost y la festa de acoliënza la domënia do de siur degan nü Iaco Willeit. En ocajiun dla pröma festa à düć i ministranć sorvì a mëssa, por che siur Franz ne se desmënties nia tan snel de d’ëi y dl paîsc olach’al é stè por tan tröc agn. I ministranć à sorvì cun ligrëza, inće sc’al ne manćiâ nia n pü’ de incherscimun. La domënia ai 4 de setëmber ti à inće i ministranć düć deboriada dè le bëgngnü te Badia a siur Iaco Willeit. I ministranć plü gragn che à stlüt jö so sorvisc l’ultima domënia d’otober 2011, cun siur degan Iaco Willeit, so acompagnadù Klaus Untersteiner y siur Pire Irsara. Sciöche sëgn de rengraziamënt ti él gnü surandè n diplom de sorvisc y na picia scincunda.

224

Badia Tl 2011 él gnü tut sö 15 ministranć nüs: Sara, Teresa, Joshua, Miriam, Daniel, Giacomo, Johanna, Maximilian, Gabriel, Andrè Matthias, Celine, Annika, Nadine, Ivan y Martin. Ot ministranć bele massa gragn à lascè le grup: Lucia, Noemi, Anna, Sofia, Caterina, Elena, Alex, Marco y Andrea.

I ministranć cun siur degan Iaco Willeit en la festa de San Linert.

La Uniun dles ëres Sciöche vigni ann à la Uniun dles ëres de Badia indô invié ia n valgönes iniziatives, no ma por les ëres, mo inće por les families, por ëi, jogn y manco jogn. Danter chëstes le iade por sanć dal Ju de ćiarëza demez ćina a Baissenston, olache passa 20 porsones de vigni eté a tut pert. Por chi che ne se la sintî nia da jì tan d’ores a pé à la Uniun dles ëres metü a jì n domisdé sön le tru de meditaziun dediché a S. Nikolaus von der Flühe a San Ćiascian, olache le ploan siur Heinrich Ellecosta à splighé le tru de oraziun y meditaziun y cuntè valch sura le sant protetur dla Svizera.

Le K.V.W. de Badia Por le K.V.W. de Badia é le 2011 stè n ann important, deache le grup à complì i 60 agn de vita. Ai 9 d’aurì él porchël gnü metü a jì na picia festa de iubileo tla ćiasa J.B. Runcher, olache le presidënt Iaco Clement à podü saludé sö por 70 mëmbri dla uniun, les autoritês y de plü rapresentanć de d’atri grups dl K.V.W. dla Val Badia y de Puster. Te chësta ocajiun él gnü alzè fora da plü perts l’importanza soziala dl grup K.V.W. y i sorvisc che i vëgn pità nia ma ai pensionà mo inće ai jogn. Al é spo gnü portè dant la storia dl grup K.V.W. de Badia, metü sö dl 1951. Pro le pröm comité êl inlaôta Scebio Pescollderungg, Stachio Costa, siur Pire Rubatscher, Lois Craffonara y Mariangel Canins, cun la rapresentanta dles ëres Maria Pescollderungg; dedô él stè zacotan d’atres porsones che à laurè y fat y dal 1985 incà é Iaco Clement presidënt y assistënt sozial dl K.V.W. de Badia, che compëda al dedaincö 258 mëmbri scrić ite.

En ocajiun dla festa por i 60 agn dl K.V.W. de Badia à Guido Dapunt da Sotrù y Angel Pitscheider da Ruac podü pié do la onoranza por ester stà dal pröm ann inant laprò.

225

Badia

N bel grup à tut pert ales jites metüdes a jì dal K.V.W. Tl retrat é i partezipanć ia en Gherdëna, sön Secëda.

Pro l’ativité ordinara metüda a jì ia por l’ann él gnü organisé 9 cursc de inglesc por vigni livel de preparaziun cun la prof. Lalena Stull, na insegnanta americana che vir a La Ila. L’iniziativa é gnüda tuta sö bun, bele ma da ponsè ch’al à tut pert 90 porsones. De jügn él gnü spo inće gnü organisé n pelegrinaje a Motta di Livenza tl Friul. Sciöche bele da plü agn é n grup de 15 ćina 20 porsones danter i 60 y i 75 agn jü tröp sö por munt tla Val Badia y fora dla valada, indöt 14 iadi a pé y 2 iadi coi schi. Chi che tol pert vëgn dagnora zoruch dër contënć, inće sce val’ iade inće n pü’ stanć. 226

Le „Seniorenclub” D’isté, canche i dis é plü lunć, n’él nia ma i jogn che sta ion alaleria. Inće chës porsones che é bele n pü’ plü ti agn va da chë sajun a spazier, ti sta do al urt o fej val’ atra ativité por se passè ia le tëmp. D’invern éra n pü’ plü critica cun le stè defora, porchël se crüzia n grup de ëres volontares che fej pert dl „Seniorenclub” de mëte a jì, da otober inant ćina de jügn, na ligna d’incuntades por la jënt atëmpada. De regola éres n iade mëis tla ćiasa dles uniuns a San Linert, olach’al vëgn dit

Badia

Le „Seniorenclub” en pelegrinaje a La Pli de Mareo.

na mëssa y dedô po düć canć ćiamò stè n pü’ en compagnia a s’la cuntè, a cartè y se mangé y bëre valch deboriada. Al vëgn festejè deboriada le complì di agn de chi che é nasciüs chël mëis y val’ iade vëgnel spo inće ćiantè, o ćiarè diapositives, ći che ti sa a düć dër bel. Chësc vëigon inće dala partezipaziun ales incuntades: gonot él sö por 40 ëi y ëres. Pro la pröma y l’ultima incuntada vëgnel metü a jì n pice pelegrinaje por jì a odëi val’ dlijia o santuar particolar. Manifestaziuns y avenimënć fora dla vita dla comunité cristiana Ia por l’ann à les festes de dlijia y de vigni sort de manifestaziuns tradizionales indô caraterisé la vita de paîsc, dantadöt i mëisc fora de sajun,

canche la jënt n’à nia sciori y foresć da messëi socodì y à porchël plü dlaorela por sè instëssa. Defat caraterisëia la fede, la vëia de stè adöm y la solidarieté danter les porsones dötaorela ćiamò nosta jënt, che s’abina ion ti bi momënć y se dëida fora canch’al é debojëgn. Sciöche vigni ann él gnü tignì les festes tradizionales, prozesciuns y funziuns che é inće al dedaincö ćiamò espresciun de fede y de devoziun, mo danterìte él inće stè n valgügn avenimënć particolars. Insciö por ejëmpl la vijita sö Oies dl vësco nü, Ivo Muser, che à tut le post de Karl Golser, che è stè sforzè da dè jö süa inćiaria por chestiuns de sanité. Le vësco Muser che é gnü adalerch a dì mëssa, adöm cun 21 proi dla valada, ai 13 d’otober domisdé. Te chësta ocajiun él gnü tut sö da na fola de jënt da döta la Val Badia y inće da foradecà che ti à insciö de le bëgngnü y fat festa cun ël. 227

Badia

La domënia ai 9 d’otober à i jogn y la comunité de Badia portè jö tla dlijia da San Linert la statua de Chël Bel Dî da La Crusc.

Le vësco dij mëssa a Oies: iadedô dmc. él le degan de Gherdëna siur Vijo Pitscheider, siur Franz Sottara, siur Pire Irsara, le degan dla Val Badia siur Iaco Willeit, siur Franz Josef Campidell y le secretêr dl vësco siur Markus Moling.

228

Badia Le rait de San Linert Ai 6 de novëmber él gnü tignì le tredejim Rait de San Linert, sant protetur dla dlijia de Badia. Do la mëssa zelebrada da siur Iaco Willeit che à splighé n valgönes episodes fora dla vita dl sant protetur di paurs y di tiers, s’à i grups dala troht y dai guanć da zacan, adöm cun i ćiavaliers y les musighes, Les pices jones de Badia ti é jüdes danfora ala defilada di ćiavai.

Ëres de Gherdëna che à tut pert ala defilada.

N gröm de jogn, jones y apascionà di ćiavai à tut pert ala manifestaziun.

229

Badia abiné ite Damez, da olach’al é spo pié ia la defilada tradizionala cun i ćiavai y la statua dl sant. Indöt êl 16 ćiars y 64 ćiavai infornis sö a festa; en pert gnôi inće adalerch dales atres valades ladines. Do la defilada à les autoritês tignì sü discursc, denant che düć jiss spo a ćiarćé les speziaries arjignades ca dai mëmbri de de plü uniuns dl paîsc. Domisdé y ćina da sëra é la festa jüda inant cun musiga da bal sön paiun, vin y ćiastëgnes. Por la jënt dl paîsc y de döta la valada él stè na bela ocajiun da s’incuntè y da stè adöm, por chi dai ćiavai n’ocajiun por lascè odëi sü bi tiers. SCORA Y SCOLINA Andrea de Mena d’Al Plan é vigni ann danter chi che à i plü bi ćiavai.

Otmar Flöss salüda sön gücia.

230

La scora elementara Tratan l’ann de scora 2010/2011 à les maestres y le personal dla scora elementara de Badia indô invié ia de plü ativitês a pêr l’insegnamënt te tlassa. Insciö él por ejëmpl gnü invié te scora Andrea Piccolruaz sciöche volontar dla Crusc Blanćia a ti splighé ai mituns sciöch’an dess se comportè canch’al sozéd n inzidënt y zacai s’à fat me o se sta mal. Cesco Dapoz à spo baié dl comportamënt sön strada, sciöch’an dess s’astilé por ne gaujè nia inzidënć y por ne risćé nia da deventè vitimes de inzidënć. D’invern él gnü metü a jì le dé dla nëi tradizional, sön chël che düć s’inconforta bele tröp danfora. I scolari é jüs da San ćsön Piz Sorega y spo ite cuntra Pralongià y da Störes fora y jö. Da d’aisciöda él gnü tignì la „festa di lëgns”, olache la verda forestala s’à surantut l’impëgn de acompagné i

Badia

I scolars y les maestres dla elementara de Badia, ann de scora 2010/2011.

I mituns y les mitans che à fat la pröma comuniun tl 2010 cun sües maestres y siur degan Franz Sottara. Chësc retrat vëgn publiché tla cronica por l’ann 2011, deache te chëra por le 2010 él rové ite adinfal la fotografia dla pröma comuniun dl 2009.

231

Badia

I mituns y les mitans che à podü fà la festa dla pröma comuniun ai 8 de mà dl 2011.

mituns a na jita fora por le bosch y de ti splighé n pü’ de valch sura i lëgns y le bosch. Tröp inconfortè s’à i mituns inće da podëi fà, cuntra la fin dl ann de scora, la jita a Toblach. N impëgn particolar por le prou y les insegnantes é indô stè chël da arjigné ca i mituns y les mitans che é jüdes ala pröma comuniun. Val’ de nü é spo stè le proiet dl’educaziun al bëgnstè, metü a jì cun Susann Tavella. La scolina L’ultimo ann de scolina (2010/2011) compedâ la strotöra 50 scrić ite, danter mituns y mitans, che à bele al scomenćiamënt metü man de s’arjigé cà al avenimënt plü important dl ann: l’inauguraziun dla scolina nöia ala fin d’otober. Por chë ocajiun él gnü arjigné 232

cà la ćiantia y le bal di lauranć dl bosch, ći che ti à inće dër plajü ales autoritês y ala jënt rovada adalerch. Ia por l’ann s’àn tut dant de invié ia na ligna de iniziatives por ti insigné ai mituns le valur dl lingaz ladin, dla cultura y dles tradiziun. Le maestres y les colauradësses pedagogiches s’à porchël tut sö l’impëgn da ti insigné ai mituns n valgönes ćianties tradizionales, da ti cuntè les liëndes y les cuntìes ladines, da ti splighé les usanzes y tradiziuns plü conesciüdes. Al ti é porchël gnü cuntè, danter l’ater, dles usanzes liades al gnì de munt, dla noza da paur, dla benedisciun di crisć en la sabeda santa y dla vita da zacan en general. Por che i mituns podess se fà n’idea concreta de sciöche la jënt viô dandaìa à i mituns podü jì a ti ćiarè ala ćiasa vedla d’Alfarëi. Implü él gnü a s’al dè l’ocajiun por i mituns de podëi imparè val’ sura les uniuns plü

Badia

Tla scolina nöia n’é i mituns nia plü partis sö danter la seziun sö alt y la seziun jö bas, mo danter na seziun arancia y na seziun violeta. Chilò fać jö i mituns dla seziun arancia dan scolina.

I mituns dla seziun violeta.

233

Badia importantes dl paîsc. Le comandant di Stüdafüch de Badia, Egon Ploner, ti à cuntè val’ de süa uniun y dl’importanza di stödafüch en caje d’emergënza y le dirighënt Friedl Pescoller ti à cuntè dla Müjiga y ti à inće lascè porvè fora val’ stromënt. Luigi Frenademetz, iagher por pasciun, à spo ćiamò descedè l’interès di mituns ti mostran tiers ćiarià ite, cor de rehl, de ćiamurć y de cerf y ti spligan l’importanza dla ćiaćia. La Ćiasa di pici Al é oramai bele zacotan d’agn che la Ćiasa di pici pîta n sorvisc tröp aprijé dala jënt y dantadöt dales families jones cun de pici mituns. Le sorvisc resservè ai mituns sot i 3 agn vëgn anuzé da tröc geniturs de döta la valada che mëss jì a laurè o che à d’atri impëgns importanć. Dantadöt tratan i mëisc de sajun él tröc geniturs che à debojëgn de chësc sorvisc, deache ai é impegnà plü co zënza te so laûr. Chësc é inće desmostrè dai dać statistics, da chi ch’al resultëia che la Ćiasa di pici vëgn anuzada deplëgn sides d’invern co d’isté. Fora de sajun él manco domandes da podëi lascè i mituns

I mituns imprara bele dër da pici da ester creatifs y da manajè de vigni sort de stromënć y massaries.

234

Ai maius ti vëgnel pité l’ocajiun da stè adöm en compagnia y da fà deboriada de vigni sort d’ativitês, les sabedes o tratan les vacanzes.

tla strotöra, mo porchël ne perdera nia süa importanza. Por chi geniturs che laôra döt l’ann, zënza interuziuns fora de sajun, à le sorvisc inće te chësc tëmp na gran valüta. Dër important él inće por i geniturs da savëi che sü pici é te de bunes mans, ch’ai à la poscibilité de imparè n gröm de cosses śogan y fajon la belaìta, do programs studià fora avisa, y ch’ai po jì a palsè canch’ai é stüfs y stanć. Tla ćdi pici impara i mituns inće da stè pro d’atri mituns, na cossa che n’é al dedaincö nia plü tan gonot te familia, deache les families n’é nia plü tan numeroses. y mitans impara da sozialisé cun i atri, ai devënta plü autonoms y inće la crëta te sè instësc vëgn maiù. Na secunda seziun, dedicada a mituns y mitans dai 4 ai 11 agn, é gnüda inviada ia al scomenćiamënt dl 2011 sciöche

Badia „do scora”. Por intant é chësta seziun ma gnüda tignida daverta les sabedes y tratan les vacanzes, plü co ater deache al ê massa püć mituns scrić ite. Tl dagnì saràl da odëi sce ara podarà gnì anuzada inće por l’edema sciöch’al foss pordërt preodü. mituns y ales mitans che passa ailò le domisdé ti vëgnel pité la marëna y l’ocajiun de stè adöm en compagnia, cun l’assistënza dla pedagogista dla cooperativa CasaBimbo Tagesmutter ONLUS che aministrëia la seziun. Adöm cun ëra vëgnel metü a jì n program formatif rich de ativitês che ti plej ai mituns y che é inće educatives. UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS I Stüdafüch de Badia Por i Stüdafüch de Badia é le 2011 stè n ann cun manco intervënć co zënza: indöt é i stödafüch gnüs cherdà 24 iadi por gaujes desvalies; trëi é sta de majeri intervënć. Ai 9 d’agost ési gnüs cherdà dales 11 da sëra da jì a destodé na ütia che â pié füch sö en Armentara, tl comun da La Val. Ai 1. de setëmber é spo inće i stödafüch de Badia gnüs cherdà da jì adöm cun i atri stödafüch dl comun a chirì tosseri che é gnüs sciurà adinfal tla desćiaria de Col Maladët y ai 19 de setëmber ési gnüs cherdà söl tert domisdé, do ch’al é sozedü n bur inzidënt cun l’auto sön la strada che vëgn da Piz La Ila jö cuntra Altin, olache n jonn da La Val à pordü la vita. 38 é stades les proes tignides dai stödafüch, a chëres che la maiù pert di mëmbri à tut pert. Sciöche dagnora, à spo i stödafüch daidé fora dales gran festes de dlijia y dl paîsc.

Por i 24 intervënć y les atres ativitês di stödafüch de Badia él gnü aratè 3.720 ores de laûr che é sambëgn gnü fat debann, zënza aratè le tëmp che é gnü dè ca dal comandant Egon Ploner, dal vizecomandant Lois Craffonara, dal cassier Raimund Irsara y dal scrivan Gottfried Nagler. N impëgn particolar por le Consëi di Stüdafüch, mo inće por i dui verdamagazinn Tone Anvidalfarei y Paul Ploner, é zënz’ater stè l’ampliamënt dl magazinn y dla sënta di Stüdafüch. Bele dan la fin dl invern, denant co mëte man cun i laûrs, àl naôta messü gnì spostè mascinns, massaries y atrezatöres y la sënta é spo inće gnüda spostada por n valgügn mëisc a Pedraces, tl magazinn de comun. Söl tert da d’altonn é spo i laûrs gnüs rovà. Insciö à śëgn inće i stödafüch de Badia na bela lerch. Por la sënta nöia y le magazinn à la Provinzia da Balsan dè ca passa 950.000,00 euro. Le rest dla spëisa é gnü surantut dal Comun de Badia. Sciöche pro vigni uniun é dantadöt inće pro i stödafüch i jogn y la formaziun daimprò ia dla majera importanza. Insciö s’à Stefan Mangutsch, Pasquale Pitscheider y Andy Burchia cruzié de portè inant i 10 jogn che à tröp interès y vöia de fà para pro i stödafüch. Inće ëi é rovà sön passa 520 ores de ativité. Pro i gragn s’à Paolo Pitscheider de Puntac cruzié de tignì les proes cun le grup d’intervënt sö alalt, de chël ch’al fej pert 16 mëmbri di stödafüch, por ester arjignà en caje de inzidënć söi lifć o zënza invalgó sö alalt. Arnold Costa y Manuel Anvidalfarei s’à cruzié de ajornè i mëmbri dl grup d’intervënt cun i respiradus (Atemschutz), che mëss en 235

Badia caje de bojëgn i portè aiüt a porsones o tiers restà daìte te locai che verd. En ocajiun dla reuniun generala tignida de jenà ti él gnü surandè na onoranza a Gottfried Nagler da Murin por i 15 agn ch’al é stè pro i Stüdafüch, a Martin Irsara da Coz y a Roland Pizzinini de Crafunara por i 25 agn. Le jonn Christian Burchia à dè joramënt y é gnü tut sö definitivamënter pro i Stüdafüch. Erwin Irsara da La Crusc à lascè chësta ativité do 35 agn de sorvisc. A Erwin ti él gnü dè na statua de San Flurian sciöche sëgn de rengraziamënt por so laûr pro i Stüdafüch de Badia.

I cater stödafüch onorà, Erwin Irsara, Gottfried Nagler, Roland Pizzinini, Martin Irsara cun le vizeombolt Klaus Castlunger y le Consëi di Stüdafüch de Badia.

La Müjiga de Badia

Tratan l’ann 2011 compedâ la Müjiga de Badia indöt 75 musiconć, 4 portabandires y 4 margatenderes. Danter festes de dlijia y manifestaziuns à la uniun indô invié ia na bela ativité, che à portè ite plü vita tl paîsc y che à fat conësce Badia tres la musiga inće foradecà. En la festa da carlascè à düć i musiconć en maschera tut pert ala festa sön pista, apé dl lift da La Crusc, sonan y intratignin döta la jënt rovada adalerch. D’aisciöda fora à spo la Müjiga abelì la mëssa por i sonadus defunć dla Müjiga, la mëssa en San Flurian, chëra dla pröma comuniun y chëra por la confermaziun. Sambëgn ne podôra nia manćé dales gran festes sciöche Les Antlês, la festa dl Cör de Gejù, en San Iaco o en la festa de Santa Maria dal Ciüf. Cuntra la fin de mà él gnü metü a jì n „workshop” sön Ritten: tratan chësc 236

Le dirighënt dla Müjiga Friedl Pescoller y le presidënt Philipp Lerchegger, cun Astrid Tavella, onorada por sü 15 agn d’ativité pro la Müjiga.

Badia

La Müjiga de Badia sön palch adöm cun le grup rock „Akoustik Problem”.

fin dl’edema él vigni musicont che à podü imparè da sonè damì so stromënt cun n maester. Insciö à la Müjiga ćiarè de s’arjigné ca le miù ch’ara jô por le conzert d’aisciöda y plü en general à i musiconć albü na buna ocajiun por imparè valch laprò y miorè süa manira de sonè. Ai 29 de mà él spo gnü tignì a San Linert le Conzert d’aisciöda tradizional, sön chël che tröć se conforta da ann a ann, olach’al é spo inće gnü premié la musiconta Astrid Tavella por sü 15 agn d’ativité pro la Müjiga. N reconoscimënt important no ma por i singui musiconć, mo inće por la musiga, é sciöche dagnora les medaies d’or, d’arjënt y de brom che vëgn vigni ann arjuntes da de plü sonadus dla Müjiga de Badia. Dl 2011 à Lucia Piccolruaz cun le Saxofonn y Sofia Valentin cun le fabló de travers ciafè la medaia de brom, deperpo che

Matthias Thaler, Elena Frenademetz, Elvis Burchia, Romina Bernardi, Beatrix Valentin y Ivana Pitscheider, la miù de döt le raiun dla Val de Puster cun 100 punć sön 100, à podü pié do la medaia d’arjënt. Tratan l’isté él spo gnü tignì deplü conzerć por chi da chilò y por i sciori, che va dagnora ion a d’ascutè la Müjiga. Ala fin de messè él gnü tignì a San Linert la premiera de n conzert particolar deboriada cun le grup rock „Acoustic problem”. La combinaziun danter rock y musiga tradizionala ti à dër plajü al publich, tan che le medemo conzert é spo inće gnü tignì n iade a Türesc. D’agost à la Müjiga abelì la festa de comié de siur degan Franz Sottara, ti dijon insciö inće dilan por le laûr y por les bries y por döt ći ch’al à fat de bun por le paîsc y la cöra de Badia. 237

Badia L’ann d’ativité dla Müjiga de Badia é gnü stlüt jö da d’altonn cun la partezipaziun ala Segra de Badia, ala festa dles musighes dla Val Badia tignida a San Martin y al Rait de San Linert. Le Cor de dlijia Tl 2011 é le Cor de dlijia stè dër impegné y atif tla vita liturgica y comunitara dl paîsc de Badia, n paîsc caraterisé dal’esistënza de tröc grups musicai, mo olache le Cor de dlijia mantëgn inant süa funziun primara tla vita de paîsc. Süa presënza é gnüda damanada gonot y dagnora à la uniun tut pert, desmostran lezitënza, impëgn y idealism ti bi y sintis momënć dla vita dla cöra de Badia. Cun le bel ćiantè à le Cor abelì les tröpes festes de dlijia, les sopoltöres y dötes les atres funziuns liturgiches. Al s’à abiné trö’ plü gonot en confrunt al’ann da denant, inće deache la cöra de Badia à messü tó comié da siur Franz Sottara y à spo tut ite le degan nü siur Iaco Willeit. Por le

Cor à chësc mudamënt inće orü dì tó comié dala ćiantarina Maria Tasser, che é jüda a stè a La Val por acompagné siur Franz Sottara che é śëgn curat ailò. Ala fin dl’ann compedâ la uniun incër 130 incuntades, danter festes liturgiches, sopoltöres, sentades, proes (indöt 51) y d’atres manifestaziuns de carater recreatif. Tröc iadi s’à inće abiné le comité dl cor che se crüzia de mëte a jì la festa por le iubileum di 275 agn de vita dl cor, che gnarà tignida de jügn dl 2012. Por mantignì tres vi le spirit dla uniun y stè n pü’ en compagnia él inće gnü organisé de plü ativitês tl tëmp lëde. Val’ mëmber dl cor à por ejëmpl tut pert ala gara de schi metüda a jì dal „Sängerbund” a Braies. Al é spo gnü fat na jita cun la liösa sö Saraghes y d’otober él gnü metü a jì la jita anuala dl cor a Borghetto söl Mincio, n paîsc interessant sides dal punt d’odüda storich co culinar, y spo al Lêch de Garda. I mëmbri dl Cor à inće albü ligrëza da tó pert ala noza dla ćiantarina Agnes Daprè che s’à maridé de mà cun Roberto Masarei da Col.

Le Cor de dlijia cun siur degan Iaco Willeit y les döes ćiantarines che é gnüdes onorades, Maria Tasser (amc.) y la dirighënta Cristina Pitscheider, cun l’onoranza che ares à podü pié do.

238

Badia Tröc à spo tut pert al curs de formaziun dla usc metü a jì dala Seziun por le ćiantè dl EPL: le prof. Rudi Chizzali ti à dè de bugn consëis ai ćiantarins, che à podü se tó para n insegnamënt de valüta. La festa de S. Zezilia é indô stada l’ocajiun olach’al é gnü rengrazié ofizialmënter le Cor de dlijia: tratan la gran mëssa à siur degan Iaco Willeit dit dilan y laldè i ćiantarins por le sorvisc de valüta ch’ai ti fej ala cöra de Badia y perié ch’ai le fejes inant. Al ti à spo surandè na onoranza ala ćiantarina Maria Tasser por i 30 agn de sorvisc al ćiantè te dlijia y na onoranza a Cristina Pitscheider por i pröms 10 agn da dirighënta. Ales döes iubilares ti él gnü fat les mius audanzes y congratulaziuns. Dër plajü à inće la mëssa de madovines y la gran mëssa da Nadè, olache le Cor à ćiantè la „Pastoralmesse en G-Dur” de J. Reimann cun l’acompagnamënt dl orghe y de ot stromentalisć dla Müjiga de Badia. Atualmënter é le Cor de dlijia de Badia metü adöm da 30 porsones, che se mët a desposiziun por tignì alalt y valorisé le ćiantè te dlijia y les usanzes de nosta valada. Le Cor ćianta sot la bachëta dla jona Cristina Pitscheider da Ruac y vëgn acompagné dal orghelist Paul Dapunt da ćianacëi, che desmostra tres indô tröpa desponibilité y profescionalité. A livel organisatif se crüzia la presidënta Susi Pitscheider, deboriada cun i mëmbri dl Comité dl cor, de portè inant y de fà crësce la uniun. Le bilanz ala fin dl ann 2011 é zënz’ater positif por le Cor y sü ćiantarins che ciafa inće tröpa ligrëza y motivaziun dala popolaziun, che desmostra tres indô de aprijé chësc laûr y sorvisc.

Le Cor Kèrygma Por le Cor Kèrygma é le 2011 stè n bel ann, dantadöt por les tröpes ocajiuns ch’al à albü da se lascè aldì, inće fora dla Val Badia. De mà, canche la nëi se n’é stada y la dirighënta Agnes Irsara se fajô indô n pü’ plü saurì da passè le Ju de Frara por gnì da Gherdëna ca a tignì les proes, à le cor metü man süa ativité. D’isté àl spo ćiantè de plü mësses tla dlijia de Badia y inće n valgönes mësses da noza. Les ćiantarines à inće albü ligrëza da podëi gnì tutes sö dala Rai Ladina por la trasmisciun „Scenar”, che é spo jüda en ona de dezëmber. Ai 2 de setëmber à le Kèrygma metü a jì n bel conzert deboriada cun le „Männergesangverein Brixen”, le cor di ëi da Porsenù, olach’al é gnü tröpa jënt a d’ascutè pro. Ai 1. d’otober à les 28 ëres dl Cor ćiantè tl Volkskundemuseum da Desproch en gaujiun dla nöt lungia di museums, olache les melodies ladines passenâ bun adöm cun la mostra sura i ladins dles Dolomites che é gnüda metüda a jì ailò da mà inant. De novëmber à le Cor Kèrygma indô metü a jì n curs de formaziun dla usc, en chësc iade cun l’insegnanta Andrea Wechner, y ai 3 y ai 4 de dezëmber àl spo tut pert, deboriada cun cin’ d’atri grups de Badia, al „ćiantè d’Advënt” a München. Por düć él stè na bela esperiënza: la sabeda sëra s’à i cors y grups musicai lascè aldì te n conzert d’Advënt tröp sintì tla „Heilig Geist Kirche” tl zënter dla cité y le dé do à spo düć deboriada ćiantè la mëssa. Sön invit dl „MGV Brixen” à le Kèrygma ćiamò n iade ćiantè a Porsenù ai 10 de dezëmber, tolon pert al „ćiantè d’Advënt” tl dom, deboriada cun le cor 239

Badia

Le Cor Kèrygma, adöm cun le Cor di ëi de Badia, tla „Heilig Geist Kirche” a München en ocajiun dl ćiantè d’Advënt.

di ëi da Porsenù, le grup „Pinzimonio Vocale”, le „Unknown Brass Quintet” y le „Dudelsackduo”. N valgügn dis plü tert, ai 16 de dezëmber, él spo gnü tignì a Badia le medémo conzert d’Advënt che ê gnü tignì döes edemes denant a München, olache sis grups y cors à tut pert. Cun le conzert tradizional da Nadè à spo le Cor stlüt jö so ann d’ativité.

ćiantan mëssa te dlijia a San Linert y sö Oies. Inće la manifestaziun „Advënt sön le lüch da paur” metüda a jì söl lüch d’Alfarëi dal’Assoziaziun Turistica de Badia é stada n’ocajiun particolara da

Le Terzet Syntonia Sylvia Irsara, Jule Frenner y Monica Nagler à metü man de ćiantè deboriada de jügn dl 2011, impröma ma por tó pert ales serades folcloristiches metüdes a jì dal’Assoziaziun Turistica de Badia. Do che ares s’à presentè i pröms iadi sön paladina, s’à les trëi ćiantarines intenü che les usc ê en sintonia y che ćiantè deboriada ti dê tröpa ligrëza. Insciö él spo nasciü le Terzet Syntonia, che à bele podü se lascè aldì te de plü ocajiuns, 240

Le Terzet Syntonia cun Sylvia, Jule y Monica sö Alfarëi, en ocajiun dla manifestaziun „Advënt söl lüch da paur”.

Badia

Le Cor di ëi tratan le conzert d’Advënt tla dlijia de Badia.

podëi se presentè. De dezëmber à inće les trëi jones tut pert al conzert d’Advënt a München, deboriada cun cinch d’atri grups de Badia, y plü tert spo al conzert d’Advënt dla dlijia de Badia, cun chël ch’ares à stlüt jö l’ann te na manira dër positiva. Le Cor di ëi Le Cor di ëi de Badia cun so dirighënt Raimund Pitscheider y le presidënt Daniele Thaler é dantadöt n grup de compagns che s’incunta ion a ćiantè deboriada. Al ti sa bel da ćiantè en compagnia, ći che n’ô nia dì ch’ai la tôl ma ala lisiera. Feter dagnora impari ite ćianties y repertors plütosc ris da ćiantè y vigni iade ch’ai ćianta na mëssa o ch’ai tôl pert a n conzert feji bela figöra, cun sües usc stersces y bun acordades. Danter les mësses y les manifestaziuns a chëres che le Cor di ëi à tut pert dl 2011

se recordi dantadöt la funziun dl vëndres sanć tla dlijia de Badia, olach’ai à danter l’ater ćiantè le Stabat Mater de J.B. Runcher. Ala fin dl isté à spo inće le Cor di ëi daidé fà festa por le comié de siur degan Franz Sottara. De dezëmber à le grup de jogn tut pert al conzert d’Advënt a München, adöm cun i atri grups musicai de Badia, y à ćiantè na mëssa en Nadè, cun orchestra y n cor d’ëres metü adöm da Andrea Tasser. Por l’aurela cörta à i ćiantadus metü a jì n iade a Borgo San Lorenzo tla Toscana, ći che é sambëgn inće garatè indortöra. Te chë ocajiun ài spo ćiantè mëssa tla Parrocchia della Pieve, sön invit de don Maurizio Tagliaferri. I Kyrios Dl 2011 él gnü pro i Kyrios zacotan de ćiantadus y sonadus nüs. Ala fin compedâ le cor de jogn passa 40 mëmbri 241

Badia

I Kyrios adöm cun siur degan Franz Sottara dan le gran altè dla dlijia da San Linert.

da düć i paîsc dla Val Badia. Por düć ëi él stè n ann rich d’ativitês, danter mësses ćiantades, conzerć y de vigni sort de manifestaziuns y incuntades d’aurela cörta y devertimënt. Ai 25 de jügn s’à le grup por ejëmpl abiné a San Ćiascian sö Valz/Larjëi te na ütia por n dé de proes alaleria. Do val’ ores de proa danmisdé, sot n cil sarëgn y n bun ćialt, à düć podü se gode na griliada miritada, denanco jì inant cun les proes. Ala fin de messè à inće i Kyrios orü ti fà na picia festa de comié a siur degan Franz Sottara, denant ch’al s’un jiss a La Val. Do la mëssa ćiantada y sonada dal cor de jogn é düć canć jüs deboriada a marëna por stè ćiamò n pü’ en compagnia. Canche siur Franz Sottara à spo tut comié dala comunité de Badia ala fin d’agost y canch’al é gnü tut ite le degan nü, siur Iaco Willeit, à i Kyrios daidé ćiantè 242

mëssa. Ai 25 d’agost à i Kyrios orü se recordè de Valentina Crazzolara da San ćascian, na buna compagna y ćiantarina da chëra ch’ai à messü tó comié massa adora. A d’ëra ài orü ti dediché na mëssa ćiantada tla dlijia da Oies. Ai 27 d’agost à le cor ćiantè mëssa a La Val en onur de siur Iaco Ploner, fondadù di Kyrios dl 1973, por le saludé denant ch’al gniss trasferì a S. Andrè, dlungia Porsenù. De setëmber à spo i Kyrios albü le plajëi de ćiantè la mëssa de scomenćiamënt dl’edema di jogn zelebrada sö Oies. Inće ai 13 d’otober, canche le vësco nü Ivo Muser é gnü sö Oies a dì mëssa, à i Kyrios azetè cun gran ligrëza de ćiantè y sonè sües ćianties tratan la funziun. Na bela ocajiun por jì fora dla Val Badia a ćiantè é stè le rorate por i jogn ia en Sëlva. Tl tëmp d’Advënt à le cor de jogn indô tut pert al conzert da

Badia Nadè tla dlijia di Carmelitans a Balsan, adöm cun le cor di „Carmelitani”. Por i Kyrios é la partezipaziun a chësc conzert, che gnô tignì por le 25. iade, oramai na tradiziun. Dan Nadè ai ćiamò ćiantè le rorate por i jogn de Badia. Danter i proieć particolars pòn recordè la registraziun de na CD nöia, che à costè tröp impëgn y fadies, mo che restarà n bel recort inće tl dagnì. La CD tuta sö dl 2011 gnarà spo presentada de messè dl 2012. Badia Events Badia Events é n grup de jogn che prô de mëte a jì conzerć olache „bands” dl post y „bands” che vëgn da foradecà à l’ocajiun da s’incuntè. Al vëgn insciö cherié na rëi de contać danter jogn y manco jogn che vëgn a se conësce, che se barata fora idees, y al nasc spo gonot inće de beles amizizies. La motivaziun prinzipala di animadus de Badia Events é porchël dagnora chëra de fà incuntè musizisć dl post che sona musiga moderna cun musizisć che vëgn adalerch da d’atri posć de nosta provinzia, dales provinzies vijines, dal rest dla Talia y dai Paîsc Todësc. Por mirit di contać che i mëmbri de Badia Events à tut sö ti ultimi agn, él gnü a s’al dè la poscibilité por le grup „Phaith” da Cortina de tó pert al festival „Granitt Rock” a Oslo, olache de plü jogn de Badia é jüs para sciöche acompagnadus. Le festival norvegesc é tröp conesciü, sc’an pënsa ai passa 10.000 vijitadus al dé che va a d’ascutè sö i grups che sona. De particolar pro chësc festival él inće ch’al ne vëgn dè

fora degun alcohol, ći che Badia Events à orü tó n pü’ sciöche ejëmpl, tacan fora scrites cuntra les droghes y l’abus de alcohol en gaujiun de sü conzerć. Aladô dl moto „Think before you drink, think twice before you drive” él gnü ćiarè de sensibilisè dantadöt i jogn, i invian a ponsè sura sön chëstes tematiches y a se devertì ascutan sö la musiga. Le festival de musiga rock che é gnü metü a jì l’ultimo fin dl’edema de messè sön le paiun dla Ćiasa J.B. Runcher é stè l’evënt prinzipal dl 2011. Danter i grups che à sonè nen n’êl de plü che é bele valgamia conesciüs a livel nazional y internazional. Insciö por ejëmpl le grup „Moscaburro”, che à davagné l’Upload festival tla seziun „Local 2011” y che sona te n stil dër particolar: l’acoustic chill out. Interessanta é inće stada la musiga di „Seven Dark Eyes” de Egort, che sona tl stil melodic gothic, y di „Sugar from Soul”, n grup che sona alternative rock y che vëgn da Mainz. Le festival ti à inće pité ai grups jogn „Dark Moon” y „Wisetime” de Badia na bela ocajiun da se presentè cun ćianties rock de vigni sort. La secunda sëra de conzerć é spo jüda inant cun i grups „Voodoo Tongue” da Vicenza, „Crossbones” da Bornech, „Good fingers” da Ampëz y „Anterra” de Auronzo. I grups musicai à salpü da cherié na bela atmosfera musicala por i jogn y por düć i fans di grups rock da plüdadî y d’al dedaincö, sonan y ćiantan so les ćianties plü conesciüdes. Da d’altonn él spo ćiamò gnü organisé le conzert „Tribute Night” cun na band che sona do les ćianties di „Iron Maiden”, i „Phantom” de Gherdëna y i „Dark Moon” de Badia. De novëmber él gnü stlüt jö l’ativité cun le 243

Badia

Le grup „Moscaburro” tratan le conzert.

Le grup „Wisetime” cun Gustav Mangutsch, Stefan Piccolruaz, Michael Palfrader, Fabian Pitscheider, Bruno Irsara y Benno Canins.

244

Badia conzert de benefiziënza „Ladinia por le Bangladesh” y le conzert „Rock for life” a bëgn dl’assoziaziun por la sclerosa multipla. Le Grup di jogn Bele dl 2010 à le Grup di jogn de Badia lité danü so Comitê: do che Alex, Stefan, Pasquale, Gustav, Andy, Xenia, Stefanie, Eveline, Kathrin y Valentina à laurè 3 agn por i jogn, ti ài lascè le post a Pasquale Pitscheider, surastant, Patrizia Pezzei, surastanta, Kristin Pezzei, cassiera, Stefan Irsara, scrivan, Andy Burchia aconsiadù, Carolin Pitscheider y Lisa Untersteiner aconsiadësses. Chësc grup insciö metü adöm à scomencè l’ativitè ai pröms de novëmber dl 2010 cun la ćiastagnada tradizionala, olache i nasciüs

dl 1996 é gnüs tuć sö ofizialmënter tl Grup di jogn de Badia. De dezëmber s’à spo i jogn, sciöche vigni ann, cruzié de mëte a jì la festa de San Micurà, jon fora por les ćiases a ti fà na ligrëza ai mituns cun val’ picia scincunda. De merz él gnü fat le batadù, che é inće oramai na tradiziun por i jogn, na manifestaziun olach’al é dagnora tröc che tol pert. Les 3 mius scuadres é gnüdes premiades cun de bi pesć y le pozer à ciafè n crafun y nutella. Ala fin de merz é spo na partida de jogn jüs ia en Gherdëna por tó pert a n dé söi schi, olache le devertimënt n’à nia manćé. Importanta é inće l’ativité di jogn liada ala vita dla cüra y ala solidarieté. Insciö s’à le Grup di jogn por ejëmpl cruzié de vëne bonsai y orchidees por trà ite valch da daidé la püra jënt. Da d’aisciöda fora, en ocajiun dles prozesciuns, ne pol

N gröm de jogn s’à abiné tla ćiasa J.B. Runcher por le „Summerend concert”, na manifetaziun che à tres plü suzès.

245

Badia

Le Comitê di jogn de Badia cun Pasquale Pitscheider, Patrizia Pezzei, Kristin Pezzei, Stefan Irsara, Andy Burchia, Carolin Pitscheider y Lisa Untersteiner. Chilò laprò él inće Alex Pitscheider, le surastant da denant, che à rové süa ativité pro le grup ala fin dl 2010.

sambëgn nia manćé la bandira dles jones y di jogn; la statua de Santa Maria é inće gnüda portada dales jones. N valgügn jogn à portè plü iadi Chël Bel Dî sö La Crusc. Por la festa dl Cör de Gejù à le Grup di jogn organisé deboriada cun la Jonëza da paur da fà le füch sön Col d’Lastëi: inće deache le tëmp à daidè para él garatè na bela festa cun tröc jogn che s’à incuntè por stè adöm incër le füch ia. Inće d’istè s’à spo i jogn incuntè plü gonot por stè en compagnia a ćiarè val’ bel film. Intratan ponsâ tröc bele al „Summerend concert”, le conzert cun chël ch’al vëgn stlüt jö „ofizialmënter” les vancanzes da d’isté, che é oramai rové ala cuarta ediziun. Le conzert é gnü tignì ai 11 de setëmber y à indô albü n gran suzès, inće deache tröc jogn à daidé 246

para por che la festa garatass sciöch’al tóca. De novëmber é le cërtl dl ann indô gnü stlüt cun la ćiastagnada, en chësc iade adöm cun i jogn nasciüs dl 1997 che é insciö gnüs tuć sö tl Grup. L’ativitè dl 2011 s’à stlüt jö cun le rorate ćiantè dai Kyrios; dedô é düć jüs tl local di jogn por stè ćiamò n pü’ en compagnia a se bëre val’ de ćialt. Uniun di paurs La Uniun di paurs de Badia tôl ite döt le comun y é un di tröc grups che alda pro l’Uniun di paurs a livel provinzial, le „Bauernbund”. Vigni trëi agn vëgnel porchël organisé dal „Bauernbund” infora les lîtes di comitês de chisc grups locai.

Badia Pro l’Uniun di paurs de Badia él 5 paurs de Badia, 1 da La Ila y 1 da San Ćiascian, che se crüzia de mëte a jì val’ curs o referać sön tematiches atuales y importantes por i paurs d’al dedaincö. De chësta sort de formaziun él debojëgn, deache inće i paurs à debojëgn de savëi plü avisa co fà da laurè damì la campagna, da trà sö tiers, da laurè te na majera segurëza por evité inzidënć. An podess dì che sce le paur ê dandaìa na porsona scëmpla, che viô plü aladô dles esperiënzes fates co de ći ch’al â studié, él al dedaincö le contrar. Le paur é na porsona de tröc versc studiada, che mëss s’an capì fora te n gröm de ćiamps. Porchël él inće n gran interès da pert di paurs vigni iade che la Uniun mët a jì valch. Ti ultims agn él ma gnü metü a jì val’ incuntada, inće deache a livel de comun él plü rî da mëte a jì valch co ma a livel de paîsc. Mo porchël é la Jonëza da paur scialdi ativa, ći che garantësc na buna formaziun di paurs jogn, che é forsc la cossa plü importanta.

Jonëza da paur Tl 2011 à la Jonëza da paur albü 81 incuntades, olach’al é gnü metü a jì de vigni sort d’ativitês: incuntades, cursc, referać, festes y i.i. La uniun crësc da ann a ann tres deplü y al vëgn do ca tröc jogn cun idees nöies y tröpa buna orentè de fà para. Öna dles manifestaziuns che à indô albü n bel suzès é stada la segra dl paîsc ai 17 y ai 18 de setëmber: por chësta secunda ediziun s’à les 3 uniuns da paur de Badia indô metü adöm, forman insciö n bel grup. La sabeda, en la vöia dla segra, él gnü arvërt le gran „Kirschta Michl”, n lëgn de 37 metri. Da sëra él rové adalerch tröpa jënt a fà festa y a ascutè le grup „Etschland Express” da Maran. La domënia él spo gnü zelebrè la mëssa y dedô ê düć invià da stè en compagnia a mangé liagnes, tutres y furtaies, ascutan les melodies dla „Böhmische” de Badia. Amesa le

N valgügn mëmbri dla Jonëza da paur y chi che à daidé arvërje sö cun gran fadia le lëgn dla segra.

247

Badia domisdé é spo i paurs y i famëis gnüs de munt da Fanes fora cun i tiers bi infornis sö, n spetacul che ti à plajü a düć chi che ne s’à nia lascè sprigoré dal bur tëmp. La festa é spo jüda inant tla ćiasa dles uniuns cun la musiga y l’intratenimënt dl „Alpenduo”. N punt important dl’ativité dla Jonëza da paur é indô stada la formaziun de sü mëmbri y di paurs dla valada. Porchël él bele da d’aisciöda gnü metü a jì cater cursc. Pro le pröm curs ti à le mecanich Giuvani Vallazza insigné ai 23 paurs jogn che à tut pert sciöche ai dess laurè y ciarè dles mascinns da paur. N ater curs important é stè chël che é gnü tignì dal dr. Robert Obwegs, che à splighé aladô de ći critêrs che n paur po valuté sü pra, sciöch’al fej da capì dales plantes sce le pre é incultè assà o massa püch. Al é spo inće gnü organisé n curs da se fà sö por ëres tl salon Arianne a Corvara y n curs da grilié cun le cogo Arnold sö La Crusc.

I concorënć se pro dassënn pro i jüć organisà dai jogn da paur, en gaujiun dla jita dl personal dl „Bauernbund” de döt Südtirol sö La Crusc.

248

La Jonëza da paur à spo ćiarè dla solidarieté meton indô a jì, deboriada cun l’Assoziaziun turistica dl’Alta Badia, i coghi da stëres y les atres uniuns da paur de Badia, le proiet „In vetta con gusto”. ći che é gnü trat ite dal’iniziativa ti é gnü surandè al „Bäuerlicher Notstandsfond”, l’organisaziun che dëida families da paur rovades te dificoltês zënza avëi la gauja. A chësta organisaziun ti él implü ćiamò gnü surandè n contribut de 1.500 euro, en ocajiun dla sentada generala dla Jonëza da paur ai 7 de dezëmber 2011. Por la uniun é le stè adöm dër important, ći che la fej inće plü sterscia. Porchël vëgnel vigni ann organisé manifestaziuns da podëi stè en compagnia y se devertì: la festa cun la liösa a colm de löna cun dötes les jonëzes da paur dla Val Badia é intratan bele deventada na tradiziun, insciö s’à düć incuntè sö dala „Ütia La Miara” a Al Plan a cëna y al é stè na bela ocajiun da se devertì. En ocajiun dla festa dl Cör de Gejù à i paurs jogn fat le füch sön Col de Lastëi y plü inant él gnü fat la festa de nöt por düć i mëmbri sön Frëinatorona. D’otober à le gran bal dla Jonëza da paur che é intratan rové ala 7. ediziun albü tröp suzès, inće por la bela musiga dl grup „Die Fidelen Mölltaler”. Tröc à tut sö l’invit da se presentè al bal cun la braia de coran o le diendl, ći che ti à dè plü corù ala festa. Te chësta ocajiun ti él spo inće gnü surandè la onoranza de brom a Veronica Valentin, Hildegard Pitscheider y Philipp Lerchegger. Ince a Zita y Walter Valentin ti él gnü surandè na picia onoranza sciöche rengraziamënt de düt ći che ai à fat por chësta uniun. Tres indô à la Jonëza da paur de Badia tut pert ales ativitês metüdes a jì dai grups dla Jonëza da paur de Südtirol. Incuntades

Badia istituzionales sciöche la riuniun generala a Balsan, la riuniun dl raiun de Puster, mo inće tröpes incuntades d’aurela cörta olach’al ê dandadöt da se devertì y conësce d’atri jogn: le gran bal di paurs dl Tirol a Desproch, gares da sié a man, la jita dl personal dl „Bauernbund” sö La Crusc y tröpes d’atres. Na manifestaziun dër importanta é dessigü stada la festa dla cité vedla a Bornech, olache dötes les Jonëzes da paur dla valada à tut pert ala sfilada cun le guant da zacan. L’Uniun dl teater Al ê bele n valgügn agn ca dal’ultima rapresentaziun teatrala te Badia. L’ultimo tòch de teater â l’Uniun dl teater de Badia portè dant dl 2007, porchël s’ la inconfortâ bele tröc te paîsc y foradecà da podëi indô jì a odëi sciöche i aturs de Badia sa da jobelnè. De novëmber él gnü portè sön palch la comedia da rì de trëi perts dal titul „Na loćia tl ciorvel”, na traduziun dal original „Die Gedächtnislücke” de Bernd Gombold fata da Lois Trebo. Le tòch é gnü insigné ite dër bun da Anna Palfrader da La Pli de Mareo che à tignì incër 25 proes, adöm cun i jobleri, da mez sëtember inant. Y al à paié la möia: i jobleri y la regista da La Pli à albü tröp suzès, da ponsè che passa 1.200 porsones é jüdes a ti ćiarè al teater. Por ći che reverda le tòch s’ara indô n iade tratè de na storia che po sozéde te n pice paîsc, sciöche chilò da nos, olach’al vëgn fat na bela comedia fora de de pici problems da vigni dé. Tl teater nen jôra de Bonifaz Cazöla, l’ombolt de n pice comun stracè jö y porseghité

dala desfortüna. Impröma se desmëntiel l’aniversar de süa noza y mëss porchël tignì fora les lamentanzes de süa fomena. Te chël capitëiel adalerch, sciöche vigni dé, Zenzo Sorasas y süa fomena a se baudié dl ial che ćianta, dla musiga che tëgn la proa y dles ćiampanes che sona sön ćiampanì. Bonifaz Cazöla é a öna ch’al é da fà val’ decuntra, mo co déssel pa ti proibì a n ial da ćiantè? Ales ćiampanes indere ôl naôta instës ti destachè le pantuncel, mo ara va mal: Bonifaz se ciafa n bòt sön le će y perd insciö la memoria di ultims 5 agn. La situaziun vëgn atira sfrutada da chël furbo de n Canzio, le mescio de comun che se fistidiëia impröma de süa promoziun y desfira spo i problems di Sorasas a süa manira. Insciö nen n’él inće d’atri che aprofitëia dla situaziun che vëgn tres plü critica, ... Le teater da ri à inće dër plajü por la buna combinaziun de jobleri, danter chi che à dagnora bele fat teater y chi plü jogn che à impormò albü püces ocajiuns da mostrè so talënt sön paladina. Insciö êl danter i protagonisć jobleri bele conesciüs por sües prestaziuns ti agn passà, sciöche Giuvani Pitscheider de Sotćiastel, che â la pert de Tobia Pinîs, professur y psichiater, Carlo Bernardi da Craciurara, che fajô Bonifaz Cazöla, l’ombolt, Paola Bernardi, che â la pert de Emma, patrona dla botëga, y Andrè Valentin de Val, che fajô Zenzo Sorasas, le vijin dl ombolt y l’om de na sciora nobla. Pro i jogn êl Linda Pitscheider de Sotćiastel, che fajô la fomena dl ombolt, Gustav Mangutsch sciöche mescio de comun, Caterina Dapunt de Sotvalgiarëi, che â la pert dla secreteria de comun, Pasquale Pitscheider sciöche Tumesc, 249

Badia

I jobleri de Badia y chi che à daidé fà le teater: (iadedô dmc.) Luis Lerchegger, Giuvani Pitscheider, Gustav Mangutsch, Carlo Bernardi, Andrè Valentin, Pasquale Pitscheider, Roland Rudiferia; (dant dmc.) Katrin Valentin (souffleuse), Erica Aiarëi, Caterina Dapunt, Linda Pitscheider, Magdalena Lerchegger, Paola Bernardi y la regista Anna Palfrader.

le surastant dla musiga, Magdalena Lerchegger, na sciora nobla y fomena de Zenzo, y Erica Aiarëi, che â la pert de purghele, na ëra „maridënta”. Tres chësta „combinaziun” de jobleri él gnü metü adöm esperiënza y vöia de fà teater, ći che à fat garatè bun la rapresentaziun. Badiasport L’assoziaziun „Badiasport” che vëgn manajada cun ligrëza y pasciun dal presidënt, Daniele Irsara, y dal comité de chël ch’al fej pert Andrea Irsara, Benno Canins, Verena Ebner, 250

Sofia Irsara y Paolo Pitscheider, à inće tl 2011 portè inant na bela ativité, sides por ći che reverda les manifestaziuns y les ativitês organisades, sides por i bugn plazamënć de sü atleć pro les competiziuns. Sciöche bele i agn passà él indô gnü metü a jì le Tour de Sas, gara cun i schi d’alpinism incër Sas dla Crusc rovada ala 3a ediziun, la gara da saltè da San Linert ćina sö La Crusc y la gara sprint coi schi da Tamà ćina jö apé dl lift da La Crusc y sö zoruch. Importanta é stada dantadöt l’ativité de preparaziun ales gares metüda a jì te palestra y te nodadoia, sciöche inće i alenamënć da saltè y coi schi d’alpinism,

Badia

Le Tour de Sas é la manifestaziun plü importanta che Badiasport mët a jì da trëi agn incà. Chilò le start dl’ediziun 2011 sö La Crusc. I mius de Badia pro chësta gara é stà Roman Verginer (13. post) y Lois Craffonara (15. post).

olache na bela compëda de mituns y jogn à metü man de s’alenè, arjunjon defata bele de bugn resultać. Insciö él gnü metü en pratica ći che i fondadus de Badiasport s’â tut dant: ti pité a düć chi che à interès y dantadöt ai jogn la poscibilité de s’alenè y de pratiché sporć de dorada, a chi ch’al ti é ćina śëgn gnü dè püćia importanza tla Val Badia, cun l’assistënza de aleandus y porsones cun esperiënza te chësc ćiamp. Insciö à al dedaincö i jogn dla Val Badia inće la poscibilité da fà atletica, da nodè o da jì coi schi d’alpinism a n cer’ livel. Dessigü ne manćel nia chi che va cun le bun ejëmpl danfora, ti mostran ai jogn che cun tröp impëgn y fadia pòn arjunje vigni travert. L’ann 2011 él indô n iade stè Lois Craffonara che à arjunt

Sön le percurs dl Tour de Sas: dala forcela dl Ju de S. Antone sö cuntra Piza dales Nü.

251

Badia

La gara „Sprint sot les stëres” é stada l’ultima dl 2011 y la pröma dla sajun da d’invern 2011-2012. Sön le retrat le presidënt Daniele Irsara premiëia i plü asvelć danter i jogn: (dmc.) Laura Corazza dla Dolomiti Ski Alp, David Frena, Franz Wieser y Nikolas Irsara de Badiasport.

de bugn plazamënć tles gares de „Coppa Dolomiti” de schi d’alpinism, rovan danter l’ater 7. pro la Marmotta Trophy tla Val de Martell, 8. pro la 35. ediziun dla Pizolada dles Dolomites, gara tradizionala che vëgn metüda a jì sön le Ju de S. Pelegrin te Fascia, y 10. pro la Lagorai – Cima d’Asta. Importanta é inće stada la partezipaziun de Lois ala Pierra Menta, na gara a tapes cun i schi d’alpinism che vëgn aratada la majera dl monn. De bugn resultać é inće gnüs arjunć da Roman Verginer, Andreas Irsara y René Irsara. Les ëres de Badiasport à arjunt de bugn resultać dantadöt pro les gares da saltè. Ala maratona de München che é stada ai 9 d’otober à Verena Ebner 252

arjunt le bun 29. post tla tlassifica feminila, cun le tëmp de 3 ores y 23 menüć; Claudia Canins à inće mioré so miù tëmp de maratona stlujon jö la competiziun te 3 ores y 35 menüć. N bun tëmp de maratona é inće gnü fat da Andreas Irsara, che à saltè la maratona de Venezia te 2 ores y 52 menüć. Danter i atleć plü lezitënć pro les gares da saltè él inće da nominé i dui fredesc Ivan y Diego Tschaffert, che à tut pert a valgamia tröpes gares, arjunjon inće de bugn plazamënć. Danter l’ater à Diego arjunt ala fin d’agost le bun 40. post pro la Ultra Trail du Mont Blanc, na cara de saltè sö por munt de 93 km, da Courmayeur y Chamonix, y 5.100 m de deslivel söpert.

Badia Le Club Rodes Val Badia Jì cun la roda n’ó nia ma dì fà fadia, mo inće se devertì y avëi sodesfaziuns. Chësc sà intratan inće tröc mituns y jogn che à tut pert cun ligrëza ales ativitês metüdes a jì dal Club Rodes tratan le 2011. Sön 126 atleć scrić ite nen n’êl 65 sot i 18 agn, che à albü l’ocajiun de fà zacotan d’alenamënć deboriada cun i alenadus, partis sö te de plü grups, aladô dl’eté y dles capazitês. Chësta poscibilité ti à inće dè motivaziun y grinta da tó pert ales gares: n valgönes é gnüdes metüdes a jì tla Val Badia; a d’atres ési spo gnüs acompagnà dai alenadus y da n valgönes porsones adultes che s’à tut sö l’impëgn da ti stè do ai jogn che à vöia de pedalè.

La presënza costanta de passa 30 mituns a vigni alenamënt ti dà inće motivaziun da jì inant a chi che organisëia y se da jö cun ëi. Tl 2011 à i atleć scrić ite al Club tut pert a 52 manifestaziuns indöt, danter gares sön strada, maratones, gares de roda da munt y de ciclocross. Inće sc’al n’é nia gnü arjunt i resultać che podô gnì mostrà sö canche Maria Canins davagnâ le Tour de France o i campionać dl monn de roda da munt, pòn impò dì che i ziclisć dla Val Badia à portè a fin de beles prestaziuns. Igor Tavella, Alex Feichter y Oskar Irsara é danter l’ater inće stà bugn de concuisté le scalin plü alt dl podest. Na posiziun de prestige é inće stè le 3. post concuisté da Alex

Tröp pëis ti él gnü dè al’ativité di mituns y di jogn. Tl retrat él da odëi la premiaziun di mituns che à tut pert ales gares dl campionat sozial de roda da munt.

253

Badia

Danter i jogn à Franz Wieser desmostrè d’avëi na buna condiziun y tröpa costanza, arjunjon de bugn resultać sides cun la roda da munt co cun chëra da strada y da ziclocross.

pro la maratona „Dolomiti Classic” da Rèba, olache la concorënza é dagnora sterscia. Danter les manifestaziuns plü interessantes a chëres che i ziclisć dla Val Badia à tut pert él da recordè la 1a ediziun dla Gran Fondo de New York: Oskar Irsara, Jan Paul Adang y Ernst Dapunt ê danter i 2.800 partezipanć che à pedalè sön le percurs de 175 km. La sajun dles gares dl 2011 é gnüda stlüta jö ofizialmënter cun la reuniun generala dl Club Rodes Val Badia Raiffeisen ai 1. de dezëmber 2011. Te chësta ocajiun él gnü premié Michael Irsara, deventè campiun sozial dl ann cun le majer numer de presënzes ales gares. Do da d’ël s’à tlassifiché Emil Clara da Lungiarü sciöche secundo y al terzo post Igor Tavella.

N bel resultat por le Club Rodes Val Badia é inće stè l’arjunta de cater titui sön set categories pro i campionać provinziai ce ciclocross. Tl retrat i campiuns provinziai 2011: (dmc) Franz Wieser, Traudi Irsara, David Frena y Susann Tavella.

254

Badia PORSONES Y PERSONALITÊS Franz Vittur, autur de n liber nü sura les monies y i fredesc laics Do avëi coiü adöm y publiché te n liber i inoms y les biografies de proi nasciüs o che à laurè tla Val Badia, à Franz Vittur orü scrì val’ te n liber a pert dles tröpes monies y di fredesc laics che é nasciüs tla Val Badia, por completè le cheder dla vita religiosa de nüsc paîsc y por recordè le fostü sterch de porsones che à portè inant valurs, cultura y lingaz. Trami dui i libri de Franz Vittur – „La cöra d’animes tla Val Badia y sü proi” y „Vocaziuns religioses y de convënt” – publicà dal Istitut Ladin „Micurà de Rü”, é gnüs presentà da d’altonn tla ćiasa J.B. Runcher. Pro le liber sura i proi se tratera pordërt de n laûr a plü mans, dal

momënt che le pröm „Liber di proi” ê gnü scrit por todësch da siur Santo Palla (1851-1932) i agn do le 1920, canch’al ê en ponsiun a La Val y spo a Badia. Incër le 1930 é le test gnü scrit jö danü y completè da siur Franz Canins (1868-1959), inlaôta curat a Lungiarü, por gnì completè ala fin ćiamò da siur Angel Dapunt (1912-1988), che ê ti agn Otanta en ponsiun a Porsenù. Franz Vittur à ala fin trascrit tl ladin le test de Angel Dapunt, injuntan laprò cotan de informaziuns che manćiâ. Trami i libri é significatifs por la Val Badia, deache te chësta valada ćiamò plü co te d’atres à dantadöt la dlijia menè inant la storia, ê pö i proi laôta les porsones plü istruides. I proi ê gonot inće insegnanć, artisć, leterać, studià. Les döes publicaziuns po porchël inće daidé inant pro inrescides storiches sura la Val Badia. En ocajiun

L’intendënt por les scores ladines en ponsiun Franz Vittur (amez) en ocajiun dla presentaziun de sü libri nüs. Cun ël sön le retrat: (dmc) siur Franz Sottara, siur Merch Craffonara, siur degan Iaco Willeit y le presidënt dl Istitut Ladin Albert Videsott.

255

Badia dla presentaziun, olach’al é rové adalerch proi, rapresentanć di consëis de cöra, porsones dl monn dla scora y dles uniuns, él gnü splighé sciöche Franz Vittur à feter dagnora metü dancà les porsones che é stades protagonistes dla vita religiosa y nia tan l’istituziun „Dlijia”. Tan deplü rapresentëia i dui libri na bela scincunda por la jënt dla Val Badia. Lois Trebo é gnü premié por sü mirić tl ćiamp cultural En ocajiun dla manifestaziun metüda a jì ai 5 de dezëmber a La Ila por le „Dé internazional dl volontariat” à Lois Trebo de Badia podü pié do dal

assessur Florian Mussner na onoranza por so ejëmpl de volontariat tl ćiamp cultural. Le volontariat é n pilaster fondamental dla sozieté d’al dedaincö. Tres le volontariat se svilupëia la solidarieté, la partezipaziun y l’integraziun. Chësc é gnü dit y sotrissé plü iadi tratan la manifestaziun a La Ila, mo inće pro zacotan d’atres scomenćiadies liades propi al „Dé internazional dl volontariat”. En cunt dla cultura ladina à l’assessorat provinzial ladin orü reconësce le sorvisc de valüta da pert de tröc volontars che dà ca tëmp, impëgn y energies por la comunité. Insciö à l’assessur Mussner onorè n valgönes personalitês de Gherdëna y dla Val Badia, proponüdes dai comuns, che s’à fat mirić sciöche volontars tl ćiamp cultural. Lois Trebo che é gnü nominé dal Comun de Badia, sciöche d’atri che é gnüs onorà, à detlarè de pié do la onoranza inće a inom de düć i atri che se dà ca sciöche volontars tl ćiamp cultural.

Lois Trebo pëia do l’onoranza dal assessur provinzial Florian Mussner.

256

La Val

La Val • Sepl Comploi

Contrada da d’altonn cun i lersc dan la Crusc da Rit che slomina cun so bel corù d’or inanter le ćiarü fora (foto Zeno Tolpeit).

257

La Val L’ann 2011 é gnü detlarè dales Naziuns Unides (UN) ann internazional dl bosch. Implü él bele ti agn 1970 gnü protlamè un n dé al ann, plü avisa ai 21 de merz, sciöche dé internazional dl bosch. Nia ma da chësc pon capì ći gran valur che le bosch à por nos. Sües funziuns à na gran importanza sön tröć ćiamps de nosta vita. Le bosch forma nostes contrades, al ti pîta lerch vitala a plantes y tiers, regolëia le tlima y les resserves d’ega, al se scinca la materia pröma ecologica che é le lignan, al nes para da lovines, al nes dà laûr, recreaziun tla natöra y al fej inće pert de nostes liëndes y stories. Porchël à la sconanza dl bosch dër na gran importanza y al é inće da mëte averda che le bosch vëgnes laurè y rencurè sciöche al alda. Zirca mesa la spersa de nosta provinzia é curida da bosch, avisa sciöche inće le teritore de nosc comun: 1.951 ha de bosch söla spersa totala dl comun de 3.903 ha (49,9%). Les parzeles de bosch tl comun da La Val é partides sö danter 210 proprietars. Tl ann 2011 él gnü taié indöt 3.977 metri de lignan, le limit scrit dant por chësc ann ê de 5.364 metri (informaziuns dla Staziun Forestala d’Al Plan). En chësc ann él tomè tröp lignan por gauja dla nëi y dantadöt dal vënt, danter l’ater tl raiun incër Furnêsc. An po dì che dötadöm n’él dessigü stè passa 1.000 metri. Implü él chësc ann stè la lovina de Val dala Ćialdira che à fat tröp dann, rosedan passa 400 metri de lignan ti bosć dles Frataces. Da laurè sö le lignan tomè ciafa i proprietars inće contribuć dala Provinzia.

Lëgns rosedà dal vënt tla zona de Furnêsc y n lëgn interessant sbujé sö dal pich.

Indroduziun Do avëi portè n valgünes informaziuns sura le tema de chësc ann, oressi ćiamò fà na cörta introduziun ala cronica dl ann 2011. Al é indô gnü l’ora da ćiarè zoruch a n ann rich de avenimënć te nosc paîsc, cun tröpes notizies plajores da reportè, mo baldi inće avenimënć manco bi che é sozedüs. Pro i pröms oressi alzè fora la bela festa ales monies y ai proi iubilars che é gnüda fata ala fin de agost cun l’ilominaziun de döt le paîsc. Pro i avenimënć desplajors él imprömadedöt da recordè le bur inzidënt che ti 258

La Val à costè la vita al jonn Alexander Ellecosta y sambëgn inće les atres porsones che nes à lascè tratan chësc ann. Danfora oressi sciöche vigni ann ćiamò ti sporje n bel giulan a düć chi che m’à dè informaziuns y fotografies che arichësc chësta cronica, al va vigni ann debojëgn de tröc tòć por completè chësc „puzzle”. I speri ch’al sides garatè valgamia complet, che i ne ais desmentié degügn. Val’ informaziuns ài messü scortè por rajuns de lerch che é limitada por vigni paîsc a n numer de plates fissé danfora. Sce valgügn à val’ documënć, informaziuns o fotografies ch’ai arata interessantes por la cronica dl paîsc di proscimi agn, fossi dër contënt sce ai me les fej avëi. Movimënt dla popolaziun La popolaziun dl comun da La Val s’à en chësc ann, do la gran chersciüda dl ann passè (+ 21 abitanć) indô archité, plü avisa éra jüda zoruch de dui, rovan a avisa 1300 abitanć (679 ëi y 621 ëres). Chësta architada é dantadöt gaujada dal gran numer de porsones jüdes demez en confrunt a chëres gnüdes pormez, cun n saldo de -11. Le saldo natural, che é la desfarënzia danter nasciüdes y morć, é deperpo de +9. Öna na gauja por le gran numer de porsones jüdes demez chësc ann é chëra, che en ocajiun dla cumpëda dla popolaziun à deplü porsones che ne abitâ nia plü te nosc paîsc, mo che â impò ćiamò la residënza, metü a post süa situaziun. Le numer dles nasciüdes por mile abitanć che vëgn calcolè por fins statistics é de 12,3. Le valur mesan a livel provinzial dl ann 2010 é de 10,6. Le numer di morć por mile abitanć é tl 2011 stè de 5,4 en confrunt ai 7,7 de döta la provinzia. Tl numer de 1300 abitanć él inće 22 porsones forestes che à la residënza te nosc paîsc. La desfarënzia danter ëi y ëres é gnüda maiù en confrunt al ann passè (al é 58 ëi deplü co ëres en confrunt ai 56 dl ann passè).

Fina al ann 1990 êl plü ëres te nosc paîsc, dedô éres gnüdes surpassades dai ëi.

259

La Val L’eté mesana dla popolaziun aćiasada tl Comun da La Val ai 31.12.2011 é jüda sö de zirca mez ann, rovan a 38 agn en confrunt ai 37,5 agn dl ann passè. L’eté mesana dles ëres é aumentada deplü (+0,8 agn, rovan a 39,9 agn) en confrunt a chëra di ëi (+0,1 agn, cun n’eté mesana de 36,1 agn). Le numer dles families é aumentè de 2 rovan a 423.

ëi

ëres

indüt

La fascia d’eté dla popolaziun plü sterscia é chëra dai 35 ai 40 agn.

La porsona manco jona aćiasada tl comun da La Val ala fin dl ann 2011 é berba Sepl Complojer da Ćiampló che à complì ai 22 de agost la bela eté de 94 agn. Do da berba Sepl vëgnel so frè siur Angel Complojer cun 91 agn y mëda Margherita Frenes da Alćialc inće cun 91 agn. Dër „sterscia” é la tlassa de chi dl 1921, ch’à en chësc ann cumplì i 90 agn: Clara Campei da Pidrô, Giuditta Clement da Aiarëi, Monica Costabiei de Pramperch, Franzl Miribung da Pidrô, Anna Moling y Maria Tschaffert da Runch y Sabina Valentin che abitëia tla Strada Pares. Ëi 31.12.2010 Nasciüs Morć Jüs demez Gnüs pormez 31.12.2011

260

Ëres

Indöt

679

623

1.302

679

621

1.300

La Val Nasciüs Tl ann 2011 él stè bëgn 18 viadus che à ciafè le sacramënt dl bato tla Cöra da La Val. Chisc é i inoms di viadus y di geniturs (cun la data de nasciüda): Kay Campei de Stefano y Edyta

(22.07.2011)

Miriam Campei de Michael y Claudia

(20.12.2010)

Samuel Comploi de Ingemar y Petra

(08.02.2011)

Elisa Complojer de Davide y Helene

(01.01.2011)

David Dapoz de Felix y Veronika

(15.08.2011)

Francesco Deiaco de Alexander y Michela

(24.03.2011)

Leonard Deiaco de Thomas y Ruth

(04.04.2011)

Noemi Deiaco de Martin y Ingrid

(24.11.2010)

Paul Frenademetz de Gustav y Kathrin

(30.07.2011)

Jonatan Frenes de Albrecht y Marlies

(25.04.2011)

Filip Moling de Daniele y Ewelina

(14.05.2011)

Milena Moling de Egon y Sara

(23.06.2011)

Jacklyn Miribung de Sophie

(07.07.2011)

Moritz Miribung de Florian y Anita

(10.07.2011)

Lorenz Rubatscher de Markus y Zita

(28.10.2011)

Gabriel Schuen de Martin y Susanne

(26.07.2011)

Giona Valentini de Emil y Sofia

(20.07.2010)

Moritz Vallazza de Giovanni y Edith

(19.09.2011)

En Santa Maria dales ćiandëres, ai 2 de forà dl 2012, à la Uniun dles ëres indô invié i geniturs di viadus batià tl ultimo ann (dai 2 de forà dl ann passè incà) a na mëssa de rengraziamënt adöm cun la comunité. Te chësta ocajiun él inće gnü arjigné n bel placat cun i retrać dles pices creatöres batiades. 261

La Val

Le placat arjignĂŠ dala Uniun dles ĂŤres.

262

La Val Morć En chësc ann é 7 porsones aćiasades te nosc paîsc passades a miù vita. Che düć i defunć pois palsè tla pêsc de Chël Bel Dî. Giovanni Complojer, mort a Bornech ai 02.01.2011. „Giuvani da Morió” ê nasciü dan da 95 agn a La Val. Tratan süa vita ti él jü do a de plü laûrs, danter l’ater àl laurè sciöche zumpradù pro na firma de costruziun, olache al é inće rové a laurè al èster (fora Desproch), deplü agn àl inće laurè scöche verdaćiasa y portier te n hotel ite a Maran, mo inće sciöche laurant de bosch s’àl davagné le pan da vignidé. Tl ann 1958 àl maridé Hanele Tolpeit dl feur da Pidrô, cun chëra ch’al à albü döes mitans. Al abitâ te süa ćiasa tl zënter dl paîsc, ti ultimi agn àl vit a S. Martin pro süa fia Sofia. Anna Comploi, morta a Bornech ai 03.02.2011 tl’eté de 84 agn. „Ana de Martin de Plans” ê chersciüda sö tla vila da Runch, ara à spo laurè sciöche fancela söl lüch da Sumaela (Ćians) olache ara é stada fina

che ara é stada buna da laurè. Dedô éra jüda a vire ite en Taéla adöm a süa so Elisabetta (Beta), olache ara â cumprè na ćiasa. Enrico Costabiei, mort a La Val ai 24.02.2011. „Heinrich de Pio” à te süa vita laurè s c i ö c h e manoval/ muradù pro de plü dites. Al à vit cun süa familia tla ćiasa tla localité Lè, fata sö da so pere, adöm ala familia de süa só Rita. Tl ann 1973 àl maridé Rosa Innerhofer dl Ahrntal, cun chëra ch’al à albü dui mituns y trëi mitans. Al é gnü cherdé da Chël Bel Dî tl’eté de ma 58 agn por gauja dla maratia crödia dl crebesc. Giuseppe Aiarei, mort a La Val ai 29.07.2011. „Sepl dla Nane” ê cun bëgn 98 agn la porsona plü atempada de nosc paîsc. Al à vit a Pidrô, olache al â inće n pice lüch, fajon por tröć agn le laûr da postin. Chësc laûr àl metü man do ch’al ê mort la postina Angela Peslalz („la Gran Angela”) che â l’ofize dla posta te süa ćiasa, inće a Pidro, olache al é aldedaincö la Pension Vita (la ćiasa é 263

La Val

Le postin Sepl Aiarei (foto dl ann 1969).

spo gnüda cumprada dal Duré do la mort de Angela y de süa só). Sepl â so ofize dla posta („ricevittoria”) tla ćiasa nöia fata sö dlungia la strada statala, olache al é aldedaincö la botëga de süa müta Ida (la ćiasa ê gnüda metüda man da Sepl Miribung dl „Bau”, che s’â spo trasferì a Corvara denanco la ćiasa foss rovada). Sciöche postin partîl fora la posta sura döt le comun, jon a pé da vigni tëmp y sajun, d’invern jôl inće incërch cun la liösa. Al à fat le postin fina tl ann 1976, canche al é jü en ponsiun. Tl ann 1946 àl maridé Oliva Clement da Aiarëi, cun chëra ch’al à albü döes mitans. Alexander Ellecosta, mort a Balsan ai 24.09.2011 tl’eté de 22 agn. Le jonn Alexander de Costa à messü lascè süa vita por les ferides reportades te n inzidënt cun l’auto, sozedü ai 18 de 264

setëmber söla strada forestala che porta sön Piz La Ila. La jeep cun cater jogn da La Val ê rovada fora de strada, i atri trëi jogn ne s’à fat püch y nia, Alexander deperpo à messü lascè süa vita jona. Al é mort sies dis plü tert te spitol por gauja dles burtes ferides al će. I pröms agn de süa vita à Alexander vit cun la familia a Al Plan, tl ann 2003 se esi spo trasferis a La Val fora en Costa tla ćiasa nöia. Al laurâ da n valgügn mëisc pro la firma TecnoAlpin pro la manutenziun y programaziun di canuns dala nëi, denant àl laurè pro la dita „M2” da La Val. Alexander à inće tut pert ativamënter ala vita dles uniuns dl paîsc, al ê da 5 agn pro i Stödafüch y inće pro l’Aiüt Alpin. Süa gran pasciun ê le jì sö por munt y l’arpizé. Al ê n jonn da orëi bun, de compagnia y dala buna löna, cun na gran vöia de vire, mo la orentè de Chël Bel Dî l’à cherdè trö massa adora. La mort tragica de Alexander à descedé gran comoziun te paîsc y inće ti atri paîsc dla valada. Le dé dla sopoltöra s’àl destenü n gran chît sura le paîsc, na gran fola de jënt, dantadöt dër, dër tröc jogn da döta la valada, à acompagné Alexander sön so ultimo tru y ti é stà dlungia tl gran dolur ai geniturs Toni y Cecilia y ales sorus Sarah y Sofia. Ilda Alton, morta a Bornech ai 20.10.2011. Ilda ê nasciüda dan da 70 agn a Ćiampló söl lüch de „Martin”. Da jona àra laurè sciöche fancela, ara à spo laurè

La Val n valgügn agn sciöche cöga dla scolina y spo tla tiesciaria Gaidra. Chilò àra inće abité n valgügn agn adöm a so om Nese Comploi „dl Tondl” ch’ara â maridé tl ann 1971. Ala fin di agn 70 ài spo fat sö la ćiasa nöia a Ćiampló, adöm al fre Richard. Ai à albü dui mituns, le möt Armin é bele gnü cherdè da Chël Bel Dî al’eté de ma cin agn. Pire Comploi, mort a La Val ai 10.11.2011. Le maester „Pire da Ćiampëi” ê nasciü dan da 90 agn tla gran familia de Flurian Comploi y Angela Campei, che à albü bëgn 15 mituns y mitans. Do la scora elementara a La Val él jü a Porsenù a studié, tl ann 1941 àl spo messü jì te vera. Do la vera àl rové i stüdi y spo, da d’altonn dl 1946, él rové a tignì scora ite a Lungiarü, olache al à insigné y vit por bëgn 30 agn alalungia. I iadi da Lungiarü a La Val fajôl cun la „vespa”. Do ch’al é jü en ponsiun tl 1976, él spo indô gnü a d’abité a La Val, tla ćiasa tl zënter dl paîsc adöm ala familia de so fre Giuvani, mort l’ann passè. Pire maester ê inće conesciü por sües stories y poesies, inće cun le tlarinet l’aldinse

fora por chi bosć y pra y canche al ê da fà festa en compagnia. Al é stè tröc agn pro le Cor de dlijia, sides a Lungiarü co inće a La Val, olache al à ćiantè por 50 agn alalungia. Pro i morć oressi inće recordè n valgönes porsones nasciüdes te nosc paîsc y che é jüdes a vire demez. Le miscionar siur Sepl Dapoz, mort ai 22.02.2011 tl Borneo. Siur Sepl ê nasciü ai 09.11.1920 a La Val tla gran familia de Felize y Apollonia de Ćiablun. Do la scora elementara a La Val él jü inant tl Vinzentinum a Porsenù. Al à spo stlüt jö i stüdi de teologia tl seminar da Porsenù y é gnü consacrè prou ai 29.06.1944. N ann plü tert él spo sozedü n avenimënt tragich che ti à fat tó a siur Sepl la dezijiun por süa vita: tl Borneo dl Nord êl gnü assassiné ot miscionars de Sant Ojöp. Sön chëra à siur Sepl dit: „Chël Bel Dî ó che i sostituësces un de vëi!” y é insciö jü instës pro i miscionars de Sant Ojöp, pro chi ch’al à spo fat ai 07.08.1946 la impormetüda da miscionar por dagnora. Al à spo laurè por n pez a Porsenù y a Mill Hill (Londra). Tl mëis de aurì dl 1948 él spo pié ia tles misciuns tl Borneo dl Nord, olache al é restè por döta süa vita. La regiun ê laôta denominada prefetöra apostolica Jesselton, aldedaincö ti dîjon arzidiozeja Kota Kinabalu. Sciöche 265

La Val

La familia de Ćiablun en la mëssa noéla de siur Sepl.

Siur Sepl tles misciuns, da na festa de complian.

miscionar ê siur Sepl n dër fenomen, che godô de na gran stima y che ne se stanćiâ mai da laurè, dantadöt por le bëgn dla jënt püra y dala meseria. Al laurâ sciöche ploan, mëmber dl consëi vescovil y caplan dla porjun. Siur Sepl â na memoria fenomenala por inoms y porsones. Le dejidêr de siur Sepl ne ê nia ma da restè fina ala fin tl Borneo, mo inće da podëi morì dailò. Ti ultimi agn de süa vita ê siur Sepl tachè al scagn 266

da rodes, te chësc tëmp de deblëza él gnü curé y assistì cun amur. Ai 22 de forà dadoman él spo gnü cherdè da Chël Bel Dî tla patria eterna. Ala mëssa de sopoltöra tla catedrala de KotaKinabalu zelebrada dal arzivësco John Lee y da passa 40 proi àl tut pert na gran fola de zirca 3.000 fedei. La domënia, ai 27 de forà él gnü zelebré a La Val la Santa Mëssa en recort de siur Sepl, te chësta ocajiun à n miscionar de S. Ojöp recordè le defunt cuntan inće n valgügn fać fora de süa vita. De agost él spo gnü metü sö y benedì te curtina da La Val na tofla en recort de siur Sepl de Ćiablun (na pert dl test é gnüda tuta fora dl St. Josefs Missionsbote – P. Mair). Antonella Caporaso, morta ai 20.03.2011. Antonella ê originara dla Puglia, plü avisa da Alberobello. Tl ann 1991 àra maridé Otto Ellecosta de Costa, cun chël ch’ara à albü n möt y döes mitans. Tratan i mëisc da d’isté abitâra gonot cun la familia fora en Costa, ara

La Val Eusebio Sottara, mort ai 05.02.2011. „Scebio” ê nasciü dan da 57 agn sön Furnacia tla familia de Pire y Sabina Sottara. Tl ann 1976 s’àl traferì a Calfosch, olache al s’à maridé y metü sö familia.

ê porchël bun conesciüda te nosc paîsc. Ara fajô la avocata. Ti plü bi agn de süa vita, cun ma 46 agn éra gnüda cherdada da Chël Bel Dî por gauja dla burta maratia dl crebesc, lascian indô la familia jona.

Maridà Tratan l’ann 2011 s’à maridé te dlijia önesc pêrs cun le nüc y/o la nücia da La Val. Pro trëi pêrs é trami i nüc da La Val y set pêrs abitëia te nosc paîsc, i atri é jüs a stè foradecà. Chisc é i pêrs che s’à maridé: Andreas Chizzali (Antermöia)

Agnes Costabiei (Ciampëi)

Pio Crazzolara (La Pli)

Lara Pezzei (Cians)

Simon Dapoz (Lè) y Erna Miribung (Pidro) Elmar Erlacher (Antermöia)

Barbara Rubatscher (Tolpëi)

Raimund Frenner (Morin)

Ines Devall (Antermöia)

Albin Miribung (Miribun)

Christina Chizzali (S. Martin)

Hubert Moling (Alcialc)

Daniela Irsara (Badia)

Pietro Ploner (Pidro)

Sara Schuen (Runch)

Klaus Rubatscher (Pidro)

Evelyn Vallazza (Pidro)

Alexander Tavella (Badia)

Monica Frenner (Morin)

Hannes Tratter (Mölten)

Elisabeth Dejaco (Pastrogn)

Rainer Tschaffert (Ciablun)

Verena Clara (Lungiarü)

267

La Val

AMINISTRAZIUN DE COMUN Laûrs publics y investimënć Le maiù laûr fat dal comun en chësc ann é stè le ressanamënt dla strada da Ćiampëi, metüs man ai pröms de jügn y rovà de setëmber. La strada ê dër en malester, te deplü posć âra dè do y al ê prigorus da passè, dantadöt por camions da maius pëisc. Por chësta situaziun de prigo, deache alüsc él sot a strada jö de gran frignuns, ê la strada bele l’ann passè gnüda stlüta por camions. I laûrs é gnüs fać dala dita Nordbau Peskoller da Chiens, le cost total é stè de zirca 375.000,00 €, curis en gran pert da n contribut provinzial (300.000,00 €). N ater laûr portè inant chësc ann é stè chël dl’ultimaziun di laûrs por la realisaziun dl fabricat multifunzional dlungia la ćiasa de comun. La pert groia dl fabricat é bele gnüda fata ti ultimi

La strada da Ćiampëi ê en malester.

268

agn, en chësc ann él ćiamò gnü laurè daitefora. Tl’alzada basite él danter l’ater gnü fat magazinns por le comun, locai tecnics y locai por i iagri (post de control y pësa dla salvarjina). Tl’alzada adërtaite él gnü fat n pice salf por reuniuns cun d’atri de mëndri locai laprò (magazinns, sorvisc igienics). I laûrs é gnüs dà ia a n grup cun de plü dites, cun a će la dita Complojer Davide y les atres dites Termo A. Clara y Verginer Martino Sas. Al é gnü fat laûrs por na soma de zirca 350.000,00 €. Pro chisc laûrs él inće gnü fat danü la zentrada da scialdè, che sorvësc la ćiasa dla scolina y le salf dles manifestaziuns, le fabricat multifunzional descrit dessura y inće döta la ćiasa de comun. Al é gnü trasformè l’implant a gas metann, denant gnôl scialdè a gasöre. Da d’altonn él gnü fat la strada che porta pormez ala zona d’espanjiun „Plaiac 3” sura le zënter dl paîsc. I laûrs é gnüs dà ia ala dita Impianti Colfosco

La Val Spa por na soma de 145.000,00 €. Cun na spëisa de indöt 105.000,00 € à le comun tut pert al finanziamënt dl aredamënt por la ćiasa de palsa nöia da S. Martin. D’atri laûrs él gnü fat söles strades de comun, olache al é gnü fat deplü laûrs de asfalt. Al é inće gnü fat danü le clander y le funz de lëgn pro le punt söla Gran Ega tla zona artejanala (che porta ite dal lêch). Ala fin él ćiamò gnü metü sö döes pensilines pro les fermades dl bus tl zënter dl paîsc y a Pidrô (na terza nen gnaràl ćiamò metü sö jö Ćiampló). Chëstes é gnüdes fates dala dita Miribung Hubert. An é jüs inant cun la medema linea sciöche ti atri paîsc dl’„Alta Badia”, olache les pensilines à la forma dl’iniziala dl comun (la lëtra „L”). Pro i laûrs publics él inće da nominé i laûrs fać da pert dla Provinzia. Chilò él da nominé i laûrs fać da d’altonn da pert de chi dai rüs por stabilisé le grunt ia en Picedac. Daite dala vila da Picedac

él bele da agn gnü constaté movimënć de grunt y chësta situaziun mët inće al prigo i fabricać. La ćiasa vedla y la ćiasa nöia de Albert Deval se sfënn y inće la strada da Aiarëi s’un sënt. Ti agn passà él gnü forè jö te tera por abiné fora les gajues de chisc movimënć. En chësc ann él spo gnü fat laûrs de drenaje, le rü da Picedac é gnü metü te n ró y al é gnü fat na vasca de petun jödapé dl ró por ti tó la presciun al’ega. Cun chisc provedimënć spéron de podëi miorè la situaziun. Inće dal’Autorité Forestala él en chësc ann gnü fat de plü laûrs. Le plü important é stè la costruziun dl tru de bosch „Sot i Crëp” che cun na lunghëza de 1.050 m porta dala strada dla Furnela fina fora sot i Crëp da Lunz. Da d’altonn él spo gnü fat le pröm lot dl tru de bosch „Chi Pecëis” (300 m) che mët man tla zona artejanala da Pidrô dlungia la strada statala y condüj sö por le bosch ërt fina sön i pra da Chi Pecëis (sot la vila de Col). Chësc tru gnarà portè inant y rové da d’aisciöda dl proscimo ann. D’atri

Al é gnü fat laûrs por stabilisé le grunt tla vila da Pidedac.

269

La Val

Al é gnü fat i trus de bosch „Chi Pecëis” y „Sot i Crëp”.

laûrs revardëia la manuteziun ordinaria dles sëmenes tl parch natural, sciöche intervënt straordinar él gnü dortoré y ingiarè zirca 200 m dla sëmena nr. 15B da Ćiamplorët ia La Crusc. Frabiché Tl 2011 n’él nia gnü frabiché dër tröp, dantadöt da d’aisciöda n’él nia stè la gran „prescia” di agn passà. Da d’altonn él deperpo gnü metü man deplü ćiases nöies che à en gran pert, giulan al bun tëmp che à tignì fina ai pröms de dezëmber, podü gnì portades a tët. Te na statistica dl ASTAT sura le frabiché abitatîf ti ultimi trëi agn tla provinzia (2008-2010) é nosc comun da ciafè ai pröms posć cun n indesc de 6,35 m³ de cubatöra abitativa por vigni abitant (söla basa dles lizënzes da fabriché relasciades te chësta perioda). En chësc ann él gnü relascè 60 lizënzes da frabiché, en confrunt ales 68 dl ann passè. Al é inće da dì che la diminuziun dles lizënzes é en pert inće 270

gaujada dal fat, che aladô dl regolamënt nü söl frabiché bàstel por intervënć desvalis olache al orô denant ester na lizënza, śëgn ma plü na autorisaziun (de chëstes autorisaziuns dl ombolt n’èl en chësc ann gnü relascè indöt 36). La maiù pert dles lizënzes da frabiché reverda mudaziuns (variantes) de lizënzes bele relasciades denant o le renovamënt de lizënzes tomades (23 lizënzes). Por la costruziun de ćiases nöies él gnü dè fora 6 lizënzes, por ampliamënć, restrotoraziuns y modaziuns a frabicać él gnü relascè 13 lizënzes (5 de chëres por resanamënć energetics) y por l’istalaziun de implanć fotovoltaics 5 lizënzes. Inultima él ćiamò gnü relascè 2 lizënzes por fà laûrs pro condütes dal’ega, 2 lizënzes por laûrs da splanè terać y mëte jö material, 2 lizënzes por la costruziun de tiac/tëć dala lëgna y respetivamënter 1 lizënza por n tablé y por na ćiasota da munt, por mëte na bót dal gas, trà jö na majun, la costruziun de n garage agricul, la costruziun de n mür y por mëte sö na grilia. Cun la costruziun de frabicać nüs

La Val

La majun vedla sö Spëscia dessura é gnüda trata jö.

él danter l’ater gnü metü man tla zona Ćurëia (ćiases de Daniel Frenes y Moritz Deiaco), a Pidro/Lè (ćiasa nöia de Martina Vallazza), tl zënter dl paîsc (ćiasa nöia de Ivan Rubatscher) y tla zona „Plaiac”, olache al é gnü metü man le fabricat dl IPES cun sis abitaziuns y la ćiasa (che taca laprò) de Vijo Videsott. Chësta é la pröma ćiasa che vëgn realisada te nosc paîsc dal IPES (Istitut Provinzial por le Frabiché Sozial), al ê bele de plü agn ch’ara ê programada y chësc ann da d’altonn àl finalmënter podü gnì metü man i laûrs de costruziun. Da d’altonn él inće gnü trat jö na majun vedla de proprieté de Heinrich Rubatscher tla vila da Spëscia dessura, che ê ćiamò fata sö te n stil de costruziun dër vedl y particolar (la stala ê fata a ćiadëna) y che ê te stletes condiziuns; te so post gnarâl fat sö n fabricat/garage agricul. De maius laûrs de ampliamënt y ressanamënt él gnü fat jö en Cestun (ćiasa de Andrè Moling), sö Ćians (ćiasa de Carlo Comploi), tla

zona Plaiac (ćiasa de Alexander y Carlo Comploi), ite a Spëscia dessot (majun de Fritz Miribung), ia n Alćialc (ćiasa de Dolfo Tavella), a Pidro (ćiasa de Vito Miribung) y tla strada Pares (magazinn agricul de Sepl Campei). Da nominé él inće i laûrs de ressanamënt de na ćiasa vedla en perts ia n Ćiampëi, öna na pert é dan da n valgügn agn gnüda venüda a na dita da Roma, che à en chësc ann metü man i laûrs de ressanamënt. La ćiasa n’ê bele da tröć agn nia plü abitada y ê te stletes condiziuns. En referimënt ala realisaziun de infrastrotöres él gnü fat da pert dl’Aziënda Eletrica La Val i laûrs de restrotoraziun dles condütes eletriches da Ćiampló fina sö Ćians, olache les condütes é gnüdes metüdes te tera. Domandes por grunt alisiré Da d’aisciöda à le comun indô, do da trëi agn, daurì le termo por dè jö 271

La Val domandes de assegnaziun de grunt alisiré. L’interès é stè gran, cun bëgn 19 domandes de assegnaziun dades jö, en gran pert da jogn. Cun chëstes domandes messass la zona d’espansiun nöia „Curëia”, resservada en gran pert al frabiché alisiré, bele sëgn ester implida fora daldöt. An vëiga che l’interès da pert di jogn por se fà sö la pröma ćiasa é tres ćiamò gran, inće sce le finanziamënt vëgn tres plü rî cun i prisc che alza. Inće da ciafè imprësć dales banches ne él nia plü tan saurì sciöche dan da n valgügn agn: les banches ó se mët alsigü y ne dà nia ca imprësć plü co inant alć. Les prömes ćiases tla zona nöia „Curëia”, la „via dl voto” mëss gnì spostada

Les prömes ćiases tla zona nöia „Curëia”.

272

En chësc ann él gnü metü man les prömes döes ćiases dla zona d’espanjiun nöia „Curëia”, plü avisa les ćiases de Daniel Frenes y Moritz Deiaco. Chësta zona é gnüda portada ite l’ann 2009 tl plann urbanistich y chilò ne é nia dötes les minunghes stades a öna. A valgügn ti savôl da parentè da costruì sön chësta tëmpla bela vërda y nia ćiamò edificada dan le paîsc. Inće le fat ch’al mëss gnì spostè la „via dl voto” ti desplajô a deplü. Mo ala fin él impò gnü tut la dezijiun da portè inant chësta zona nöia, inće por le fat che la gran pert di proprietars ê a öna da dè ca le grunt, ći che n’é te d’atres zones nia insciö. Al é da dì che le comun à chilò inće tut ite le bëgnstè dl comité aposta pro l’ofize provinzial por la sconanza dla contrada.

La Val La via dl voto ê gnüda fata sön iniziativa de siur Ojöp Pizzinini de Costa de Badia (1896 – 1987), ploan a La Val dal 1942 al 1964. Siur Ojöp dijô che a La Val n’êl degun tru che jô bun da fà les prozesciuns, deache vigni tru da dljia demez, sides söpert co jö pert, ê scialdi ërt. Do che al ê gnü zoruch dala Secunda Vera àl tut la scomenciadia por realisé n tru por les prozesciuns, cun la motivaziun che i compaejans da La Val che ê stà te vera â fat le „voto” da realisé chësc tru, sce ai foss rovà zoruch sagns intun dala vera. Al n’ê inće un o l’ater che contestâ le fat sce chësc „voto” foss bëgn gnü fat danfora o sce al foss ma gnüt fat fora do pormez. Le tru ê bonamënter preodü plü lunch cun na bela ota forainsom, olache al oj indô zoruch cuntra dlijia, mo deache i proprietars ne dê nia le consëns da

passè, àl messü gnì taié adërta jö. Le tru dles prozesciuns fora por i bi prà vërć dan le paîsc é insciö restè plü o manco anfat fina aldedaincö por passa 60 agn, śëgn gnarâl sposté sö sura les ćiases nöies y fat na maiù ota olache al pëia indô jöpert por rové indô jö tl tru vedl. Cutes de comun Deperpo che la cuta ICI é romagnüda anfat à les tarifes por i sorvisc publics subì chëstes variaziuns: la tarifa söl ciomënt à messü gnì aumentada dl 6,4% (da 0,0809 a 0,0861 euro al liter) les atres tarifes à indere podü gnì arbassades: chëra söl’ega paza da 0,85 a 0,8284 euro al m³ (- 2,5%) y chëra söl’ega da bëre da 0,50 a 0,4818 euro al m³ (- 3,6%).

L’ultima prozesciun söla vedla „via dl voto” en la festa de San Senese, cun les monies y i proi iubilars.

273

La Val

La cumpëda dla popolaziun che vëgn fata vigni 10 agn dal Istitut de Statistica é sambëgn n gran laûr por i ofizi demografics dl comun. Ara se trata da organisé les operaziuns de compëda, da chirì les porsones che fej i relevadus, etz. Te nosc comun él stè i dui jogn Verena Rives y Andreas Frenes ch’é jüs fora por les ćiases cun i formulars y à inće daidé, olache al ê debojëgn, da respogne ales domandes. En chësc ann él por le pröm iade stè la poscibilité da scrì fora i formuars online tres internet.

laurada fora dal Istitut Ladin Micurà de Rü. Cun chësta cherta vëgnel scrit sö y insciö conservè i inoms di posć che gonot él ma plü i patruns di lüsc che conësc, inoms che jiss zënza tert o adora a perde. Le laûr é gnü metü man bele dan da prësc 30 agn, canche Milio Terza da La Val ê gnü inćiarié dal Istitut da chirì adöm i toponims. Al é jü da vijinanza a vijinanza y à damanè fora la jënt plü vedla, dantadöt i patruns di lüsc y à spo portè ite i inoms sön mapes. L’Istitut Ladin à spo portè inant le laûr cun la coreziun di toponims y la georeferenziaziun. La cherta é gnüda dada fora te döes verjiuns, öna é la cherta topografica y l’atra é rapresentada dala ortofoto cun scrit lassura i inoms di posć. Al é da dì che la stampa dles chertes é ma na pert dl proiet, i inoms coiüs adöm é gnüs metüs te na banca dać olache al po te vigni momënt gnì injuntè d’atres informaziuns, che podarà por ejëmpl tl dagnì inće gnì metüdes a desposiziun por consultaziuns sön internet. Chësc laûr é de gran valüta deache al impormët da conservè ales generaziuns che vëgn do i tröc toponims vedli. Nosc paîsc é caraterisé da na gran varieté de toponims, che vëgn en gran pert dala descriziun dla contrada o da fać sozedüs, mo inće n valgügn toponims interessanć cun origines nia conesciüdes y ries da splighé. Le comun à cumprè 800 esemplars dles chertes por na spëisa de 12.000,00 €; al n’é gnü partì fora debann öna por familia.

Presentaziun dla cherta di toponims

Internet y televijiun

Ai 20 de mà él gnü presentè la cherta nöia di toponims dl comun da La Val,

Dal mëis de agost vëigon indô finalmënter i canai Mediaset te forma

Personal de comun Le comun à tut sö a mëte man dal mëis de setëmber na cöga a tëmp parzial tla refeziun dla scora elementara, plü avisa Hermine Deiaco de Pramperch. Reuniun cun la popolaziun L’incuntada tradizionala dl’aministraziun de comun cun la popolaziun é inće chësta ota gnüda tignida ala fin dl ann, plü avisa ai 25 de novëmber. I zitadins interessà à podü ascutè sö la relaziun di aministradus sura l’ativité dl comun y i programs por le dagnì y sambëgn inće portè dant domandes y cosses che ti sta a cör. Cumpëda dla popolaziun 2011

274

La Val digitala, do che le comun à messü menè do fina a Roma ch’al gniss instalè y ativé i ripetiturs aposta. Le comun à inće messü se cumprè instës n repetitur che é gnü instalè söl’antëna dla RAS ia en Tru. Por ći che reverda l’internet a banda leria, é la situaziun miorada, mo al é tres ćiamò val’ perts dl teritore comunal olache le signal, che vëgn deraié dales antënes ite a Coz y ia en Tru, ne röia nia sciöch’al alda. Al plü tert por la fin dl ann 2013 él gnü impormetü dala Provinzia ch’al gnarà metü les fires otiches te düć i comuns, spo messàsson finalmënter podëi eliminé daldöt i problems por chësc sorvisc che é aldedaincö indispensabl. Mëss la ütia da La Val ite en Fanes gnì trata jö? Nos düć conesciun la ütia dlungia strada a man ciampa sciöche an röia sön Pice Fanes, al é la ütia da La Val. Dlungia la ütia él la stala da La Val che é gnüda restruturada dan da n valgügn agn dai paurs de nosc paîsc. Sciöche al é gnü ciafè fora da scrić vedli (inrescides fates da Franz Moling) é la ütia, plü avisa la pert vedla dla ütia, dessigü esistënta da deplü cënć agn sce nia deplü. Al é na sentënza dl ann 1434, fora de chëra ch’an capësc che la munt de Pice Fanes podô gnì anuzada alternativamënter n ann dai paurs da La Val y n ann dai maroi. I paurs de Badia deperpo condejô sü tiers sön Gran Fanes. Insciö â i paurs de vigni comun inće süa ütia por le famëi, chi de nosc comun â la ütia da La Val, o sciöche al ti vëgn dit dai maroi, la „Ütia dai Badioć”. Chësc é stè insciö fina la Pröma Vera. Tratan la vera ne podô la munt nia

gnì anuzada, êl pö la front che passà fora por Fanes. Dedô àn man man scomencé da anuzé deboriada la munt, mo al messâ ti gnì paié n fit ala pert che â vigni ann le dërt da jì te munt. Chësc é jü inant insciö fina tl ann 1964, canche al é gnü metü sö la Interessënza por la gestiun dla munt de Fanes. Le valur storich y cultural de chësta ütia é dessigü gran, mo sciöche al pê mëssera śëgn gnì trata jö. Ćiodì pa chël? I porvun da capì sciöche ara é jüda: l’Interessënza â debojëgn de na ütia por le famëi mo deplü proieć ê gnüs sciurà zoruch dal Ofize parcs naturai, fina che le medemo ofize à spo aprovè n proiet che preodô da trà jö la ütia esistënta (da La Val) y nen fà sö na nöia. Le Comun de Mareo à spo tl ann 2005 relascè na lizënza da fabriché por le proiet aprovè dal Ofize parcs y i laûrs por la costruziun dla ütia nöia é defata gnüs metüs man. Mo co pon pa ti scrì dant al’Interessënza da messëi trà jö na ütia che n’é gnanca süa? Ćiodì messàssel pa avisa gnì trat jö la ütia da La Val y nia n’atra? Ne messàssel nia gnì damané le consëns dl Comun da La Val por relascè na te lizënza? L’Interessënza messass pö te vigni caje, alado dla lege urbanistrica, avëi le dërt da se fà sö na ütia por coltivé y manajè la munt, dal momënt ch’ara nen n’à degöna; ara ne se trata gnanca de „radoplè” la ütia esistënta (che é de n ater patrun), sciöche al é gnü scrit te val’ foliet malinformè. Da deplü documënć resultëiel tlermënter che la ütia é dl comun da La Val che à inće fat instës o tres paurs da La Val laûrs de manuteziun y ampliamënt dla medema ütia. La proprieté n’é mefo nia portada ite tl liber fondiar, sciöche porater gnanca por les atres üties di 275

La Val

La ütia da La Val dan le 1946 (a man ciampa), la ütia ampliada y renovada y dessot la situaziun d’aldedaincö: la ütia y la stala da La Val y la ütia nöia dl’Interessënza.

paurs maroi sön Fanes. Sciöche an s’à intenü a La Val che la ütia ê al prigo, à le comun fat recurs al TAR cuntra la lizënza da fabriché, motivan chësc cun le fat che al ne ess nia podü gnì relascé la lizënza al’Interessënza, che ne é nia proprietaria dl grunt. Sciöche an sà, é la munt de proprieté di trëi comuns Mareo (12/24), Badia (7/24) y La Val (5/24). Le recurs é indere gnü refodè cun sentënza dl mëis de forà 2011. Al é inće gnü porvé da modifiché le decret dl parch natural por che la vedla ütia 276

podess restè, mo chësta mudaziun é gnüda refodada dala provinzia. Śëgn él l’Ofize parcs naturai da Balsan che mëna do por trà jö la ütia. L’ultim rampin é ćiamò chël da porvè da mëte la ütia sot a sconanza di bëgns culturai. La speranza é porchël ćiamò via da ester bugn da salvè chësta ütia, al foss dessigü daspavënt sciode sc’ara messass ti la zede por gauja de na interpretaziun dla lege nia da capì o deache al é gnü porvé da fà val’ do le spiné di paurs da La Val.

La Val Vita dla comunité de cöra L’ann 2011 é stè n ann particolar por nosta cöra, n ann che nes à portè tröpes mudaziuns y inće n ann cun momënć de ligrëza. Da öna na pert é stada por tröc la notizia che le ploan siur Iaco nes lasciâ na spordüda, che nosta cöra restâ da śëgn inant zënza ploan. Danter i momënć de ligrëza él dessigü da recordè la bela festa de iubileum tignida ala fin de agost cun na gran partezipaziun da pert de döta la popolaziun. Comié da siur Iaco Do da 14 agn che siur Iaco Ploner é stè ploan te nosta cöra s’un val demez dala Val Badia, dai pröms de setëmber inant él gnü cherdè sciöche ploan dles cöres de S. Andrè y Eores. Do avëi bele laurè te tröc posć fora por nosta diozeja, à siur Iaco ćiamò n iade orü mudé cöra y al ti é gnü assegné le pice paîsc ia dlungia Porsenù. La notizia rodâ bele söl invern fora y à n pü’ sciochè la popolaziun de

nosc paîsc, inće deache an ne se l’aspetâ nia. Siur Iaco ê rové a La Val tl ann 1997 da Gummer jö, al post de siur Heinrich Perathoner che ê gnü cherdè da jì jö Al Plan. Te düć chisc agn àl lascè sües pedies te nosta cöra, pro les funziuns de dlijia y inće defora. Al ti dê na gran importanza ala partezipaziun ativa di fedei pro les funziuns, al’adoranza de nosc lingaz dla uma, al sorvisc da sorvì a mëssa da pert di mituns. Siur Iaco ne sconâ nia da critiché sce val’ ne jô nia bun, al baiâ tler zënza curì pro o abelì la realté. Al n’ê inće un o l’ater che ne ê nia bun da dlotì chisc amonimënć. La comunité à tut comié da siur Iaco en la festa de S. Senese ai 28 de agost, canche al ti é inće gnü fat festa ai iubilars, pro chi ch’al ê inće ël (40 agn da prou, ćiara dessot). La festa à bele metü man la sabeda sëra cun la S. Mëssa ćiantada dal cor di Kyrios, che propi siur Iaco à metü sö canche al ê ploan sön Badia. Pro la gran mëssa dla domënia à siur Iaco instës tla pordica cuntè val’ sura süa vita y rengrazié düć chi che l’à daidé y ti é stà

Les scincundes a siur Iaco da pert dla ploania y dl comun.

277

La Val dlungia te chisc agn a La Val, dantadöt la cöga Maria Pezzei da Runch y la presidënta dl consëi de cöra da denant Annamaria Fiung. Ala fin dla funziun te dlijia ti à i mituns dla scora elementara ćiantè la bela ćiantia „Liebe das Leben”. Propi cun i mituns s’à siur Iaco dè jö dër tröp, cun so laûr de insegnamënt te scora y cun les mësses di scolari che gnô tignides n iade al’edema. Al é spo stè le presidënt dl consëi de cöra Gianni Murer ch’à portè dant de beles parores de giulan a siur Iaco, ti auguran sambëgn döt le bun por so laûr nü. Al ti à spo surandè na bela statua de Sant Ojöp da Oies. Inće l’ombolt à spo orü saludé y rengrazié siur Iaco por so laûr fat te nosc paîsc y ti à surandè sciöche recordanza n cheder de Guido Tavella che rapresentëia la dljiia da La Val. Siur Iaco à spo ćiamò tut l’ocajiun da rengrazié düć söl’ultima plata de cöra, cun chëstes parores: „Giulan: sciöche ploan y inće a inom di iubilars Ves diji a düć n bel giulan, chi che à daidé fà bela la festa dles vocaziuns y de iubileum. I diji giulan al Consëi de Cöra de döta la preparaziun, ala Musiga dl bel conzert, al Cor de Dlijia por la ’Spatzenmesse’ y les ćianties ’Sancta et Immaculata’ y ’Emitte Spiritum’ (döt tòć che me recorda mia mëssa noela). I à albü dër plajëi cun l’ioliminaziun la sabeda y la solenité la domënia. Desmentié n’ói nia düć chi che m’à fat na scinunda o m’à dè scioldi por pié ia danü. Al é stè dër tröc che à tut pert ala festa y gratolè i iubilars. Porchël ti và n fort giulan a düć. La cöga Maria n’à nia ma socodì le ploan, mo ara à inće fat dër tröp por l’andamënt dla cöra. I ti dijun porchël n gran sintì giulan!” 278

Festa ai iubilars La domënia, ai 28 de agost, na bela domënia cun tëmp tler de fin d’isté cun le sorëdl che riô dal cil, é stada n dé de gran festa por le paîsc da La Val. Al n’ê nia ma la festa dl patronn San Senese, mo al ti é inće gnü fat festa de iubileum a bëgn 6 proi y monies dl paîsc, n avenimënt dessigü plü unich co rêr. La festa à bele metü man la sabeda sëra cun la bela ilominaziun y conzert dla Musiga. Sciöche le sorëdl ê jü jö, s’à le bel russìe de chësta sëra tlera cun la scurité trasformè te n grüm de lüms y simboi söles pizes che zircondëia nosc paîsc, söles ćiases y fora por la contrada. La Crusc da Rit é gnüda iluminada, ia dai Crëp da Lunz y inće itessö en Val dala Ćialdira, sot Piz dales Nü àn podü amiré na crusc de füch. Sön tröpes ćiases él gnü fat ilominaziun cun trasparenć, lomins o d’atri simboi, cun la colaboraziun dla popolaziun y dles uniuns dl paîsc. Al é stè na atmosfera dër particolara y na testimonianza sintida de fede. La domënia à la festa metü man cun l’ingrès solenn tla dlijia infornida daite y defora. Le Cor y la Musiga y döta la popolaziun à acompagné i iubilars (al manćiâ la monia Filomena Pezzei che é pro les clarisses) da plaza de comun fina te dlijia. Chilò é i iubilars gnüs tuć ite cun na bela rima dita sö dai scolars che cuntâ val’ sura süa vocaziun y cherdada. La mëssa da festa é gnüda ćiantada dal Cor cun orchestra. Dala pordica à siur Iaco dit che n iubileum ne ó nia ma di fà festa, mo al é inće na ocajiun por dì giulan y por renovè la impormetüda fata. Le presidënt dl Consëi de cöra ti à surandè ai iubilars n bel cheder a inom

La Val

dla ploania. La festa é spo jüda inant cun la prozesciun fora por i bi pra vërć dla via dl voto (l’ultima sön chësc tru, n valgügn dis dedô él gnü metü man da ćiavè por fà sö les prömes ćiases tla

zona „Curëia”). Do mëssa à düć spo ćiamò podü stè adöm sön plaza ascutan la Musiga y ćiarćian val’ bun bocun arjigné ca dales patrunes y ëres da La Val. 279

La Val Chisc é i 6 iubilars che é gnüs festejà en chësc dé: ■ Siur Angel Complojer da Morió é nasciü a La Val tl ann 1920 y é gnü consacré prou ai 29.06.1946. Chësc ann àl podü festejé i 65 agn da prou. Al é stè tröc agn ploan a Corvara, sëgn él en posciun de nosc paîsc olache al dëida ćiamò tröp pro les funziuns de dlijia. ■ Suor Filomena (Paola) Pezzei da

Ćians é nasciüda a La Val tl ann 1940 y à fat la profesciun perpetua ai 26.07.1961. Ara é monia da 50 agn, clarissa tl convënt a Porsenù. ■ La monia suor Maria (Monica) Moling de Cestun é nasciüda a La Val tl ann 1946; avisa söl dé dan da 40 agn (ai 28.08.1971) ara dè jö la profesciun perpetua. Ara fej sorvisc tla tlinica Santa Maria a Balsan. ■ Le ploan siur Iaco Ploner à festejé

I iubilars siur Robert, siur Iaco y siur Angel y dessot les monies Maria Monica Moling de Cestun y Chiara Maria Ellecosta cun la scincunda.

280

La Val i 40 agn da prou. Al é nasciü a La Pli tl ann 1944 y é gnü consacrè ai 29.06.1971. ■ Pater Robert Sottara de Furnacia é nasciü a La Val tl ann 1949 y é gnü consacrè prou ai 28.06.1981; al à festejé le iubileum de 30 agn. Al é

miscionar combonian tl Brasil. Chiara (Maria) Ellecosta de Costa é nasciüda a La Val tl ann 1959, ai 02.07.1986 àra fat la profesciun perpetua. Ara é monia da 25 agn, Sorvidëssa dl Spirit Sant atulamënter en misciun tla Romania.

■ Suor

281

La Val Bëgnodü ai proi nüs Cun le trasferimënt de siur Iaco Ploner resta la Cöra da La Val zënza ploan. La ploania vëgn surantuta, adöm ales cöres de S. Linert, La Ila y Rina, da siur Iaco Willeit che é inće tl medem tëmp degan dla Val Badia. La domënia, ai 4 de setëmber ti él gnü surandè tla dlijia de S. Linert a siur Iaco les tlês dles cater dlijies ch’al arà da ćiarè sura. Inće tröc fedei da La Val à tut pert a chësta S. Mëssa de insediamënt dl degan nü. Le degan en ponsiun, siur Franzl Sottara, s’à metü a desposiziun da gnì a La Val sciöche curat. La domënia do, ai 11 de setëmber, à la comunité tut ite trami dui i proi nüs cun na bela festa. Da plaza de comun ési gnüs acompagnà te dlijia dala Musiga, dal Cor y da döta la popolaziun. Dan mëssa ti à i mituns dit sö na rima y le presidënt dl Consëi de cöra, Gianni Murer, à saludé siur Iaco y siur Franzl. A siur Iaco ti àl impormetü

l’aiüt da pert de tröc volontars ti sorvisc dla dlijia y ti à auguré coraje por le gran laûr che ti aspeta. Siur Franzl àl ringrazié dla desponibilité da gnì jö La Val a daidé fora la pastorala, scenò restass la calonia öta. Siur Franzl röia zoruch tl paîsc olache al à sües raîsc, é pö trami sü geniturs nasciüs a La Val, inće sce ël é chersciü sö a S. Martin: so pere Carlo ê de Furnacia y süa uma Maria Moling de Cestun. Giulan a süa desponibilité da gnì a La Val po la pastorala y les funziuns de dlijia gnì portades inant regolarmënter. Pro les funziuns de dlijia vëgnel daidé da siur Angel y datrai inće da siur Hurton, che é inće en ponsiun y vëgn plü gonot a La Val. Al à bele da tröc agn n lian cun nosc paîsc, é pö inće süa cöga, Alma dl Mone, da La Val. Insciö vara da tignì inant vigni dé ia por l’edema na S. Mëssa, la sabeda sëra la mëssa prefestiva, la domënia sambëgn la Gran Mëssa y inće ćiamò na mëssa da sëra.

La comunité ti à dè le bëgngnü a siur Iaco Willeit y siur Franzl Sottara.

282

La Val Consëi de cöra Le Consëi de cöra lité danü ala fin dl ann passè à metü sciöche presidënt nü Gianni Murer, vizepresidënt é gnü nominé Michael Campei y Barbara Deval fej le laûr da scrivana. Al é inće gnü partì sö danter i mëmbri les competënzes ti seturs desvalis dla pastorala y cooptè dui mëmbri nüs: por le consëi de liturgia él gnü inćiarié Agustin Moling y Maria Rubatscher, cun le laûr cun i jogn y mituns Jessica Alton, por les families Marco Lezuo, Barbara Deval y Michael Campei, por la Caritas Cherubina Ploner y Anna Pezzei, por i sacramënć Chiara Ellecosta, por la formaziun Albina Sottara, por i mass media y publicaziuns Zeno Tolpeit, por i laûrs cun le turism Susanna Mühlmann y por la curtina Pio Comploi. Le consëi à organisé ia por l’ann deplü manifestaziuns. Ai 22 de forà él gnü organisé n referat sura le tema dl ann dè dant dala diozeja, tignì da siur Eugen Runggaldier cun le titul: „I cherdun, porchël baiunse…. cun sëgns y simboi”. Ai 24 de mà él gnü metü a jì adöm cun le KVW n iade por sanć a Maria Wörth söl Wörthersee. Le consëi à sambëgn inće albü tles mans l’organisaziun dles beles festes dër garatades di iubilars y de bëgngnü ai proi nüs (ćiara dessura). Ala fin dl ann, en la nöt de S. Silvester, él gnü tignì en chësc ann por le pröm iade na meditaziun te dlijia por passè al ann nü te na maniera n pü’ atramënter. Siur Franzl à condüt la meditaziun. Na data importanta nia ma por nosta cöra, mo bëgn por döta la valada é stada chëra di 24 de novëmber: en chësc dé él gnü tignì a Badia na reuniun di consëis

de cöra y di proi de döta la valada cun le vicar general Josef Matzneller y le diretur dl ofize pastoral dla diozeja siur Eugen Runggaldier. Chësc dé pon definì sciöche bòt de start por le scomenciamënt dl’unité pastorala te nosta valada, che formarà na unité sóra. Te chësta ocajiun él gnü baié concretamënter sciöche la unité pastorala dess gnì inviada ia. Le pröm vare é stè chël da nominé n grup de coordinaziun metü adöm dai proi dla valada y da n rapresentant por vigni cöra. Le rapresentant de nosta cöra te chësc comité é Zeno Tolpeit. Pro i laûrs portà inant chësc ann él da nominé n valgügn laûrs te calonia pro l’aredamënt dl’abitaziun dl ploan y la sostituziun dla porta pro le garage dla calonia. Al é spo inće gnü lascè dorturé sö na gran paramënta („Rauchmantel”) y dui de pici confaruns di ministranć. Le proiet por la sistemaziun definitiva dl presbitere é gnü portè inant lauran fora deplü propostes che po gnì tutes en conscidraziun y tolon sö contat cun l’ofize provinzial por la sconanza di bëgns culturai. Al é inće preodü da fà n valgügn d’atri pici laûrs pro la dlijia: puzenè i mürs daite, spostè la pera dl bato, valorisé la pitöra de Sant Ojöp Freinademetz y realisé n paravënt jö dal gran üsc. Referendum En ocajiun dla racoiüda dles „bustes” cun i scioldi por la cuta dla dlijia (al é gnü damanè de paié ite, sciöche i agn passà, 40,00 € por familia, plü 20,00 € por vigni mëmber che davagna) él inće gnü metü a jì n pice referendum por damanè la popolaziun da ći ora ch’ai ó 283

La Val tignì la gran mëssa les domënies: dales 9:00 o dales 10:00. La gran maioranza s’à dejidré la mëssa dales 9:00. Insciö é da dezëmber inant la gran mëssa gnüda antizipada ales 9:00, sciöche al ê porater bele plüdadî. An â metü man da tignì la mëssa dales 10:00 dan da n valgügn agn, canche le ploan siur Iaco Ploner â surantut inće la ploania da Rina. Festa di iubilars de matrimone Le Consëi de cöra à organisé ai 9 d’otober la festa di iubilars de matrimone. Te chësta ocajiun él gnü invié i pêrs che s’à maridé a La Val dan da 25, 40 y 50 agn y che vir a La Val. Indöt él stè 13 pêrs che à podü festejé chisc aniversars: 1 de 50 agn (Sepl Ploner y Anna Miribung), 6 de 40 agn y 6 de 25 agn. Tut pert ala festa

Foto de grup di iubilars de matrimone.

284

à 12 pêrs. Al é le pröm iade che la festa di iubilars de matrimone vëgn metüda a jì te chësta forma. L’edema Santa Les zelebraziuns tratan l’edema Santa é danter les plü importantes dl ann litugich, al vëgn recordè la pasciun y ressureziun de nosc Signur che rapresentëia la basa de nosta fede. Chilò oressi recordè en cört sciöche l’edema Santa é gnüda zelebrada te nosta cöra en chësc ann. La Domënia dal Orì, ai 17 de aurì, él gnü fat l’ingrès te dlijia dla popolaziun cun les rames d’orì, cun danfora i mituns cun les granares infornides sö. Chësc ingrès da festa simbolisëia Gejù che vëgn tut ite cun iubilanza tla cité de Ierusalem. Dala

La Val mëssa da festa él gnü, sciöche tradiziun, lit le vagnele da de plü leturs. Chësc é en chësc ann por le pröm iade inće gnü fat dötes les domënies de carsëma. La Jöbia Santa da sëra él gnü zelebré la S. Mëssa cun le lavaje di pîsc ai mituns dla pröma comuniun, dedô él gnü tignì n’ora de oraziun. Le Vëndres Sanć fej pert dl trienum de Pasca y domisdé él gnü tignì la funziun te dlijia cun l’adoraziun dla Crusc y l’oferta misereror por la fan dl monn. I mituns dla crejima à portè dant le vagnele. La nöt de Pasca él spo stè gran mëssa da festa cun benedisciun dl’ega dl bato. En Pasca él sambëgn gnü zelebrè la Gran Mëssa da festa por incundé la ressureziun de Gesù. Le Lönesc de Pasca él stè do mëssa les ores, chësc ann por le pröm iade ma danmisdé. Do vedla tradiziun gnô les ores tignides le Lönesc de Pasca y le Lönesc de Pasca de Mà döt le dé, do grups de vijinanzes. Plü dadî gnô les ores inće tignides en la festa de Cör de Gejù. Sön dejidêr dla popolaziun él bele dan da deplü agn gnü metü man da tign en Lünesc de Pasca de Mà les ores ma plü danmisdé, chësta ota é chësta modaziun inće gnüda surantuta por le Lönesc de Pasca. I grups dles vijinanzes cun i orars de adoraziun y gnüs partis ite insciö: dales 7,00 ales 8,00: Ciablun, Tolpëi, Dlijia vedla, Fùntanela, Miribun, Rü, Taéla, Lunz, Plans y Alcialc; dales 8,00 ales 9,00 Dlijia, Sotdlijia, Dlà dal’Ega, Ciampló, Murin, Gnates, Cestun, Lè y Pidro; dales 9,00 él spo la S. Mëssa y do mëssa, dales 10,00 ales 11,00 les vijinanzes de Costa, Pastrogn, La Munt, Coz, Spëscia, Rumestluns, Ju, Mirió, Al Bagn, Frëines, Cians, Ciampëi, Runch, Biei, Sander y Ciurnadù.

L’ingrès te dlijia cun les granares infornides sö.

La Pröma Comuniun Ai 15 de mà él stè la festa dla Pröma Santa Comuniun. Le tëmp é stè burt, cun plöia döt le danmisdé, che à inće impedì da fà la defilada cun la Musiga da scora fina jö te dlijia, sciöche al ê zënza usanza. Les 6 mitans y i 4 mituns à portè a mëssa n ciüf por abelì la mësa da festa. Al é gnü alzè n bel ergobando de papier da corusc sura altè, che simbolisëia le liam danter cil y tera. Le tema dla festa é stè „I sun lià a Chël Bel Di tres Gejù”. Tres le sacramënt dl’Eucarestia sunse lià a Chël Bel Di, na aleanza de gran ligrëza, danter le Pere dl Cil y nos, insciö à dit siur Iaco. La mëssa é gnüda abelida dales ćianties di mituns, insignà dales maestres Bernardetta y Veronica. Inultima à i mituns instësc rengrazié les maestres, i geniturs, les families, le ploan por chësc bel dé y por les bries dai arjigné ca. Inće le ploan à spo rengrazié les maestres y i geniturs ch’à 285

La Val

Les mitans y i mituns dla Prรถma Comuniun.

Le grup di crejimanฤ .

286

La Val arjigné ca i mituns. I mituns à spo ciafè n crist dai corusc dl ergobando che dess ti recordè vigni dé ch’ai é acumpagnà da Gejù por ester lia a Chël Bel Di. La Crejima Ai 5 de jügn él gnü tignì la festa dla Crejima. Siur degan Franz Sottara à confermè i 29 mituns y mitans dla pröma y secunda mesana. La mëssa é gnüda ćiantada dal Cor de dlijia acompagné por l’ocajiun dal’orchestra de stromënć. I Trëi Resc I Trëi Resc é jüs ai 3 y 4 de jenà fora por les ćiases. En chësc ann él gnü fat grups moscedà cun cater porsones y usc por grup. Ai à indô coiü adöm spënores, tiran ite la bela soma de 10.527,27 €,

cun chëa ch’al gnarà daidé finanzié, adöm ales spënores trates ite te döta la diozeja, proieć de solidarieté, chësc ann en parzicolar tl Brasil, olache al laora inće le miscionar da La Val siur Robert Sottara. Presentaziun dl liber sura siur Videsott Dodesc agn do süa mort él gnü dè fora le secundo liber (un n’êl bele gnü fora dan da cin’ agn) sura la vita y les benedisciuns miracoloses de siur Heinrich Videsott. La domënia, ai 13 de novëmber, à le comité „Amici di Don Enrico” cun la presdiënta Michela Comploi da La Val, invié ala presentaziun dl liber nü. Le comité é gnü metü sö dan da dui agn y tol ite porsones dla Val Badia, de Gherdëna, Sanćiana, Le Sest, Renun y inće da fora dla Provinzia.

Un n grup di Trëi Resc te dlijia en Santa Guania.

287

La Val

Le salf straplëgn de jënt.

L’auturia dl liber dal titul „Don Enrico Videsott – Vita e testimonianze” é la storica Cristina Siccardi da Torino, auturia conesciüda de biografies, danter l’ater inće de papa Jan Paul II, Madre Teresa de Calcuta por nen nominé döes. Chësc liber de 185 plates é na biografia de siur Videsott che é gnüda damanada dai responsabli dla diozeja por les gaujes

L’auturia dl liber Cristina Siccardi.

288

de beatificaziun. Tröpa lerch ciafa les testimonianzes de jënt che é gnüda daidada da sües benedisciuns. Tratan la presentaziun, moderada da Edith Ploner, à l’auturia cuntè val’ sura le tru de realisaziun dl liber y les impresciuns ch’ara à albü tolon sö les testimonianzes, ne ara pö ëra instëssa nia conesciü personalmënter siur Heinrich. Al é spo stè n valgünes porsones che à cuntè dal vi sües testimonianzes. La forza de siur Videsott àn inće sintì en chësc dé, cun le salf dles manifestaziuns da La Val straplëgn de jënt y cun tröpes porsones inće defora da porta che n’à nia plü podü ite, na te gran fola ne s’éss i organisadus nia aspetè. Passa 700 esemplars dl liber é bele gnüs cumprà en le dé dla presentaziun, ala fin dl ann éson rovà a zirca 2100 libri venüs. An vëiga che la recordanza a siur Heinrich Videsott é tres ćiamò via, sterscia y dër sintida. Al basta inće vijité süa fossa che é tresfora plëna de ćiandëres y d’atri simboi de fede. Cun chësta biografia él gnü fat n ater vare

La Val inant por arjunje la beatificaziun, an à la sensaziun che an é söl dër tru, an odarà. En chësc dé anse inće recordè le nu de siur Videsott, siur Josef Kronbichler da Bornech, che ê ploan a Girlan. Al é mort a 65 agn fora de nia dal bòt al cör propi le dé dan la presentaziun. Insciö ne àl podü gnì degügn di cin’ nus che foss zënza gnüs adalerch ala festa de presentaziun dl liber sura so berba.

Ministranć Ai 27 de novëmber, en la pröma domënia dl ann liturgich y la pröma de Advënt, ti él gnü surandè onoranzes a trëi ministranć che à sorvì a mëssa por set agn alalungia, fina che ai é rovà fora dla scora mesana, plü avisa a Tobia Lezuo, Ivan Comploi y Melanie Comploi. D’atres döes sorvidësses à inće lascè, indere denanco rové al

I sorvidus cun siur Franzl, siur Angel y l’acompagnadù Pire, dessot cun i cunfaruns dorturà y cun les onoranzes.

289

La Val travert metü dant dla terza mesana, ti él inće a d’ëres gnü surandè na picia scincunda. En le medemo dé él inće gnü tut sö 10 sorvidus nüs. Siur Franzl ti à dit bel giulan dl sorvisc fat y à dit ch’al é dër na bela cossa por i sorvidus, mo inće por les families, ch’al vëgn fat chësc sorvisc. Al à inće rengrazié Pire Comploi por le sorvisc de assistënt y acompagnadù ch’al fej. Le sorvisc vëgn fat dales mitans y dai mituns cun gran impëgn, al vëgn scrit sö avisa i iadi che vignun va a sorvì, le plü lizitënt é gnü en chësc ann por bëgn 187 iadi y al n’é de plü cun passa 130 iadi. Da pert dl Consëi de cöra él gnü lascè dorturé sö i dui confaruns de San Senese y de Sant Ojöp da Oies che vëgn portà dai ministranć dales prozesciuns.

LES SCORES La scora elementara Tratan l’ann de scora 2010/11 él stè indöt 35 mituns y 35 mitans (indöt 70 scolars) che à frecuentè la scora elementara, 1 de plü co l’ann passè. Les maestres y i maestri é stà Paola Agreiter, Katrin Clement, Monica Comploi (Ćiampëi), Annamaria Fiung (religiun), Bruno Irsara, Veronica Irsara, Rudi Moling, Bernardetta Nagler, Gertrud Rubatscher, Silvia Rubatscher y Veronica Rubatscher. Le laûr da romenè sö é indô gnü fat da Augustin Clement da San Martin y cöga dla refeziun é stada Alma Moling. En cört n valgügn proieć metüs a jì tratan l’annn de scora: tröp interès à descedè la vijita te scora de Willi Costamoling, che ti à cuntè ai scolars val’ sura le „ursus ladinicus” y sciöche al é

Siur Robert é gnü te scora, i dessëgns por abelì l’ambulatore nü, le teater da Nadé y la cuarta tlassa cun Simon te palestra.

290

La Val

Tratan le proiet sura la laûrs de Conturines y la cuinta tlassa te palestra.

rové ala descurida di osc dles laûrs. Al à inće portè te scora n ejemplar dla laûrs y n valgügn tòć de osc che é spo da odëi tl museum nü a San Ćiascian. Adöm a chësc proiet él spo gnü organisé d’isté tratan les vacanzes, adöm ala Lîa da munt, na

jita sö dal ander dles laûrs de Conturines. Cun l’assessur de comun Giovani Frenes él gnü organisé n iade a Al Plan a ti ćiarè al’ega de San Vi. Al é inće indô gnü metü a jì n proiet de solidarieté, coordiné da Annamaria Fiung, olache al é gnü pastelnè 291

La Val de vigni sort de patüc che é spo gnü venü. Le vadagn ti é gnü menè inant al miscionar siur Robert Sottara tl Brasil. Siur Robert é spo gnü personalmënter a ciafè i scolars da d’altonn tratan sües vacanzes a La Val. Les ultimes trëi tlasses é jüdes dala jita de mà sön Schnals a ti ćiarè al museum de Ötzi. Indicaziuns sciöche an à da se comportè sö por munt à i scolars ciafè dal Aiüt Alpin che é gnü te scora, cuntan val’ sura süa uniun y süa ativité. Adöm al Comun y al artist Alfred Tavella à la cuarta tlassa metü a jì le proiet por abelì l’ambulatore nü, realisan de plü de bi chedri. De plü scolars à tut pert al concurs dla Cassa Raiffeisen „My home, mein Zuhause”. Al é spo gnü metü a jì n proiet de ginastica cun Simon Dapoz che é gnü un n dé a fà ginastica cun dötes les tlasses. La festa di lëgns da d’aisciöda é en chësc ann gnüda fata adöm ai assistis de La Spona.

La scolina Tl ann de scolina 2010/11 à frecuenté 38 mituns y mitans la scolina, 5 plü dl ann passè. Ai é stà partis sö te döes seziuns: la seziun dl sorëdl y la seziun di zbergli. Responsables por l’educaziun é stades Cristina Dapoz, Isabel Rubatscher, Rosa Campei, Consolata Nagler, Anita Feichter, Manuela Moling y Elisabeth Rubatscher. Nia dötes ne à laoré döt l’ann tla scolina da La Val. Carmen Campei à cujiné por düć y Erna Ploner à tigni nëta la scolina dé por dé. L’azënt dl ann é gnü metü söl tema „Renforzè y valorisé le lingaz, la cultura y les tradiziuns ladines”. En valgügn mituns y mitans à albü l’ocajiun da conësce spëisa da paur da plüdadî y à inće podü jì te val’ ćiases a

Le grup dla scolina cun les educadësses, n valgügn mituns y mitans pro l’educaziun religiosa, i geniturs che é gnüs a daidé fà i orîs y na buna marëna cun scartè.

292

La Val ćiaré sciöche al vëgn fat zigher, scartè, crafuns mori y crosti. Ai à inće podü odëi na vedla ćiasadafüch y imparè a conësce de vedles massaries, sciöche por ejëmpl la pëgna. Na lâ ti à inće cuntè dla meseria da inlaôta. Ai mituns y ales mitans ti àl inće salpü interessant da fà jüć da plüdadî, sciöche la giataborba, l’ ascogna, scisciuré, pié le fazorel, le tëmpl. Inće söles tradiziuns religioses y les festes de dlijia é les educadësses jüdes ite plü sot. Siur Iaco é gnü te scolina a cuntè sciöche ai passâ le Nadé y l’Advënt canche al ê n te pice möt. I geniturs à daidé pastelné sciöche calender d’Advent na bela cripele. An é jüs ite plü sot söla festa de Pasca y al é gnü i peri a fà i orîs por la Domënia dal Orì. Tl mëis de mà él gnü onorè Santa Maria. I pici dla scolina à podü ascutè sö de vedles liëndes, sciöche Cristl da Ras, le scioz de Santa Berbora, le paur da Corvara y l’orco. Inće le lüch da paur y sües vedles massaries sciöche le cestun, la rëfla, le gratun anse podü imparè a conësce. Ala fin dl ann de scolina él gnü invié i neni y les lâs te scolina, por chi ch’al é gnü ćiantè, balè, fat n pice teater y inće arjigné val’ de bun da mangé en compagnia. Dala jita é le grup dla scolina jü cun la coriera a San Martin por jì a ciafé i berbesc te ćiasa de palsa y dedô a vijité le Ćiastel de Tor. Ia por döt l’ann él gnü metü na gran importanza söl laurè partezipatîf cun i mituns y les mitans, chël ó dì che vëi po inće tó dezijiuns y porté ite sües idees y sü interesc.

VITA DL PAÎSC Te chësta pert oressi recordè manifestaziuns, avenimënć y fać sozedüs tratan l’ann 2011 y reportè n valgönes informaziuns de interès general. Chilò tómel inće ite les ativitês dles assoziaziuns economiches y de strotöres che fej pert dla vita dl paîsc. Le tëmp Le tëmp tratan l’ann 2011 é stè caraterisé da de plü situaziuns estremes: insciö é le mëis de aurì stè le terzo plü ćialt da canche al vëgn scrit sö le tëmp. I mëisc de aurì y mà é stà cis süć, impormò i „Eisheiligen” a mez mà à portè na buna plöia y n arbassamënt dles temperatöres. N ater estrem é spo stè le mëis de messé, che é stè statisticamënter le messé plü frësch ti ultimi 30 agn. Agost é deperpo stè le plü ćialt di ultimi dejenas. Normalmënter é scialdi jügn y messè i mëisc plü ćialć dl isté, chësc ann él stè tlermënter agost. Inće sce ai 19 de setëmber àl fat jö la nëi (te paîsc n’àl fat passa 10 cm) êl bele tröc agn che al n’ ê nia plü tan ćialt te chësc mëis y inće tröc agn che al ne gnô nia na te’ gran novüda de setëmber: statisticamënter é stè le setëmber le plü ćialt di ultimi 24 agn (tla provinzia). Inće de otober él gnü mosoré cun passa 20 degrà temperatöes da record por chësta sajun. De novëmber él stè tresfora bel tëmp, chësc ne se recôrdon nia lere. An po propi dì che le tëmp de chësc ann é stè n pü berloch! 293

La Val Segra dl paîsc Ai 10 de messè él gnü tignì la segra dl paîsc, n’edema plü tert co zënza. La segra é do regola preodüda la pröma domënia de messè, mo en chësc ann éra gnüda spostada deache ara foss tomada avisa adöm cun la festa dl Cör de Gejù. La festa é indô gnüda organisada dai Stödafüch sön plaza de comun. Le tëmp à daidé para y an à podü ascutè la Musiga da La Val y la „Böhmische”. La sabeda sëra él, sciöche bele ti ultimi agn, gnü arvërt le „Kirschta Michl” da pert dla Jonëza da paur. Festa alaleria La festa alaleria tradizionala é gnüda tignida ai 27 y 28 de messè (sabeda sëra y domënia döt le dé). Le tëmp é stè bel, ma da sëra tert él gnü na picera plöia. Dlungia la Musiga da La Val àl sonè y defilé la Mugisa da S. Laurënz. An ê ausà che la festa metô man danmisdé cun na santa mëssa. En chësc ann ne à chësta tradiziun nia podü gnì portada inant, por le desplajëi dles uniuns dla Musiga y di Stödafüch che organisëia la festa, mo inće dla jënt, dantadöt families cun mituns, che aprijà la funziun religiosa te chësc bel post amesa le bosch. Gadersound Ai 16 de messè él gnü organisé dal grup di Jogn la 8. ediziun dl Gadersound. La festa à metü man sot la plöia la sabeda domisdé y é spo jüda inant fina tla nöt tert, cun de plü grups ch’à portè 294

dant musiga reggae, ska y folk. Gran é dagnora le laûr da mëte sö le paiun curì y do la festa da rumenè indô ia döt. Festa de chi da La Val che vir foradecà Do da 10 agn dal’ultima incuntada à le Consëi de formaziun culturala indô invié adalerch chësc ann düć i compaejans che é jüs por na guja o l’atra a vire foradecà. La festa é gnüda tignida al 1 y ai 2 de otober y al é gnü menè fora passa 470 invić, zirca 250 porsones é gnüdes adalerch. De plü uniuns dl paîsc à daidé para por fà garatè la festa, por ti dè la bëgngnü te so paîsc nadè a nüsc compaejans. La sabeda do les 4 domisdé é düć rovà adalerch y ai é gnüs tuć ite cun n aperitîf sön plaza ofrì dai ostis cun la cornisc musicala dl cor di scolars y dla Böhmische da La Val. La festa é spo jüda inant te salf cun le salüt dl ombolt Franz Complojer y la moderaziun dla serada da pert de Edith Ploner. A düć i partezipanć ti él gnü pité na buna cëna arjignada dales patrunes y sorvida dala jonëza y spo él gnü mostrè fotografies de nosa bela natöra da pert de Alfred Erardi. Por la cornisc musicala àl fistidié i cors Raiëta y Armentara y i jogn Ivan y Hannes. La domënia do mëssa él spo gnü dè fora da mangé sön plaza tratan che la Musiga tignî conzert. La Uniun dles ëres à fistidié por arjigné l’aperitîf y i Stödafüch à arjigné la marëna por chi che orô ćiamò stè n pü adöm sön plaza. Al é dessigü dër na bela cossa che n paîsc ne se desmëntia nia de sü compaejans, daimprò o dalunć ch’ai sides y che é dessigü contënć da rové indô n iade

La Val

Al ti vëgn dè le bëgngnü sön plaza ai compaejans.

adöm tl post olache ai à sües raîsc. Al é inće bel che les uniuns dl paîsc laôra adöm te chëstes ocajiuns particolares, chësc ne é dessigü nia val’ de logich y porchël se mirita düć n bel giulan.

25 agn dla crusc de Piz dales Nü Dan da 25 agn s’â n grup de jogn da La Val tut dant da mëte sö na crusc sön Piz dales Nü, öna dles beles pizes che

Foto de grup söla piza cun siur Markus.

295

La Val incornijëia nosc paîsc. Les dificoltês da condüje la crusc söla piza a 2968 m ne é nia stades da nia. Mo l’entusiasm de chësc grup à portè pro a realisé chësta idea. En chësc ann à la Lia da Munt da La Val orü recordè le iubileum, cun na picera festa ai 4 de setëmber. Al é gnü zelebré na mëssa söla piza da pert de siur Markus Moling, che à sües raîsc te nosc paîsc, so pere é Matî Moling de Furnacia. Inće sce le tëmp ne é nia stè ideal s’âl impò abiné n bel grup de apascionà dles munts; do mëssa àn defata indô messü pié jö deache al manaciâ rî tëmp. Economia Inće sce al vëgn baié tres deplü de crisa ti seturs dl’economia desvalis, pon dì che chilò da nos va l’economia ćiamò bun en confrunt a d’atres regiuns dla Talia. Al é ćiamò laûr por düć y dites ch’à messü stlüje por guja dla crisa n’él nia ćiamò stè. Dantadöt tl setur dl turism ciàfon tröpes forzes de laûr dal èster, en gran pert dai paîsc dl ost (chelneres,

ćiamenësses, personal de ćiasadafüch), inće pro les dites da artejan é un o l’ater dependënt da foradecà. Al é inće n valgünes ëres da foradecà che ti fej le guern a jënt atempada. Chësc é sëgn che da öna na pert mëss chëstes forzes de laûr magari gnì paiades demanco, mo inće che dal’atra pert ne él nia personal assà dl post por chisc laûrs. Sce an ess dit dan da diesc agn che al foss stè aldedaincö tla gran pert dles ostaries chelneres da foradecà, ne l’ess bëgn feter degügn cherdüda. Cun le passè di agn se integrëia les porsones da foradecà tres damì chilò da nos, al n’é inće de chëres che mët sö familia cun jënt dl post. Inće i lüsc da paur vëgn ćiamò düć laorà, al é bel da odëi ch’al é inće tröc paurs jogn ch’à ligrëza cun le laûr da paur. La maiù pert à ćiamò n secundo laûr tl setur dl arejanant, tröć laôra d’invern pro i lifć. Te nosc paîsc él indöt 30 paurs che dà jö le lat ala lataria Senni da Bornech. Tl ann 2011 él gnü dè jö dai paurs da La Val indöt 2.001.495 kg de lat, che corespogn a n valur mesan de 5.483 kg al dé.

La plaza olache al vëgn dé jö le lat vigni dé dadoman tl zënter dl paîsc.

296

La Val Fora de n stüde a tëmp lunch fat chësc ann da d’altonn dal Istitut de inrescida söl’economia pro la Ćiamena dl comerz da Balsan (WIFO) revardënta l’analisa economica-soziala y demografica di 116 comuns dla Provinzia, à nosc comun stlüt jö bun. Pro chësc stüde él gnü tut en conscidraziun 9 critêrs, chisc é i valurs assegnà a nosc comun (tles parenteses en cursîf i valurs mesans dla provinzia): - gré d’istruziun (porsones sura 14 agn cun na scora alta): 21,1% (29,4%); - porcentuala di pendolars (lauranć dependënć pendolars, raporté al numer total di lauranć dependënć, agn 20072009): 61,5% (49,7%); - frabiché abitatif (cubatöra realisata por abitant dal ann 2000 al 2009): 4,7 m³ (3,0 m³); - porcentuala de spersa di insediamënć ti raiuns insedià permanënć (ann 2007): 31,6% (29,0%); - abitaziuns nia ocupades demestrù (en raport al numer total dles abitaziuns, ann 2001): 16,7% (12,2%); - numer de posć de laûr dependënt pro abitanć bugn da laurè (da 15 a 64 agnann 2001): 0,3 (0,6) - valur injuntè („Wertschöpfung”) mesan pro laurant (indesc 100, ann 2008): 94,5 (100); - porcentuala de dejocupà (raport cun la popolaziun da 15 a 64 agn, ann 2001): 1% (2%); - capazité de leć tl setur turistich (numer de leć pro 1000 abitanć, agn 20072009): 596 (438). Cun chisc valurs é le comun da La Val, en referimënt ala strotöra sozio-economica gnü tlassifiché tla secunda tlassa plü alta (sön indöt cin’ tlasses). Sce an ó confrontè cun i atri comuns dla valada: Corvara y

Badia röia ite tla pröma tlassa, S. Martin tla terza y Mareo tla cuarta. Colegan ala strotöra sozio-economica le svilup dla popolaziun (dal 2002 al 2009) él spo gnü partì ite i comuns te 7 grups. Chilò toma ite nosc comun, sciöche inće i comuns de Corvara y Mareo, tl cuinto grup, che corespogn a „comuns cun n svilup dla popolaziun mesan y n a strutöra soziosanitara mesana”. Badia é deperpo tla pröma tlassa y S. Martin toma ite tl sesto grup. Prisc dles abitaziuns y di grunć Te na statistica publicada dal ASTAT él gnü analisé i prisc dles abitaziuns y di grunć da frabiché te düć i comuns dla Provinzia, söla basa di contrać stlüć jö dan dai notars en referimënt al ann 2010. Por nosc comun resultëiel n valur de marćé por les abitaziuns che va da n minim de 1.850 a n mascim de 2.200 € al m². Por valutè le prisc di grunć él gnü tut en conscidraziun i valurs por la determinaziun dl’indenité d’espropriaziun, stabilis por l’ann 2010 dal ofize provinzial competënt. A La Val costa 1 m² de grunt tl zënter da 220 a 330 €, dales perts fora da 125 a 220 € y tles zones produtives da n minim de 105 a n mascim de 165 €. La botëga di ciüfs à indô stlüt Ala fin dl ann à la botëga dai ciüfs tla zona artejanala da Pidrô, che ê gnüda daurida dan da n valgügn agn, indô stlüt. Tl medem post gnaral bunamënter daurì n’atra botëga. 297

La Val Ostaries davertes döt l’ann En chësc ann él finalmënter stè meso da arjunje ch’al sides tl zënter dl paîsc inće fora dla sajun turistica vigni dé almanco öna na ostaria che tëgnes davert. Chësta é na bela cossa y n sëgn ch’ara va inće da colaborè sce an ó, ch’an ne mëss nia ma tres ćiarè al vadagn mo ch’al é inće important da ti pité n sorvisc ala jënt, dantadöt dl post. An spera che chësc vëgnes inće mantignì ti proscimi agn! Assoziaziun turistica L’ann 2011 é stè por i operadus dl setur turistich indô n bun ann, inće sce les presënzes é jüdes zoruch de püch en confrunt al ann passè, rovan a 78.437 (- 0,57%). Le numer di ghesć rovà a La Val é deperpo jü sopert por le setim ann indolater, rovan a 13.239 (+ 2,96%). Chësc ó dì che la dorada mesana dles vacanzes vëgn tres plü cörta. I stać cun de plü presënzes é la Talia cun 37.770 pernotamënć, la Germania cun 26.659 la Polonia cun 2.699, l’Olanda cun 2.185, l’Austria cun 1.361 y la Republica Ceca cun 1.232. La gran pert di ghesć talians é gnüs dala Lombardia cun 8.494 presënzes, le Venet cun 7.342 y dala Toscana cun 5.294 y dal’Emilia Romagna cun 4.768. Chëstes é les presënzes dl 2011 mëis por mëis: jenà 12.256, forà 12.119, merz 9.934, aurì 130, mà 489, jügn 3.494, messè 12.297, agost 17.154, setëmber 4.751, otober 367, novëmber 68 y dezëmber 5.378. Na mudaziun él stè en chësc pro le presidënt dl’Assoziaziun turistica: 298

sciöche ai s’â metü a öna dan da dui agn, à en chësc ann da d’altonn (amesa la legislatöra) Arthur Frenes dl Hotel Posta da Pidrô surantut la presidënza impede Markus Rubatscher, che ê stè presidënt te chisc pröms dui agn. Dantadöt por i ghesć mët l’Assoziaziun turistica a jì ia por l’ann deplü manifestaziuns. Na tradiziun é oramai bele gnüda la segra da paur ai pröms de agost, na roda fora por les beles viles de nosc paîsc olache al vëgn portè dant por l’ocajiun usanzes da plüdadî y pité spezialitês de spëisa dl post. Cun la partezipaziun y l’aiüt de de plü uniuns scioche la Jöneza da Paur, la Uniun di Paurs y dles Patrunes, la Musiga y l’Aiüt Alpin éra inće chësc ann indo jüda da fa garatè na bela festa. N’atra festa él en chëss ann gnü metü a jì por le pröm iade, inće cun la colaboraziun de d’atres uniuns dl paîsc, y ara à albü n bun suzès, plü avisa la festa sön Armentara ai 4 de setëmber cun l’inom „Sonns y saûs de Armentara”. Te de plü posć söla bela munt ai pîsc dl maestus Sas dla Crusc él gnü pité spezialitês gatronomiches y intrategnimënt musical. La jënt ne s’à nia lascè sprigoré dal tëmp che ne ê nia propi ideal en chësc dé y é gnüda a se gode la bela natöra y les beles melodies, ćiarćian n bun taî de spezialitês ladines. Le sorvisc de schibus vëgn tres plü damanè dai ghesc y vëgn bele da de plü agn organisé dal’Assoziaiun turistica; por la sajun da d’inver 2011/2012 é le sorvisc por le pröm iade gnü metü a jì, en acordanza cun la provinzia, cun les corieres de linea che va da La Val fina sö Sompunt, olache al pëia ia le lift Sponata. Le numer di leć tl Comun da La Val

La Val é ala fin dl ann de 792, partis sö te indöt 56 eserzizi: 3 hoti, 3 ostaries, 3 ponsiuns, 4 garnis/residence, 6 afitaćiamenes, 36 afita-apartamënć y öna na ćiasa por vacanzes.

Salf laûr protezionè a Pidrô L’ann 2011 é stè n ann cun degünes mudaziuns por ći che reverda le numer di assistis y di assistënć che laôra tl Salf de laûr protezionè a Pidrô. Al é restè le numer de 13 assistis y 4 assistënć plü le manajadù. Inće tles abitaziuns, che é tla pröma alzada dla strotöra, é le numer di assistis restè le medemo dl ann passè cun 6 assistis y 2 assistëntes. Le manajadù Konrad Comploi se à fistidié de ćiarè sura y de manajè sides i salfs de laûr co inće les abitaziuns. L’ann 2011 é stè inće n ann iubilar olache le Salf de laûr à podü festejé i 25 agn de süa ativité. Te chësta ocajiun él gnü organisé ai 7 de otober tla ćiasa Jan Batista Runcher a Badia n bal da festa olache al à sonè Franz Posch cun so grup. Por fà garatè chësta manifestaziun à le personal dla Spona albü bele danfora cotan de laûr. En chësta ocajiun él gnü nominé Arnold Willeit y Elisa Crepaz rè y reîna dl bal, por chisc dui assistis é stada chësta dessigü na gran emoziun. Chësc bal é gnü dër aprijé dala tröpa jënt che à tut pert. Tratan chësc ann él gnü organisé da pert dla Spona n referat cun le dotur Marco Pizzinini che à baié porsura les indormies aldedaincö. D’atres manifestaziuns organisades te ćiasa é stades cun l’teater da La Pli, l’aorela

I pra d’Armentara é na gran atraziun por i ghesć, en chësc ann él gnü daurì la ütia nöia „Ranch” y metü a jì na festa sön chësta bela munt.

cörta en la jöbia grassa, na meditaziun de carsëma, na griliada cun la jënt atempada da La Pli de Fodom, n proiet da depënje y da balè cun Mariana Acuña y tröpes d’atres manifestaziuns. Inće l’marćé da Nadè, organisé adöm ala ULVB y al Istitut Ladin „Micurà de Rü„, ne à nia manćé en la pröma domënia d’Advënt. Tröć é stà i grups de crejimanć o de scolars che é gnüs tratan chësc ann a ciafè i assistis y a ti ćiarè ala strotöra. Particolar é stè l’invit dla cuinta tlassa dla scora elemetara de Badia che à invié i assistis a fà para n dé de scora cun n program arjigné ca sön mosöra por ëi. Le grup de La Spona é gnü invié fora por l’ann n valgügn iadi a marëna, a chëres porsones ti val’ n giulan de cör. Ai 28 de aurì él gnü presentè a San Martin le sit intenet nü. Por chi che ó avëi da śëgn inant informaziuns plö monüdes dla strotöra, po jì sot al sit www.laspona. it. Chësc sit é gnü sponsorisé dala Cassa Raiffeisen. Ai 19 de mà él gnü organisé 299

La Val a La Val, da pert di verdabosć, na festa di lëgns olache i assistis dla Spona à podü fà para adöm ai mituns da scora. Le grup dla Spona à tut pert ai evënć de

sport oramai tradizionai sciöche la gara dles liöses a Terenten y la festa dl sport a Kaltern. De messè à podü jì n grup de assistis a se gode n’edema de vacanza

Le grup de La Spona adöm ai surastanć, Arnold y Elisa - rè y reîna dl bal, Markus y Edo a scora, Ivo a ćiaval, Paul à davagné la medaia y Madeleine cumplësc vint agn.

300

La Val al mer acompagnà da trëi assistënć. De setëmber él rovè adalerch le presidënt y le secreter nü cun le diretur dla Comunité de Val a ti ciarè a nosta istituziun, che é gnüda dër aprijada. Tröpes é stades en chësc ann indô les praticantes che à chirì fora chësta strotöra por fà n practicum. Inće tl’abitaziun vëgnel metü a jì de vigni sort de iniziatives por le domisdé. D’ainsciöda é i assistis dl’abitaziun jüs a San Martin a ćiarè al musical „Cuntra Löm„, che ti à dër plajü. I jogn dl’abitaziun à inće tut pert ala S. Mëssa sö Oies, tignida tratan l’edema di jogn. N valgügn jogn dla valada s’à tut la bria da gnì a i tó y da i menè indô derevers. Chësc ti à fat gran plajëi, al ti sa bel da stè adöm y da fà para cun i atri, insciö se sënti tres plü azetà y ëi devënta plü sigüsc de sè instësc. Da d’altonn à i assistis tut pert al’incuntada cun le vësco Ivo Muser sö Oies. N iade al ann él da jì a Bornech a mangé cineje, al é bel da odëi d’atres usanzes y cultures. Le plü bel ti sal da jì d’invern dui iadi al mëis sö „La Munt„ a balè. Insciö ài la poscibilité da imparè a conësce porsones nöies, da se devertì y balè zënza lascè do. I assistis dl’abitaziun à indô podü fà confeć por na crejima y por na noza. Inće por l’marćé da Nadè ài contribuì cun de plü produć nüs. N giulan particolar ti va a dötes chëres porsones che se recorda y che se tol tëmp por i assistis de La Spona. Medefüch sön Armentara Ai 9 de agost, püch dan les 11,00 de nöt, él saltè fora n medefüch pro la vedla ütia de Andrè Moling (Ranch-Hütte) sön Armentara. Les flames é gnüdes odüdes

I Stödafüch destüda la ütia döta en flames.

da Aiarëi ca y spo inće da n iagher che passâ. Canche i Stödafüch é rovà söl post ê döta la ütia en flames, mo defata esi stà bugn da abiné la situaziun sot a control. Dantadöt é i Stödafüch stà bugn da evité che le füch jiss inant söla ütia nöia che é a püć metri y che é impormò gnüda fata sö. L’intervënt di Stödafüch à inće evité che les flames impiass le bosch dlungia. Al intervënt àl inće tut pert i Stödafüch da S. Martin y de Badia. Le füch é bunamënter pié ia dal bordigun de na grilia nia destudada sciöch’al alda. Roa tla strada Pares Ai 14 de messè de nöt él stè n gran temporal che à gaujè na smöia de paltan tla strada Pares. I tombins dal’ega dla plöia sön plaza de dlijia ne à nia pordejü do da dlotì les gran cuantitês d’ega tomades dal cil. Le rü d’ega é insciö jü inant do strada jö inanter les ćiases de Giuvani y Otto Rubatscher, meton 301

La Val a jì na smöia de paltan che à implì sö la strada Pares. Le material à blochè la strada y l’ega da paltan é rovada tla ćiasa d’abitaziun de Giuvani Pezzei danejan döes alzades. I Stödafüch é gnüs cherdà dala sirena y à rumenè sö la strada y daidé ciucé sö l’ega tl’abitaziun. Novitês pro la posta Da d’aisciöda incà mëss le postin da La Val, sciöche inće sü colegs dla bassa Val Badia, jì vigni dé dadoman a S. Laurënz a se do la posta. Fina śëgn gnôra condüta adalerch fina tl ofize da La Val. Öna dles conseguënzes é chëra, che la posta röia insciö plü tert tles ćiases. Chësc ne vëiga tröc nia de bun edl, dantadöt i folieć da vigni dé ciafass tröc ion bele söl pröm danmisdé. N’atra novité é che la sabeda vëgnel ma plü condüt fora i folieć da vigni dé, döta l’atra posta mëss aspetè al lönesc. Al é spo inće da dì che dal’atra pert mëss vigni lëtra che vëgn dada sö a La Val (inće sce ara röia ma te paîsc!) naôta gnì condüta fina Verona, olache al é l’ofize zentral de smistamënt, y spo röiera indô zoruch tl zënter de partiziun da S. Laurënz. Che n te’ iade po inće datrai doré plü dî pon bëgn se imaginé. L’assoziaziun AGAPE porta aiüt tl’Africa L’Assoziaiun AGAPE é gnüda metüda sö dan da n valgügn agn sön scomenćiadia de Claudia Tolpeit da La Val. L’assoziaziun che à le fin da portè inant proieć umanitars por daidé la popolaziun africana é ti 302

ultimi agn chersciüda y ara organisëìa manifestaziuns desvalies por abiné adöm spënores, mo inće por sensibilisé la jënt ai problems dl terzo monn. Da d’aisciöda él gnü metü a jì a Pidrô, tla ćiasa dla presidënta Claudia Tolpeit, na lizita de laûrs d’ert, cun operes de de plü artisć de nosta valada. Ala fin de messè él spo gnü organisé n cozert dl cor „Schola in dulci jubilo” sö Dlijia vedla. Chësc post dër sugestif é stè ideal por le conzert de musiga gregoriana y ti à dè na atmosfera dër particolara. Les entrades de chëstes manifestaziuns gnarà destinades al finanziamënt di laûrs de costruziun de na scora tl Togo. VITA Y ATIVITÉ DLES UNIUNS I Stödafüch Por fortüna é nosc paîsc inće en chësc ann gnü stravardè da de gran desgrazies olache i Stödafüch à messü intergnì. Mo porchël ne à i intervënć impone manćé, indöt 29 iadi é i Stödafüch gnüs cherdà, de chisc cater iadi cun la sirena. Un di maius intervënć é stè ai 9 de agost de nöt sön Armentara, olache al ê rumpì fora n medefüch pro la ütia de André Moling. Ai 14 de messè, püch do mesanöt, é i Stödafüch gnüs cherdà cun la sirena do n temporal che â gaujè na smöia de paltan tla strada Pares. Deplü iadi é i Stödafüch spo gnüs cherdà por lëgns tomà sön strada o sön lignes dal strom, por despifé rôs o tombins o por tó demez ospas. Aldefora di intervënć é l’ativité stada dër ampla. Por ester arjignà en caje de bojëgn él gnü fat ia por l’ann indöt 39 eserzitaziuns. Tolon en conscidraziun

La Val

Le grup che é jü sön Val dala Ćialdira a fà iluminaziun.

döta l’ativité dl’uniun él gnü fat en chësc ann dai Stödafüch plü de 5.600 ores de laûr volontar. Inće le grup di jogn assistì da Diego Tschaffert y Stefan Colz à desfiré ia por l’ann de vigni sort de ativitês, fajon passa 1.000 ores de laûr. Le punt plü important é vigni ann la partezipaziun al campionat provinzial, ch’é en chësc ann gnü tignì a Teis: chilò é le grup da La Val indô stè da ciafè pro i pröms, arjunjon le terzo post pro la gara por la medaia de brom. Cun chësc plazamënt se à le grup da La Val cualifiché por podëi tó pert al „Südtirol Cup”, na sort de campionat de trëi gares por grups di jogn, che é gnü metü a jì le pröm iade en chësc ann. Tla pröma gara a Kaltern é le grup da La Val finamai rové al pröm post, pro la secunda proa a Bornech é i jogn da La Val rovà al 9. post y tl’ultima proa sö Sterzing s’ài plazè al 4. post; tla classifica finala él insciö saltè fora le bun 4. post. Ai 19 de forà à i Stödafüch da La Val organisé söla pista da Aôi la gara dla liösa de döt le raiun dla Bassa Val de Puster. Al à tut pert 136 concorënć, le miù tëmpe é gnü realisé da Robert Dorfmann

da Sefansdorf che à inće davagné cun so grup la tlassifica a scuadres; la scuadra da La Val é rovada cuarta cun i tëmps de Robert Tavella, Diego Tschaffert y le comandant Carlo Nagler. I Stödafüch à inće tut pert ala ilominaziun dl paîsc che é gnüda fata dala festa di iubilars ai 28 de agost, decoran cun papiers da corusc les finestres dl magazinn y organisan n grup che é jü sön Val dala Ćialdira a mëte sö na gran crusc de füch (135 m x 70 m). Ala fin dl ann é i Stödafüch indô jüs fora por le ćiases cun i calëndri y à perié do spënores por daidé finanzié süa ativité. An à indô podü odëi la gran generosité dla popolaziun, che é inće n sëgn che le laûr fat dai stödafüch vëgn aprijé. Ia por l’ann él gnü pormez bëgn 6 mëmbri atifs fora dl grup di jogn (Rafael Moling, Christian, Klaus y Claudio Pescollderung, Sepl Pezzei y Pire Terza) y 4 mëmbri s’un é jü demez dal grup. Insciö à la uniun ala fin dl ann indöt 45 mëmbri atifs plü 12 mëmbri fora de sorvisc, n mëmber d’onur y n grup de 8 stödafüch jogn. Cun gran dolur à la 303

La Val

I mëmbri onorà cun la medaia d’arjënt (Oswald, Nese y Carlo) y cun la medaia de brom (Albin, Daniel, Franz y Felix), le grup di jogn cun i assistënć Diego y Stefan, y le magazinn cun i auti.

Uniun di stödafüch messü tó comié dal jonn cumpagn Alexander Ellecosta, ch’à messü lascè süa vita do n bur inzidënt 304

sön strada. Al ê da 5 agn mëmber atîf y ê dër aprijé sciöche cumpagn da orëi bun y dala buna löna.

La Val Bëgn 7 mëmbri à en chësc ann podü pié do onoranzes, plü avisa: Daniel Vallazza, Albin Miribung, Felix Dapoz y Franz Pezzei la medaia de brom por 15 agn de ativité y le comandant Carlo Nagler, Oswald Ploner y Nese Pezzei chëra d’arjënt por i 25 agn pro i stödafüch. Aiüt Alpin Tratan la reuniun generala tignida de jenà él gnü lité danü le capostaziun y le comitê. Sciöche surastant él gnü reconfermè Günther Dapoz, che cür dal 1993 incà chësta inćiaria. Vizecapostaziun é Klaus Dapoz y dl comitê fêjel pert Marco Gruber, Denis Moling, Pire Ploner y Rainer Tschaffert. Ia por l’ann él gnü pormez dui mëmbri nüs, Gianni Murer y Werner Ploner, insciö cumpëda la Uniun ala fin dl ann 19 mëmbri. Deplü mëmbri à fat ia por l’ann cursc por se spezialisé: l’elisocoridù Rainer Tschaffert mëss fà dui iadi al ann n ajornamët por podëi fà sorvisc sön le joler dl Aiüt Alpin Dolomites. Günther Dapoz, Richard y Christian Pezzei à stlüt jö cun n ejam la formaziun progredida de tecnich de aiüt alpin. Da alzè fora inće les bries dl mede dai tiers Armando Mulciri che s’à tut le tëmp da fà passa 30 dis de cursc por insigné jö so ćian Teo da chirì porsones rovades te na lovina o jënt jüda a perde. Na novité de chësc ann é stades les desmostraziuns de chirida sön lovina gnüdes fates por i scolars dla scora elementara y por le grup jonil dla Crusc Blanćia. Te chësta ocajiun ti él gnü

Proa de salvamënt cun barela.

splighé sciöche al é da se comportè tla nëi y sciöche al vëgn adorè le stromënt da chirì porsones jüdes en lovina (LVS). Dlungia les proes sön lovines y tl crëp él en chësc ann inće gnü fat eserzitaziuns da chirì porsones jüdes a perde, se anuzan de aparać GPS. Intervënć n’ él en chësc ann nia stè tröc y chisc por fortüna lisiers. De forà él gnü daidé fà la cumpëda di scialpinisć y de chi che va cun les ciaspes, na scomenciadia a livel provinzial. Le grup à inće fat pert ala scomenciadia nazionala „sigüsc sön le tru”, olache al é gnü adalerch n gran grup de escuscionisć da Balsan, che é gnüs acompagnà a fà na roda y al ti é gnü fat na desmostraziun de socurs ti crëps. La Musiga Tl ann 2011 à la Musiga soné 19 iadi ia por l’ann te desvalies ocajiuns, proes él gnü fat indöt 52. Le pröm apuntamënt 305

La Val

I jogn gnüs pormez (Tobia, David, Maximilian, Matthias, Sara, Nadine y Melanie), Matthias é gnü onorè por 15 agn de ativité y la show da marcè dla Musiga da La Val.

important é stè le conzert d’aisciöda tradizional tignì en la festa dla uma ai 7 de mà. En chësta ocajiun él inće gnü onorè le mëmber Matthias Moling por i 15 agn de ativité. La Musiga à daié abelì cun sü conzerć la festa di iubilars y de comié da siur Iaco Ploner y de bëgngnü ai proi nüs. Signur Iaco à scrit les beles parores dl „marsc” che la Musiga à componü por la festa de 75 agn. A chësta maniera se recorda la 306

Musiga cun n pü’ de incherscimun de nosc ploan, mo ara é inće brauia da avëi na ćiantia ma süa scrita da nosc ploan. Dala festa dles musighes a S. Martin à la Musiga da La Val lascè odëi na picia show da marcè söla plaza dl sport, imparada ite ia por l’ann. Dala gara dles musighes dla Val Badia gnüda tignida a Al Plan à la Musiga arjunt le pröm post tla combinada inanter liösa y schi. Sce an ti ćiara al movimënt dla uniun,

La Val pon dì che la musiga ne à nia bria da se cruzié por le dagnì. En chësc ann él gnü pormez bëgn 8 jones/jogn, plü avisa: Melanie Comploi (tlarinet), Nadine Rubatscher (tlarinet), Sara Campei (fablo), Maximilian Tolpeit (cor), David Complojer (cor), Tobia Lezuo (cor), Matthias Tolpeit (trumba) y Mara Miribung (margatendra). Dui musiconć à deperpo lascè, Roman Costabiei y Andrea Pisching che é stè por 3 agn dirighënt dla Musiga. Cun la fin dl ann 2011 ti èl gnü surandè la bachëta al jonn Stephan Ploner da San Martin. Uniun dl Sport Chësc é stè n ann n pü’ particolar por l’Uniun dl Sport cun de plü momënć plajors. Dantadöt la concuista dla copa provinzia de terza categoria ai pröms de jügn é stada na gran sodesfaziun nia ma por i śogadus dl palê mo por döta la

Uniun. La gran finala plëna de emoziuns é gnüda śogada sö Sterzing cuntra le Plaus. La formaziun alenada da Marco Scalzini da Bornech ê do dal pröm tëmp zoruch de dui goi y é stada buna da recuperè cun i goi de Werner Ploner y de Alex Elzenbaumer tl ultim menüt. Al é insciö gnü śoghé i tëmps suplementars, olache al ti é garatè, indô al ultim menüt, a Franzi Verginer le gol storich che à orü dì la devënta dla copa. Trëi dis do chësta gran partida à la scuadra spo messü śoghé cuntra le Wiesen la partida dezisiva por la promoziun te secunda categoria: chilò s’à fat sintì la stanchëza tles iames di śogadus da La Val do les fadies dla finala y la partida é gnüda pordüda por 3 a 0. N ater avenimënt plajor é stè le iubileum de 40 agn dala fondaziun dla Uniun. Chësc é gnü recordè cun na picera festa tla zona dl sport ai 27 de agost. En chësta ocajiun él stè söl program na partida dl palê di mituns cuntra les umes y da sëra na partida danter ex-

I mëmbri onorà dala festa de 40 agn: Tino, Rinaldo, Pio, Sepl, Sara y Christian.

307

La Val

I partezipanć al „camp” 2011.

śogadus da La Val, over 30 cuntra over 40. Te chësta ocajiun él inće gnü surandè onoranzes a deplü mëmbri dl comité. Sara Schuen à ciafè l’onoranza por 15 agn tl comitê y Christian Videsott por 16 agn. Na onoranza da pert dl „Verband der Sportvereine Südtirols” à spo podü pié do cater mëmbri che é stà por plü de 20 agn tl comitê, plü avisa: Tino Alton (mëmber fondadù, 24 agn tl comitê, de chisc 16 agn sciöche presidënt), Rinaldo Ploner (33 agn tl comitê), Pio Ploner (24 agn tl comitê, de chisc 9 agn sciöche presidënt) y Sepl Comploi (22 agn tl comitê, de chisc 9 agn sciöche presidënt). Le maiù pëis tl’ativité dl’uniun à la seziun dal palê. La scuadra di gragn à indô tut pert al campinat de 3. categoria 2010/2011 cun l’alenadù Marco Scalzini, rovan al 4. post final. Chisc é i plazamënć finai arjunć dales atres scuadres: la scuadra di mituns „U10”, alenada da Thomas Deiaco y Pio Ploner é rovada al 4. post tl rode dla „Leistungsklasse C” de Puster, la scuadra di „Esordienti” 308

alenada da Oswald Prada é rovada al 9. post. Deplü śogadus da La Val à inće tut pert ai campionać pro scuadres adöm cun d’atres uniuns: i „Juniores” dl Mareo, i „Allievi” y i „U15” dla scuadra Val Badia. Ala fin d’agost él gnü organisé por le cuarto iade le „Viola Football Camp”, cun la partezipaziun de 54 mituns da döta la valada. Al é inće gnü organisé le tornê de nöt, rové ala 13a ediziun; al à tut pert 13 scuadres. Por le pröm iade à na scuadra da La Val davagné le tornê, plü avisa la scuadra „Italburkina-Faso”. Inće la seziun dla liösa à albü n ann cun de bugn resultać. Bele da de plü agn garejëiel pro la scuadra da La Val de liösa alta inće n valgügn atleć d’Antermöia. Pro i campionać provinziai ne é chësc ann Diego Tschaffert nia stè bun da defëne le titul concuisté l’ann passè, mo la scuadra à impò arjunt trëi secundi posć cun Iris Erlacher, Tone Alton y Carlo Miribung; sciöche scuadra éra rovada al cuarto post. Tl „Südtirol Cup” à Diego deperpo davagné dötes trëi

La Val

La gran ligrëza do avëi concuisté la copa provinzia de 3. categoria y la scuadra dla liösa.

les gares rovan insciö al pröm post tla tlassifica finala, olache al é inće indô da ciafè i atri trëi alteć Iris, Tone y Carlo al secundo post te sües categories, avisa sciöche pro i campionać provinziai. Le scuadra é rovada al terzo post final. Pro i campionać d’Europa é Iris Erlacher rovada pröma, Diego Tschaffert terzo y Armin Forer cuinto. Diego à ala fin inće tut pert ala gara de campionat provinzial de liösa bassa, tignida söla „pista de

ćiasa” a Lungiarü, olache al à concuisté le buniscimo 7. post, se lascian iadedô de plü atleć dla nazionala. En chësc ann él gnü organisé le pröm trofê ladin de liösa alta; la gara é gnüda tignida söla pista „Do Juvel” da pert dl’Uniun Sport Lungiarü y la scuadra da La Val é rovada pröma, propi dan dala scuadra de ćiasa. La domënia grassa él gnü tignì la 14. ediziun dla gara dles Uniuns. En chësc ann él por le pröm iade metü a jì 309

La Val na gara combinada inanter lüsa y schi alpinism. Davagné à i Stödafüch, che po insciö se mëte ia le trofê do l’avëi davagné por le terzo iade. Secunda é rovada la scuadra dla Musiga dan dai Pëiapësc. Tles tlassifiches individuales é stà Valeria Comploi pro les ëres y Stefan Rubatscher pro i ëi i plü asvelć da jì cun la liösa y da afrunté i dui jüć söl tru dla gara. Cun les pels él stè Marcus Alton ch’à fat le miù tëmp. En ocajiun dla reuniun generala di 12.03.2011 él gnü lité danü le comité dla Uniun. Sciöche presidënt dla Uniun él gnü confermè cun la gran maioranza dles usc Alex Alton. I atri mëmbri dl comité d’aministraziun é Klaus Rubatscher (vizepresidënt), Freddy Sottara, Thomas Deiaco, Sepl Comploi, Monica Ploner, Michael Frenes, Fabian Sottara, Florian Rubatscher y Marco Castlunger. Inće le caposeziun dla lüsa Helmuth Deiaco fej indô pert dl comité nü. L’uniun dl Sport arcumpëda ala fin dl ann indöt 162 scrić ite, en gran pert mituns y jogn. Cor de dlijia Le Cor de dlijia da La Val cumpëda ala fin dl ann 45 ćiantarins: 13 sopranns, 15 alć, 7 basc, 8 tenors, 1 mëmber d’onur y le dirighënt Elio Clara. Pro les gran festes de dlijia vëgn le cor acompagné da na picia orchestra metüda adöm da intromentalisć, por la gran pert da La Val, mo inće da foradecà. Pro les ativitês plü importantes él da nominé la partezipaziun ala festa dl „Kassianssonntag” a Porsenù, olache al sa abiné adöm al cor da La Val ćiantarins da de plü paîsc dla valada y na 310

orchestra de instromentalisć. Chësc iste à le Cor de dlijia albü particolarmënter tröć impëgns: en la festa di iubilars y de comié da siur Iaco y spo en ocajiun dla festa de bëgngnü ai proi nüs ti à le Cor dè na atmosfera particolara ales mësses da festa cun so bel ćiantè. Pro la festa sön Armentara, metüda a jì dal’Assoziaziun turistica, à le Cor tut pert adöm al Cor di ëi Armentara y al Cor dles ëres Raiëta. Al é inće gnü tignì n conzert popolar. Le cor à ala fin dl ann ćiamò tut pert al conzert d’advënt organisé dal cor Raiëta. La jita de chësc ann à portè i ćiantarins da La Val sö Trëins, olache ai à podü ćiantè la S. Mëssa, do marëna ési spo jüs inant fina Desproch, olache ai é jüs a vijité le „Museum Tirol Panorama” söl Bergisel, daurì da püch, che ti à dër plajü a düć. Da sëra éson spo jüs tl „Tiroler Landestheater” olache al gnô rapresentè le musical conesciü „Les Misérables”. Dala festa de Santa Zezilia él gnü partì fora onoranzes a ćiantadus che é bele tröc agn pro le cor y che é gnüs pro a vire generaziuns y storia dl cor de dlijia. Ai iubilars Guido Tavella por i 50 agn (plachëta d’or), a Erna Agreiter y al orghelist Gottlieb Nagler por i 40 agn (medaia d’or) ti val’ n fort giulan, n ringraziamënt sintì da pert dla Uniun y de döt le paîsc. Cor Raiëta L’ann 2011 é stè n ann iubilar por le Cor dles ëres Raiëta, él pö gnü metü sö tl 1991 sön iniziativa de n valgünes ëres che â na gran ligrëza da ćianté y sot ala direziun de Franz Comploi. Por festejé chësc anniversar él gnü metü a jì val’

La Val

Dal „Kassianssontag” a Porsenù, la jita dl Cor y i mëmbri onorà Guido, Erna y Gottlieb, amesa le presidënt Gottlieb Moling, siur Franzl y le dirighënt Elio.

de particolar: adöm ala scora de musiga da Kremsmünster (Oberösterreich) él gnü rapresentè n valgügn tòć fora dl oratorium „Die Schöpfung„ de Joseph Haydn. Chësc oratorium por solisć, cor y orchestra é zënzater öna dles operes

plü cunesciüdes y aprijades dla musiga tlassica. Ara é partida ite te trëi perts y tematisëia la creaziun dl monn. I trëi solisć rapresentëia arcangeli che cunta y comentëia i dis dla creaziun: Gabriel (soprann), Uriel (tenor) y Raphael (bas). 311

La Val

Tratan la rapresentaziun dla „Schöpfung” tla dlijia da La Val.

I trëi solisć.

Tl proiet metü a jì ési gnüs interpretà da Judith Moling de Cestun, Wilfried Rogl, n studënt de musiga de Osttirol y Helmuth Gebhard Piccolruaz da Urtjëi. Le componist à preodü n cor a cater usc por süa opera. Insciö à le Cor Raiëta invié ćiantarines y ćiantadus de de plü paîsc dla Val Badia a ćiantè para. L’orchestra dla scora de musiga da Kremsmünster é gnüda metüda sö tl ann 1998 por ti dé la poscibilité a scolars da talënt da se 312

perfezionè sonan adöm. Por fà garatè n te’ proiet ôl ester de gran bries y chilò él stè dandadöt la presidënta Annamaria Comploi da Ćians che s’à fistidié. La dirighënta Olga Moling de Cestun ne à nia ma surantut la maiù pert dl laûr de organisaziun en colaboraziun cun la scora de musiga da Kremsmünster, mo ara à inće chirì renforz invian tröc ćiantadus a tó pert a chësc proiet. Le maiù mirit ti va zënzater al dirighënt Wolfgang Rieger che à coordiné döt cant. Al à desmostrè na gran pasciun y dediziun gnon ite plü iadi a tignì proes y a dè n consëi o l’ater. Sciöche ël à inće dit, ne foss so laûr nia garatè, sce al ne foss nia stè Bruno Rives che ess insigné ite denant le cor cun savëi, paziënza y ardimënt. Trëi iadi é le conzert gnü porté dant cun gran suzès: de mà a Kremsmünster, de jügn a La Val y a Solaneres (Schlanders). Do n valgügn mëisc intensifs cun

La Val tröpes bries y fadies n’é stè l’isté nia plü tan impegnatif. De messé él gnü registré sö S. Berbura la bela ćiantia de Franz Comploi „Oh Maria, nosta uma„ por le „Bayrischer Rundfunk„. Por nia n’él pa gnü chirì fora chësta bela picia capela cun na buniscima acustica y na beliscima contrada. Da d’altonn é le cor Raiëta gnü invié a ćiantè pro la festa dl volontariat a La Ila organisada dai comuns dla Val Badia y Gherdëna. En la vëia dl’Immacolata él gnü tut pert al conzert metü a jì en gaujun di 150 agn dla dlijia dl Spirit Sant a Bornech, portan dant ćianties ladines da Nadè. Pro le conzert d’advënt tradizional metü a jì ai 8 de dezëmber tla dlijia da La Val adöm al „Volksmusikkreis„, à musicontri da La Val, le cor de dlijia da La Val y le cuartet di ëi da Ćiastel porté prò a cherié na atmosfera dër plajora por chësc tëmp plü chît y sintì dl ann. Les ćiantarines da La Val à spo tut pert a Neustift a n conzert d’advënt deboriada al cor di ëi da Neustift che ćianta sot ala direziun de Rudi Chizzali.

Te chësc ann iubilar s’à le Cor Raiëta insciö abiné indöt bëgn 29 iadi por proes, 14 iadi por mësses y funziuns de dlijia y 10 iadi en ocajiun de conzerć. Baldi él inće stè n avenimënt da incrësce: les ćiantarines dl Cor Raiëta à messü tó comiè dala compagna Ilda che nes à lascè tratan chësc ann. Cor Armentara L’ativité dl cor di ëi da La Val à metü man bele ai 2 de jenà cun n pice conzert da Nadè, tla bela cornisc dla dlijia de Santa Berbora, adöm a Prisca Comploi (fabló) y a Gottlieb Nagler (orghi da man). Les proes à metü man ala fin de forà, indöt n’él gnü tignì incër 20 ia por l’ann. Danter i impëgns desvalis él da nominé de plü mësses da noza y conzerć tla Val Badia. Ala fin de messè à le Cor Armentara tut pert al festival dles mendranzes a Fondo tla Val di Sole. Tres de messè él gnü organisé n curs de formaziun dla usc sön Börz, cun le maester Josef Oberwalder da Lienz.

Le Cor Armentara dal conzert da Nadè sö Santa Berbora.

313

La Val Uniun di Iagri

Consëi de formaziun

L’avenimënt plü important da recordè en chësc ann por la Uniun di iagri da La Val é stada l’inauguraziun dl post de control y pësa dla salvarjina, tignida ai 11 de jügn. Chësta strotöra é gnüda laurada fora bas ite tl fabricat multifunzional realisé dlungia la ćiasa de comun. Ara tol ite i locai nezesciars por laurè sö i tiers y mëte ia la cern y la tignì al frësch (zela de desfridamënt) do les normes dl’igiena. Al é inće laprò na picia stüa por tignì les sentades, te chësc post vëgnel inće tignì les listes de control dla salvarjina. La statistica di salvarjins stlopetà tl ann 2011 ćiara fora insciö: al é gnü stlopetè 28 rehli (10 bëć, 11 ćiores y 7 asôs), 7 ćiamurc (3 bëć, 2 ćiores y 2 bëć de n ann) y 30 cerfs (7 manc, 6 manc de n ann, 17 vaćes y vidì).

Tratan l’ann 2011 à le Consëi de Formaziun cun la presidënta Michela Comploi da Mirió metü a jì de plü cursc y referać, cun le pëis prinzipal söl argomënt dla sanité. Al é gnü tignì deplü incuntades dles apascionades dles erbes, n curs da „kneippen”, y n referat söl tema dla „Hildegardmediziun”. La manifestaziun che ti à costè le maiù laûr al Consëi y ch’à bele metü man l’ann passè cun le chirì adöm les misicuns, é dessigü stada l’organisaziun dla festa de chi da La Val che vir foradecà (ćiara articul tla pert „Vita dl paîsc”). Al é spo indô gnü organisé inant les incuntades de bal y musiga por ëres y ëi dla mesa eté insö, tignides tl salf dles manifestaziuns n iade al’edema domisdé cun Giovanna Moling de Frëines. Uniun dles patrunes

Le tai dla vëta en ocajiun dl’inauguraziun dla strotöra nöia.

314

La Uniun dles patrunes à indô desfiré na bela ativité, daidan para pro de plü manifestaziuns che vëgn fates te paîsc ia por l’ann. Dër aprijada vëgn la spëisa da paur che vëgn pitada te de plü ocajiuns, por ejëmpl é les tutres fates a man na spezialité ch’an ne ciafa nia plü gonot aldedaincö. Les patrunes é inće gnüdes damanades dala inauguraziun dla ćiasa de palsa a S. Martin da gnì a fà tutres por le buffet. Plü gonot vëgnel daidé fora d’atres uniuns, sciöche por ejëmpl i Stödafüch dala segra o al vëgn destiné les entrades a fins de benefiziënza, sciöche dal marćé da Pidrô, olache la soma trata ite é gnüda destinada a siur Robert Sottara tles misciuns. D’agost él

La Val gnü tignì cater iadi le marćé da paur a Pidrô sön scomenciadia dl’Assoziaziun turistica, chilò él inće gnü lascé jì na pert dl davagn en benefiziënza. Dala festa di iubilars en S. Senese, él gnü arjigné le bel buffet por döta la popolaziun do mëssa sön plaza. Dala segra da paur él indô gnü cujiné de vigni sort sön Biei. Dal’incuntada dles porsones da La Val che vir foradecà él gnü cujiné la cëna por passa 100 porsones. En la festa dla racoiüda, tignida la terza domënia d’otober, él gnü fat crosti che é gnüs partis fora do mëssa sön plaza a döta la comunité. Por mantignì inant les vedles tradiziuns y laûrs che mör fora él gnü tignì cursc da fà scofuns y da fà gherlandes de fëgn por docoraziuns. Jonëza da paur Inće chësc ann à la Jonëza da paur indô desfiré de plü ativitês: d’inver al é gnü organisé le bal da carnescè tl salf dles manifestaiuns y spo la „Wintergaudi” ite a Coz. De mà él spo gnü tignì le bal tradizional y en la festa dl Cör de Gejù éson jüs adöm ai jogn ite a Coz a fà füch pro na buna griliada. L’alzada dl „Kirschtamichl” cun intrategnimënt musical é inće oramai deventè n apuntamënt tradizional por la vöia dla segra. La uniun à inće organisé dui cursc ia por l’ann: al é gnü tignì n curs de pröm aiüt y n curs de „bodystyling” olache i paurs à albü la poscibilité da imparè da fà sö sües vaćes por les portè spo ala lizitaziun. Tratan l’ann él gnü colaborè cun les atres uniuns dla jonëza da paur dla valada: d’invern él gnü tut pert al rait cun la liösa jö Al Plan y d’isté

Le bun buffet arjìgné dales patrunes en la festa de San Senese; dër aprijades vëgn le tutres fates a man (dessot da marćé da Pidrô).

él gnü tut pert düć deboriada ala defilada a Bornech en ocajiun dla festa dla cité vedla. Ala fin dl ann cumpëda la uniun 75 mëmbri. Jënt atempada En chësc ann él gnü metü sö n comitê nü por la jënt atempada („Seniorenclub”) 315

La Val

Le comitê vedl y nü cun i rapresentanć dl Comun y dla Cöra.

da La Val, che é gnü presentè en ocajiun dla festa tradizionala da Nadè por la jënt atempada la domënia ai 18 de dezëmber. La festa à metü man cun le rorate zelebrè cun gran solenité da siur Franzl adöm cun siur Angel. Dedô, tl salf dles uniuns, abelì por l’ocajiun cun le lëgn da Nadè, àn passè n valgönes ores d’aurela cörta. Tratan la marëna él gnü presentè le comitê nü, cun Anna Pezzei (surastanta), Clara Moling, Erna Agreiter, Hilda Tavella y Maria Pescollderung, che a rengrazié le comitê da denant, dantadöt le surastant Federico Ploner por ći ch’ai à fat. Parores de sostëgn é gnüdes da pert de siur Franzl, sotlinean l’importanza dl club dla jënt atempada y da pert dl ombolt Franz Complojer che à ponü l’azënt sön l’importanza che inće la jënt atempada sides rapresentada aladô te consëi de comun. L’assessur Giuvani Frenes, che ti é stè dlungia al comitê dal mëteman insö, à assiguré so sostëgn da pert dl comun por les iniziatives che gnarà piades a man. La bela y garatada festa é gnüda stlüta jö cun na rapresentaziun teatrala. 316

La picera storia da Nadè, rapresentada da n valgügn mëmbri dl club é stada dër aprijada y la ćiantia „Oh Du fröhliche..” ala fin dl teater é gnüda ćiantada da düć adöm, an à sintì le spirit dl Nadè presënt amesa la jënt. Le comitê dl club dla jënt atempada é pié ia cun le dër’ pè y tl dagnì fajarâl dër dessigü n bun laûr podon confidé söla colauraziun dl consëi de comun y dl consëi de cöra. PORSONES Y PERSONALITÊS Medaia al mirit dl Land Tirol En Santa Maria dal Ciüf él indô gnü surandè a Desproch les crusc y les medaies al mirit dl Land Tirol a porsones che s’à fat mirić particolars. En chësc ann él inće gnü onorè na nosta compaejana, plü avisa la monia Maria Monica Moling de Cestun, ch’à podü pié do la medaia al mirit. Ara é gnüda onorada por so impëgn por porsones de tëmp, porsones amarades y che é tl bojëgn. Aldedaincö laôrera, do ch’ara é stada de plü agn

La Val tles misciuns tl Camerun, s c i ö c h e infermiera y assistënta religiosa y spirituala tla tlinica Santa Maria y tl Grieserhof a Balsan. Chëstes strotöres vëgn condütes La monia Maria Monica dales monies Moling à ciafè la terziares, de medaia al mirit. chëres che Maria Moling fej pert dal 1971 incà, ann te chël ch’ara à fat la impormetüda. Onoranza por mirić tl ćiamp cultural ladin De dezëmber él gnü surandè da pert dl Assessorat provinzial ladin onoranzes a nü personalitês, öna por comun, dles döes valades ladines de Südtirol, che s’à fat mirić tl ciamp cultural ladin. Por le comun da La Val él stè siur Iaco Ploner che à podü pié do chësta reconescënza, cun chëstes motivaiuns (ofize stampa provinzial/as): Iaco Ploner, nasciü ai 22.04.1944, s’à fat de gran mirić tl ćiamp dla musiga, al é stè fondadù di Kyrios y autur de tesć por musiga sacra y profana. Al à inće scrit tröpes operes leterares y tröpes é inće sües traduziuns de tesć, dantadöt de dlijia y de liturgia, mo inće de rimes y poesies, don insciö n gran contribut al lingaz ladin. An po zënzater dì che siur Iaco à adorè y svilupé cun gran ert le lingaz, chirin

Onoranza a siur Iaco por i mirić tl ćiamp dla cultura.

parores sotes, datrai nia tan adurades y prësc desmentiades. Al à scrit les parores por tröpes ćianties che arichësc śëgn le repertore musical ladin de tröc cors dla Val Badia. Iaco Ploner à inće na gran pasciun por les generaziuns jones: cun ligrëza se dedichëiel por ejëmpl ala dramatisaziun de stories sacrales che al ti porta plü dlungia ai mëndri cun l’interpretaziun tl lingaz ladin. An po dì che siur Iaco Ploner é n maester dla parora cun na gran sensibilité por la profondité y l’archirida personala. Al va n so tru artistich-poetich personal y chir armonia y dissonanza tla composiziun cun süa forza creativa. Siur Iaco é na porsona liada a so daćiasa, ala religiun, ala natöra y ala jënt ladina che é fontana de sües ispiraziuns. Le suzès dles „Ganes” và inant Apëna n ann do le pröm album dè fora cun suzès l’ann passè, à le trio da La Val en chësc ann da d’aisciöda dè fora 317

La Val Mostres de artisć da La Val

Les sorus Elisabeth y Marlene Schuen cun amez süa jormana Maria Moling.

süa secunda CD dal titul „Mai guai” cun 11 ćianties nöies, indô dötes por ladin. Tratan l’ultim ann é les trëi ćiantarines cun süa band stades sön tru fora por l’Europa, tignin söi cënt conzerć. Chësta esperiënza é gnüda portada ite tla composiziun dles ćianties dla CD nöia. Vigni ćiantia é na storia a pert che cöi sö situaziuns fora dla vita da vigni dé. Le suzès dla pröma CD à motivé les ćiantarines y musizistes da La Val a resté inće chësc iade fedeles a so lingaz dla uma. Ares fej insciö conësce lunc y lerch nosc bel lingaz ladin, descedan pro tröć l’interès por chësc lingaz püch conesciü. Al 1 de otober à les „Ganes” tignì so pröm gran conzert tla Val Badia, tla ćiasa dla culura a La Ila. Feter 400 spetaturs à implì le gran salf y à podü assistì al conzert dër bun garaté, se lascian portè para dala bela musiga y dai bi tesć tl lingaz dla uma. Do chësc pröm conzert te nosta valada fóssel bel da podëi ascutè les trëi jones te so paîsc nadè, magari vara da realisé chësc ti proscims agn. 318

En chësc ann él stè deplü artisć de nosc paîsc che à tignì mostres a La Val y inće fora de nosta valada. I oress chilò nen recordè n valgügn en cört. Ai 16 de messè él gnü inauguré tl salf dles manifestaziuns na mostra de Guido Tavella, metüda a jì en ocajiun de so 70. compliann. I chedri dl artist y depenjadù da La Val rapresentëia en gran pert la natöra, cun nostes beles contrades, viles y ćiases vedles, ciüfs y portrês de porsones. Al ne manćia gnanca momënć fora dl monn dla ćiacia, é pö inće Guido n iagher apascionè. D’isté él gnü tignì na mostra di laûrs dl „Feur da Pidrô” Adalbert Tolpeit. Sües opres é gnüdes metüdes fora tla ćiasa de süa só Claudia jö dala capela da Pidrô: ara se trata de tòć de aredamënt dër particolars, ornamënć y decoraziuns realisades cun metal y lëgn. L’artist Markus Moling de Taéla à en chësc ann metü fora te de plü posć

L’artist Guido Tavella y Carlo Suani che à moderè la daurida dla mostra.

La Val

N valgügn di tröc laûrs metüs fora da Adalbert Tolpeit.

sü laûrs. De forà àl daurì na mostra a Neumarkt y d’isté àl tut pert ala mostra coletiva tla „Festung Franzensfeste”. De novëmber à spo Markus mostrè sü laûrs adöm a Barbara Tavella da La Val y so om Claus Vittur de Badia. Les operes di trëi artisć é gnüdes metüdes fora tla ćiasa Ragen a Bornech. I chedri de Barbara é en chësc ann de forà inće stà da odëi a Balsan tla galaria Prisma. Cherubina porta aiüt tla Romania De jügn dl ann 2007 â la monia suor Maria Chiara de Costa lascè odëi a La Val fotos dla Romania olache ara laôra bele da deplü agn. Imprescionades da chëstes foto à n valgünes porsones, danter chëres inće Cherubina Ploner da Pidro fat fora da se mëte söl iade. Da d’altonn dl medemo ann àres spo tut le pulmin dl Sorvisc ai Jogn y deache ai jê impò ia s’ài tut para patüć da mangé y guanć da ti dè ales monies por la püra jënt. A Cherubina ti él spo jü a cör la situaziun de chësta jënt, an n’é gnanca bugn da se imaginé chilò da nos che i viun tl’abondanza, te ći situaziuns ch’ai

mëss vire: por gauja dla gran meseria ti fàlel les cosses plü essenziales: ai ne à nia da mangé, da se vistì, cutres da se scialdé, les ćiases é dötes zënza sorvisc igienics, tröpes é zënza func, ai vir diretamënter söla tera, y chësc cun temperatöres che d’invern röia fina a -30 degrà! Por sparagné vëgnel ma mangé un n past al dé y chësc da sëra, y gnanca chësc past ne é vigni dé sigü. Ti agn do à spo Cherubina organisé deplü „spediziuns” cun patüć y spënores ch’ara à coiü adöm. Al va debojëgn de vigni sort de patüć, da guant, gais, tòć de aredamënt fina a mangiaria. Chëstes cosses plü scëmples che chilò da nos gniss gonot sciurades demez deache ares ne vëgn nia plü adorades, po ćiamò ti fà de gran ligrëzes ala jënt che à debojëgn. Un n iade àra por ejëmpl portè ia sciampo cuntra i piedli, deache i mituns é plëgns de püresc y piedli por gauja dles stletes condiziuns de igiena. Chësc patüć ti vëgn dè ales monies da partì fora ales families ch’à debojëgn o vëgn te val’ caje inće partì fora diretamënter ala püra jënt. Cherubina organisëia inće vigni iade le trasport, chirin autoforguns y ciafêrs. Al ne é nia dagnora saurì, cunta Cherubina, deache an mëss fà le cunt da stè fora almanco diesc dis. Trëi dis döra bele le iade de prësc 2.000 km da jì ia, al ne é degönes autostrades y an mëss dër mëte averda ala velozité, dîijera, deache la polizia controlëia avisa cun i radars y dantadöt ti confrunć de foresć ne ai degügn scrupui. Chësc ann é Cherubina inće jüda te deplü scores por sensibilisé i mituns y i jogn por le problem dla meseria che é te chisc posć gnanca tan dalunc da nos. Canche i aldiun baian de fan y meseria pënson gonot al’Africa, mo tröc ne sa 319

La Val

Cherubina cun sü colaboradus y colaboradësses tla Romania.

nia che al é inće tl’Europa situaziuns cun de gran pecügnes. Suor Maria Chiara Ellecosta é śëgn a Ràducàneni, chilò dëida les monies dantadöt i mituns te dificolté. Ara se conforta oramai bele da ann a ann ales vijites de Cherubina y sü colauradus che ti porta chisc aiüć tan importanć. Al é dër da aprijé ch’al é chilò da nos, olache al vëgn gonot ma ponsè al laûr y al vadagn, ćiamò porsones che s’impegnëia tan dassënn por daidé la jënt dala meseria. Inće sce ara ne jarà dessigü nia da eliminé la meseria fora por le monn, mo sce vignun de nos dëida para cun ći che al pò, spo él bele tröp de fat!

n concurs cun le titul „Che à pa le plü bel pre te nosta provinzia?”. Indöt él stè 170 paurs ch’à tut pert y ala fin de jenà dl 2011 él gnü premié i plü bi pra, y chilò él inće da ciafè n pre de nosc paîsc: tla categoria „pre estensîf nia incoltè” él rové al 3. post le lüch de Somaela (Ćians) de Carlo y Ingrid Comploi. Ara se trata dl pre da munt ite en Aôi a 1760 m de altëza. Na juria de esperć à ejaminé avisa le pre. Ara se trata de na sort de pre da parü („Davallseggen-Moor, Caricetum davallianae”). Dantadöt él gnü aprijé che le pre ne vëgn nia incoltè y che al ne vëgn nia assuié sö o bonifiché, ći che fajess morì fora tröpes sorts de plantes. De te’ ejëmpli ne pon odëi tröć sön nüsc pra da munt. Por mirit dla coltivaziun estensiva él gnü ciafè fora söl pre premié, te n toch de 4 m por 4 m, bëgn 62 sorts de plantes, che é tröp sura le valur mesan söi pra de chësta sort. Le pre premié é n pre da coi che po gnì conscidré por süa originarieté na rarité te Südtirol (informaziuns tutes en pert fora dla comunicaziun dl’Eurac, foto Eurac, Istitut por Ambiënt Alpin).

Che à pa le plü bel pre? Le dezenn 2010 - 2020 é gnü protlamé dala UNO sciöche dejenar dla biodiviersité. Por chësta ocajiun él gnü scrit fora da pert dl Istitut por l’Ambiënt Alpin pro l’Academia Europea a Balsan 320

Ingrid mostra l’onoranza por un di plü bi pra.