SAS DLA CUSC 2010 2/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

Lungiarü

Lungiarü • Karin Clara

An ne sa nia avisa da dì, canche y da olache i pröms abitanć é rovà adalerch a se lascè jö a Lungiarü. L’ultima ona d’imigraziun sarà stada incër l’ann 1000, tl tëmp dla colonisaziun intensiva, orüda dai patruns di terac da inlaôta por aumentè le numer dla popolaziun y le nüz dla tera. Da chilò inant incontunse spo inće i pröms documënć scrić che nominëia n conﬁn o l’ater, val’ lüsc o viles. Tl 1347 ciafunse insciö ti documënć inće la pröma nominaziun dla vila da Seres.

363

Lungiarü Introduziun Al é indô gnü le momёnt da ti dè na odlada al ann 2010. Le paîsc da Lungiarü é stè ia por l’ann le zёnter de deplü manifestaziuns y avenimёnć importanć. I orun inće se recordè dla gran ativité dles uniuns, che se dà jö cun gran impёgn y buna orentè cun le laûr por y cun la comunité de nosc paîsc. Movimënt dla popolaziun Ala ﬁn dl ann 2010 cumpëda le paîsc da Lungiarü 577 abitanć, avisa tanć co ala ﬁn dl ann 2009. Ia por l’ann él nasciü 2 viadus, n möt y na möta, y da chësc monn ia tl ater s’un n’él jü 5 de nosta comunité, trëi ëres y dui ëi. Te nosc paîsc unse albü 5 nozes, dui pêrs é jüs a vire foradecà. A Lungiarü él gnü a stè 6 porsones y 4 s’un é jüdes demez. Morć: Veronica Schanung vëdua Costa * 10 de jügn dl 1921 † 20 de jenè dl 2010 Mëda Veronica é nasciüda l’ann 1921, s c i ö c h e secunda möta sön le lüch dl „Caiser” sö Vi. Ara à spo maridé Franz Costa dl Ostì Vedl y adöm ài albü trëi mitans y n möt. Mëda Veronica â na gran ligrëza da laurè, ara passâ tröp tëmp alaleria te ćiampoprè y daidâ so om te stala y te majun. Veronica â inće dagnora n gran urt cun 364

de vigni sort de ciüfs y verzöra. Ara ê na porsona che periâ dër tröp y ê dër de conferta cun chi da ćiasa y cun chi che jô a la ciafè. Do agn de maratia ch’ara à soportè cun tröpa paziënza, l’à le Signur cherdada a miù vita ai 20 de jenà, tla bela etè de 89 agn. Vittoria Clara * 07 de forà dl 1924 † 07 de merz dl 2010 Vittoria Clara é nasciüda l’ann 1924 sö Somvì, olach’ara é chersciüda sö y à passè süa vita. Mëda Vittoria ne n’ê nia maridada y porchël éra stada a ćiasa a daidé so fre Vito y süa familia da laurè ite le lüch, fajon i laûrs

Lungiarü de ćiasa y don na man indlunch olach’al jô debojëgn. I ultimi agn de süa vita àra passè sö Frëina pro süa só Berta. Ara é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 7 de merz. Carlo Planatscher * 14 de forà dl 1940 † 14 de messè dl 2010 Berba Carlo é nasciü a San Martin, sön le lüch da Sorega, sciöche pröm de cater mituns. Al à daidé laurè le lüch da ćiasa, ćina ch’al é jü a stè sön le lüch de Valbuna a Lungairü che so pere â cumprè. Dailò àl spo fat sö la majun y plü tert inće la ćiasa. Tl ann 1974 s’àl maridé cun Maria Ploner da La Ila y da chësta uniun él nasciü n möt. Berba Carlo à passè gran pert de süa vita sön so lüch fajon le paur. Al jô inće ion te bosch a laurè de lignan y tröc agn él jü d’invern a laurè pro i implanć portamunt. Sce valgügn le damanâ da jì a

daidé fà val’ laûrs ne dijôl mai de no. Carlo ê conesciü sciöche na porsona de compagnia y da orëi bun. Tratan i ultimi agn àl albü da patì cun la sanité, ćina che al é gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 14 de messè. Zita Mischì vëdua Dapoz * 14 de aurì dl 1917 † 20 de messè dl 2010 Mëda Zita é nasciüda l’ann 1917 a Miscì y ê la plü jona de trëi mituns. Da jona àra laurè sön le lüch da paur y spo àra maridé Paul de Vigile cun chël ch’ara à trat sö cater mituns y döes mitans. Ara stô ion en compagnia y cartâ dër ion. Cun sü 93 agn ê mëda Zita la porsona plü de tëmp dl paîsc da Lungiarü. Chël Bel Dî l’à cherdada a miù vita ai 20 de messè. Paul Mischì *24 de otober dl 1921 † 16 de dezëmber dl 2010 Berba Paul Mischì é nasciü ai 24 de otober dl 1921 sön en lüch da paur tla vila de Miscì. Bele da jonn al messü jì te vera, olache al é stè tröc agn. Al à maridé mëda Emma da Valacia che ti 365

Lungiarü à scinché döes mitans. Inće sc’al é stè tröc agn te vera àl dagnora albü na buna sanité y insciö àl laurè ite por tröc agn le lüch da paur adöm a süa famila. Al ê na porsona de pêsc, che stô ion a la cuntè cun i vijins y la jënt che jô a le ciafè. Chël Bel Dî l’à cherdè ia en l’ater monn ai 16 de dezëmber. Che ai palses tla pêsc de Dî.

La picia Julie. 366

Nasciüs Manuel de Clara Christian y Rita ai 05 de jügn Julie de Frenner Martin y Chantal ai 18 de messè Maridà Valentina Clara cun Marcus Sorà ai 15 de mà. Hanspeter Clara cun Maria Teresa Kostner ai 31 de messè. Karlheinz Clara cun Myriam Rubatscher ai 25 de setëmber. Stefania Clara cun Hermann Seeber ai 28 de otober. Marlene Clara cun Toni Lanz ai 16 de otober.

Le pice Manuel.

Lungiarü

I nücValentina y Marcus.

I nüc Myriam y Karlheinz.

I nüc Marlene y Toni.

I nüc Maria Teresa y Hanspeter. 367

Lungiarü Laûr y fabriché

Sön Tlisöra a Seres pro la stüa dal cioce (“Speckstube”) de Walter Chiusura él gnü fat laûrs de restrotoraziun y modernisaziun y al n’é gnü fat n toch nü laprò, che é ciamò da rové.

La ćiasa nöia de Serafin Clara a Tis.

La ćiasa de Richard Planatscher, a Tis/ Valbuna, che é gnüda comedada sö.

Sigfried Moling à fat na ćiasa nöia a Tis.

Reinhold Sorà à ruvé la ćiasa nöia a Frëina.

368

Lungiarü

Erwin Daporta à fat sö na tistlaria nöia a Tis.

LA VITA DLA COMUNITÉ Manifestaziuns, avenimënć, scora, scolina, festes y ativitês dles uniuns y assoziaziuns La comunité dla cöra Tignì adöm, motivé y entusiasmè la comunité é stè le ﬁn dl laûr dl consëi de cöra fora por chësc ann. Le consëi s’à abiné cater iadi a programè süa ativité y a ponsè sura süa misciun y so compit. Le dër momënt por renforzè l’unité é sambëgn canche la jënt s’abina a festejé. Trëi é stades les tematiches por les festes: cherdada, sorvisc y rengraziamënt. Ai 25 d’aurì é la comunité gnüda inviada ala festa di sorvisc. „De döt osc fà, de osc colaurè, de osc sostëgn, de ostes oraziuns

se dij la cöra dër bel dilan y Chël Bel Dî s’al paies!” êl scrit tla plata d’informaziun. En chësc dé él gnü nominé düć i sorvisc che vëgn fać, bëgn 29 sorts, che liëia dër tröpes porsones. Alzè fora él gnü dantadöt le sorvîsc da mone: Al é gnü rengrazié de cör i berbesc Franz y Lidvina Clara che à ﬁstidié 44 agn alalungia por la moniaria. Lezitënza, dediziun y pasciun à caraterisé so sorvisc. Canch’al jô debojëgn ài gonot tut fora de so tacuin por arjigné y comedé valch, „chël jô bel le plü saurì,” dijô berba mone. Por ëi ê la dlijia süa secunda ćiasa. Cun n fort prëitambel él gnü presentè i moni nüs: Paul y Maria Clara da Brocia cun la sostituta Renate Clara. A düć ti él gnü surandè sciöche sëgn de reconescënza, na bela ortensia. La festa é gnüda stlüta jö cun n bufé dër rich, arjigné dala uniun dles ëres.

Berba Franz y mëda Lidvina Clara che é sta moni por bëgn 44 agn alalungia. 369

Lungiarü D’aisciöda à le consëi de cöra motivé la popolaziun da tó pert al concurs de idees: „Domënia é…...” Pro chësc proiet à tut pert Albina Mischi cuntan dla dumënia sciöche ara gnô tignida laôta, i mituns da scora cun dessëgns, le cor di mituns cun na bela ćiantia. Al dedaincö él tres plü ri da motivé i jogn y i mituns da vire la fede y la religiun cristiana. An é tres deplü dla minunga che vignun dess fà ćì ch’al arata, mo chësc ne n’é daldöt nia dërt. Chësc pon inće osservè a Lungiarü la domënia dala gran mëssa, olach’an à tres plü gonot mancia i jogn y i mituns. Al manćia la convinziun personala por chisc valurs tan importanć por la vita. Por i jogn y i mituns n’é la mëssa dla domënia nia plü interessanta, nia plü importanta, mo da stufé. Al ti sa plü bel da ste en compagnia te n bar, pratiché n sport o se dè jö cun d’atres cosses, olach’al é devertimënt. Bele ti ultimi agn s’à la cöra dè jö cun chësta tematica y an ćiara tres indô da davagné la jonëza por la vita de dlijia, da i motivé te na forma che ti plej ai jogn y ai mituns. Mo al ne basta nia che la comunité dla cöra se dà jö cun chëstes tematiches, la convinziun mëss gnì dala porsona instëssa. La familia é la pröma che é cherdada da dè inant chisc valurs fondamentai tla vita de n cristian ai mituns y jogn. Ma insciö sarunse bugn da 370

tignì sö les tradiziuns religioses. Lîtes dl consëi de cöra En chësc ann él inće stè les lîtes dl consëi de cöra. Tl comitê por les lîtes él stè meso da davagné Albert Daverda, Anika Clara y Albina Mischi. Trëi esperć: ai à bele invié ia les lîtes tröc iadi y döt à dagnora funzioné ala perfeziun. Al é stè 19 porsones che s’à metü a desposiziun da stè sön lista. Les preferënzes é jüdes a: Emma Clara (131), Dolorico Mischi (126), Christian Clara (87), Hubert Pezzei (66), Roberta Sorà (61), Emil Clara (53) Maria Pezzei (47), Sara Moling (45), avisa dui por uniun. Tla junta él spo gnü lité Emma (surastanta), Christian (vize surastant), Sara (scrivana). Dl consëi d’aministraziun fej pert: Dolorico Mischi, Martin Clara y sambëgn siur ploan Paul. Festa de 50 agn da prou de pater Fidelis Pezzei da Alnì A 11 de messè à la comunité da Lungiarü podü festejé le iubileum de 50 agn da prou de pater Fidelis Pezzei da Alnì. Pater Fidelis à dit mëssa noéla ai 3 de messè dl 1960 a Lungiarü. Al é n miscionar combonian y à laurè por 25 agn tles misciuns dl Peru, olach’al é stè ploan a

Lungiarü

Le consëi de cöra da denant.

Tarma y Huanuco, superiur tla ćiasa provinziala a Lima, vicar general dl vësco dla diozeja de Huanuco. Plü iadi él stè miscionar animadù a Porsenú/ Milland, spo superiur dla ćiasa provinziala a Bamberg y caplan a Staffelbach. Cun le salüt dla musiga y dl cor de dlijia: „Gott grüße dich”, ti él gnü dè le bëgngnü al iubilar sön plaza de scora. Spo l’à la comunité acompagné cun sonns da festa dla musiga y dles ćiampanes te dlijia ala zelebraziun eucaristica. Le iubilar à alzè fora tla pordica l’importanza dla vocaziun cristiana al dedaincö. La prozesciun da festa cun la musiga à sotrissé do mëssa la solenité de chësc dé. Dedô s’à

Pater Fidelis Pezzei da Alnì.

spo la comunité incuntè, pro n bun bufé arjigné dala uniun dles ëres, a ti fà les audanzes al iubilar y a saludé sü fredesc, i proi y düć chi che é gnüs a festejé cun ël. Le iubilar é spo gnü invié a marëna cun n cërtl de amisc. „Sciöche dala mëssa noela” à dit pater Fidelis, y al 371

Lungiarü

Tratan la prozesciun gnüda tignida en la festa de iubileum.

spera che valgügn dla jonëza sintes la cherdada al sorvisc deplëgn por le Signur. Por l’ocajiun él gnü metü fora tl salf de paîsc na mostra de fotograﬁes de dötes les mësses noéles di proi da Lungiarü dal 1900 ćina incö. Tröc à conscidré cun ligrëza chisc bi recorć, s’odon fora instësc pici o jogn sön val’ retrat. Festa de iubileum de matrimone Ai 17 de otober él gnü festejé le iubileum de matrimone. Al é gnü invié 22 pêrs y düć chi che â n pü’ la sanité à düć tut pert. 372

Por i: 25 agn: Schanung Franzl y Fefa Moling Stefo y Carla Moling Gebhard y Loise Clara Clemente y Cherubina Sorà Franzl y Adelaide 30 agn: Clara Berto y Lidbina Clara Nazio y Loise Clara Otto y Fefa 35 agn: Dapoz Carlo y Claudia Dapoz Berto y Alma Castlunger Giovanni y Valeria Pescoller Pio y Waltraud Sorà Angel y Maria

Lungiarü

I iubilars.

40 agn: Clara Tini y Dorina 45 agn: Clara Albino y Flavia Clara Vito y Nane Trebo Giovanni y Klara 50 agn: Mischì Iaco y Regina Liotto Gino y Angela 53 agn: Mischì Simone y Monica Clara Franzl y Lidvina 57 agn: Nagler Eusebio y Angela Dô mëssa é i iubilars gnüs invià a gostè tl salf dl paîsc.

La Pröma Comuniun En domënia, ai 30 de mà, él gnü festejé la bela festa dla pröma comuniun de cater mituns y trëi mitans: Damian Clara Daniela Liotto Egon Pezzei Elisa Clara Giordan Nagler Lucas Moling Susan Schanung I neocomunicanć s’à bele arjigné ca, s’incuntan n iade al’edema por deplü mëisc alalungia, a chësc gran evënt. Chësc dé n’é nia ma na gran festa por i mituns, mo inće por i geniturs, familiars y por döta la comunité. I mituns é gnüs 373

Lungiarü I mituns dla pröma comuniun.

acompagnà dala Musiga da S. Martin, da siur ploan Paul Campei y da döta la jënt dala plaza de scora ćina te dlijia. Le cor di mituns, insigné jö da Sepl Pezzei, à abelì la mëssa. Le grup di ministranć

Le logo nü di ministranć. 374

En chësc ann él gnü metü sö le grup di Minis da Lungiarü, de chël ch’al fej pert 12 mituns y 12 mitans. Le pröm ﬁn de chësc grup é le sorvisc

incër la mësa dl Signur tles zelebraziuns dl’eucaristia y pro les atres funziuns te dlijia. Cun süa presënza ti dài valüta ala vita religiosa de nosta comunité y po inće instësc crësce tla fede. Dlungia le sorvisc te dlijia à l’animadù Thomas Agreiter tignì impara cun dediziun y ligrëza incuntades d’aurela cörta, funziuns religioses y sambëgn inće n valgönes proes da sorvì, sciöche scrit dant dala Schira Jonila de Südtirol (KJS). Tratan le tëmp de Carsëma à i sorvidus tut pert ales staziuns da San Linert ćina sö Oies cun i atri grups di ministranć y dla Schira Jonila dla Val Badia. Le plü s’à i sorvidus sambëgn confortè bele edemes denant ala jita a Gardaland. Ai à podü

Lungiarü

Le grup di Minis Lungiarü cun la bandira nöia.

passè n bel dé de devertimënt. La pröma domënia d’otober él gnü tignì la festa di ministranć. Düć i sorvidus à tignì cun la bela bandira nöia l’ingrès te dlijia dal gran üsc ite. Tratan mëssa él gnü benedì la bandira y düć i sorvidus à dit deboriada la oraziun dl ministrant. Al é gnü tut sö 6 sorvidus nüs y surandè n diplom a dui sorvidus che à lascè da fà chësc sorvisc. La festa é gnüda stlüta jö cun n bun bufé arjigné ca dal consëi de cöra. I sorvidus é gnüs invià de novëmber ala ćiastagnada di ministranć de döta la valada. Do na zelebraziun dla parora tla dlijia da San Martin à i mituns

podü passè n bel domisdé pro na cartada y de bunes ćiastëgnes. L’ann é spo gnü stlüt jö cun na picia festa da Nadè, olache i sorvidus y les sorvidësses s’à inće arjigné ca da condüje adalerch la löm dla pêsc de Betlemme. Chësta é stada na gran emoziun nia ma por i mituns, mo inće por döta la comunité da Lungiarü. Chësta ligrëza ô le grup di minis sambëgn inće ti fà ala comunité ti agn che vëgn. La schira jonila Dl grup dla schira jonila da Lungiarü fej pert 16 mitans dla scora elementara, che s’ 375

Lungiarü

Les mitans vistides sö da Carlascè, che é jüdes cun i jadins.

incunta dui iadi al mëis cun les animadësses Sandra y Giulia por stè adöm y passè de beles ores d’aurela cörta. Tratan chëstes incuntades vëgnel fat de vigni sort de jüć, pastelnè, ativitês alaleria y datrai inće n pü’ damat. Les döes animadësses prô inće da tratè cun les mitans tematiches religioses y atuales. Al vëgn ćiarè da sentè ite tl grup valurs importanć sot forma de jüć o de stories. Le grup dla schira jonila à tut pert al „Hüttenlager”, che vëgn organisé bele da tröc agn dal grup dla Schira Jonila dla Val Badia adöm cun le Sorvisc ai Jogn. Les mitans à podü jì a Toblach tla ćiasa dla jonëza, olach’ares à podü passè trëi dis en compagnia cun n gröm de 376

d’atri mituns de döta la valada. Ares à podü se devertì jon a Sanćiana cun le „funbob”, jon a pé, a nodè, cun la ferata y a vijité le parch di tiers, olache i mituns à podü odëi de vigni sort de tiers, inće tiers che ne vir nia te nostes munts. Le grup di ministranć da La Ila à arjigné ca na festa por düć i mituns, olache al é gnü balè, ćiacolè y soghé. I acompagnadus dla valada se tol sö vigni ann na gran bria y responsabilité che i mituns y les mitans pois tó pert a n gröm de beles manifestaziuns y ativitês. Cun gran ligrëza y esperiënza arjigna le grup dles animadësses ca le program por döt l’ann ti pitan ai mituns aurela cörta, jüć, ativitês sportives y creatives.

Lungiarü La Scora elementara Tl ann de scora 2009/10 él jü 31 mituns a Lungiarü a scora, de chisc 7 te secunda tlassa, 7 tla terza tlassa, 5 tla cuarta y 12 tla cuinta. Tla pröma tlassa n’él stè degügn. Le numer di scolars cara dassënn da ann a ann y porchël él en chësc ann bele gnü tut demez n post de laûr. I mituns dla scora elementara da Lungiarü à tut pert d’otober a Porsenù ala manifestaziun „Die ganze Klasse läuft”, olache düć s’l’à godüda y à podü pié do na medaia. Les maestres à fa gnì adalerch le cufer dla ciuchelada

(„Schokokoffer”) ti mostran ai mituns sciöche le cacao vëgn coltivé y sciöche la ciuchelada vëgn fata. Deboriada él gnü fat crema de ciuchelada y düć à podü la ćiarćé. La scora à metü a jì le proiet „Co féjon pa da imparè dërt”. Te chësc proiet ti él gnü insigné ai mituns dla cuarta y cuinta tlassa deplü strategies da imparè y se recordè plü saurì ćì che an à imparè. Por i mituns é chësc proiet stè dër d’ütl. Por la festa dla uma à düć i scolars modelè cun l’aiüt de Irina Tavella n oget d’arjila che i mituns ti à spo scinché a sües umes. Grana é stada la

I mituns a Porsenù pro la manifestaziun „Die ganze Klasse läuft”. 377

Lungiarü

Irina Tavella ti insëgna ai mituns da laurè cun arjila. I scolars po ćiarćé la ciuchelada.

378

Lungiarü

A pié pësc cun Wendelin Mischì.

I laûrs de arjila por la festa dla uma.

motivaziun y l’impëgn. De mà é döta la scora jüda en jita it’a Türesc a vijité le ćiastel y dedô te n pre a fà na griliada. Ai ultimi de mà, denanche la scora se ruvass, à i pëiapësc invié i mituns ite dal lech, olach’ai ti à mostrè les mazes da pié pësc y da fà mosces artiﬁziales. Inultima à i mituns podü instësc porvè da pié pësc. Le dé é gnü stlüt jö cun na buna griliada ofrida dala uniun di pëiapësc. 379

Lungiarü La scolina da Lungiarü Tl ann 2009/10 él stè 15 mituns y mitans che à frecuentè la scolina da Lungiarü y chël é n bel numer por nosc paîsc. Bele da set agn incà laora la maestra Annamaria Ferdigg, la colauradëssa pedagogica Caterina Pezzei y la cöga Renate Tatz deboriada y acompagnëia i pici cun ligrëza y sodesfaziun. Ti ultimi agn é le laûr de scolina gnü revaluté, al é gnü laurè fora dala Provinzia indicaziuns nöies. La maiù importanza de chësta istituziun ne vëgn nia ma sintida dales educadësses mo inće dai geniturs. Chësc porta pro a na colauraziun plü sterscia danter I mituns ćiara sciöche Sigfried dl Biscia tosora les bisces.

380

scolina y familia che va a bëgn di scolarins. N pinsier fondamental é chël de reconësce y odëi ćì ch’ai sa bele da fà por podëi ti stè do inant te so svilup individual, i daidan da sozialisé y da se stè saurì te n grup. Ia por l’ann él stè cotan de ocajiuns da festejé tla scolina, da ti lascè aldì y odëi ai familiars ćì che i mituns y les mitans impara y tan bel ch’al ti sa da stè adöm. Dër plajü à le proiet „Dales bisces ala lana y al guant”. I pici à albü l’ocajiun da jì a ti ćiarè ales bisces, da ćiarè pro sciöch’ares vëgn tosorades, sciöche la lana vëgn laurada y ﬁrada y sciöch’an fej da fà ćialza

Lungiarü

Festa da Nadè cun i nëini y les lâs.

Pio dl Iagher ti à mostrè so morin. 381

Lungiarü cun spëisc de lëgn. Vignun à podü se ﬁltré n ciüf cun lana batüda y ti al scinché ala mama por süa festa. Dötes chëstes ativitês da zacan ne n’é nia plü dër da odëi incö, porchël ti dà la scolina na gran importanza. Insciö vëgn les tradiziuns da paûr recordades y revalutades danü. Por stlüje jö l’ann de scolina, che é jü dër bun, é le grup dla scolina passè sö dala capela nöia de Sant Ujöp da Oies a rengrazié. LES UNIUNS DL PAÎSC Le cor de dlijia „Canch’i sun düć se sintiunse sigüsc y ćiantun saurì”, cun chëstes parores ti recorda bindicé le presidënt/dirighënt Sepl Pezzei ai mëmbri dl cor tan important ch’al é ester presënć, sc’an ô che les festes garetes, sambëgn les festes de dlijia al pröm post. A Lungiarü unse la fortüna, che cater mëmbri dl cor s’un tol sura dl ćiantè di Trëi Rêsc y va da vijinanza a vijinanza a portè la noéla da Nadè y a invié ala solidarité. Chësc é stè le 25ejimo ann che cater ćiantadus à portè inant l’aziun „Sot na buna stëra”; a düć chi che à daidé pro ti é döta la comunité dër reconoscënta. A 38 proes à le dirighënt cherdè adöm le cor por imparè 382

ite y mëte a acordè les ćianties a lalt y dilan de Dî y a sostëgn dla oraziun dla comunité. Le repertore dl cor é gnü amplié de cotan de ćianties religioses y profanes. Aldefora dles festes liturgiches ordinares à le cor ćiantè en la domënia di sorvisc, en la festa de iubileum de 50 agn da prou de pater Fidelis Pezzei, en la festa di iubilars da noza y acompagné la zelebraziun en onur de Sant Ujöp Freinademetz ai 28 de jenà sö Oies. De gran valüta é stada la partezipaziun dl cor ales zelebraziuns dla parora d’Advënt invoian insciö inće i fedei a tó pert. Danter i impëgns y les oblianzes, fistidiëia le comité dl cor da invié ia sëres de buna löna y compagnia. Insciö s’à abinie i ćiantadus ai 29 de jenà a cëna sön Börz da Fritz. Dassënn plajü à la trasformaziun de val’ ćiantadù te chelneres da slöm che à spo portè sön mësa la buna cëna. Musiga y bal à implì fora la sëra y i plü stersc s’à ćiamò infidé da fà n bel rait cun la liösa tla bela nëi frësca y morjela. Ai 5 de mà él ste la jita a Dorf Tirol tl zënter de cura di vicì salvars. Bëgn mai tla realté ne n’àn ćiamò albü l’ocajiun de odëi chisc bi vicì tan daimprò. Domisdé s’à ćiantarines y ćiantadus godü les morvëies di bi urć dl ćiastel Trautmannsdorf, n dër paraîsc de flus.

Lungiarü Döes ćiantarines tratan na sëra en compagnia ite en pizzeria.

Le cor cun la cravata y le fazorel nü. 383

Lungiarü Ai 8 d’agost à le cor acompagné la mëssa sön Costa de Boà cun le grup di sorvidus da San Martin. Dedô s’à le cor da Lungiarü abiné cun sü familiars sön Pecol incër la ütia de Sepl Pezzei ala griliada tradizionala y a passè deboriada n bel dé. Ai 19 de setëmber à inće le cor da Lungiarü tut pert al „Dé dla ćiantia ladina” ia Sëlva. Por chësta manifestaziun à le cor imparè ite deplü ćianties ladines nöies y por le pröm iade s’à presentè le cor cun n sëgn d’identiﬁcaziun: i ćiantadus cun na cravata y les ëres cun n fazorel. Pro la noza de na ćiantarina ai 16 d’otober à le cor portè alegria tratan le bufé. Da recordè é sambëgn la festa de Santa Zezilia ai 20 y 21 de novëmber, olach’an s’abina tl hotel Sanvì por ciarè indô al’ativité, por rengrazié y surandè les onoranzes: por 15 agn pro le cor: Gaby, Verena, Karin y Marlene Clara, por 50 agn pro le cor: Roslinda Dejaco Clara. Ai 4 de dezëmber é le cor jü a Porsenù a ti ćiarè al’opereta: „Die Fledermaus”. Ia por l’ann él gnü fat da val’ ćiantarins valënć de beles sorpreses: nighili da carlascè, üs intënć dan Pasca, cioce y ii. propi de bunes idees. Che l’ativité dl cor é plajora, pon s’intëne dal numer de ćiantarins nüs che è gnüs cun 384

ligrëza pro le cor: Roland Clara, Jacqueline Pezzei, Katharina Daporta, Isabel Clara, Myriam y Karlheinz Clara y Silvia Clara. Le cor compëda por le momënt 50 ćiantadus y ćiantarines. Lia di Seniors da Lungiarü La Lia di Seniors, che é gnüda metüda sö de merz dl 2009 arcumpëda ala ﬁn de chësc ann 114 porsones süra 60 agn. La lia à albü na gran ativité cun deplü manifestaziuns. I orun recordè la festa da carlascè tl salf de paîsc cun musiga da bal y aurela cörta. Le comité à organisé d’isté fora na mostra de ciüf de cëra y de scaia de metal, por chëra che i seniors y d’atri à portè de vigni sort de bel patüc da amiré. Tröpa

La mostra di ciüfs de scaia de metal.

Lungiarü

N valgügn seniors tratan la festa da Nadè pro na buna marëna.

jënt da döta la valada é gnüda a vijité la mostra de na tradiziun che va bel plan a perde. La lia à inće organisé n curs da fà gherlandes y ciüfs de cëra cun Metilde Ellecosta da Salurn, che à dër interessè la jënt dl post. Sciöche vigni ann à les porsones sura i 60 agn indô podü tó pert ala festa da Nadè en San Stefo cun na buna marëna. La festa é gnüda abelida dal cor dles mitans da Lungiarü. Al n’é tröc che tol pert ales manifestaziuns che vëgn organisades te paîsc, mo inće cotanć che tol pert a incuntades di seniors a livel dl raiun de Puster, sciöche jì a balè, jites, peregrinaji o jì a cartè. Chëstes manifestaziuns y

I ciüf de cëra metüs fora dala mostra. 385

Lungiarü iniziatives ti dà la poscibilité ala jënt plü de tëmp da stè n pü’ adöm y ne se sintì nia tan susc. L’uniun dl sport amatoriala da Lungiarü y i atleć dla liösa Sciöche bele tles sajuns passades s’à l’ativité dl’Uniun dl sport da Lungiarü conzentrè tröp sön l’ativité da d’invern. I campiuns dla liösa Hannes y Florian Clara à indô arjunt de bugn resultać pro les gares dla copa dl monn. Nia plü stleć n’é sta i mituns che va cun la liösa alta, chisc à inće indô albü de bugn resultać tles gares joniles y tl „Südtirolcup”. Emil Daporta é rové dui iadi sön le scalin plü alt pro le „Südtirolcup” y n iade al terzo post. Emil à insciö portè a

ćiasa n bel trofê te süa categoria. Al terzo post tla medema categoria é rové Meicol Sorà che à inće arjunt le terzo post tla classiﬁca ﬁnala dles gares joniles. Ivan Nagler à tignì döta la sajun da d’invern le pé sön le podest, portan a ćiasa le titul de campiun provinzial y le pröm pest tles gares joniles. Matteo Clara, alenadù y acompagnadù di jogn y mituns, é rové terzo pro le „Südtirolcup”. Inće les mitans dla scuadra da Lungiarü n’é nia stades da manco. Elena Nagler é stada la campionëssa provinziala te süa categoria (secundo post pro le Südtirolcup y le pröm post pro les gares joniles). Luisa Nagler à desmostrè de ester buna da s’la fà avarëi portan a ćiasa le secundo pest pro les gares joniles y le titul de vize campionëssa provinziala.

I atleć che à tut pert ala gara de schialpinism. 386

Lungiarü

Ala gara de schialpinism sön Munt d’Adagn. Giovanni Mischì é finalmënter rové sö insom.

D’invern sö cuntra i pra sot Pütia/Göma.

387

Lungiarü

I atleć jogn cun l’alenadù Matteo.

Matteo Clara en aziun. 388

Elena Nagler tratan na gara dla liösa.

Lungiarü Florian Clara cun so compagn Patrick Pigneter.

Al é inće indô gnü arjigné ca le ćiamp da dlacia olache tröc mituns s’abina a jadiné. Implü él gnü arjigné na dlacia da arpizé, che à trat adalerch apascionà de chësc sport, inće da foradecà. Da d’aisciöda à l’uniun dl sport metü a jì la gara de scialpinism sön Munt d’Adagn, olache tröc atleć dla Val Badia y foresti à podü se mosoré danter ëi. Na manifestaziun che à tres n gran suzès. Da deplü agn incà alenëia Elias y Mirko i mituns dl paîsc tl ćiamp dal sport por le jüch dl palè. Dlungia le ćiamp dal palè él inće n pice ćiamp por i amanć dl volley-ball, che vëgn adorè tröp d’isté. La scuadra de volleyball s’incunta bele da deplü agn n iade al edema por soghé y stè adöm.

Lites dl consëi nü dla uniun dl sport I mëmbri dla uniun dl sport à indô lité danü le consëi diretif. Sciöche presidënt él gnü confermè Richard Nagler, vizepresidënt é deventè Lorenz Clara. Pro le consëi é inće Janpaul Clara (cassier), Noemi Clara y Heidi Dapunt (scrivanes), caposeziun dl jüch dl palè é Elias Aichner, di schi Othmar Castlunger, dla liösa Matteo Clara y dl jadiné Tone Clara. Pro la scuadra de volley-ball é Benedikt Clara gnü metü sciöche responsabl, dl magazinn se cruziarà ti proscimi agn Hubert Sorà. Lorenz Nagler, Oskar y Florian Clara é gnüs lità sciöche revisurs di cunć y sciöche arbitri él gnü metü Mirko Schanung, Simonetta Lussignoli y Wendelin Mischì.

389

Lungiarü La Uniun di stödafüch La Uniun compëda al momënt 73 mëmbri, de chisc él 52 stödafüch atifs, 12 che fej pert dl grup jonil, 3 mëmbri d’onur, n stodafüch fora de sorvisc y 5 totes. A Lungiarü n’él sozedü en chësc ann degöna catastrofa de medefüch o por le ri tëmp. I stödafüch é gnüs cherdà indöt 3 iadi, por n auto rové fora de strada, na porsona jüda manćia y por na canalisaziun impifada. Sciöche vigni ann à la uniun indô fat sorvisc d’ordinn y deplü proes te paîsc o adöm cun i paîsc vijins. Ai 7 de forà él gnü organisé la gara dles liöses por la jënt dl

Tratan la proa d’evacuaziun te scora. 390

paîsc cun na gran partezipaziun. D’agost él gnü metü a jì la festa di morins y d’otober la segra. Chëstes manifestaziuns tira vigni ann n gröm de jënt adalerch. Cun chëstes festes é la uniun buna da ﬁnanzié süa ativité. Le grup jonil tol bele da tröc agn incà pert ales gares provinziales de prestaziun. Do n valgügn mëisc de proes y alenamënć ési en chësc ann jüs a Lana. De messè à la uniun di stödafüch daidé organisé cun la uniun cultura de munt d’Antermëia la roda de Pütia. I stödafüch à arjigné ca sön Ćialneur da mangé y da bëre por la jënt che passâ. Ai foresć che fajô la roda ti él gnü mostrè

Lungiarü Le grup jonil di stödafüch.

Dolorico Mischì che siëia a man.

Le partezipant plü jonn Giordan Nagler y la partezipanta plü vedla Wally Pescoller che à tut pert ala gara dla liösa.

sciöch’an fej da sié a man cun la falc y da ciolè n linzò de fëgn. Al dedaincö n’él mâ plü püć che siëia a man da munt sö. 391

Lungiarü Lites dl consëi nü di stödafüch De jenà él gnü lité en ocajiun dla sentada generala l’organn diretif nü di stödafüch, che à albü n gran mudamënt tla composiziun. Comandant é gnü metü Roman Clara, vize é Rainer Clara y mëmbri dla junta é gnüs lità Benno Moling, Hermann Chiusura y Günther Castlunger. Comandanć de grup é gnüs confermà Reinhold Sorà, Roland Dapoz y laprò él gnü lité Thomas Dapoz. I mëmbri dl consëi diretif é, tut fora Hermann Chiusura, feter düć nüs y vëgn fora dl grup jonil. S. Micurà cun i agnui.

392

Uniun di jogn Le grup di jogn da Lungiarü s’à indô desmostrè plëgn de vita, cun la vöia de fà y de porvè fora cosses nöies, mo dantaldöt de ti dè a düć i jogn dl paîsc na buna compagnia y tröp devertimënt. Le comité à ciarè de ti jì do ai interesc di jogn y s’à dè da fà che i jogn pois passè n bel ann deboriada. Inće sc’al n’é datrai nia döt garatè sciöch’an ess orü, pon dì ch’ara é jüda bun. Al scomenciamënt dl ann é i jogn jüs deboriada sön la munt de „Heidenberg” a raité jö cun la

Lungiarü I malans a Lungiarü.

liösa a tëmp de löna; la sëra é stada bela y interessanta. En jöbia santa à le grup tut pert, adöm cun d’atri jogn y jones dla valada, ala velia tradizionala sö Oies che vëgn arjignada ca te na manira che plej dër ai jogn. En la festa dl Cör de Gejù él gnü metü a jì na ćiacia dl tesur por pici y gragn, dedô na griliada cun musiga pro n gran füch. I jogn da Lungiarü à podü tó pert a n iade de deplü dis a „Mirabilandia”. Tröc jogn s’à lascè baié sö da tó pert al iade y s’à te chisc dui dis devertì sciöch’al’alda cun jüć de vignì sort: da temëi y manco, te ega y tl süt, alaleria y daìte. Sön le iade da gnì a ćiasa é le grup stort pro sön le lech de Garda

ala festa dl vin. Sciöche bele da deplü agn, à le comité di jogn indô tut sö tla uniun i jogn nüs che vëgn do ca. 6 mëmbri dl comité s’à abiné cun chisc jogn a na incuntada olache al ti é gnü splighé les regoles essenziales por tó pert ala uniun, le statut y les assoziaziuns Jogn Catolics de Südtirol (SKJ) y le Sorvisc ai Jogn. I jogn à podü fà propostes y dì ći ch’ai s’aspeta dala uniun. Tla medema ocajiun él gnü metü a jì la ćiastagnada sö dal Lüch de Vanć. Mëtu man à chësta festa cun na mëssa te dlijia, abelida y ćiantada dai jogn. Jüć, val’ cartada y intratenimënt musical ne n’à dedô nia manćé. Tratan le tëmp d’Advënt él indô gnü organisé la festa de San 393

Lungiarü Micurà por i mituns da Lungiarü. San Micurà acompagné da agnui y malans é jü fora por le paîsc y à spo partì fora na scincunda ai pici mituns. Por i gragn él gnü partì fora tê ćialt y valch da sgolosè. I jogn à arjigné ca le rorate dla uniun, sot forma de na mëssa moderna. Tröc jogn s’à tut dlaurela tolon pert cun interès. Ai à podü ciafè n pice momënt de chît y de pêsc tratan le tëmp dl Advënt, che é tan ri da ciafè te chësc monn modern. Do mëssa él gnü invié i mëmbri dla uniun a na picia festa da Nadè tl local di jogn.

Inće les pices ocajiuns y ativitês che la Uniun ti pîta ai jogn y ales jones da Lungiarü, é gnüdes tutes dër tröp en conscideraziun. Gonot s’à i jogn abiné te so local a ti ciarè a n ﬁlm, a śoghé o a fà val’ cartada. I jogn y les jones, mo inće la jënt dl paîsc, é contënć cun la uniun y le comité spera che inće le 2011 ti portes tröpes sodesfaziuns y ligrëzes. Uniun di iagri La uniun di iagri da Lungiarü cumpëda al mumënt 14 mëmbri

Pescoller Reinhold davagna la scëiba d’onur, laprò l’artist Clara Claudio, che à depënt la scëiba, le surastant dl revier Sepl y le vize Scebio. 394

Lungiarü I iagri da Lungiarü che s’à abiné a porvè fora i stlops.

Dott. Guido Antonello ciafa l’onoranza de 50 agn iagher tl revier da Lungiarü.

395

Lungiarü atifs. Tl ann 2010 él stè 3 mëmbri che n’à nia plü renovè la cherta da jì a ćiacia te nosc revier por gauja de eté y sanité. Chisc é Erich Kostner da Corvara, Giuvani Verginer da San Martin y Casper Clara da Lungiarü. Chisc é gnüs nominà mëmbri d’onur dla uniun. Dal’atra pert à la uniun albü la ligrëza y le plajëi de podëi saludé n iagher nü, le jonn Hannes Clara da Ties, n ﬁ dl verdaćiacia Clara Werner. Do l’ejam da iagher, s’à Hannes tosc fat conësce lunc y lerch por süa bravöra da stlopetè, davagnan deplü competiziuns y gares da trà ala scëiba. La uniun di iagri à portè inant süa ativité nia ma jon a ćiacia, mo inće cun deplü ativitês y manifestaziuns. Deboriada él indô gnü sié n pre por arjigné ca fëgn da ojorè i rehli tratan l’invern. Öna dles maius manifestaziuns é stada la festa de San Hubertus por i reviers da ćiacia da Lungiarü, San Martin de Tor y La Val, gnüda tignida en chësc ann a Lungiarü, ti pra de Tolp sot Pütia. Te chësta gaujiun ti él gnü surandè l’onoranza por 50 agn iagher tl revier da Lungiarü al dott. Guido Antonello. Al é n iagher che vëgn da foradecà y che à dessigü podü se gode a Lungiarü i bì y manco bì momënć dla ćiacia dal ann 1960 incà, portan pro inće cun so aiüt y contribut al svilup y 396

mantegnimënt dla ćiacia da Lungiarü. Por ći che reverda la salvarjina él da dì ch’an à albü dötaurela n ann da püćia salvarjina. I rehli – inće sce bel plan en aumënt – romagn do la rata püć dantadöt por gauja di ri inverns di ultimi agn. Insciö él gnü stlopetè tl revier da Lungiarü 21 rehli (3 bëć y 18 ćioures o asos). I ćiamurć vëgn tres demanco, cherpà dala ria maratia dla rogna. Deperpo ch’al n’ê gnü compede da d’aisciöda dl 2007 incër 500, n’êl tl 2008 mâ plü gnü odü incër 250; tl 2009 spo mâ plü incër 130 y tl 2010 ma plü 90. Stlopetè n’él en chësc ann mâ gnü un su y chël deach’al â la maratia dla rogna. Sce la maratia dla rogna desdrüj do statistica l’ 80% di ćiamurć, pon aratè de avëi arjunt bel plan le funz. Ćina che i ćiamurć s’ingenerëies indô, dörera agn. I cerfs pon aratè che sides sciöche numer restà anfat. Stlopetè n’él gnü indöt 10 (2 manc T – 3 manc C y 5 vaces-vidì). Tla pröma pert de setëmber él gnü dè l’autorisaziun de stlopetè les muntangoles, indöt 51, che metô man da fà de gragn danns ti pra da munt. Stlopetè él spo inće gnü val’ loi y cotan de olps, inće por erferè la maratia dla rabia, che é de prigo inće por la jënt. Waidmannsheil!

Lungiarü LITES DE COMUN Ai 16 de mà al é gnü lité le consëi y la junta de comun. Tl paîsc da Lungiarü él gnü metü sö öna na lista, sön chëra ch’al ê 14 candidać (3 ëres y 11 ëi), danter chisc inće n candidat da umbolt. La lista Lungiarü à arjunt le 30,1% dles usc de düć i trëi paîsc dl comun. Lungiarü à porchël ciafè 5 scagns t consëi. I 5 candidać dal plü usc é stà Dolorico Mischì, che à ciafè 184 usc, Gustav Mischì 174 usc, Giovanni Costa 111 usc, Roman Clara 109 usc y Roland Dapoz 88 usc. Dui de chisc, Gustav Mischì y Dolorico Mischi é gnüs nominà

assessurs y ai rapresentarà le paîsc da Lungiarü tla junta de comun por i proscimi 5 agn. Dolorico Mischì à spo inće surantut l’inciaria da vizeombolt. MANIFESTAZIUNS „Long River Rock Revolution 2010” Ai 7 d’agost él gnü organisé dal grup „Vintage” dla Val Badia la secunda ediziun dl Long River Rock Revolution tl salf dles manifestaziuns a Lungiarü. Chësc é indô stè n conzert de musiga rock che à albü cotan de spetadus interescià por i sonns Le grup rock da Lungiarü sön paladina.

397

Lungiarü y i ritms dër vis. Dantadöt s’à indô presentè tröc jogn. Sön le program êl trëi grups: i „Chilli con Carne”, i „Vintage” y i „Phantom”. Dales 20.00 él gnü daurì les portes y i Chilli con Carne a spo sonè por pröms. Chësc grup vëgn da Rasun y sona bele dal 2006 incà. Al à intratignì y scialdè ite la jënt cun ćianties dl grup „Red Hot Chilli Peppers” oramai conesciü sura döt le monn. Dedô à sonè cun na gran pasciun le grup „Vintage” dla Val Badia sciöche protagonisć de chësta sëra, cun ćianties de „Bon Jovi, Dire Straits, Eagles, AC DC, Queen, Deep Purple, Guns’n Roses,...”. De novëmber dl 2009 él stè Michael Clara da Lungiarü y Peter Verginer de Badia che é sta bugn da partì la pasciun por la musiga cun d’atri compagns dër musicai y insciö él spo nasciü le grup „Vintage”, cun l’intenziun de sonè do ćianties rock de artisć conesciüs di agn ‘70, ‘80 y ‘90. Le grup à albü l’ocajiun de se presentè por le pröm iade sön paladina da chësc conzert a Lungiarü. Sciöche ultimi à sonè i „Phantom” de Gherdëna che à spo stlüt jö le conzert. Le grup à metü man da sonè tl 2008 cun na chitara, n bas, na tastiera, döes usc y les percusciuns. I musicontri jogn sona do ćianties dl grup svedesc „Nightwish” conesciü a livel 398

mondial. I „Phantom” à albü n gran suzès te chisc ultimi dui agn. Ai à scrit na ćiantia instësc, ch’ai à inće sonè sön paladina dl Long River Rock Revolution cun chëra ch’ai à davagné da d’aisciöda le concurs de musiga „Feelmusic”. Ai à albü n gran suzès tratan le conzert y é sta bugn da emozionè n gröm de spetadus. Le Long River Rock Revolution é stè na buna ocajiun da mantignì vis i ritms rock tla jonëza dla valada y foradecà y da stè en compagnia a s’la cuntè, s’la gode y da imparè da se conësce. Le grup dl „Long River Rock Revolution” é dër contënt che le conzert é indô gnü tut sö bun y ch’al é gnü desmostrè tröp interès y na gran pasciun por la musiga da pert di tröc spetadus che é gnüs a tó pert a chësc event. La strada d’Antersasc Al é gnü protestè y debatü tröp söla costruziun dla strada d’Antersasc. D’isté fora él gnü metü man cun i laûrs de costruziun dla strada che va söla munt d’Antersasc por ti fà avëi n azès ai proprietars di bosć dla vijinanza da Pescol y al proprietar dla munt. Bele tl ann 2008 à la comisciun por la sconanza ambientala refodè le proiet por la costruziun de chësta strada.

Lungiarü

Al vëgn laurè pro la strada.

Le variöl d’Antersasc, metü sö da Pio Rives tl zënter dl paîsc.

I mëmbri dla comisciun â valuté separatamënter le proiet che reverda le tòch de tru defora y le toch daìte dal conﬁn dl parch natural, aratan che por laurè le bosch y trasportè le lignan tl tòch defora dal conﬁn bastâ le tru atual. Por le secundo toch de tru êl debojëgn, secundo la comisciun, de de gran intervënć y de tòć de strada nüs y chësc ess sambëgn portè pro a roviné la bela contrada y cherdè adalerch tres deplü turisć. La vijinanza da Pescol n’ê sambëgn nia a öna cun la dezijiun dla comisciun y insciö él gnü fat recurs. I proprietars di bosc ê dla minunga che na strada de 2 m leria ne bastâ nia por le trasport dl lignan, la strada dess avëi na larghëza de 3 m. I intervënć da fà é scialdi pici y en gran pert vëgnel pö ma laurè fora le tru che é bele, argomentâ la vijinanza.

L’inscenada de na sopoltöra dla munt d’Antersasc sön le Ju de Börz. 399

Lungiarü

La conferënza stampa.

Le tru dess gnì limité al traﬁch di proprietars, stlujon jö la strada cun na stangia. Sc’al ne po nia gnì realisé la strada, messarà i proprietars tó n elicoter da laurè le bosch y i terac. Cun chisc argomënć vëgn le recurs azetè y an po mëte man cun i laûrs. 400

Le pröm toch de strada é insciö gnü slarié dala ćiavara demez por na lunghëza de 650 metri podon jì sö cun n camion. Te n secundo momënt gnaral inće fat la secunda pert dla strada (1,5 km) por podëi rové ćina sö dala ütia. Le tru é 2 m lerch, mo

Lungiarü Le Tribunal aministratif regional à fat stè sö i laûrs sön Plan de Locia.

olache le terac é dër ërt gnarà la strada slariada ćina 2-2,5 m. Mo nia düć ne n`é a öna cun le proiet. Al n’é de chi che arata che l’ampliamënt dla sëmena d’Antersasc va debojëgn por mantignì la munt y de chi che vëiga la costruziun de na strada sciöche la desdrüta de un di ultimi posć de chît y de pêsc. Le tru dess ti conzede al proprietar Peter Mair la poscibilité de ressanè la ütia dla munt che é dër ademal. Bele da tröc agn incà vëgnel menè sö bisces d’isté y por podëi tignì bisces inant lassö él debojëgn de mioré la fornidöra d’ega da abré i tiers y de ressanè i frabicać. Chi che odô chësc intervënt de mal edl, nia mâ tla valada mo inće

foradecà, s’à insciö metü adöm y à invié a tó pert al’inscenada de na sopoltöra dla munt d’Antersasc sön le Ju de Börz. Implü él gnü metü a jì na conferënza stampa a Lungiarü y deplü incuntades y discusciuns cun la popolaziun, invian adarlerch inće autoritês dla provinzia y dla forestala y na jita a pé cina sön la munt. Insciö à ince le WWF provinzial, adöm cun d’atres assoziaziuns por la sconanza ambientala, damanè de fà stè sö i laûrs. Ai 24 de agost à spo le Tribunal aministratif regional azetè le recurs y à insciö fat stè sö i laûrs. Chësta batalia por sconè la munt de Antersasc n’é nia ciamò stlüta jö, ara jarà inant inće tl 2011. 401

Lungiarü Curiositês y desvalies Daniela Clara à stlüt jö i stüdi de sciënza dl’economia y de gestiun aziendala, curriculum management dl turism tla faculté d’economia da Bornech. Rosmarie Clara à stlüt jö i stüdi de sciënzes de alimentaziun a Milan.

Rosmarie Clara

I ti audun a intrames tröpa ligrëza y sodesfaziun te so laûr. Pio Rives dl Sartù da Vì à tut pert ala gara dles liöses dl paîsc cun na liösa dër interessanta, n auto de lëgn cun liöstri. Daniela Clara

En gaujiun dla segra da Lungiarü s’à Pio presentè te tendun cun n corn da munt che ël s’à fat.

Pio cun l’auto. 402

Chi che é passà d’isté por le tru che va sö sot Pütia à podü odëi la scultöra de Pio dlungia strada, n banch cun muntagnoles lassura. Pio à na gran pasciun da laurè cun lëgn y da mëte adöm de vigni sort de scultöres: vigni ann se làscel tomè ite valch de nü.

Lungiar端

Pio cun le corn. Le banch cun les muntagnoles.

403

Lungiarü Le tëmp a Lungiarü tratan le 2010 En chësc ann s’à Albert Daverda, nosc metereologh che registrëia les mosoraziuns dl tëmp bele da tröc agn incà cun ligrëza, savëi y pasciun, tut la bria da rodè jö le Comun catastal da Lungiarü (da 1.400 a 2.500 m d’altëza) y inće d’atres zones dla Val Badia y dles Dolomites (da 1.200 a 2.900 m d’altëza); al à constatè che l’ann é stè meteorologicamënter n ann morjel. La temperatöra mascima à mâ passè de messè dui iadi 30 grà de ćialt y la temperatöra minima d’invern n’é mai jüda sot i 20 gra de frëit, porchël ne n’unse dötalannn mai messü patì n gran ćialt o n gran frëit. La temperatöra minima é stada con na mesarìa anuala de oramai 4 grà de ćialt cotan sura la temperatöra mesana (danter – 0,7 y + 0,6 gra) dal 1991 incà, la temperatöra mascima é stada cun na mesarìa de 10 gra sot la mesaria de bun 11 gra di agn 1991-2000, la temperatöra mesana cun + 5,4 gra é stada sura la temperatöra mesana de bun + 5 gra di agn 1991-2000 , mo sot la tempertöra mesana de + 6 gra di agn 2000 – 2010. La nöt plü frëida é stada al 1 de forà cun - 19 gra, les temperatöres plü altes é stades ai 9 y ai 11 de messè cun + 31 gra; le dé plü frëit é stè ai 17 de dezëmber cun na mesarìa de 404

-13 gra, i dis plü ćialc é stà ai 10 y ai 16 de messè con na mesarìa de + 21,5 grà. Cun chëstes temperatöres plütosc basses é l’ann 2010 stè l’ann plü frësch dal 1996 incà. Por ći che reverda le tëmp él da osservè ch’al é stè 191 (52%) dis da bel tëmp, y porchël sot la mesaria di agn passà cun 204 dis da bel tëmp, y ch’al é stè 53 (15%) dis da nio y 121 (33%) dis da bur’ tëmp, y porchël cotan sura la mesaria di agn passà (44 y 116 dis). Mo al ne n’é mai stè dal 1978 incà tan püć dis da temporai, mâ 8 indöt, 3 de messè, 3 d’agost, un n iade de mà y un de jügn. Implü ne n’à chisc püć temporai gaujè degügn dagns. Insciö ne n’él gnianca stè le mez tan de temporai co a mesafora ti agn dal 1978 incà. Le plü dî alalungia bel tëmp (cun val’ dé da nio o bur’ tëmp danterìte) él stè dai 21 de jügn ai 22 de messè (32 dis), dal 1 ai 25 de merz (25 dis) y dai 12 ai 29 de jenà (18 dis). Le plü dî alalungia bur’ tëmp (cun val dé da nio o bel tëmp danterite) él stè dai 2 ai 14 de mà (13 dis), dal 1 ai 11 de dezëmber (11 dis) y dai 11 ai 18 d’agost (8 dis). Ći che reverda les prezipitaziuns él dantadöt da relevè ch’al n’à mai novü o plovü tan te n iade da gaujè lovines o rogossies che ess fat dagns ala contrada. Nëi n’al fat jö cotanta (330 cm), deplü n’àl mâ fat dal 1978

Lungiarü incà cin’ iadi; insciö él garatè na buna sajun da d’invern. Novü àl indöt 53 dis: 29 iadi él tomè nëi plütosc sﬂaussia y 24 iadi (d’aisciöda y da d’altonn) nëi plomia o daldöt cun plöia. Novü le plü àl de dezëmber (94 cm), le plü che al n’à fat dal 1978 incà de dezëmber. Implü al novü 12 iadi sö alalt cina jö a 1500 m, mo nia jö te paîsc. Plovü àl indöt 67 dis, plü chi iadi ch’al à en pert novü y plovü (24 iadi). Plovü tröp àl d’agost (140 lt./mq), mo inće de mà (110 lt./mq) y de setëmber (104 lt./mq), mo mai fora de mosöra da gaujé dagns. Ega él inće resulté tröpa danter nëi y plöia de novëmber (100 lt./ mq) y de dezëmber (110 lt./ mq). Indöt él gnü mosoré l’ann

passè indöt 906 lt./mq d’ega de plöia, nëi y granies. Granié àl tl 2010 n iade su (de mà) zënza fà dann. La porziun d’ega tomada en chësc ann é cotan sot la mesarìa di agn dal 1978 al 2000 (959 y 947 lt./mq), mo sön la medema mesarìa de chëra tomada dal 2001 incà. Chëstes informaziuns é gnüdes scrites adöm ti jon do ales registraziuns fates te paîsc y ne mëss nia dagnora stimené cun chëres dales pertes fora (por ejëmpl sö Seres-Miscì), olach’al é sambëgn n pü’ d’atres temperatöres, mo olach’ai é plü daimprò ales munts y ch’al plöi y nëi plü gonot.

Sorëdl che va jö. Le retrat é gnü fat jö sön la sëmena da gnì da Pütia jö. 405

Lungiarü Tabela temperatöres 2010 MËISC

Temperatöres mesanes minima

mascima

mesana

aumënt

Jenè

-10,4

-0,4

-5,4

10,00

Forà

-8,7

+1,6

-3,6

10,4

Merz

-5,5

+5,9

+0,2

11,4

Aurì

0,0

+12,5

+6,2

12,5

Mà

+ 4,4

+13,4

+8,9

9,0

Jügn

+ 7,1

+20,4

+13,7

13,3

Messè

+ 10,0

+24,4

+17,2

14,3

Agost

+ 8,9

+20,1

+14,5

11,1

Setëmber

+ 4,5

+15,5

+10,00

11,00

Otober

+ 0,8

+10,6

+5,7

9,8

Novëmber

- 2,0

+4,5

+1,2

6,5

Dezëmber

- 8,1

-1,8

-4,9

6,4

Indöt (soma x 365 dis)

+ 46

+ 3866

+1956

+3820

Ø al dé

+ 0,1

+10,6

+5,4

+10,5

Crëp dales Dodesc, Capeziner y iadedo Gardenacia, odü da Pütia ia. 406

Antermëia

Antermëia • Carlo Plazza

1820: ai patruns d’Al Bagn i vëgnel relascè la lizënza da fà sö i bagns Bey dem von dem Landgericht Enneberg aufgeführten Gründen, dass in der Umgegend von Untermoj Landgericht enneberg keine Baadeanstalt sich beﬁndet, an Hol kein mangel ist und die entdeckte Quelle nach kreisärztlicher Untersuchung reich an Mineralien befunden worden, wird dem Felix Frener dortselbst unter der Voraussetzung, dass der Grund worauf gebauet werden soll, nicht ärarialisch sey, die Baubewilligung sowie zur Errichtung der Baadeanstalt ertheilet. […]. Innsbruck am 11. Maerz 1820 407

Antermëia MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Nasciüs (i nasciüs tl ann 2010 che vir tla cöra d‘Antermëia) Thomas Turnaretscher de Lois y Marialuise, nasciü ai 14.01.2010 Karol Ellecosta de Bernhard y Alma, nasciü ai 08.02.2010 Hanna Erlacher de Helmuth y Kathrin, nasciüda ai 14.09.2010

Thomas

Karol

Hanna

Maridà Porsones d‘Antermëia maridades demez: Martina Clara cun Markus Oberrauch ai 08.05.2010 a Antermëia; ai é jüs a vire a Porsenú/St.Andrä.

Martina & Markus. 408

Antermëia Morć Otto Planatscher (Otto d’Al Bagn) é nasciü ai 26.08.1921 a Al Bagn d’Antërmeia. Sü geniturs ê Angela d’Al Bagn y Sepl da Preroman. Ël y süa só Paola â bele pordü la uma en chël altonn che Otto ê piè ia a scora. Sepl d’Al Bagn s’â maridé n secundo iade, cun Tarejia de Zenzio, che ti â ćiamò scinché 3 mituns, Carlo, Irma y Erich. Otto é stè na porsona scëmpla, che ti à orü bun ala natöra y che stô ion a ćiasa, deache monn àl odü assà - dijôl - tratan 2 agn da soldà tla Talia y tla Francia y 2 agn de vera, olach’al é rové tl’Albania y tl Montenegro, tla Slesia, a Dresden, a Praga y tla porjunia tla Polonia. Dailó ne ciafâl nia d’ater da mangé co 4 de gragn soni o 5 de pici al dé. Ai dormî sön brëies ia por tera, tan da tóch che canche un s’ojô, s’ojô düć impara! Ia por le dé messâl tó jö de ćiar i morć, che gnô sciurà te na gran büja. Por fortüna s’ê la vera rovada, y Otto é rové a ćiasa, ch’al pesâ ma plü 45 kg, cun guant y mantel da soldà. Bëgn 2 iadi él stè söla frunt. Do la vera àl passè de bi agn a ćiasa. Al é stè agn alalungia surastant di jogn d’Antërmeia. A chi che se maridâ inlaôta ti gnôl fat na sarada, olache Otto à joblenè n gröm de iadi süa pert. Al daidâ so pere Sepl da manajè l’ostaria d’Al Bagn, olach’al n’ê tröć che s’abinâ les domënies a

cartè, chidlé y balè. Otto daidâ arjigné ca i bagns por i ghesć, che gnô da foradecà, y laurâ ite deperpo so pice lüch da paur. Tles Otto Planatscher sajuns da manco laûr, jôl a laurè de lignan fora y jö por Aunejia, tiran jö taies col ciaval. Süa pasciun ê tres plü y plü chëra da laurè te bosch, tolon sö de pices partides de taies da fà sö. Al â ćinamai metü man da lascè sié brëies y da les vëne. L’ann 1968 s’àl maridè cun Maria da Colmesan che ti à scinche la ﬁa Alma. Dl 1979 àl metü man da fà sö na ostaria nöia cun bagns nüs. Ćina feter inultima s‘un àl tut sura di bagns con gran savëi, dediziun y lezitënza. Te sü ultimi agn àl podü fà le bun nëine, portan sü nus gonot a spazier. Tröpa ligrëza ti à sambëgn dè inće i laurs de restaur pro süa ćiasa vedla, te chëra ch’al ê nasciü. Do na vita plëna de laûr y fadies s’l à spo Chel Bel Dî cherdè ia tl ater monn ai 31 de merz dl 2010, cun na eté de 88 agn.

409

Antermëia A Balsan él mort ai 27 de setëmber Domenico Tocca tl‘eté de 64 agn, m a r i d é cun Milia de Florian. ” M i m o ”, sciöche chi Mimo Tocca d´Antermëia ti dijô, abitâ a Balsan, mo ê gonot a n‘Antermëia, olach‘al â na picia ćiasa tla vila de Sotiac. Al saludâ dagnora düć y se sintî sigü inće n pü’ da Antermëia.

FRABICHÉ PRIVAT Y LAÛRS PUBLICS Tl zënter dl paîsc él gnü trat jö y fat sö danü la p.frab. 818, ćiasa de Pire de Iule. La ćiasa vedla ê gnüda fata sö danter le 1964 y le 1966, y ne corespognô nia plü ales ghiranzes de n’abitaziun d’al dedaincö, cis por l’isolamënt termich. Por avëi lerch por la ćiasa nöia cun döes abitaziuns danter döes strades ite àl messü gnì baratè grunt cun le Comun. Ći che ê dan da 45 agn gnü fat sö cun de gran fadies é te püć dis gnü mazè adöm, y te n tëmp scialdi plü cört co inlaôta él gnü metü a tët n frabicat nü. Atramënter se stara aldedaincö cun i papiers por le frabiché: sc’al 410

Porsones aćiasades ai 31.12.2009 y jüdes demez tratan l‘ann 2010: 1 Porsones gnüdes pormez tratan l‘ann 2010: 2 Nasciüs aćiasà tl Comun: 2 Morć aćiasà tl Comun: 1

Ai 31.12.2010 êl a Antermëia 335 porsones aćiasades, (cumpedades é ma les porsones söl teritore dl Comun da San Martin de Tor).

ê inlaôta te comun na pratica por la costruziun dl frabicat de indöt 10 zetli, ciàfon śëgn tl oﬁze tecnich de comun por la costruziun de chësc frabicat na pratica 7 o 8 cm grossa, y por canche le frabicat é rové rovaral ćiamò n valgügn zetli laprò; y le tëmp ch’an adora da arjigné i zetli é inće te tröc caji tröp plü lunch co le tëmp ch‘an adora por fà sö le frabicat. Ia da Mozl él gnü fat sö n tiac dala lëgna y n deponimënt agricul sön la p.ter. 1021. Ti pra da Spütia él gnü fat sö danü le tablé pro la ütia de chi de Frapes. Sön Fornela él gnü fat sön la p.frab. 260 n deponimënt por ziples por l´implant da scialdè a lëgna.

Antermëia S‘anuzan dles poscibilites normatives de amplié frabicać abitatifs fajon na recualificaziun energetica dl frabicat intier, él gnü alzè da pert de Erlacher Andreas la ćiasa dábitaziun p.frab. 1015 tla localité Sotiac. Al é le frabicat su che à anuzé tl 2010 la poscibilité de aumentè la cubatöra a chësta maniera. Sura i frabicać dl lüch de Plaza él gnü fat laûrs de splanamënt y de drenaja y n tru te pre. Laûrs de splanamënt y ressanamënt de n tru de campagna él inće gnü fat söl lüch de Borbeles. La cooperativa Termo Antermëia, che se crüzia dl scialdè tl zënter dl paîsc, à fat pro l‘implant de scialdamënt, te n container, n implant de cogeneraziun da na potënza de 150 kW. Al funzionëia cun öre vegetal de raps che é deponü te döes bots sot tera da 35.000 lt. Línvestimënt y la gestiun dl implant é tles mans dla cooperativa SEA (Sorvisc Energia Ambiënt) da San Martin. Lénergia termica di motors vëgn adorada por límplant da scialdè y la forza eletrica vëgn ôta ite tla rëi de destribuziun dla SEA. Por límplant da scialdè dl lüch da Ghejenara él gnü realisé ti Plans da Mirì n deponimënt davert por ziples; sön le tët de chësc frabicat él gnü istalè panì fotovoltaics da na spersa de indöt 150 metri cuadrać.

Al vëgn trat jö la ćiasa vedla de Pire de Iule.

La ćiasa nöia cun iadedô Sas dla Crusc.

La ćiasa a Sotiac ressanada y alzada. 411

Antermëia

Le container cun l´implant de cogeneraziun.

La firma Verginer srl da San Martin à fat i laûrs de ressanamënt dla fontana dla condüta dal‘ega de comun it‘a Sorosses do le proiet dl inj. Herbert Lanz da Bornech. Le cost dl laûr cun proietaziun y les atres spëises laprò è stè indöt de incër 38.000 euro. Sc‘an ti ćiara plü avisa ales conzesciuns da frabiché relasciades dal Comun tratan lánn 2010, spo resultëiel che dles 108 lizënzes relasciades, n‘él 24 che reverda le paîsc dÁntermëia (valgönes de chëstes se referësc al medemo frabicat y é variantes de na 412

conzesciun bele relasciada); trëi de chëstes é gnüdes conzedüdes por la realisaziun de cubatöra abitativa nöia pro döes ciases y na ponsiun. Ia delà dal Rü da Colac, sön teritore dl Comun de Marou, él gnü sistemé sot la galaria sön la strada che coleghëia Antermëia y Rina da pert di lauranć dla strada dla Provinzia na stüa de lëgn fata sö incër i agn dl 1980 che ê raitada jö; impede lëgn él gnü tut três de petun vedles dla ferata. Sön le lüch de Tru de Sura él gnü fat sö da pert de Herbert Winkler na ciasa d´abitaziun nöia, n frabicat te stil modern te na forma en pü‘ foresta danter i frabicać tradizionai ite. Valgönes deliberaziuns dla junta y dl consëi de comun che reverda la fraziun d‘Antermëia Le consëi de comun à sdemanialisé y demanialisé de pici tòć de terac tla localité Gile, Fidelis, incër la ćiasa de Pire de Iule y ia Mirì incër la ćiasa vedla dl Paracia por podëi stlüje jö i contrać cun i proprietars che â perié de podëi cumprè o baratè terac. Da d´altonn à le consëi deliberé de trasferì ala Provinzia le tòch dla strada provinziala Rina – Antermëia sön teritore dl Comun da San Martin de Tor; la pert de strada sön teritore

Antermëia

Ai laora sot la galaria dla strada Antermëia - Rina.

Tru y Corjel cuntra Ju (amez la ciasa nöia de Tru de Sura mesa fata). 413

Antermëia dl Comun de Marou ê bele de proprieté dla Provinzia. Por portè inant le proiet d’ampliamënt dl frabicat dla scora cun ingrandimënt di locai dla scolina, dl magazinn di stödafüch y dla palestra él gnü inćiarié lárch. Erich Agreiter da Bornech de laurè fora le proiet de mascima y le proiet esecutif; ala finn dl ann él gnü aprovè le proiet esecutif che vëiga danfora cosć de 1.113.994 euro. Da dáisciöda ti él gnü relascè al Consorz Antermëia la conzesciun por la gestiun dla plaza publica da parchè sön Börz por la sajun 2010 y 2011 al prisc de 3.125,00 euro al ann; le Comun à tut en afit por le medemo import la spersa ocupada dala plaza dai auti dala Diozeja y dala Sozieté Börz srl. Le Consorz Antermëia mëss da süa pert símpegné da investì i scioldi che ne vëgn nia adorà por curì les spëises dla plaza da parché y mantignimënt dles infrastrotöres por le tëmp lëde d’invern. La firma Verginer srl é gnüda inćiariada cun i laûrs de sistemaziun dl ćiamp dl sport dÁntermëia. Do 10 agn êl gran ora da mudé fora valgügn func dl saurun dl ćiamp, por che léga tires indô demez indertöra. Le cost é stè de 16.844 euro + iva. Al é inće gnü fat inant cun le proiet por fà danü límplant da pumpè les eghes pazes da Chël 414

Büsc sö Pedantermëia y alacè les ćiases de Gile. Tl medemo proiet él inće preodü n punt da jì jö dala staziun da pumpé. I laûrs de costruziun é gnüs dà ia ala ﬁrma Verginer srl al prisc de 193.828 euro + iva, che fajarà i laûrs tl 2011. LITES DE COMUN Por les lîtes dl consëi de comun y dl ombolt àn ponsè de fà por Antermëia poscibilmënter öna na lista. Por chirì fora i candidać da mëte sön lista él gnü tignì en domënia, ai 31 de jenà 2010, na prelîta. Al é gnü partì fora formulars sön chi ch’al podô gnì scrit sö ćina 4 preferënzes. Ai 28 de forà él spo gnü tignì na reuniun por mëte sö la lista, a chëra ch´al é gnü invié düć chi che ê interessà da stè sön lista, inće sc‘ai ne n‘â nia ciafè usc dales prelîtes. Y scialdi movimentada é inće stada la propaganda litala; David Erlacher â lascè a d‘intëne ch‘al orô candidé da ombolt dal momënt che l‘ombolt vedl Pepi Dejaco ne podô nia plü candidé y che ël ne podô, do 15 agn da assessur, nia plü stè ite te junta. Do la presentaziun de David Erlacher sciöche candidat da ombolt tla „Usc di Ladins” de merz, él gnü publiché deplü iadi tutes de posiziun por y cuntra le contignü de chësta intervista, sciöch‘al n‘é nia sozedü gonot

Antermëia

Christoph Perathoner, Richard Theiner, Paula Gasser, i aconsiadus de comun David Erlacher y Klaus Winkler adöm cun valgügn mëmbri dl grup SVP d’Antermëia.

por chestiuns che reverda le paîsc d´Antermëia. N pü‘ sciöche preparaziun ales lîtes él gnü tignì la domënia, ai 25 de aurì, na conferënza cun l‘assessur provinzial y surastant dla SVP Richard Theiner, le surastant de raiun Christoph Perathoner y le surastant dl raiun SVP Val Badia Klaus Winkler che à baié sön le tema „Für eine sichere Zukunft” jon ite sön la tematica dl sistem sanitar y sozial te Südtirol. La lista oﬁziala dal inom

„Lista Antermëia” cun program y candidać é gnüda presentada oﬁzialmënter ai 8 de mà y contignî chisc inoms: Giovanna Rubatscher, Eduard Winkler, Klaus Winkler, Gerd Irsara, David Erlacher (candidat da ombolt), Alfred Castlunger, Gabriela Irsara, Günther Erlacher y Antonia Castlunger.

415

Antermëia Le resultat dles lîtes é gnü a s‘al dè insciö: Usc de da preferënza Antermëia indöt ERLACHER DAVID WINKLER KLAUS CASTLUNGER ALFRED (De Gile) IRSARA GERD WINKLER EDUARD ERLACHER GÜNTHER RUBATSCHER GIOVANNA IRSARA GABRIELA (Gaby) CASTLUNGER ANTONIA (Tony)

226 84 80 61 56 55 44 41 23

Te consëi é rovà ite i pröms dui, David Erlacher y Klaus Winkler. Deache l´aconsiadù David Erlacher ne podô nia plü stè ite te junta, s‘à l´aconsiadù Klaus Winkler metü a desposiziun da fà pert dla junta de comun, por le fat che do le statut de comun mëss dötes trëi les fraziuns tla junta ester rapresentades. Por la lita da ombolt à David Erlacher arjunt te döt le Comun 226 usc che corespogn al 21,5% (125 da Antermëia, 42 da Lungiarü y 59 da San Martin) y é rové al secundo post. Interessant é stè pro chëstes lites de comun che i litadus d‘Antermëia ti à dè pro la lîta dl consëi tröpes usc a candidać dles listes da San Martin y Lungiarü. Dles 191 usc dades jö da chi d’Antermëia por le consëi ti é le 73,30% jüdes ala lista d’Antermëia (140 usc), le 26,70% ales atres listes (47 ala lista „Ciastel” da San Martin 416

125 81 78 59 56 53 44 39 23

da Lungiarü

da San Martin

42 1 1 1

59 2 1 1

y 4 ala lista Lungiarü). Chi da San Martin deperpo ti à dè le 97,75% dles usc a candidać sön la lista da San Martin y ma le 2,25% a candidać sön les atres listes. Chi da Lungiarü ti à dè le 83,61% dles usc a candidać dla lista de so paîsc y le 16,39% a candidać sön les atres listes. Dles comisciuns litades dal consëi vëgn aratada la comisciun comunala por le frabiché la plü importanta y interessanta. Y pro la lita de chësta comisciun é la fraziun d’Antermëia jüda fora a öt (l’aconsiadù David Erlacher é gnü lité rapresentant suplënt). Dal 1971 incà é Antermëia ma stada dal 1982 al 1985 sënza rapresentant efetif tla comisciun. Da d‘altonn, ai 28 de novëmber, s‘à l´aministraziun nöia de comun incuntè cun la popolaziun dl paîsc. Y l´interès por la cossa é stè

Antermëia

I spetadus pro la incuntada cun chi de comun.

scialdi gran, sciöch‘an po odëi sön la fotografia dessura. Do na relaziun dl ombolt y di assessurs sön látivité destrigada ia por lánn y sön ći che é preodü proscimamënter por la fraziun dÁntermëia y tl teritore dl Comun en general, à deplü spetadus tut lócajiun da tó posiziun sön chestiuns desvalies y da fà domandes. DALA VITA DLA CÖRA Le cianté di Trëi Resc à abine adöm la soma de 2.200 euro che é gnüda dada inant ales Misciuns. Cun gran savëi

à la cöga de calonia Maria indô arjigné ca i mituns, y Hilbert y Pepi i à menè da n post al ater. La festa de Sant Antone, abat, patronn dla ploania d‘Antermëia, é en chësc ann tomada ite de domënia, insciö n‘él stè deplü che à sciaﬁé da tó pert. Y en chësc ann à les proches nöies ćiamò fat plü bela la dlijia. „Mo ares ne dess nia ester n aredamënt mâ da ti ćiarè, mo inće da adorè” à siur ploan recordè tla pordica. Les proches vedles é gnüdes fates ti pröms agn dl 1920 olache la dlijia ê gnüda ingrandida y restaurada 417

Antermëia L´ombolt da denant Pepi Dejaco, la Lisl y siur Paul

Les statues che vëgn portades n la festa dl Cör de Gejú y dles Antlês. 418

Antermëia

Incuntada sön plaza do mëssa.

Les proches nöies. 419

Antermëia dapé insö por interessamënt de siur Davide Ferdigg. Inlaôta gnôl ćiarè da mëte ite tröpes proches, deach’ares gnô venüdes ala jënt y insciö gnôl ite val’ deplü por la cassa dla dlijia. Śëgn â les proches bëgn debojëgn de n dër ressanamënt, y insciö él gnü tut la dezijiun da les fà danü y da les partì ite n pü‘ atramënter por ch‘an se stais n pü‘ plü saurì. I cosć dles proches de incër 45.000 euro é gnüs curis cun contribuc dla man publica (danter l´ater 15.000 euro dal Comun da San Martin de Tor) y na buna pert da deplü benefaturs; en la festa de Sant Antone él inće gnü tignì na lotaria y le batadù tradizional por les proches de dlijia. Les proches é gnüdes fates dala

Les proches renovades incër altè. 420

Andreas de Canal tratan la montaja dles proches.

Al vëgn sferié jö les proches tl presbitêr.

Antermëia firma Fornela Falegnameria sas de Erlacher Helmuth & Co. Les brëies dancà é gnüdes ziplades da Hubert Pezzei de Ghestan da Lungiarü. Fistidié y acompagné i laûrs cun man profescionala à Pepi dl Maier. Tratan i laûrs de montaja dles proches él inće gnü ejaminé ći ch’al dess gnì fat cun les proches dales perts dl presbitêr. Deach’an conesciô che sot le corù ros dles proches y di parëis ite êl dátri corusc àn porvè da crazè jö la tintöra. Canch’an s’n à anadè che sotite êl de bi ornamënć, ti àn surandè le laûr ala firma spezialisada Decor snc da La Val, che à

puzenè jö avisa le corù y fat gnì a löm ornamënć interessanć; chisc é gnüs restaurà do regola d´ert y insciö àn arjunt che la lerch incër altè ia se presentëia śëgn trö’ plü da vita y lominosa. Ala ﬁn di laûrs àn podü constatè che les proches é dër beles y dër garatades y che la dlijia ćiara fora cotan plü lominosa. Pröma Comuniun - Ai 9 de mà él stè la festa dla pröma comuniun. Do mëisc de preparaziun à i 7 mituns dla secunda tlassa elementara podü ester le pröm iade ghesć cun düć i atri fedei incër la mësa dl Signur. Porchël

I comunicanć le dé dla festa (d.m.c.) - dancà: Filomena, Letizia, Sofia, iadedô: Oliver, Tobias, Andy y Elias. 421

Antermëia

Valgügn mituns y mitans fej le sorvisc da ministrant ćina ch’ai à rovè la scora mesana. Ai mituns che l’à tignida fora tan dî (cinch sön önesc de chi nasciüs tl 1996 – d.m.c. Miriam, Stefanie, Petra, Carolina y René) ti él da d´aisciöda gnü surandè na picia scincunda.

ti él gnü fat na festa particolara sciöche i atri agn cun de beles ćianties ćiantades dai mituns y cun la musiga. Ai 7 de novëmber él stè les lîtes di consëis de cöra te döta nosta Diozeja. Chilò Antermëia ne n’él gnü tignì degönes prelîtes sciöche te d´atres cöres. I candidać por la formaziun dla lista é gnüs chiris y damanà dai componënć dl consëi vedl che à spo metü adöm la lista. La zetola da lité cun i candidać lassura ti é gnüda menada a vigni litadù 422

– lité podô düć chi che â complì 16 agn le dé dan la lita - y vignun podô ti dè la usc de preferënza a 3 porsones. Implü podôl gnì scrit pormez n inom de na cuarta porsona nia sön lista. Les lîtes é gnüdes organisades da n comitê componü da Gottfried Zingerle, Carlo Clara y Carlo Plazza. Sön lista êl chëstes porsones che à ciafè le numer de usc indiché dlungia l´inom: Herbert Winkler (134), Silvia Schanung Forer (100), Albin Clara (80), Monika Frenner Zingerle (79), Silvester Promberger (78), Loise

Antermëia Unterweger Kircher (51), Rita Erlacher Chizzali (34), Reinhard Pallestrong (25), Erika Rubatscher (16) y Claudia Turnaretscher Castlunger (13). I pröms sis cun le plü usc forma le consëi nü de cöra. Presidënt dl consëi é gnü metü Silvester Promberger. Tl consëi d’aministraziun él gnü nominé Pepi Dejaco, Elisabeth Erlacher Rubatscher y Gottfried Zingerle. LA SCOLINA Tl´ann 2009/2010 él stè 18 mituns y mitans che à frecuentè la scolina. Ai é gnüs acompagnà dales educadësses Wilma Dasser, Hilda Declara y Teresa Graffonara. La cöga

Monica Adang à ﬁstidié ch‘ai ciafass vigni dé na buna marëna y Rita Chizzali che la scolina foss tres bela nëta. Ia por l‘ann él gnü metü a jì dé por dé cotan de ativitês olache i mituns y les mitans à podü śoghé, esperimentè, y svilupé raporc y imparè. Ia por l´ann ti él gnü dè n pëis particolar al‘educaziun ambientala y naturalistica. N iade al‘edema sunse jüs fora tla natöra, d‘invern a slizié cun i taîs, da d‘altonn y da d‘aisciöda te bosch. I un adorè le bosch sciöche local didatich por de vigni sort de ativitês: i ùn arcuncè n mandala cun materiai naturai, i ti ùn fat sö le lëgn da nadè ai tiers de bosch, i ùn ascutè sö stories y fat jüć. I ùn invié te scolina i verdabosch a se cuntè

I mituns dla scolina de jügn 2010. 423

Antermëia La festa de San Micurà tla natöra.

de vigni sort sura i tiers che vir te nüsc bosć. Ince le carlascè é stè döt sot al tema dla natöra: i mituns y les mitans s‘à pastelnè na mascora da rehl ch‘i ti ùn prejentè al publich en jöbia grassa. Dër devertì s‘à i mituns y les mitans da jì en jita: le dé dla nëi sön Börz y de mà fora en Pocol. I ùn tignì cun ligrëza les festes de San Martin, San Micorà, Advënt, Nadè y Pasca. Y stlüt jö lánn unse cun na picia funziun te dlijia por ringrazié dl bel tëmp passè adöm. Por lánn de scolina 2010/2011 él gnü scrit ite 16 mituns y mitans, y le fin metü 424

dant en chësc ann de scolina é de renforzè y valorisé la cultura, le lingaz y les tradiziuns ladines; por chësc unse orü ti ciarè plü avisa al laûr da paur da laôta y d´aldedaincö. I sun stà sön Fornela a ti ćiarè ala stala, ales vaćes, ales gherlandes y bronsines. Silvester Promberger nes à mostrè sciöch‘an tosora les bisces y mëda Lena de Prebraié sciöch‘an ﬁra lana. Al paîsc d‘Antermëia ti gnol dit plü dadî „paîsc dles alćes” deache tröc paurs â alćes. Mëda Maria de Biëi nes à mostrè sciöch‘an splöma les alćes y tan bela lisiera y morjela che süa plöma é.

Antermëia

Silvester ti mostra ai mituns sciöch’al vëgn tosorè na biscia. Maria de Biëi splöma coi mituns dla scolina na alćia.

425

Antermëia LA SCORA ELEMENTARA TRATAN L‘ANN 2010 Tratan l‘ann de scora 2009/2010 à insigné a n‘Antermëia Craffonara Alex, Craffonara Anita, Craffonara Rita, Flöss Edith, Dejaco M. Giuliana, Piccolruaz Manuela, Rubatscher Martina y Konrater Monica. 33 scolars à frequentè la scora elementara, partis sö insciö por tlassa: pröma 5, secunda 7, terza 7, cuarta 7 y cuinta 7 (8 de chisc aćiasà tl Comun de Marou). Valgügn avenimënć particolars tratan l´ann 2010 te scora é sta:

La pröma tlassa altonn 2010. 426

Aisciöda 2010: jita de mà sön Tonzenè, jita d´istruziun a Dietenheim, festa di lëgns dal Ćiaratì ite y d‘Al Bagn foraijö; proiet adöm cun la scora da Rina: i mituns dla 1a y 2a tlassa é jüs n‘edema a scora fora Rina, olache Sepp Marmsoler à fat cun i scolars n proiet söl movimënt. I mituns y les mitans à podü odëi tan important y bel ch‘al é da se möie y jonglè cun pales y fazorì y tan bun ch‘al ti fej al ciorvel. Altonn 2010: gita da d´altonn sön Börz; ai 16 d‘otober à i mituns albü na ligrëza particolara: „ći bel: la scora verd jö!” ê le tema dla proa d’evacuaziun. Ai 24 de novëmber à i scolars odü le

Antermëia La cuinta tlassa altonn 2010.

ﬁlm „der Räuber Hotzenplotz”. Döt altonn à spo dötes les tlasses pastelnè por le proiet „früć y lat”; ai 7 de dezëmber él stè do le rorate dla scora n marćé da nadè olach’al é gnü venü döt cant; i scioldi trać ite é jüs a mituns dla Birmania; ai 12 de dezëmber él gnü na rapresentanta dl‘assoziaziun „Helfen ohne Grenzen” a ti mostrè a geniturs y mituns na presentaziun powerpoint sura la Birmania. D‘otober à i mituns de 4a y de 5a podü jí a ti ćiarè al Istitut Ladin Micurà de Rü a San Martin, olache Giovanni Mischi ti à mostrè le laûr che vëgn fat tl istitut y n gröm de documënć vedli te archif; implü

ài podü jì tl medemo frabicat a ti ćiarè ai oﬁzi dla redaziun dla Usc di Ladins. De novëmber él gnü metü man le proiet de educaziun sanitara „iö, tö y i atri” adöm cun Lois Kastlunger y Sabine Hofer, y chësc se tirarà inant inće tl 2011. De dezëmber à i scolars de 3a, 4a y 5a tlassa tut pert al proiet „segurëza sön pista” organisé dal Skirama Plan de Corones; ai scolars ti àl salpü dër bel da podëi jì dui iadi coi schi cun n maester dai schi che ti à insigné de vigni sort de cosses interessantes; ai à podü incuntè y baié ćinamai cun l‘atlet Manfred Mölgg. Ala scora mesana a San Martin él jü tl ann de scora 2009/2010 427

Antermëia

I scolars mët avisa averda ći che Giovanni Mischi ti cunta.

Tobias che jonglëia fora tla scora da Rina. 428

Antermëia indöt 20 mituns da Antermëia, de chisc 4 tla pröma tlassa, 6 tla secunda tlassa y 10 tla terza (4 de chisc aćiasà tl Comun de Marou). Na bela novité por i studënć é chëra che da dáltonn 2010 incà sciafii da rové dadoman cun la coriera da Antermëia a Bornech adorassà por canche la scora mët man, inće sc‘ara toca da pié ia bele dales 6.25; al é inće plü saurì da rové do scora indô a ćiasa a Antermëia. Y valgügn studënć à inće anuzé chësta poscibilité. Döt chësc ne n‘à nia mâ da fà cun la scora, mo é gnü a s‘al dè cun la reorganisaziun da pert dla Provinzia dl sorvisc de trasport sön le teritore di Comuns da San Martin y La Val che ê ćina śëgn lià ite dër mal tla rëi dl trasport publich che é ti ultimi agn tres gnüda ampliada fora deplü. Te na incuntada da d‘aisciöda dl assessur de comun David Erlacher y lómbolt da La Val cun lássessur provinzial Thomas Widmann él gnü portè dant les ghiranzes prinzipales di dui Comuns, y al é stè meso da laurè fora n orar anual che é pié ia dal mëis de jügn 2010. Do l‘orar nü convëgnel d‘isté da tó la coriera da jì sön Börz y i coliamënć cun Bornech funzionëia inće damì. Döt adöm él pro la jënt n pü‘ l‘impresciun ch‘al va sö y jö n gröm de corieres scialdi ötes. Döt le sistem adora dessigü n pez da s‘ausé ite y po

gnì adatè tl dagnì ćiamò damì ales esigënzes efetives dla jënt. LE TURISM LÁssoziaziun turistica à metü sö incër 160 tofles nöies de segnalaziun di trus y dles sëmenes da jí a pé. Les tofles à la funziun de ti mostrè a chi dl post y a foresć le dër tru y da segnalè apresciapüch i tëmps de iade y dess inće plajëi al edl. Y chësc é dessigü gnü arjunt cun les tofles nöies: la tofla „Ütia Pecol – [Hütte-Rifugio] p.ej. ch‘an vëiga sön la fotografia dessot mët danfora línom ladin „Ütia Pecol” y segnalëia inće por talian y todësch te tan de menüć ch‘an röia tl post dè dant. Les tofles é gnüdes fates y metüdes

Valgönes tofles de segnalaziun nöies. 429

Antermëia

La ütia nöia „Sot Pütia” cun le tablé nü.

sö da Andreas Chizzali de Canal. Ma tla zona incër Pütia ia manćia ćiamò tofles unitares, deache chë zona é de competënza dl parch natural Pöz-Odles; y chësc à messü archité i laûrs de istalaziun dles tofles por gauja dla stritaria a livel provinzial sön le lingaz da adorè sön les tofles dla toponomastica. Sön la „Roda de Pütia” ciàfon da chësc isté inant, püch danciarà dala ütia „Fornela”, na ütia nöia: la ütia „Sot Pütia” de Ernesto Winkler; al é la cuarta ütia sön ur de tru dla spazirada de 4 ćina 5 ores incër Pütia ia. Y le suzès dles üties ti à ćina śëgn dè rajun a chi che s‘à intopè y à sciafié da les daurì; la zona de Börz y Pütia tira adalerch por la posiziun y les carateristiches dla natöra tres deplü jënt. Y por ti gnì adincuntra en pü‘ ales aspetaties di turisć él inće debojëgn de infrastrotöres adeguades ai tëmps dáldedaincö; porchël él bele plü agn ch‘al vëgn porvè 430

La cöga dla ütia „Sot Pütia” Cati da La Curt.

a plü mainires da podëi amplié les üties esistëntes, cis por ti dè assosta ai sciori tl caje de bur tëmp. Mo por le fat che le conﬁn dl parch natural passa n pü‘ a ziczach danter les üties fora, él por les autoritês competëntes dër ri da ciafè n critêr unitar che trates düć n pü‘ anfat y ti dais a düć sö por jö les medemes

Antermëia Te chësta tabela vëigon l´andamënt dla sajun turistica a n‘Antermëia tl ann 2010: rovà dalerch d’isté

rovà dalerch d’invern

nr. eserzizi

leć

rovà dalerch

hotì, ostaries, ponsiuns

363

10.747

47.581

aﬁtaćiamenes, abitaziuns

271

1.381

451

11.018

6.471 (*)

4.547 (**)

prernotamënć

48.962 (***)

(*) isté 2010: 47,95 % talians, 44,12 % todësc, 2,18% austriacs, 1,00 % cêcs. (**) dal 01.11.2009 ai 30.04.2010: 55,39 % talians, 24,34 % todësc, 8,88 % belg, 4,83 % cêcs, 2,09 % polacs. (***) le 43,54 % di pernotamënć te döt le Comun.

poscibilitês da laurè. Le consëi de comun à pormò da d´altonn refodè la domanda di proprietars dla ütia „Sot Pütia” de podëi trasformè la zona incër la ütia ia te zona turistica y insciö ingrandì n pü‘ la ütia, mo tl medemo tëmp s´àl tut dant de chirì tl dagnì na soluziun azetabla por dötes les üties incër Pütia ia.

réstel 17 che à ćiamò armënć. Da d´altonn êl tles stales di paurs da Antermëia 141 armënć (21 sot a n ann, 23 danter 1 y 2 agn y 97 sura 2 agn), 12 müsc o ponys, 86 bisces y 3 ćioures. Set paurs dê jö le lat ala lataria,

LE MONN DA PAUR Valgügn dać sön la situaziun di paurs a n‘Antermëia tl 2010 tla pert dl teritore dl Comun da San Martin de Tor: deperpo ch‘an arcumpedâ dan da 50 agn ćiamò 36 lüsc che gnô laurà dai proprietars y che â altamo valgönes ćioures por se trà le vire, n‘él incö ćiamò 26 che vëgn laurà altamo en pert dai proprietars. De chisc ne n‘à 4 lüsc plü degügn tiers, 5 à mâ bisces o müsc/ponys; y insciö nen

Deplü paurs à inće müsc te stala. 431

Antermëia 5 paurs â na lizënza por na ativité de agriturism. Le maiú lüch (bosch, pre da ćiasa y pre da munt) d‘Antermëia é le lüch da Pedantermëia, spo La Curt, Colmesan y Jöpl. Indöt él 20 lüsc cun plü de 10 etars de bosch (danter 10 y 51 ha). Chisc dać tol ma ite i lüsc sön le teritore dl Comun da San Martin. MANIFESTAZIUNS DESVALIES Sön Börz él indô stè d‘agost la festa tradizionala da d´isté dla SVP Ladina a chëra ch´al tol vigni ann pert deplü rapresentanć dla politica locala y provinziala. La

surastanta dla SVP Ladina Paula Gasser à podü saludé sciöche ghest d‘onur inće n rapresentant dl guern da Roma, le sotsecretêr pro la presidënza dl consëi di ministri Carlo Giovanardi. Te n tlima löcher da festa él inće gnü trat ca argomënć dla politica da vigni dé, danter chisc inće la toponomastica. Forsc à le rapresentat dl guern en chësta ocajiun inće metü n edl sön les toﬂes nöies de segnalaziun di trus da jí a pé che é propi en chi dis gnüdes metödes sö danter Börz y Antermëia. Chësta festa dla SVP é indere inće rovada ti massmedia por n ater avenimënt sozedü en chël dé sön Börz. Sön iniziativa de

Foto de grup dan Pütia cun amez le presidënt dla junta provinziala dr. Luis Durnwalder y le sotsecretêr pro la presidënza dl consëi di ministri Carlo Giovanardi. 432

Antermëia Michil Costa él gnü metü a jì na manifestaziun de protesta cuntra la strada d‘Antersasc a Lungiarü y cuntra i politics che â dè pro che chësta strada podess gnì fata. Sot ala forma de na sopoltöra él stè incër 70 porsones che s‘à abiné a na sﬁlada de plüra te na maniera teatrala sopolin simbolicamënter la munt d‘Antersasc y desmostran insciö ch‘ai ne n‘é nia a öna cun la desdrüta de tan de belëzes naturales dles munts. Te na discusciun cörta scialdi groia danter Michil Costa y le presidënt dla junta provinziala Luis Durnwalder à intrami orü Le capo striun Pepi dl Maier.

fà varëi argomënć por y cuntra la strada. Y che la chestiun é scialdi intravaiada desmostra inće la gran atenziun che ti é spo gnüda dada döt isté y altonn sides ti massmedia, co söl post y dan signoria; la chestiun é ćinamai rovada ala fin dl ann dan da na comisciun dl parlamënt europeich. FESTA „CULTURA DA MUNT” La lia „Cultura da Munt” à inće metü a jì en chësc isté n program de intrategnimënt sön Börz y incër Pütia ia. Metü man à les manifestaziuns en sabeda, ai 17 de messè. Dales 16.00 él stè na incuntada de grups cun orghi da man da dötes les valades ladines, dales 19.00 la inaudaziun ofiziala dla manifestaziun, y dedô intrategnimënt tles üties. Les domënies, ai 18 de iuli y ai 25 de messè él gnü organisé na „roda de Pütia” cun nü staziuns de palsa olach‘al é gnü presentè val‘ sön la cultura, la storia y l‘aurelacörta dl monn ladin. Le vëndres, ai 23 de messè, él stè le „bal dles stries” incër le füch ia, che à bele metü man domisdé cun la defilada di „paurs da zacan”. Dal 19 de iuli ai 26 de iuli él stè da odëi tl museum ladin „Ciastel de Tor” na mostra de troht y guant da zacan. Tla cornisc de bai portà dant dala Uniun bal popolar Val Badia à Irma Trebo de Tor 433

Antermëia

La defilada di „paurs da zacan”. Öna dles staziuns pro la „roda de Pütia”.

434

Antermëia presentè en la sëra dla daurida süa coleziun privata de guanć vedli spligan coch‘ai gnô vistis y ći ch‘ai signiﬁcâ zacan. I cosć dles manifestaziuns dla festa „Cultura de munt” é sta de incër 9.000 euro che é gnüs curis cun contribuć dla man publica y assoziaziuns privates. LES UNIUNS Corp di stödafüch Ala ﬁn dl ann 2010 â le corp di stödafüch 40 mëmbri atifs. Indöt él gnü fat ia por l‘ann 11 intervënć y 5 de chisc é stà

intervënć de sorvisc d‘ordinn pro manifestaziuns. Döt adöm à 99 stödafüch fat 337 ores de intervënt a bëgn de nos düć . Un de chisc intervënć é stè jö dal lüch de Jöpl ala fin d‘aurì por destodé n ćiamin che vardô: dales 16.45 él gnü dè lálarm cun la sirena tres la zentrala provinziala (118). Öna na grupa é jüda cun n auto da destodé söl post, y à destodé da defora cun presciun alta; deperpo él gnü metü na condüta dal idrant demez por ćiarié sö la bot dl auto. Do che les flames é stades destodades, él ciamò gnü coiü jö les scianores che â pié füch. Por ester al‘altëza te caji de

I stödafüch pro na proa te bosch sura Alfarëi. 435

Antermëia

Le comandant Ulrich ti mostra y spliga ai mituns n injin aposta da destodé.

Bino de Fornela ciafa dal comandant na reconescënza por sü tröc agn d´ativité. 436

Antermëia

Düć i scolars cun i stödafüch do la proa d´evacuaziun.

prigo val‘ sambëgn debojëgn de ester arjignà aladô: indöt él gnü tignì 26 proes, te chëres che 311 stödafüch à fat 500 ores. Pro la reuniun generala ala ﬁn dl ann él danter ater inće gnü partì fora valgönes onoranzes de mirit: Chizzali Engl à ciafè la crusc de mirit de arjënt por 25 agn d‘ativité pro le corp di stödafüch, Castlunger Klaus la crusc de mirit de brom por 15 agn de ativité. A Bino de Fornela ti él gnü surandè n atestat y na reconescënza por süa ativité lungia pro le corp di stödafüch; deach‘al à complì i 65 agn vëgnel portè ite sciöche mëmber fora de sorvisc.

Uniun ëi y ëres Do cater agn él inće indô gnü litè danü le consëi dla Uniun dles ëres y dla Uniun di ëi. Vigni ël y ëra podô ti dè la usc a cater ëres y a cater ëi che à ligrëza da surantó responsabilité por les uniuns ti proscimi cater agn. Lité y gnì lità podô vigni fomena y om y implü vigni ëra nia maridada y vigni ël nia maridé sura i 40 agn. Les cinch dla Uniun dles ëres che à ciafè le plü usc é: Giovanna Rubatscher 32, Martina Rubatscher Prousch 14, Hilda Costabiei Clara 12, Verena Frenner Winkler 10 y Rita Erlacher Chizzali 8. I cinch 437

Antermëia dla Uniun di ëi che à ciafè les plü usc é: Carlo Clara 13, Guido Rives 13, Bernhard Ellecosta 12, Erwin Forer 9, Hubert Ferdigg, Silvester Irsara y Carlo Plazza 7. Stà ite tla uniun é pro les ëres: Giovanna Rubatscher, Martina Prousch, Hilda Clara y Rita Erlacher y pro i ëi: Bernhard Ellecosta, Silvester Irsara y Reinhard Pallestrong. L´ativité dla uniun é stada tl 2010 plü o manco la medema co i agn da denant, danter l‘ater l‘organisaziun dla festa di iubilars de matrimone y dl dé dla vita te dlijia y n valgönes aziuns por ﬁns de bëgn. Uniun di jogn/jones Dl Grup di jogn de nosc piće paîsc féjel pert 65 jogn danter 15 y 30 agn. Por fortüna unse dan da dui agn indô metü impé le Grup di jogn SKJ, na uniun che n’é nia stada dër ativa ti ultimi agn. Porchël s’unse tl consëi di jogn dè da fà y i orun inće nes purvè tl dagnì da mëte a jì deplü ativitês n pü’ por düć. Adöm cun le SCA Antermëia unse indô organisé por l‘otavo iade ai 30.01.2010 le tornê de broomball. N gran suzès é stada la «Chidlacartada» tignida tl Hotel Pütia. Ara se trata de na combinaziun danter chidlé y cartè, olach‘al ti aspetâ ales mius scuadres sambëgn de bi pesć. Döta la jënt dl paîsc, pici 438

y gragn, jogn y vedli, ê dër bel invià da tó pert, y i partezipanć ne n’é daldöt nia stà püć. Deache chësta manifestaziun é tan garatada l’organisarunse dessigü tl dagnì ćiamò n iade. Sciöch’al é usanza unse fat n bel gran füch en la festa dl Cör de Gejù sön „Col dla Crusc”, por stè adöm a s’la cuntè y s’la ciantè. Dan da dui agn unse inće nos jogn tut sö la tradiziun di pustri dl „Kirschta Michl”, che vëgn metü sö le dé dla segra. Cun l’aiüt de n gröm de porsones dl paîsc unse nos jogn arjigné ca y metü sö le lëgn. Ala ﬁn d’agost él gnü organisé na gita de rafting söl rü „Ahr” it‘a Türesc. Ai jogn che à tut pert ti al salpü dër bel, inće sc’ai à messü tignì fora l’ega frëida dl rü. Al é zënzater stè n’aventöra garatada. Ći che ne po sambëgn nia manćé da d’altonn é na ćiastagnada. Porchël unse fat na jita da Balsan ite. Do na palsa a Kaltern sunse jüs inant a Lana a cëna, olach’i s’ùn dër devertì en compagnia. Por ti fà na ligrëza ales families cun mituns unse organisé la festa de San Micurà che é gnü invié te tröpes ćiases y ti à lascè ai mituns sciöch’ pice sëgn val’ da sgolosè. Tratan le tëmp d’Advënt unse tignì nosc rorate cun na bela partezipaziun che è gnü acompagné da ćianties modernes dl cor di jogn gnü metü sö n chësc ann y formè da 17 jogn y jones. Pro la festa da Nadè él inće en chësc ann indô gnü tut sö jogn y jones te nosc

Antermëia

La jita a Kaltern da d´altonn.

Rafting söl Ahr a Türesc. 439

Antermëia grup; al n’é stè endöt 12 de nüs che é gnüs pormez, che è n gran numer por n te’ pice paîsc sciöche le nost. Y insciö unse stlüt jö l’ann cun la buna orentè da fà inant insciö. Sportclub amatorial Antermëia Le Sportclub amatorial Antermëia à indô organisé gares y tornês por ti dè ala jënt dl post y inće da foradecà la poscibilité da se mosoré sportivamënter y da stè adöm. Insciö à metü man l‘ann d‘ativité cun le tornê de „Lattenschießen”; ai 10 de jenà él gnü organisé le trofê Börz dla liösa. I dui plü asvelć sön la pista ch‘ai conësc oramai adamënz é stà Daniela Erlacher dles ëres y Pepi Erlacher di ëi. Dui mëisc dedô, ai 7 de merz él spo gnü fat le trofê di schi Antermëia-Börz, a chël ch‘al vëgn inće dagnora adalerch jënt da sura i conﬁns ladins fora. Ai 24 de jenà s‘à incuntè i sportifs de döt le Comun da San Martin de Tor sö n‘Antermëia a na gara dai schi. Mo chi d‘Antermëia s‘un n‘à aproﬁté de süa posiziun avantajada podon garejè sön la pista de ćiasa. I mius dl dé é stà Carolina Chizzali dles ëres y Armin Erlacher di ëi. Le Ladinia Cup dles liöses altes é indô gnüdes a porvè fora la pista dala liösa Börz – Fornela. Do la palsa 440

d’aisciöda era jüda inant ai 6 de jügn cun le turnê de calcetto dles uniuns dl paîsc. L‘uniun che à desmostrè da śughé le miù adöm sön le ćiamp dal palè é stà i ostis che à batü tla finala le SCA Antermëia. Le bel tëmp à dër daidé i organisadus dl tornê. Al é rové adalerch scuadres dla Val de Puster y dla Val d’Isarch, mo la finala é impò stada döta ladina. Da d’altonn él gnü organisé n curs de ginastica por adulć, tignì da Silvester Irsara. I partezipanć, dandadöt ëres, à te chësc curs albü la poscibilité da stè adöm y da s‘la gode fajon movimënt y insciö inće da s‘arjigné ca ala sajun da d‘invern. Nia ma por la jënt dl post, mo inće por i ghesc che passa sües vacanzes a n‘Antermëia vëgnel organisè val’ manifestaziun. Insciö le tornê de calcetto por i ghesć che é gnü davagné dala scuadra dl hotel Fontanela che à batü tla finala la scuadra dla pension Frapes. Ala fin dl ann él spo gnü organisé dai maestri dai schi d’Antermëia, dal’Assoziaziun Turistica da San Martin, dai Stodafüch y dal Consorz Antermëia la skishow tradizionala, a chëra che tröc sciori é gnüs a ti ciarè. Ai à podü odëi na bela fiacolada, deplü acrobazies söla nei, i schi da zacan y füć artifiziai. Ai 16 de mà él gnü lité danü le consëi dl Sportclub

Antermëia

I mius dla categoria ëi pro le trofê dl Comun.

Trofê dl Comun - ëres. 441

Antermëia amatorial Antermëia. Vigni mëmber à ciafè por la lîta la lista dles porsones che s‘à metü a desposiziun do les prelites. Pro i diesc pröms che é rovà te consëi alda Armin Erlacher che é internamënter gnü lité president. Helmut Erlacher à ciafè l’inćiaria da vizepresidënt, Herbert Winkler chëra da cassier y Marlene Erlacher chëra da secreteria. Dl consëi nü fej ćiamò pert Elmar Erlacher, Stefanie Irsara, Christian Devall, Manuel Clara, Hilbert Rubatscher y Markus Daverda. Chësc consëi restarà impé por i proscimi 4 agn. PORSONES Y DESVALIES Katharina Tasser de Rü à dè fora na publicaziun cun le titul „Die Geschichte unserer Familie erzählt anhand von Bildern”. L´auturia ti à dit te na intervista ala „Usc di Ladins” ch’al dess ester n pü’ n „album” por düć i familiars y la parentela (y deache tröpa parentela é ince todëscia, é le liber gnü dè fora por todësch). Mo le liber é bëgn deventè interessant por deplü: al mostra sö valgügn aspeć dla storia, dla scora y dla dlijia de nosta valada y d´Antermëia y va spo ite plü tl monü cun tröc retrać tla storia dles families Tasser dl lüch de Rü y Clara dl lüch da Colmesan. 442

Le cuertl dl liber de Katharina Tasser.

L’auturia dl liber Katharina Tasser.

San Martin

San Martin • Elsa y Tone Gasser

L’ann 1789 vëgn recordé sciöche n ann da de gran rogossies che à gaujé dagns a infrastrotöres dla viabilité, a frabicać y al ćiampoprè. La cherta dessignada en chël ann nes dà na idea de co che ara ćiarâ fora dantadöt tl raiun dl punt danter Picolin y San Martin. Mappa von der beschädigten Gegend zu St. Martin am Gader, welche den 10. Oktobris 1789 durch den angelaufenen Gader-Bach erfolgt ist [...]

443

San Martin Movimënt dla popolaziun Tl scomenciamënt dl ann 2010 êl tl comun da San Martin de Tor indöt 1.725 abitanć (876 ëi y 849 ëres). Por la ﬁn dl ann 2010 é le numer dla popolaziun jü sö a 1.726 abitanć (870 ëi y 856 ëres). Da mëte man l’ann 2010 â le paîsc da San Martin 815 abitanć. Ia por l’ann 2010 n’él nasciü 10 y mort 12 (laprò 2 dla Ćiasa de palsa nia sopolis a San Martin), y cun n pêr che é gnüs y che s’un é jüs altró a abité, é San Martin rové ala ﬁn dl 2010 jö sön 814 abitanć. Sciöche tla gran pert di paîsc dla valada él inće tl paîsc da San Martin deplü ëi co ëres. L’eté mesana di ëi dl paîsc da San Martin é de 41,78 agn y l’eté mesana dles ëres de 38,81 agn. Te döt le Comun da San Martin de Tor é l’eté mesana di ëi de 40,79 agn y l’eté mesana dles ëres de 39,11. Mâ por avëi n confrunt, ê l’eté mesana dla popolaziun residënta tla Provinzia da Balsan tl ann 2009 de 41,0 agn. Mëda Stina Sorà da Pespach che à complì 96 agn ai 5 de jenà 2010 é la plü vedla dles ëres y berba Giovanni Verginer dl Chessl che à complì 91 agn ai 10 d’aurì 2010 é le plü vedl di ëi da San Martin. A trami dui ti fajunse les mius audanzes. Tl paîsc da San Martin él indöt 276 families: 77 families da 1 na porsona, 55 da 2 porsones, 40 da 3 porsones, 62 da 4 porsones, 26 da 5 porsones, 9 da 6 porsones, y 7 families da 7 y deplü porsones. Nasciüs y batià Andrè de Anita Verginer y Reinhold Sorà ai 22.01.2010 Denise de Sara Palla y Oskar Verginer ai 11.02.2010 Emma de Luce Pici y Luigi Costalunga ai 16.02.2010 Dennis de Ileana Ocroteala y Oswald Erlacher ai 26.07.2010 Federica de Clara Costabiei y Klaus Pedevilla ai 13.09.2010 Chiara de Kostner Elisabeth y Lorenz Planatscher ai 01.10.2010 Indöt él stè 6 pêrs che s’à maridé, de chisc 4 te dlijia: Michael Moling y Martina Verginer, tramidui da San Martin Annelies Planatscher cun Albert Pescollderungg da San Ćiascian Marcus Sorà cun Valentina Clara da Lungiarü Klaus Vanzi cun Barbara Zardini d’Al Plan

444

San Martin

I viadus dl ann 2010.

I n端c Martina y Michael.

I n端c Albert y Annelies. 445

San Martin Passà a miù vita y gnüs sopolis a San Martin Giovanni Ferdigg é nasciü ai 29.08.1931 sö dal Jocer sö Ju. Al ê le pröm de set sorus y fredesc. Bele da möt él rové ia Colac dal’atra pert dla valada pro süa mëda a vardè; dailò él gnü zinghiné dal tonn y chësc ti à gaujè destürbs por döta la vita. L’ann 1964 s’àl maridé cun Frida Burchia da n’Antermëia; ai à albü dui mituns y cin mitans. Al à laorè sön so lüch dl Jocer feter na vita, vigni tant fajôl inće val’ pici laurs da muradù y d’invern jôl a laurè pro le lift a Al Plan. N valgügn agn él stè aconsiadù de comun. Süa gran pasciun é dagnora stà i libri y folieć, al ê bun da stè nöts intieres a lì. Tl Istitut ladin y tl’Athesia êl gonot da odëi. I foresć l’incuntâ ion deach’al savô dagnora ći cuntè y ê valënt. Stanch da vire y amarè, él passè a miù vita ai 08.03.2010 tl ospedal da Bornech. Al palses tla pêsc de Dî. Tone Tolpeit é nasciü ai 21.10.1920 a Badia, al ê n ﬁ de Maria Alfreider da Jonorëis y de Giovanni Tolpeit da San Martin. Do ch’al é mort süa uma 446

dl 1933 él rové pro süa mëda Iudita a Sompunt y é spo jü a studié ia Salern tla scora di capuzineri. De merz dl 1940 él gnü cherdè ite pro i soldas, impröma a Schlanders, spo tla provinzia de Cuneo, cun la Crusc cöcena sön le confin dla Francia. D’agost 1940 él rové a San Iöre y de dezëmber a Brundisi y da dailò a Valona tl’Albania. D’otober 1941 él rové tl Montenegro sot al comando dla sanité, olach’al messâ identifiché y condüje demez ćiaries de morć tomà sot al füch di partisans. De messè 1942 à Tone podü jì dui mëisc a ćiasa. Dedô él rové a Turin, da dailò a Grenoble tla Francia, de setëmber 1943 a Perpignan, spo a Bordeaux y a Vandome. D’agost 1944 é Tone rové tla porjunia americana impröma a Laval, spo tla Normandia y inultima a Paris. De setëmber 1945 àl podü gnì finalmënter a ćiasa. Da d’altonn 1945 à Tone ciafe le post da maester a San Martin olach’al à insigné ćina l’ann 1974. Dl 1950 s’àl maridé cun la maestra Monica Tolpeit. Al insignâ cun lezitënza y gran responsabilité. Che le recort a düć chisc agn de scora ne jiss nia pordüs fistidiâl ch’al gniss

San Martin fat vigni ann na fotografia di scolars. Dlungia la scora tolô Tone pert ala vita dles uniuns culturales ladines, laurâ por l’Istitut ladin, scriô jö documënć vedli, abinâ corëć y é stè por tröc agn presidënt dl KVW. Al é mort ai 06.05.2010 do püć dis de maratia. Süa arpejun àl destiné en gran pert a fins de benefiziënza. Vico Pedevilla é nasciü ai 11.04.1927 sö Pidila y ê le setimo de 6 mituns y cater mitans. Do ch’al ê vardü jö de messè 1929 é Vico gnü condüt jö Anvì dal Vësco olach’al é stè set agn y olach’al ti à dër inchersciü. Al é spo defata gnü metü incërch a patrun. Al é stè deplü agn tla Germania y tla Svizera a laurè. Do ch’al é indô gnü a ćiasa àl daidé fa sö la Ütia dl’Ancona sö Ju y é spo pié ia a fà saisonn ite por le Lond. Al s’à amaré dassënn y é varì daidan da mëte le salajè incër la Ćiasa de S. Ujöp sö Oies. Al â so daćiasa pro so fre Bino. Ti agn 1980 àl imparè da conësce na compagna fora Mantëna Todëscia pro chëra ch’al à abité daimprò da 20 agn ćina ch’ara é morta. Ti ultimi agn âl ciafè n’abitaziun tles

ćiases Ipea a San Martin. Vico â ion la musiga, cartâ ion, ćiantâ y sonâ i orghi da man. Les Misciuns y d’atres assoziaziuns recorda Vico por sües spënores de beneﬁziënza; insciö él inće stè la Musiga da San Martin che l’à acompagné sön so ultimo iade. Vico é mort do na maratia lungia ai 09.05.2010. Sciandro Trebo dl Tasser é nasciü ai 08.08.1920 y ê le plü vedl di dui mituns dl ostì dl Tasser. Cun 13 agn é Sciandro gnü metü ia Porsenù a fà l’ultimo ann de scora por imparè n pü’ de todësch adascusc tla scora dles catacombes. En chël ann él mort so pere Iaco y süa uma Maria y insciö àl messü surantó cun mëda Nina le lüch y l’ostaria. Cun 20 agn à Sciandro messü jì pro i soldas jö tla Grecia ćina de setëmber 1943. Da d’aisciöda 1944 él spo gnü cherdè ite pro i soldas todësc che l’à menè a Nürnberg y söl frunt. Do ch’al é rové a ćiasa ai 5 de mà 1945, s’à Sciandro dediché dantadöt al laûr da ostì tiran sö bel plan le turism a San Martin. Dl 1948 s’àl maridé cun Hannele Pedevilla; fora de chësta uniun él chersciü sö 4 mituns y 4 mitans. Sciandro 447

San Martin odô tl’ostaria inće n sorvisc ala comunité, al sostignî les uniuns dl paîsc y é stè 40 pro i stödafüch; ti agn 1950 él inće stè vizeombolt de comun. Dër a cör ti stô la uniun de chi che é stà te vera. En Santa Maria dal Ciüf 2004 él gnü onorè cun la medaia de mirit dl Land Tirol. Sciandro, che à podü passè sü ultimi agn inanter i sü, é mort ai 20.05.2010 Milio Flöss é nasciü sö Anvì ai 03.05.1919 sciöche cuinto de sis fredesc y döes sorus. Sciöche scialdi düć i mituns inlaôta él pié ia adora a patrun. Do i agn da scora él stè trëi agn sö da chi Damez sön Badia a imparè tistler. Cun 20 agn él gnü cherdè ite pro i soldas y é rové pro la divijiun Acqui stazionada a Cefalonia y a Corfù, che é gnüda desmandrada feter daldöt dai todësc de setëmber dl 1943. Milio é stè un di püć che s’à salvè la vita cun chël tant de todësch ch’al savô. Indöt él stè bun 5 agn danter soldà y porjunier de vera, dantadöt tl Balcan. Do la vera ne n’à Milio mai metü sö instës na tistlaria, mo fajô de mëndri laûrs da tistler, daidâ sön le lüch da ćiasa 448

y jô inërch a d’ores. N valgügn agn àl inće laurè pro la firma da zumpradù de Richard Prada. Dai agn 1960 incà abitâl pro so fre Sepl; l’ultimo ann de vita al passè tla Ćiasa de Palsa olach’al é mort ai 24.05.2010 chît y scëmpl sciöch’al à dagnora vit ne ti meton mai a degügn val’ te tru. Angel Moling é nasciü sön Gröpa ai 19.12.1912. Al ê n fi de Franzl Moling y de Angela Irsara. Al â cater sorus ( M a r i a , A n g e l a , Otilia y Lisl) y dui fredesc (Valire y Sepl) . Al é bele pié ia adora da Puster fora a patrun. Tröc famëis se recorda i istà ch’ai à vardè pro Angel söla munt dl Eichholzer sura Corvara (Capanna alpina / Negerhütte), olach’al é stè 21 agn ćiajarin. Dedô él stè famëi y ojoradù te deplü munts, sciöche tla munt de Landro, Jochhaus, Oberkofleralm, Neunhäuseralm sot Plan de Corones, a Auronzo y inultima sön la munt dl Kostner a Corvara. Al ê inamorè ti armënć ch’al vardâ y ojorâ y al fajô so laûr cun gran lezitënza y sotmisciun a sü patruns. Cun ći ch’al s’à sparagné s’àl fat sö na picia ćiasa a San Martin te

San Martin chi Pinis y dl 1965 àl maridé Anna Maierunteregger da San Laurënz, che ti à scinché n möt. Ćina inultima se recordâl y cuntâ ion de süa vita da jonn, de so laûr pro i paurs y tles munts dai tiers olach’al ê indlunch stè. Cun sü 98 agn ê berba Angel de Gröpa le plü vedl da San Martin. Al é mort ai 24.10.2010. Martin Moling é nasciü ai 26.10.1950 sön Gröpa y ê le plü jonn di 3 mituns de Valire y de Monica da Ghejenara. Do la scora mesana àl frecuentè la scora Marco Polo a Balsan. Do ch’al à laurè n valgügn agn tl setur d’alberch àl metü man da sciacarè de scagns y de mobilia. Dl 1979 s’àl maridé cun Edith Frena da Pedraces che ti à scinché trëi mitans. Dl 1981 àl metü sö süa aziënda tla zona artejanala da Picolin ch’al à spo defata en pert venü. En sozieté cun d’atri àl metü sö n’aziënda de mobilia tla Romania y le Studio Lignoart a Bornech olach’al se cruziâ di afars comerziai. Martin ê un che savô da la cuntè y al ê interessant da ti ascutè pro a sües esperiënzes ch’al fajô incërch sön sü iadi. Na maratia crödia l’à te n tëmp cört trat fora de süa vita plëna de laûr y de

fistidi. Inultima àl podü morì ai 19.11.2010 danter sü familiars por chi ch’al é stè n bun pere de familia. Al lascia indô te n gran dolur la fomena Edith y les fies Petra, Valentina y Simona. Pire Zingerle é nasciü a San Martin ai 15.02.1927 y ê n fi de Hones Zingerle y Marianna Ro n c a t . Dla familia de Hones Zingerle y Marianna Roncat pon lì dô plü avisa tl’introduziun dla cronica da San Martin dl ann 2004. Pire é nasciü te na ćiamena tla ćianoa dl ćiastel y â 6 fredesc y 5 sorus. Al é defata pié ia a patrun ćina ch’al à messü jì te vera de forà dl 1945 canch’al à albü complì 18 agn. Al é rové a ćiasa en vëia dles Antlês ai 10 de jügn 1945. Pormò ti agn do la vera é Pire rové ite sot Rozó, ite dal „Vicioto” olache so pere s’â fat sö na ćiasa. Sciöche so pere laurâ Pire da zumpradù y é stè tröc agn pro la firma de Prada Richard. Dl 1962 s’àl maridé cun Paula Clara da Ties che ti à scinché na möta (Claudia). Dl 1975 s’àl amarè al cé y é stè cater mëisc t’ospedal (a Bornech, a Cortina y a Desproch). Inće sce Pire ê restè invalid fajôl impò de vigni 449

San Martin sort de pici laurs da tistler: broćes, falcià, sciadas, cönes, ciavai da nainé, puntins da pan, pares .... Da jonn él inće stè n valgügn agn pro la musiga da San Martin. L’ultimo ann àl albü da patì cun la sanité y é mort a ćiasa ai 22.11.2010. Pire ê n chestian de sorvisc y valënt. Sefl Irsara Dejaco é nasciüda ai 07.03.1914 sö Prousc Tor y ê na fia de Franzl Irsara y de Maria Erlacher. Ara â dui fredesc, Serafin y Pire. Pire é mort cun 10 agn toman da d’aisciöda tla gran ega che romenâ. Da jona àra imparè da süa uma da fà la sartorëssa. Dl 1946 s’àra maridé cun Honnes Dejaco sö Frëina che ê 24 agn plü vedl co ëra y cun chël ch’ara à albü trëi mituns: Franzl, Paul y Tone. Dlungia so laûr te ćiasa y sön le lüch âra dër na buna man da cujì y fajô guant de vigni sort por pici y gragn. Al ê na ëra valënta dër de conferta. Dl 1991 àra albü n ictus y da dailò incà ne n’êra nia plü buna da baié ater co da dì paternostri y messâ gnì socodida. Te düć chisc agn éra gnüda assistida cun tröp amur da süa jëndra Linda y da sü familiars. Ara é morta chitamënter ai 22.12.2010 danter i sü a ćiasa. 450

Angela Gasser Tolpeit, plü conesciüda cun l’inom de Paula de Nicl, é nasciüda ai 30.10.1924 y ê ﬁa de Deto y Maria de Nicl. Ara â trëi fredesc (Nicl, Paul y Pepi) y trëi sorus (Gusta, Maria y Tilde). Dl 1946 s’àra maridé cun Matî Tolpeit. Ai à abité por n pez ia Aicha ćina ch’ai à spo ciafè n’abitaziun tla ćiasa nöia dl Grof a Picolin, olach’al é nasciü Waltraud, Pia y Paolo. Na crusc pesoćia te süa vita é stada la mort dla picia Waltraud cun 10 agn. Paula laurâ tla botëga, ch’ai â daurì dl 1960 a Picolin y ch’ai à tignì ćina dl 1992 tla ćiasa sot l’ostaria Posta, y spo sciöche ostira do ch’ai à arpè l’ostaria da süa mëda Angela l’ann 1971. Paula savô da se dé jö cun i tliënć y cun i ghesć y cartâ ion impara. Do la mort de so om Matî l’ann 2004 àra metü man da perde sües forzes y s’é destodada ia en pêsc ai 27.12.2010. I recordun inće la maestra Paula Vittur, nasciüda a Badia dl 1908, chersciüda sö a San Martin y morta ai 07.07.2010 a Maran cun 102 agn. A Sanćiana él mort ai 06.09.2010 Erich Castlunger dl Roder nasciü dl 1949 a Picolin.

San Martin Comun Lîtes de comun Sön na plata intiera dla Usc di Ladins n. 2 di 16 de jenà se presënta Gottfried Trebo sciöche candidat da ombolt. Cun süa convinziun de ester adatè por chësta inćiaria y cun süa orentè de se mëte deplëgn a sorvisc dla popolaziun se dàl bindebò da fà tles trëi fraziuns i mëisc dan les lîtes por se davagné la crëta dla jënt. Tla Usc di Ladins n. 3 di 23 de jenà dà l’ombolt Pepi Dejaco na intervista sön i 28 agn ch’al é stè ombolt dl Comun da San Martin de Tor. La limitaziun dl mandat de 15 agn por i ombolć n’arata Dejaco nia iüsta deach’ara messess valëi anfat por dötes les inćiaries politiches. Inće sce 28 agn da ombolt é na perioda bindebò lungia, àl ciafè dales ultimes lîtes dl 2005 ćiamò deplü usc co i iadi denant. Por la posiziun zentrala dl paîsc da San Martin tla valada él stè meso da abiné y da conzentrè a San Martin infrastrotöres suracomunales importantes sciöche l’Istitut ladin, le Museum ladin, la Ćiasa de palsa, la sënta dl Raiun soziosanitar y le Sorvisc ai jogn. Por ći che reverda les strades, les condütes dal’ega nëta y paza, les condütes eletriches, i frabicać dles scores, magazinns di stödafüch, i salfs por ginastica y cultura, dlijies y calonies,

implanć sportifs y turistics, le coliamënt cun Plan de Corones, â Dejaco albü daimpröma insö n bun ortü da lascè arjigné ca i proieć, da presentè por tëmp les domandes de ﬁnanziamënt y da sburlé do pro les autoritês competëntes. Insciö à le Comun da San Martin ciafè na rëi de de beles infrastrotöres zënza tó sö de gragn debić. Insciö po Dejaco lascè le tomun fora dles mans, ćiaran indô cun contentëza a ći ch’al é stè bun da fà y da arjunje por döta la comunité. La Usc di ladins n. 11 di 20 de merz publichëia na intervista cun Davide Erlacher che é stè 15 agn tla junta de comun y 5 agn vizeombolt. Por düć chisc agn tl’aministraziun comunala aràtel de avëi les condiziuns da surantò l’inćiaria da ombolt. So maiù impëgn ti dedicàssel dessigü al’economia.

Pepi Dejaco che é stè 28 agn ombolt da San Martin. 451

San Martin Dl paîsc da Lungiarü se presentëia tla Usc di Ladins nr. 12 di 27 de merz Richard Nagler sciöche candidat da ombolt. Nagler é stè i ultimi 5 agn assessur y sciöche ombolt odéssel important dantadöt da chirì la colauraziun cun les uniuns y le dialogh cun les porsones. Tla Usc di ladins n. 13 di 3 d’aurì vëgnel intervisté le candidat da ombolt Heinz Videsott che à ia do da d’ël 10 agn d’esperiënza sciöche assessur de comun. Scemia ch’al é tl diretif dla SVP da San Martin mìnel che la politica de partì ne n’ais nia da chirì tl consëi de comun. Deperpo che le Comun da San Martin é cun les infrastrotöres plütosc a bun punt, messarà l’aministraziun de comun se dè da fà che families

L’ombolt nü Heinz Videsott. 452

jones pois frabiché y se fà sö n’abitaziun. N ćiamp por chël che Videsott desmostra inće interès é chël dl’energia vërda. Videsott n’impormët nia le bröm dal cil mo ćiararà de impostè so program sön poscibilitês reales, ćiaran bëgn de ti jì adincuntra a vignun, mo tignin inće cunt dles ghiranzes de döta la comunité. Do bindebò de discusciuns se presënta i candidać da San Martin por les lîtes de comun sön öna na lista cun a će le candidat da ombolt Heinz Videsott, al secundo post Gottfried Trebo, y do l’alfabet i atri, 13 ëi y 5 ëres. Danter l’ater à la lista da San Martin söl program la dortoraziun de plazes y strades, la valorisaziun dl raiun da Ju y le completamënt de trus da jì a pé y l’istituziun de n sorvisc de umes dl dé. Chisc é i resultać dles lîtes di 16 de mà: Sön 1366 che â le dërt da lité n’él stè 1145 che à lité. I trëi candidać da ombolt à ciafè chëstes usc: Heinz Videsott 752 usc, Davide Erlacher 226 usc y Richard Nagler 72 usc. Dla lista „Ćiastel” dl paîsc da San Martin él rové tl consëi 8 rapresentanć: Giorgio Costabiei cun 242 usc, Gottfried Trebo cun 209 usc, Artur Conrater cun 205 usc, Felix Graffonara cun 200, Irene Zingerle cun 146 usc, Sylvia Frenner cun 127 usc y Philipp Tolpeit cun 111 usc. Dla

San Martin lista „Lungiarü” él rové tl consëi 5 rapresentanć: Dolorico Mischi cun 184 usc, Gustav Mischi cun 174 usc, Giovanni Costa cun 111 usc, Roman Clara cun 109 usc y Roland Dapoz cun 88 usc. Dla lista Antermëia él rové ite 2 rapresentanć: Davide Erlacher cun 226 usc y Winkler Klaus cun 84 usc. Dër contënt é l’ombolt Heinz Videsott cun le resultat dles lîtes. Les 752 usc ch’al à ciafè sön 1145 litadus corespogn al 71,6%. La lista da San Martin cun 581 usc à abiné ite 8 rapresentanć y à insciö la maioranza tl consëi. Tla pröma sentada ai 3 de jügn ne n’é l’ombolt nü, do le juramënt, nia stè bun da fà aprovè dal consëi süa proposta de formaziun dla junta, d’un n vers deach’ara n’acontentâ nia

la ghiranza de chi da Lungiarü de avëi te junta dui rapresentanć y dl ater vers deach’ara n’acontentâ gnanca chi da San Martin cun Gottfried Trebo che s’â sciacarè ite n scagn te junta por süa renunzia ala candidatöra da ombolt y cun les döes ëres Irene Zingerle y Sylvia Frenner che minâ de avëi le dërt de na rapresentanza feminila tla junta. Insciö à l’ombolt mudé trëi iadi süa proposta - vigni iade manćiâl na usc por la maioranza - ćina che le consëi à aprovè cun 9 usc de scé y 6 de no chësta proposta de formaziun dla junta: ombolt Heinz Videsott y Giorgio Costabiei da San Martin, Dolorico Mischi y Gustav Mischi da Lungiarü y Klaus Winkler da n’Antermëia. Chi da San Martin che ess albü la maioranza de 8

La junta nöia de comun. 453

San Martin usc ne n’é nia stà bugn da se gnì y ti à lascè insciö dui assessurs a Lungiarü. Cuntra l’estlujiun dles ëres tla formaziun dla junta ne s’à nia mâ les döes aconsiadësses mo inće la Consulta por la valianza di dërć lascè sö, tiran sö bindebò de discusciun ti folieć. L’ombolt se iustiﬁchëia che te süa terza proposta por la formaziun dla junta él inće na ëra che n’à baldi nia ciafè la maioranza tl consëi. La protesta che dô gnì fata decuntra da pert dl comitê provinzial por la valianza di dërć en gaujiun dla sentada dl consëi ai 9 de messè n’é nia gnüda tignida. La secreteria de comun Roberta Comploj, che é jüda en maternité dal 28 d’aurì inant, é gnüda sostituida dal secreter Armin Leimgruber da Balsan che vëgn adalerch n pêr de dis al’edema. Le consëi de comun s’à abiné l’ann 2010 a 7 sentades y à aprovè 72 deliberes. La junta de comun s’à abiné a 38 sentades y à aprovè 164 delibres. Öna dles prömes delibres é stada chëra de mëte la comisciun por le frabiché te chësta composiziun: l’ombolt Heinz Videsott, le dotur Eduard Agreiter, arch. Paolo Bonatti (espert dla provinzia), Felix Graffonara (tecnich nominé dal consëi), Alexander Zingerle (rapresentant di 454

stödafüch), arch. Sylvia Frenner (rapresentanta dles assoziaziuns de sconanza dl ambiënt), Alex Rungger (rapresentant di paurs) Philipp Tolpeit (rapresentant dl’Assoziaziun turistica), Artur Conrater y Gottfried Trebo (metüs dal consëi). Da d’aisciöda él gnü aprovè le cunt consuntif dl ann 2009. Fajon les somes él gnü ite tla cassa de comun indöt 3.219.283 euro y paié fora n’él gnü 2.941.453. Tignin cunt dla desfarënzia y de ći che à ćiamò da gnì ite y da gnì paié fora, él saltè fora n avanz aministratif de 587.184 euro. Da d’aisciöda él gnü aprovè le proiet dl ing. Herbert Lanz por le renovamënt dla condüta dal’ega da Lungiarü a San Martin, che é gnüda fata dl 1975 sot al ombolt Pire Castlunger y che à ultimamënter metü man da perde ega. I laûrs dl pröm toch ćina Bioch é gnüs fać dala ﬁrma Verginer che s’à aiudiché i laûrs por 334.279 euro. Por mëte 8 idranć da Ju sö ti él gnü conzedü al’Interessënza dl’ega de Gran y Pice Ju, Anvì y Fles n contribut de 15.000 euro. Da d’altonn él gnü aprovè le proiet esecutif dl arch. Otto Irsara dla restrotoraziun por l’uniun dla scora elementara y mesana te un n frabicat cun na spëisa preodüda de 2.946.466 euro; i laûrs gnarà scrić fora y dà ia sura l’invern che le frabicat pois gnì arjigné ca por da d’altonn 2011.

San Martin Intratan él gnü fistidié por l’adatamënt dl ex-frabicat dl Istitut ladin che devënta la sënta nöia di ofizi de comun, inćiarian la firma Arte Object Srl da Balsan de proietè y de suravidlé i laûrs por n import de 21.360 euro. I laûrs de adatamënt dla strotöra é gnüs dà ia ala firma Ecoart da Lungiarü por 12.386 euro, i laurs por la mobilia ala firma Arte da Balsan por 71.703 euro, i laûrs dl implant eletrich ala firma Verginer Martin por 63.000 euro y l’istalaziun dl ascensur ala firma De Marzi da Balsan por 35.682 euro. A Picolin à la firma Verginer metü jö micropà por 32.646 euro por renforzè la spona dl Rü de Cor. Por gauja de propostes de mioramënć dl proiet ne n’é la sistemaziun dles plazes tla vijinanza da Picolin nia jü inant. Intratan él gnü arjigné ca na picia plaza dai jüć tl urt dla ćiasa de palsa vedla por na spëisa de 10.554 euro. Por ći che reverda i sorvisc che vëgn manajà dal comun, ti él indô gnü surandè ala firma Verginer le sorvisc da desparè la nëi y da ingiarè por d’atri trëi agn dal altonn 2010 al’aisciöda 2013 a n prisc fis de 15.500 euro + iva y n prisc al’ora de 64 euro plü iva Por l’auto nü che i stödafüch da San Martin à l’idea de cumprè à le comun conzedü n contribut de 70.000 euro. Ala fin dl ann él gnü aprovè

Chësc ergobando sura la ćiasa de comun impormët dessigü na buna legislatöra.

le bilanz por l’ann 2011 che bilanzëia sön 3.984.197 euro y che prevëiga n avanz economich plütosc pice de 3.706 euro; les entrades ordinares dales cutes y dai contribuć amunta a 2.417.000 euro y les spëises ordinares por personal, sorvisc, manutenziun strades y frabicać, ﬁć di imprestimënć amunta a 2.417.000 euro. Ćiasa de Palsa La costruziun dl frabicat dla ćiasa de palsa nöia é a bun punt ch’al po gnì arjigné ite l’aredamënt. Al se trata de n frabicat de 28.000 m³ che é gnü a costè 13,8 miliuns de euro gnüs ﬁnanzia por 7,9 miliuns dala Provinzia, por 5,5 miliuns cun n imprëst gnü tut sö dai comuns y por 400 mile euro 455

San Martin cun contribuć desvalis. Tratan él gnü scrit fora i laûrs da arjigné ite la ćiasa che costa sö por 3,3 miliuns de euro. Lapro röia 260 mile euro che la Ćiasa de palsa à albü por i recursc dla ATI Bioc, gnüs refusà dal TAR y dal Consëi de stat, che à comportè spëises implü por 260 mile euro. La ćiasa nöia, che é conzepida por indöt 90 ghesć y che dess ester rovada por messè 2011, dess pité de mius condiziuns de vita por i ghesć, de mius condiziuns de laûr por le personal y ester saurida da manajè. En confrunt

Le gran frabicat da na gran lerch é rové y po gnì arjigné ite.

al frabicat da denant, defora ia bel, mo scür y scomot daìte, ćiara fora la ćiasa nöia bindebò da cité. Ai 2 d’agost s’à abiné i ombolć dla valada a San Martin y à inće vijité le ćiantier dla ćiasa de palsa nöia. Do che la Ćiasa de palsa à davagné dan dal TAR da Balsan y inće dan dal Consëi de stat réstel n büsc de 265.000 euro da curì, gaujé dai recursc. Püch y degun aiüt da pert dla SVP àn ciafé da deslié chësta situaziun. Da canche i berbesc y les mëdes dla Ćiasa de palsa é en aﬁt tl hotel Diamant amesa le paîsc é chësta istituziun por la jënt vedla cotan plü presënta tl paîsc. Da d’isté incà n’él deplü inće sön scagns da rodes che vëgn menà ca te dlijia ala gran mëssa dla domënia. La direziun dla Ćiasa de palsa se prô tres indô da trà l’atenziun sön le bojëgn de volontars che dëides y se dais jö cun sü ghesć che é reconescënć de vigni momënt de tëmp ch’an ti dedichëia. I Stödafüch L’ann 2010 é stè por le Corp di Stödafüch da San Martin n ann da cotan de intervënć, tröpes proes y inće cotan d’ores por d’atri sorvisc. Tla sentada anuala dla uniun él gnü tut sö le jonn David Chizzali sciöche mëmber atif do

456

San Martin

I stödafüch da San Martin y de d’atri paîsc che s’à abiné a chirì n berba dla Ćiasa de palsa jü pordü.

ch’al è stè trëi agn pro le grup jonil. German Frenner y Roman Castlunger à ciafè la medaia de reconescimënt de brom por 15 agn pro i stödafüch. Arcangel Clement y Manfred Erlacher à podü piè do la medaia de reconescimënt d’arjënt por 25 agn d’ativitè. Le punt zentral sön l’ordinn dl dé de chësta sentada generala ê les lîtes. Le comandant Alexander Zingerle é gnü confermè te süa inćiaria cun la gran maioranza dles usc y sciöche vizecomandant él gnü lité Hanspeter Graffonara. Confermà é inće gnüs i mëmbri dl consëi da denant, Giovanni Conrater y Helmuth Graffonara. Sciöche mëmber nü tl consëi él rové ite Damiano Moling.

I stödafüch da San Martin é gnüs cherdà en aiüt dla popolaziun te deplü intervënć, n valgügn intervënć é sta bindebò impegnatifs. Tla maiù pert di caji se tràtel de intervënć sön strada por gauja de inzidënć o da jì a desfratè strades. A n intervënt impegnatif é i stödafüch gnüs cherdà ia Picolin a destodé n medefüch te na ćiasa tla vijinanza da Picolin. Les ﬂames de n füch de ćiamin à atira branćé ia sön le tët dla ćiasa. I stödafüch che é defata stà söl post é stà bugn cun i respiradus autonoms da avëi tosc les ﬂames sot a control y da destodé le füch evitan de maius dagns. Bindebò de intervënt é stè chël 457

San Martin da jì a chirì n berba dla Ćiasa de Palsa, che é n dè d’altonn domisdè te n iade sparì tl nia. La chirida à doré deplü dis. Al é inće gnü perié do la colauraziun dles uniuns de pröm aiüt de döta la valada y di ćians da chirida dl raiun de Puster che a chirì jö le paîsc da San Martin meter por meter. Ince la „Wasserrettung „da Sand in Taufers é gnüs a chirì jö la gran ega. Döt chesc zënza ch’an l’ess ciafè. An minâ inće che val’ auto ess podü le lascè sentè y l’ess condüt da Porsenù ia da olach’al ê da ćiasa. Pormò do da n’edema é le corp dl berba gnü ciafè zënza vita da Mike Trebo, mëmber dl grup jonil di stödafüch da San Martin, tla gran ega fora insom la zona artejanala da San Martin. Por ester arjignà ca a de vigni sort de intervënć él gnü fat tröpes eserzitaziuns. Tl medemo tëmp vëgnel ciarè demeztrù da arjigné i injins che va debojëgn, por jì cun i tëmps y s’adatè ala sort de intervënć che müda. Dla Uniun di stödafüch fej inće pert le grup jonil y la trupa dles competiziuns; trami i grups à fat tröpes erserzitaziuns y trami à tut pert a na edema de preparaziun y ala gran competiziun a Lana, olach’al ê stödafüch de döt Südtirol y di paîsc vijins todësc. I dui grups à arjunt cun de bugn resultać les medies de brom y d’ arjënt. Por abiné adöm i mesi ﬁnanziars da mantignì i auti y 458

i injins di stödafüch à la uniun invié ia deplü scomenciadies sciöche la festa alaleria y le gran batadù deboriada cun le Museum ladin de Tor. Sciöche vigni ann é i mëmbri di Stödafüch jüs ala fin dl ann fora por les ćiases cun le calënder ti audan ala popolaziun n bun ann y perian do na spënora de buna man. D’un n vers n bel dilan ala popolaziun che à contribuì y dl ater vers n gran dilan ai omi di Stödafüch da San Martin. Costruziuns y ćiases nöies Le frabicat dla Ćiasa de palsa, gnü fat sö en gran pert danü, cun na capela dala pert daìte, é tan co rové y po gnì arjigné ite. Tla zona Nicl Dasser sot l’Istitut ladin él gnü refinì le complès dles ćiases cun les sperses incëria fates sö dala firma Bioc Bau y sura l’Istitut ladin ia él gnü fat les fondamëntes y les ćianoes por trëi ćiases nöies. Sön Plan da Crusc sura Triac él stè Felix Graffonara y Karin Tavella che à fat sö na ćiasa d’abitaziun y sö Frëina dala pert de Ghejenara él stè Giovanni Dejaco che à inće fat na ćiasa d’abitaziun. La ćiasa che dà le plü tl edl é la ćiasa gnüda fata da Michael Moling sön Predessura. Tl lüch de Pradel à Gottfried Trebo fat sö na picia ćiasa de sorvisc por so eserzize.

San Martin A Preroman él gnü ressanè y alzè la ćiasa dla familia Ferdigg dl Jocer. A Aunejia apé dl Rü d’Antermëia él gnü fat sö n implant idroeletrich da Tasser sas. A Preroman à Sepl Frenes fat sö na majun nöia. Pio Trebo à trat jö y fat danü le salf dl restorant pormez al’ostaria dl Tasser. Inće l’ostaria Posta a Picolin à slarié le salf. I maius implanć fotovoltaics gnüs istalà en chësc ann é l’implant da na potënza de 60 kWp metü sö da Piculin Ski srl y l’implant de 20 kWp metü sö dala SEA sön i frabicać dla staziun apé dl lift da Ju. I panì fotovoltaics metüs sö da Pepi Dejaco sön i tëć dles majuns dl Mair a Picolin cür na spersa de 366 m² y i panì fotovoltaics metüs sö tl parch dla Ćiasa de palsa à na spersa de 118 m². La Jonëza da paur Le comitê po ciaré indô a n ann rich de ativitês. Sciöche i agn passà s’unse incunté a tëmp de löna colma cun les Jonëzes da paur dla Val Badia a jì cun la liösa, en chësc ann ai 30 de jenà sö Piz Sorega. En Lönesc de Pasca, ai 5 d’aurì, unse metü a jì na bela cufada tla plaza dan l’Istitut ladin en colauraziun cun la Uniun di Ladins. En sabeda al 1 de mà unse tignì la festa dla

Architetöra moderna sc‘ara ti büta ai proprietars él pormò da odëi.

Jonëza da paur cun bal tl gran salf a San Martin cun la band „die Draufgänger”. Ai 6 de jügn unse tut pert cun na scuadra al tornê dal palê dles uniuns organisé dala Uniun dl sport San Martin. En la festa dles Antlês unse indô tignì la usanza da zacan de stlopetè da doman dal’aimaria y tratan la prozesciun. Chisc é de bi momënć da festa che ti plej ala jënt. I ćiarun da tignì inant chësta tradiziun inće i agn che vëgn. Ai 10 de jügn unse invié düć i mëmbri dla uniun sön munt da Heinz dl Chessl a na griliada. 459

San Martin En la festa dl Cör de Gejù s’unse abiné cun i Jogn da San Martin sön chi pra da Ju a fà füch pro na buna griliada. Ince sce le tëmp ne n’à nia dër daidé, éra impò garatada. Ai 23 de messé unse tut pert cun na scuadra al jüch dal palê sön jafa fora Al Plan che é gnü organiTrëi jones dala festa dla jonëza da paur.

sé dala Jonëza da paur da La Plì. Ai 30 d’otober unse invié ia cun la Bergbauernberatung n curs „le paur modern” söl lüch de Pepi Videsott olache al é gnü portè dant y splighé les novitês dl monn da paur. Ala ﬁn de novëmber è le comité jü ia Porsenú a mangé ćiastëgnes. Ai 19 de novëmber él gnü litè danü le comitê dla Jonëza da paur da San Martin de Tor. Tl comitê él gnü lité: Martin Flöss surastant, Erica Verginer surastanta, Hubert Verginer vize surastant, Karin Verginer vize surastanta, Karin Oberpertinger scrivana, Priska Conrater cassiera, Hubert Clara, Alex Rungger y Paul Videsott. L’uniun arcumpëda 115 jogn y jones dl comun da San Martin y n valgügn da d’atri paisc dla Val Badia.

Na si fata sciöch’an la fajô zacan. 460

San Martin

Ai fej propi parüda chisc jogn en la noza de Hanspeter y Maria Teresa.

La Uniun dles patrunes La Uniun dles patrunes ćiara contëntes indô al’ativité dla uniun desﬁrada ia por l’ann passè: al é gnü metü a jì cursc, organisé iadí y incuntades. Na gran ressonanza à albü i trëi cursc da fà ciüfs de scaia, o por infornì sö ćiapì da noza, o por fà gherlandes, o n smaz de ciüfs aladô dl dejier de vigni partezipanta. Infornin sö ćiapì da noza ti à la uniun dè vita a na bela usanza da zacan che é indô ﬂorida sö pro les trëi nozes gnüdes festejades a Lungiarü. Por jì adincuntra ales ëres dala troht che baudiâ de ne savëi nia olà se mëte le fonin y le tacuin, él gnü organisé da d’aisciöda n curs da fà la tascia de peza che alda laprò.

Cun Annamaria Zingerle Chizzali él gnü tignì n curs da fà l’agnel de Pasca da portè a benedì cun le signé. Cotan de patrunes à tut pert al iade por sanć le pröm vëndres de merz a Spinges y al peregrinaje a Steinhaus adöm cun les patrunes de Puster. La Uniun dles patrunes à inće tut pert al concurs de idees gnü metü a jì dala Diozeja „Domënia é ...” ti ortian a 117 patrunes n formular cun cin domandes da respogne. Dles respostes él gnü fat n ressumê rich de idees che ti é gnü menè inant ala Diozeja. Pro deplü manifestaziuns à les patrunes daidé fora tla comunité dl paîsc arjignan cà n bun bufê. Sciöche ti agn passà s’à les patrunes dl Comun da San Martin indô metü adöm jon a cojiné y 461

San Martin

Na schira de patrunes ti à arjigné ca n bel bufê por la festa de Santa Zezilia.

a tëne sö spëises ladines sön n stont dl marćé da San Scimun. Por en sabeda, ai 17 d’aurì, à la Uniun dl Comun da San Martin invié ia na incuntada de dötes le patrunes dla Val Badia. Por reconësce l’importanza dl’Uniun y ti dè valüta al’incuntada él rové adalerch i assessurs provinziai Hans Berger y Florian Mussner, la rapresentanta dles patrunes tl consëi provinzial Maria Hochgruber Kuenzer, le surastant dl’Uniun di Paurs de Puster Viktor Peintner. Dër a cör ales patrunes ti à baié Barbara Pichler te so referat, les incorajan da se dè da fà y s’la fà avarëi por les cosses che ti dà sodesfaziun inće a d’ëres instësses. Ares dess instësses se bate datrai söla sciabla deache söl lüch da paur mànćel gonot la reconescënza por le laûr ch’ares 462

fej y i ﬁstidi ch’ares à. Ai 6 de novëmber é paurs y patrunes da San Martin jüs a Bad Tölz olach’al vëgn tignì chësc dé dötaurela sciöche santù a onù de San Linert cun na gran deﬁlada de ćiavai, de passa 80 ćiars infornis sö da festa, cun les uniuns da paur cun la troht, la musiga, proi y sorvidus.... y la comunité - al n’ê nia na show mo na dërta prozesciun dl monn da paur olach’al gnô perié cun devoziun y convinziun. A düć chi che à tut pert a chësc iade a Oberbayern ti à chësta prozesciun fat dër impresciun. Ai 19 de novëmber s’à la Uniun dles patrunes abiné a San Martin ala reuniun generala y ala lîta dla junta dla uniun por i proscimi cin agn. Surastanta é gnüda confermada Loise Verginer Clara da Lungiarü. Tla junta

San Martin él rové Rita Vantsch Verginer, Rosamunde Irsara Videsott, Valeria Mailänder Kastlunger, Lucia Sorà Tschaffert, Alma Dapoz Pescollderungg, Hildegard Costa Flatscher y Emma Clara Clara. Do la relaziun dl’ativité, él gnü onorè Angela Costa Nagler y Tarina Ferdigg Moling che s’à dè jö na vita cun le laûr da paur. Inultima ti él gnü surandè n scech al Bäuerlicher Notsandsfond por mirit dles patrunes che à laurè pro le stont dales tutres söl marćé da San Scimun. La uniun dles patrunes da San Martin é na uniun che tëgn adöm y che se dà fà, insciö él öna che motivëia l’atra.

Pra da na te’ flu él mâ plü püć da odëi.

Le monn da paur A San Martin él ćiamò 48 paurs che tëgn tiers, indöt sö por 330 armënć (scialdi simmentaler, incër 20 angus, 10 pinzgauer y val’ grisc), incër 30 pony y ćiavai, 70 bisces, na desëna de ćioures y na desëna de porćì y 6 lama. Önesc paurs dà jö le lat ala Senni da Bornech. Ater co val’ ćiamp dai soni él mâ plü pra che vëgn ćiamò scialdi sià. Deperpo che le lignan ê dan da 50 agn na buna fontana de davagn, ne pàiel al dedaincö apëna plü la mëia da taié sc’al n’é nia n tru che va pormez. Insciö él gnü taié dër püch lignan ti ultimi agn. Da Prousc Tor iaissö cuntra i Crëp de Crosta él gnü fat sö n tru forestal.

Ivan Sorà pro sü tiers te stala.

Tla reuniun generala dla Lataria Senni da Bornech él gnü premié Ivan Sorà da Pespach por la cualité ezelënta dl lat ch’al à dè jö tl 2009. Cun 97,76 punć él stè le miù dla Val Badia y al 9° post te Südtirol. Congratulaziuns! 463

San Martin Antersasc Ai 23 d’agost él gnü metü a jì dal movimënt „Salvun Antersasc” tl gran salf a San Martin na mësa torona „Antersasc: pro & contra” por aldì da trames les perts i pro y contra sön la strada d’Antersasc che é intratan gnüda fata dal’aministraziun forestala ćina sö dala loćia dla si dla munt. Le moderadù Diego Clara â da süa man dërta Paul Profanter, diretur dla repartiziun provinziala de economia forestala, Silvester Regele, diretur dl ispetorat forestal da Bornech, responsabl di laûrs y Flavio Fufﬁni, diretur dla repartiziun provinziala de urbanistica, ambiënt y energia, a man ciampa i esponënć di Vërć: l’ex parlamentar europeich Sepp Kustatscher y l’ex aconsiadëssa provinziala Cristina Kury y Vito

Zingerle diretur dl Museum dl natöra. Por aldì na minunga neutrala sot al aspet teologich él gnü invié le teologh siur Paolo Renner che à invié ia la discusciun cun l’afermaziun „La porsona à debojëgn dl ambiënt y l’ambiënt dla porsona”. I argomënć gnüs sciurà sö incër la mësa torona â da öna y dal’atra pert süa rajun. Cun plü sentimentalité n’él spo lovè sö n valgügn danter le publicum che à dit la süa. N gran aplaus da pert de tröc paurs jogn gnüs ala mësa torona s’à ciafè l’assessur provinzial Florian Mussner cun so intervënt a sostëgn di paurs che mantëgn la belëza de nosta contrada. Al sarà stè passa 200 porsones gnüdes a d’ascutè sö. Les minunghes de trames les perts é plü avisa da lì do tla Usc di Ladins n. 33 di 28 d’agost. La mësa torona „Antersasc: pro & contra”

464

San Martin Le consëi nü dl’Assoziaziun turistica cun Michael Moling, Erwin Clara y l’ombolt Pepi Dejaco. Al manćia Pio Planatscher.

L’Assoziaziun turistica Tla sentada generala dl’Assoziaziun turistica ai 25 de merz él gnü lité le consëi danü. Do 12 agn da presidënt ti à Gottfried Trebo lascè lerch a forzes jones. Presidënt é gnü lité Philipp Tolpeit che gnarà sostignì dala vizepresidënta Edith Prousch. I atri aconsiadus é Barbara Zardini Vanzi y Pio Planatscher da San Martin, Nando Clara y Giovanni Costa da Lungiarü, Gerd Irsara, Günther Erlacher y Ivo Winkler da n’Antermëia. Deache San Martin é le comun su che à d’invern manco pernotamënć co d’isté ćiararà le consëi nü da sfrutè deplü le potenzial da d’invern. An ne n’ô nia se desmentié le turism lisier. Concretamënter pënson da revaluté le raiun da Ju

cun trus da jì a pé y cun na pista da paslunch. Al gnarà completè la rëi di trus da jì a spazier cun tofles nöies y banć da se sentè. Sambëgn ti vëgnel dè pëis al paîsc sciöche zënter de cultura cun le Museum y L’Istitut ladin. Le program dles manifestaziuns gnarà da śëgn inant menè fora te trëi lingac: por talian, todësch y inglesc. Cun i mëmbri nüs che é tl consëi ćiararan de miorè le raport cun la fraziun d’Antermëia che é jüda ultimamënter n pü da sora. Por amplié l’archif fotografich dl’assoziaziun él gnü invié ia n concurs de fotografia a pesć. L’Assoziaziun turistica à danter l’ater inće sostignì les serades ladines a Herscheid y a Neuenrade dlungia Köln cun le grup Göma acompagnà da Hilda y Paul Schuen. La finalité ê chëra de ti presentè ai Sauerländer la 465

San Martin contrada ladina y sü abitanć tl guant da zacan cun ćianties, musighes y dias y laprò inće cioce, liagnes y pan de nosta valada. Ćina ala fin d’otober él rové ite por le concurs fotografich n bel gröm de fotografies. Do na pröma cerna de 51 fotografies ch’an à stampè fora él gnü chirì fora les cinch premiades. Le pröm pest é gnü davagné da Francesco Cosi, le secundo da Michael Sanden, le terzo da Rudi Moling, le cuarto da Albert Zingerle d’Antermëia y le cuinto da Ermes Carraro. Tl medemo tëmp él inće gnü invié ia söla plata „Ass. Turistica San Martino in Badia” söl portal Facebook la lîta dl retrat „le ćiastel verda

Le iagher Klaus Vanzi cun so pröm cerf. 466

San Martin”. Da chisc concursc àn odü che i motifs plü chiris dai fotografs é le ćiastel de Tor y Pütia. Ti ćiaran ales statistiches dl 2010 él rové adalerch tl teritore dl Comun da San Martin de Tor 2,38 % manco sciori co l’ann denant, deperpo che le numer di pernotamënć é chersciü lisiermënter dl 0,80 %. Por ći che reverda le paîsc da San Martin él gnü 3,39 % deplü sciori adalerch y les sojornanzes é jüdes sö dl 4,99 % a indöt 50.924. Ćiacia Tl ann 2010 él gnü copè tl revier da San Martin 33 rehli (12 bëć, 7 da n ann, 11 müles

San Martin y 3 asores) y 38 cerfs (8 manc, 4 da n ann, 13 vaćes, 8 videles y 5 vidì). Da inzidënć y maraties él crepè 19 rehli y 4 cerfs. Dala maratia dla rogna él gnü ciafè 4 ćiamurc morć y 2 n’àn messü stlopetè. Implü él gnü stlopetè 9 loi (4 de blanć y 5 de grisc), 24 olps y un n galeder. Ia por l’ann él rové pormez dui iagri nüs, Albert Unterweger y Klaus Vanzi; insciö êl tl revier da San Martin ala ﬁn dl ann 29 iagri, che s’abina de regola de jenà ala reuniun generala y tëgn d’advënt n rorate y na cëna deboriada; en chësc ann s’ài abiné sö n’Antermëia a stlüje jö l’ann. La Uniun di pëiapësc

La Uniun di pëiapësc tëgn tröp söla compagnia y de rové inće tla cronica Sas dla Crusc.

467

San Martin L’ ativitè di pëiapësc vëgn bele da agn incà stlüta jö cun la gara tradizionala da piè pësc danter i componënć dla uniun. I mëmbri dla uniun s’à abiné ai 9 d’otober incër misde naôta a marëna cun na ćiastagnada jö dal lech de Vistles. Do marëna incër la öna à spo metü man la gara che é jüda inant ćina les cater domisdé. Le bel tëmp à daidé pro ch’al é gnü plü de mec i sozi a tó pert ala gara. Al podô gnì trat fora trëi pësc porom; i maius é gnüs pià da Pio Trebo cun le bel pëis de 1.148 kg, da Hermann Costabiei cun le pëis de 1.107 kg y da Hubert Clara cun 1.035 kg. Dedô s’l’à i pëiapësc godüda en compagnia y à bagnè ite les copes indortöra ćina ch’ai s’un é jüs a scür a ćiasa. Tla ćiasa di pëiapësc lomina sön scafa les beles copes dla Cassa Raiffeisen. Energia eletrica

La Ütia da Ju. 468

La SEA (Sorvisc Energia Ambiënt) à inaudè ai 10 de messè tl zënter dl paîsc da San Martin na fossenara por auti eletrics. Al é la pröma fossenara eletrica coliada a internet dla sort ChargePoint dla Talia à dit Martin Clara, presidënt dla cooperativa SEA La SEA é jüda danfora cun le bun ejëmpl y porchël él inće gnü benedì deboriada cun la fossenara n auto eletrich dla sozieté dl model Fiat Panda, meton n sëgn sterch dla orentè da se destanzié dal petröre che danejëia l’ambiënt y gnarà tres plü ćer. La fossenara eletrica ne pîta nia mâ la poscibilité da ćiarié sö auti, mo inće scooter o segway y d’ater. La fossenara vëgn nudrida cun energia fotovoltaica dla cooperativa. Chi che ô l’anuzé à mâ bria de tó la cherta a n cost una tantum de 30 euro y po spo fossenè debann ćina ala ﬁn dl 2011. Dedô él preodü na tarifa de 10 euro al mëis por na cuantité de 200 kWh. La ﬁrma Electro Clara sas à podü pié do le pröm pest nazional por la buna integraziun de n implant fotovoltaich tl’architetöra. Y chësc é gnü fat söla Ütia da Ju che vëgn manajada dai fredesc Clement dl Gran. L’implant à na potënza de 7 kW y na produziun de 9.000 kWh al ann che corespogn al consum mesan de cater families.

San Martin Scolina Do che maestra Zita Call Castlunger é jüda en ponsiun ala fin dl ann 2009 é so post gnü tut ite ćina ala fin dl ann de scora da Valentina Fontanella da La Val. Da carlascè s’à i scolarins imascorè n pü’ sciöche vignun orô: clowns, cow boys, tiers, fates, prinzësses .... Do na defilada fora por paîsc à metü man la ćiacia dl tesur che à condüt i scolarins imascorà ćina tla Ćiasa de palsa. De Carsëma ti él gnü cuntè stories fora dla bibla (Gejù che sbona la tempesta, la parabola dl somenadù y la pasciun de Gejù). Chëstes stories à i mituns aprofondì y les à spo instësc podü jobelnè. Da d’aisciöda é la scolina jüda en jita it’a Bioch, storjon pro te

capela y gnon bas fora ćina fora dal lêch de Vistles. L’ann 2010/11 à metü man da d’altonn cun 25 mituns, de chisc 10 de nüs, cun la maestra Karin Pedevilla Trebo y la colauradëssa Hildegard Pezzei Nagler; ai é düć da San Martin y capësc ladin. Te chësc ann de scora ti déssel gnì dè pëis ala cultura ladina, dantadöt al mantignimënt dles usanzes da zacan. En vëndres dan la segra, ai 24 de setëmber, é i scolarins jüs sö tl’ostaria dl Tasser a tlocorè crafuns. En San Martin é döta la scolina cun i geniturs y tröc d’atri mituns jüs en prozesciun cun les linternes te dlijia, olach’ai à jobelnè la liënda de San Martin che à partì le mantel cun le petler. Ala festa da Nadè él gnü invié i geniturs che à inće podü ti ćiarè ala

I scolarins da San Martin dl ann de scora 2010/11.

469

San Martin

I mituns y les mitans dla scora elementara dl ann 2009/10 cun les maestres Martina, Christine, Angelina y le maester Martin.

mostra dl patüc d’arjila che i scolarins à fat cun l’artista Irina Tavella. Scora elementara L’ann de scora 2009/10 él stè 46 scolars che à frecuentè la scora y 9 maestri che à insigné. Ia por l’ann él gnü invié ia deplü proieć. Danter les scomenciadies plü interessantes él da alzè fora „l’edema dla sanité” cun Silvia Pitscheider dl Sorvisc por dieta 470

y nudrimënt. I scolars à odü tan importanta che l’alimentaziun sana é. Do chëst’edema éra gnüda a s’al dè da podëi ti dè ai scolars cun le sostëgn ﬁnanziar dl comun val’ de sann dala palsa. Dan Nadè à i scolars invié sü geniturs ala festa da Nadè gnüda arjignada ca dai scolars de dötes les tlasses. Dala jita de mà é i scolars jüs it’insom la Val Aurina a ti ćiarè ales mineures de Prettau.

San Martin Scora mesana Tla scora mesana da San Martin êl l’ann de scora 2009/10 indöt 131 scolars, 76 mituns y 55 mitans, partis sö te döes prömes tlasses, te döes secundes y te 3 terzes. Da La Val n’él gnü jö vigni dé 48, da Lungiarü fora

38, da Antermëia jö 15 y 4 da Rina i atri 26 ê da San Martin. Baldi ne vëgnel tignì tla Scora Mesana da San Martin degöna cronica sura les scomenciadies, i proieć y evënć interessanć sozedüs ia por l’ann; por chël él ri da scrì val deplü.

La terza tlassa dla mesana A dl ann 2009/10.

La terza tlassa dla mesana B dl ann 2009/10. 471

San Martin

La terza tlassa dla mesana C dl ann 2009/10.

La Ploania Tla sentada dl consëi de cöra di 23 de forà à i artisć Silvester Promberger y Albert Mellauner presentè süa proposta nöia por la restrotoraziun dl presbitêr, do che l’Oﬁze provinzial por i bëgns culturai ne n’à nia azetè le proiet dl arch. Otto Irsara. Chësc proiet preodô da gnì tl presbitêr da na pert ite, passan por n pice porte deforaìa dala pert dessura che foss gnü fat danter la sacrestia y le ćiampanin. Tla proposta nöia de Promberger y Mellauner resta l’üsc d’entrada dala sacrestia y vëgn stopè sö cun na pitöra depënta sön n vider 2 m lerch y 5 m alt. Por le rest romagn le proiet anfat. Do la minunga dl consëi, che é cun chësta mudaziun a öna, dess la pitöra rapresentè la 472

ressoreziun, te na manira che la jënt la capësces. Por le rest, romagn le proiet anfat. Le Corp Sant dess gnì metü dal’atra pert olach’al ê denant y dala pert dl pergo déssel indô rové te dlijia la pera vedla dl bato che é śëgn te cortina. Tla medema sentada él gnü aprovè le decunt dla ploania dl 2009. Les spëises ordinares de 34.000 euro é gnüdes curides feter deplëgn cun les ofertes y cun i contribuć che é gnüs ite dala comunité. I contribuć por despaié le cost di sorvisc dl prou y dl mone é gnüs ﬁssà sön 30 euro por vigni porsona sura i 18 agn, stlujon fora i studënć. Tla sentada dl consëi de cöra di 10 de mà él gnü baié dla uniﬁcaziun dles ploanies dla Val Badia te na unité pastorala sora. La ploania da San Martin é scialdi inant te chësc svilup, deach’ara

San Martin é bele ausada da messëi partì le ploan cun les döes ploanies da Lungiarü y da n’Antermëia. Ai laics ti tomaral ados tres de maius responsabilitês y de maius compić por tignì via la comunité. Le proiet dl presbitêr, che é gnü intratan laurè fora plü avisa dal arch. Albert Torggler da Maran, vëgn ortié ite al Oﬁze provinzial por i bëgns culturai y ala Diozeja. Por la lîta dl consëi de cöra da d’altonn déssel gnì tignì prelîtes por formè la lista di candidać. Tla sentada di 13 de setëmber ti vëgnel ćiamò n iade ćiarè plü avisa al proiet dl presbitêr, che é gnü intratan laurè fora plü avisa dal arch. Albert Torggler da Maran. Al vëgn spo ortié ite al Oﬁze provinzial por i bëgns culturai y ala Diozeja por l’aprovaziun. Sön la basa dles preferënzes dla prelîta di 17 d’otober y dl consëns dles porsones che é gnüdes inviades da stè sö, él gnü formè na lista de 20 candidać. Le plü ri él stè da motivé i jogn da stè sön lista; inultima n’él pa impò stè sö un. La lîta dl consëi ai 7 de novëmber à albü chisc resultać: sön 613 usc che é gnüdes partides fora n’él gnü dè jö 387, de chëstes n’êl 20 de nules y 1 na blanćia; indöt él stè 63,13 % che à lité. Dales lîtes dl 2005 à lité le 61,43%. Tl consëi él gnü lité chisc candidać: Tone Gasser cun 177 usc,

L’altè y l’ambo provisor dal 1966 incà.

Helene Chizzali cun 112, Leo Crepaz cun 112, Teresa Plazza Costalunga cun 109, Pasquale Schuen cun 94, Claudia Erlacher Tavella cun 92, Rosamunde Irsara Videsott cun 88 y Dennis Schanung cun 82 usc. Tla sentada costituënta ai 20 de novëmber él gnü confermè Tone Gasser sciöche presidënt. Helene Chizzali é gnüda metüda vizepresidënta y Leo Crepaz scrivan. Tla junta él inće ćiamò gnü tut ite Claudia Erlacher. Tl consëi él gnü cooptè Rita Rubatscher Verginer che fej le sorvisc da mone, Albina Ferdigg Ploner che à ciafè dales lîtes 81 usc y Priska Conrater che à ciafè dales lîtes 42 usc. Tl consëi d’aministraziun él gnü confermè Eduard Zingerle y Pasquale Schuen. Tl’ultima sentada dl ann ai 27 de dezëmber él gnü fat fora de 473

San Martin ti presentè le proiet dl presbitêr ala comunité invian le prof. Ewald Volgger. Al vëgn metü n comitê por la liturgia componü da siur ploan, Tone Gasser, Franz Ploner, da n rapresentant dl cor y da n rapresentant dl grup de umes che arjigna ca les mësses di scolars. Deache les mësses a d’intenziun se conzentrëia tres deplü sön la mëssa prefestia dla sabeda sëra, dess inće la gran mëssa dla domënia podëi gnì apostada por vis y families, por la secunda y terza mëssa de sopoltöra y por l’aniversar di defunć morć ti ultimi 10 agn;

Te dui grups é jüs chisc resc dui dis alalungia da ćiasa a ćiasa a incundé la noéla dl re nünasciü. 474

chësc por motivé la jënt da ti dè plü importanza ala gran mëssa. Te chësta ultima sentada él inće gnü dit de tignì d’invern la zeremonia dla sopoltöra te dlijia y nia te cortina. Do la funziun dörera n bel pez ćina che düć é passà te dlijia dan scrin a trà l’ega santa y ti à fat les condolianzes ai familiars. Insciö él düć chi che é te dlijia che tol pert ala zeremonia dla sopoltöra. Da tignì döta la zeremonia te dlijia vëgnel n pü’ a manćé le pinsier che le defunt ti vëgn indô surandè ala tera fora de chëra ch’al é gnü cherié. Tles sentades dl consëi de cöra ón ti dè da śëgn inant plü pëis ala pert spirituala che dess ciafè lerch tla introduziun ales sentades. Defata do Nanü él indô pié ia dui grups: un n grup da Ju (Alexander, Matteo, Felix y Heinrich) y l’ater grup da San Martin y Picolin (Miriam, Lisa, Daniel y Eduard) fora por les ćiases a recordè i Trëi Resc jüs a Bètlehem a ciafè le re nünasciü. En domënia blanćia él indô gnü festejé i iubilars da noza che é do la gran mëssa da festa gnüs invià al gostè che les patrunes ti à arjigné tl salf di stödafüch. Ala pröma comuniun en l’Assënza él jü Armin Videsott, Daniel Rives, Giovanni Graffonara, Giulia Soppelsa, Janpaul Costalunga, Mara Gortan, Natalie Gasser, Philipp Puglia y Samuel Zingerle.

San Martin

I mituns y les mitans dla pröma comuniun, düć cun le medemo guant che vëgn bele tut dal 2004 incà.

La prozesciun dles Antlês é gnüda tignida do le tru vedl sciöche plü dadî, passan sot le Slosser y jö por strada. Un n vagnele é gnü ćianté sön plaza

de Restalt y l’ater dan le hotel Diamant inanter i berbesc y les mëdes dla Ćiasa de palsa. La prozesciun ex voto söla Crusc en Cör de Gejù domisdé é rovada I iubilars maridà.

475

San Martin

Le ploan siur Paul Campei cun i sorvidus en domënia dal orì che recorda l’ingrès de Gejù te Ierùsalem.

sot a n pêr de dërtes dramades y à spo dè ota do da na mesora; n pêr é bëgn jüs inant ćina sö dal santuar. La prozesciun de Santa Maria dal Rosare é gnüda tignida por le pröm iade do la gran mëssa impede domisdé. Le proponimënt de recordé vigni ann le dé di 5 d’otober che nosc caplan Ujöp Freinademetz é gnü detlarè sant cun na prozesciun dales ćiandëres ne n’éson nia stà bugn da mantignì. Impede la prozesciun a scür àn dit de tignì n’ora de devoziun te dlijia; mo inće dailò àn l’impresciun che chi da San Martin s’à n pü’ desmentié ia so Sant. En vëia de Nadè él gnü tignì por le pröm iade dales 17.00 tla dlijia da San 476

Martin na mëssa de madovines por i mituns dles trëi ploanies, inće sce le signiﬁcat liturgich dl lominus dl Bambin tl scür dla nöt va n pü’ a perde y la comunité vëgn n pü’ trata indalater. De setëmber él indô pié ia le curs de aprofondimënt dla fede cun Michaela de Beyer che va inant vigni dedemesaledema n’ora y mesa domisdé ćina de mà. En chësc ann vëgnel tratè le tema dl’oraziun. Sciöche i agn passà s’à indô abiné n grup a tignì i eserzizi de Carsëma n iade al’edema cun siur Pire da Oies. Tla capela da Picolin vëgnel festejé vigni ann cun na prozesciun y na mëssa ćiantada

San Martin la festa de Sant Antone da Padua. La segra da Picolin vëgn tignida le dé de San Berto ai 24 d’agost cun na mëssa ćiantada y na cëna dedô, arjignada ca da chi da Picolin. Cun na mëssa vëgnel inće recordè i atri patronns dla capela, San Bostian ai 20 de forà y Santa Tarina ai 25 de novëmber. Tla capela da Bioch vëgnel dit mëssa en Santa Maria da Lourdes ai 11 de forà y implü ćiaron de tignì dailò inće na mëssa prefestia na sabeda de mà. Tla capela da Frëina festejëia la vijinanza so patronn Sant Ujöp Freinademetz ai 29 de jenà. Chi da Frëina s’abina gonot te capela inće a dì la corona. Le grup di sorvidus En Pasca do öspi s’à i sorvidus y les sorvidësses abiné dan calonia a chirì les coes dl lou da pasca. D’isté él indô stè n pêr de geniturs che s’à tut cun ëi la schira di sorvidus y é jüs impara na sabeda ala ﬁn d’agost sö Vaćiara olach’ai é stà suranöt te tëndes incër le tablé dl Cajere. Le dé do é spo jü sö siur Paul a festejé impara la mëssa dla domënia che é gnüda ćiantada dai ćiantadus da Lungiarü. I mituns dla terza tlassa elementara é da d’altonn gnüs tuć sö tla schira di sorvidus te na zelebraziun eucaristica olach’al

al é gnü splighé vare por vare le sorvisc important che i sorvidus y les sorvidësses fej incër la mësa dl Signur. La Schira jonila dles mitans Bele tl ann 2009 ânse tut la dezijiun da s’incuntè vigni ﬁn dl’edema, tolon ite inće les mitans dla pröma mesana y cun ligrëza inće trëi mitans d’Antermëia. Insciö n’êl 12 de granes y 12 de piceres che à tut pert regolarmënter ales incuntades. Al po ester che chësc articul vais n pü’ tröp tl menü, impò él interessant da lì ći che les mitans dla schira jonila à döt imparè y cun tan de idees che les mitans sa, cun sües acompagnadësses, da implì fora les incuntades. De jenà nes à i geniturs menè a raité cun la liösa jö por la pista de Börz y na sabeda sunse jüdes cun la coriera a jadiné tl stadium dla dlacia da Corvara. De Carsëma unse tut pert ala prozesciun cun ćiandëres da San Linert sö Oies. Por Pasca unse nos piceres depënt na scatora de lëgn tacan sö na müsa de n lou deperpo che nos granes un decorè na scatura de lëgn da mëte la belijia o d’ater. Dala festa dla uma ti unse nos piceres surandè a nostes mames na bela morona de perles ch’i ùn fat instësses. Danterite sunse 477

San Martin stades n iade a Raiscia a nodè y a mangé na piza. Te n grup de 14 mitans s’unse godü trëi de bi dis deboriada tl „Hüttenlager” organisé dala Schira Jonila dla Val Badia. Cun d’atri 30 mitans y mituns da La Ila, Lungiarü y San Ćiascian unse passè de bi momënć de buna löna a Toblach. Dailò unsè dormì y mangé tl alberch dla jonëza. I sun raitades cun le bob sön scines dal Haunold jö, spo sunse stades a Sanćiana a nodè. I ùn vijité le parch dai tiers y la „Schaukäserei” a Toblach. D’otober s’unse incuntè ćiamò n iade a La Ila pro na mëssa zelebrada da siur Christian. Dedô sunse jüdes tl salf di jogn a ti ćiarè ales fotograﬁes fates tratan le „Hüttenlager” a Toblach. Cun na pizza y n dlacin s’à stlüt jö la bela sëra en compagnia. Do la palsa da d’isté à la schira jonila indô metü man ai 9 d’otober. Dles 29 mitans da

Les mitans dla schira jonila s’inconforta vigni iade da s’incuntè. 478

San Martin nasciüdes dal 1998 al 2002 n’ él stè 25 che s’à scrit ite. Implü él 8 mitans che se tol la bria da gnì da Antermëia jö. Les 33 mitans é gnüdes partides ite te dui grups: 15 pro les granes y 18 pro les piceres. Les animadësses Martina, Manuela, Priska y Michaela se barata jö, y de döes s’incùnteres vigni sabeda, can cun les piceres, can cun les granes. Tla pröma incuntada unse imparè da se conësce tla palestra da San Martin cun de vigni sort de jüć. Ai 24 d’otober gnôra da jì a Gardaland cun mituns y mitans de döta la valada. Indöt s’un n’êl abiné adöm döes corieres. Te de pici grups acompagnà da na animadëssa unse podü rodè döt le dé da n jüch al ater. Ala ﬁn d’otober s’unse nos granes dè jö cun le tema de „halloween”. De novëmber sunse jüdes a Lungiarü a odëi ći che „aerobica” é y de dezëmber él indô stè da jì a nodè a Raiscia. La sabeda ai 27 de novëmber sunse jüdes dötes da sëra tl salf dl Sorvisc ai Jogn a durmì. Nos piceres s’ân bele dî inconfortè a chëstes 30 ores demez da ćiasa. I ùn metü man impian la pröma ćiandëra dla gherlanda d’Advënt y Martina a cuntè la storia dla „Linterna che lomina”. Danter jüć, le laûr da arjigné i pasć, pastelnè y sambëgn inće jì a dormì é les 30 ores te n iade stades passades ia. Por les animadësses él stè na

San Martin esperiënza dër positiva da odëi ći gran ligrëza ch’ares po ti fà a mitans y geniturs scincan ca n pü de so tëmp. Les mitans é veramënter contëntes cun püch. Tl’ultima incuntada unse pastelnè decoraziuns da Nadè che nes à condüt ite tl’atmosfera de chësta bela festa.

tó pert a n curs de pröm aiüt. N gran suzès unse albü pro le turnê dles uniuns, olache la scuadra di jogn à davagné le pröm pest. Ai 20 de jügn unse festejé deboriada cun i jogn da La Val na mëssa tla dlijia da San Martin por i jogn dla valada, ćiantada dal grup di „Kyrios”. Dala festa

I Jogn Nos jogn s’ùn indô dè dër da fà ia por l’ann da organisé de vigni sort por tignì adöm nosta uniun y ti dè la poscibilité ai jogn de nosc paîsc de passè de bi momënć en compagnia. Adöm cun la Uniun dl Sport unse indô metü a jì le bal da carlascè sot al motto „ Olimpic love”. I sun jüs cun la liösa a tëmp de löna y implü unse inće albü la poscibilité de

Cun chësta usanza resta i jogn en contat cun les families y i mituns.

Le consëi nü di jogn.

479

San Martin dl Cör de Gejù s’unse abiné incër n bel füch cun la jonëza da paur. Implü s’à la uniun abiné a na buna griliada jö dal lech de Vistles y a na ćiastagnada sö da Urban a Badia. Ai 22 de agost à inće nosta uniun tut pert ala festa dl tru de Vistles deboriada cun la uniun dl guant da zacan sön plaza dl paiun. I ùn recordè la buntè de San Micorà jon fora por les ćiases a ti fà na ligrëza ai mituns y cun n rorate ćiantè dai jogn unse stlüt jö nosta ativité. Le consëi nü di jogn é metü adöm da Alan Trebo, Florian Barbolini, Alex Dejaco, Dennis Schanung, Andrè Ploner, Valentina Barbolini, Priska Conrater, Karin, Manuela y Michaela Ploner. Sorvisc ai Jogn Portadus dl Sorvisc ai jogn é dal 2009 incà dlungia les ploanies inće i Comuns dla Val Badia. Implü ti él gnü dè la poscibilité ales uniuns joniles, che s’identiﬁchëia cun le statut, de gnì tutes sö tl Sorvisc ai Jogn cun la poscibilité de rapresentanza y de usc tl consëi. Do le mudamënt dl statut tl 2009 él gnü pormez 53 uniuns de jogn dla valada. Presidënt dl Sorvisc ai jogn é da forà dl 2010 incà Valentin Erlacher da La Pli che à presentè ai 9 de jügn tla sentada generala le program d’ativité por l’ann 2010. I punć plü importanć é le „English 480

chatting cafe” olache jogn y jones s’incunta a baié inglesc, cursc de formaziun por i grups por anuzé la plata internet www. jogn.org sciöche plataforma de informaziun y de incuntada por düć i jogn dla valada, n curs de preparaziun al maridé, i proieć „Floppy” y „Hoppla” en colauraziun cun le Raiun sozial, l’edema di jogn y i.i. Al é inće gnü baié de n musical por i jogn dla valada. Chësc proiet é spo pié ia d’otober sön la basa de n libretto scrit sön comisciun y sön mosöra da Iaco Rigo, invian jogn y jones da 15 a 27 agn che à ligrëza da ester creatifs y da laurè deboriada por rové sön paladina. Atualmënter laora tl Sorvisc ai jogn döes dependëntes a tëmp plëgn: Silvia Alfreider y Carla Burchia; laprò dëida fora Karl Heinz Rubatscher sciöche volontar dui mec dis al’edema. L’anuzamënt di locai di jogn funzionëia aladô che tla gran pert di paîsc dla valada él i comuns che ti afitëia i locai di jogn al Sorvisc ai Jogn che ti passa spo i locai ai jogn. Por ći che reverda le finanziamënt dl sorvisc él da dì che denant êl la Provinzia che finanziâ le 75% dles spëises ordinares. Ti ultimi trëi agn à le sorvisc mâ plü ciafè le 50% cun l’injunta de 15.000 euro por l’ann 2009. Porchël periarà le sorvisc i comuns y les ploanies de stè ite cun la desfarënzia.

San Martin Uniun dles Ëres Les surastantes dla uniun dles ëres, Albina, Tecla, Ulrike y Elsa, s’abina söporjö n iade al mëis a programè y portè inant l’ativité dla uniun. Por la festa

di iubilars maridà en domënia blanćia unse perié la uniun dles patrunes y di ëi de ﬁstidié y arjigné ca la festa; insciö unse dötes cater podü festejé y se gode en chësc bel dé cun nüsc omi le iubileum de nosta noza.

Ëres dla uniun fora Flaurenz dan la picia capela nöia.

Al fin él saltè fora de furn de bi ćiavai y de beles iarines. 481

San Martin Tröpes ëres oress vigni tan mâ fà n pice iade, porchël sunse jüdes ai 4 de jügn fora Flaurenz tla capela nöia dedicada a siur Heinrich Videsott y dedô a na picia marëna dal Lerchner sö Runggen. I ùn invié la referënta Brigitte Foppa a tignì n referat sura le „Coraje zivil” de chël ch’i ùn düć debojëgn. La surastanta Tecla Gasser Conrater ti à insigné a n grup de ëres coch’an fej da fà ćiavai y iarines da ti dè ai ﬁoc y ales ﬁoces da Gnissant. Cun so ortü y süa buna man àra splighé coch’an fej da fà n te’ pan duc te ćiasa. Sambëgn se crüzia la uniun dles ëres inće de tröpes d’atres cosses tla comunité

dla cöra. Ala istruziun dles ëres da d’aisciöda n’él dagnora tröpes che tol pert y che tëgn impé l’ativité dla uniun cun süa oferta. Uniun di Ëi I surastanć dla Uniun di ëi (Giovanni Ploner, Walter Zingerle, Leo Crepaz y Vanzi Paolo) s’à abiné sis iadi jon ite pro vigni sentada sön n tema spiritual y spo sön chestiuns pratiches che reverda la presënza di ëi tla comunité. De carsëma à i ëi festejé na zelebraziun dla Parora de Dî y sciöche zënza él sté siur Vito Rubatscher che à tignì l’istruziun por i ëi da Sant Ujöp. Deboriada cun la uniun dles patrunes à i ëi daidé organisé la festa di iubilars maridà. Dlungia i sorvisc de porté le crist dales prozesciuns, le confarun dales festes y dales sopoltöres y de dì la corona vigni iade ch’al mör n ël tl paîsc, s’à i omi inće cruzié dl trasport di sać dl guant vere por la Caritas. La uniun di ëi da San Martin ćiara inće de tó pert y ester presënć ales scomenciadies dl movimënt catolich di ëi a livel de valada y dla diozeja. La Uniun dl KVW

I surastanć di ëi ti taca sö n ciüf ai iubilars da noza. 482

Le KVW da San Martin s’à dé da fà tl ćiamp sozial y caritatif, cis por jënt de tëmp y por i

San Martin ghesć tla Ćiasa de palsa. Al é inće gnü organisé vigni tant n iade por sanć. Ala ﬁn dl ann êl 103 porsones scrites ite a chësta uniun cun la surastanta Hilda Sottara. Oramai é le batadù, che vëgn tignì dal KVW bele da deplü agn incà en jöbia grassa tl salf di stödafüch, deventè usanza. Al batadù cun pesć él stè 16 pêrs che à tut pert; le pröm pest é gnü davagné da Rosamunde y Pepi Videsott. Dai 26 ai 29 d’aurì n’él stè inće cotanć da San Martin che à tut pert al iade cultural y de peregrinaje tla Toscana, metü a jì dal KVW dla Val Badia y acompagné dal degan, siur Franz Sottara. Le gran grup da döes corieres à vijité les citês de Montecatini-Terme, spo dantadöt Firenze, Lucca y Castiglione delle Stiviere. Cun na guida unse podü amiré a Firenze les gran operes d’ert. I ùn rodè jö la cité de Lucca y da gni derevers sunse storć pro a Castiglione delle Stiviere dlungia le Lêch de Garda, olache al à vit San Lovije da Gonzaga. De mà à la uniun, adöm cun le grup de volontariat, invié chi sura 75 agn a na vijita dla capela de Sant Ujöp da Oies a Lungiarü. Dailò él gnü tignì na picia funziun y dedô s’à düć abiné ia dal Lüch de Vanc pro na picia marëna. Le iade por sanć de jügn à albü por travert le santuar dla

Madonna della Corona sö tl crëp sura la Val dl Adesc, a chël che 50 peregrins da San Martin y da d’atri paîsc dla valada à tut pert. Tla bela dlijia, che é gnüda fata ite tl crëp sot al Monte Baldo, nes à saludé le prou dl santuar y nes à cuntè la storia dl santuar. Cun siur Paul Campei unse spo zelebrè na mëssa. Ai 5 d’otober él gnü tignì la incuntada anuala dl KVW dla Val Badia tla ostaria Posta a Picolin, olach’al s’à abiné i consëis dla uniun de düć i paîsc dla valada. Te chësta ocajiun à siur Vijo Pitscheider, assistënt spiritual dl KVW, śëgn degan de Gherdëna, tignì n referat interessant sura le tema dl ann: „Nia deplü, mo damì”. Le gran progrès tla tecnologia arjunj bel plan sü conﬁns, porchël él da chirì trus nüs por miorè la cualité de vita tla porsona y tla sozieté. D’otober à le neurologh Gregorio Rungger dl ospedal da Bornech tignì n referat dër istrutif sura les maraties Alzheimer y Parkinson, che é gnü ascutè sö da tröpa jënt che à inće albü cotan de domandes da fà. Chëstes maraties n’é nia da varì, mo an po les prevegnì ćina a en cer’ punt. N valgönes ëres da San Martin à spo inće tut pert ai trëi dis de palsa y de formaziun a Sarns, metü a ji dal KVW dla Val Badia. La secunda domënia d’Advënt él gnü tignì do la gran mëssa na 483

San Martin

Sö por 100 peregrins dl KVW dla Val Badia tla Toscana.

picia festa y la sentada anuala di scrić ite ala uniun. Do le salüt da pert dla surastanta Hilda Sottara él gnü ciarè derevers ales manifestaziuns organisades te chësc ann. Deache San Micurà ê bele sön tru él inće stort pro da chi dl KVW, a i laldè por so laûr caritatif y a premié set mëmbri che é da 25 agn incà pro la uniun: Pire Vantsch, Emma TreboConrater, Anna GraffonaraZingerle, Maria Thaler Sorà, Waltraud Kalmbacher Dejaco, Angelina Vanzi-Baldissera y Elisabeth Baldissera. Por Nadè y l’ann nü 2011 à Pio Baldissera y Hilda ﬁstidié da menè na lëtra cun novitês y audanzes a chi da San Martin che vir foradecà.

484

Cor de Dlijia Tla sentada generala ai 6 de merz él indô gü confermè Monica Trebo te süa inćiaria da presidënta dl cor ch’ara cür bele da 11 agn incà cun gran dediziun, sides por la uniun danter i ćiantadus, sides por la misciun dl cor tla comunité dl paîsc. Da Pasca él gnü ćiantè la mëssa en onù de S. Ujöp da Oies de Josef Knapp. En domënia ai 2 de mà domisdé à i ćiantadus da San Martin tut pert cun d’atri 6 cors al ćiantè a Santa Maria tla dlijia da La Pli. En domënia ai 19 de setëmber é le cor jü ia en Sëlva al dé dla Ćiantia Ladina portan dant trëi ćianties componüdes da Iarone Chizzali che à en chël dé, te

San Martin

Le cor de dlijia da San Martin jü a ti ćiantè a Santa Maria da La Plì.

sü 25 agn da dirighënt dl cor da San Martin, dirighé le cor por l’ultimo iade te n conzert profann. Intratan à l’insegnanta de musiga tla scora mesana, Rosamunde Irsara Videsott, detlaré süa desponibilité de surantó la direziun dl cor, do che Iarone Chizzali à bele manifestè dan da n pez süa orentè de dè jö la direziun dl cor y de se dediché mâ plü al sorvisc da orghelist. Dal mëis d’otober inant à spo Rosamunde surantut la direziun dl cor cun ligrëza y pasciun tolon tles mans la bachëta cun bindebò de slöm. Bele por gnissant él gnü imparè ite na mëssa nöia de F. Rubois. Cun la dirighënta nöia él inće gnü pro

Na reconescënza che Iarone Chizzali s’à veramenter mirité por 25 de direziun dl cor de dlijia. 485

San Martin le cor n valgönes ćiantarines nöies. Aldefora dles festes do calënder à le cor ćianté pro 10 sopoltöres y pro les nozes dla ćiantarina Annelies Planatscher cun Albert Pescollderung y di dui musicontri Michael Moling y Martina Verginer. 25 agn él ca da canche le maester Iarone Chizzali à surantut la direziun dl Cor de dlijia da San Martin y l’inćiaria de orghelist. Bele denant, da canch’al é gnü a d’abité a San Martin daidâl tres indô fora sön dessura can pro l’orghe can pro le ćiantè. Cun Iarone Chizzali à la musiga sacra y profana dla Val Badia fat de gragn vari inant, sides te na lîta plü ampla y ajornada dla leteratöra musicala, sides tla promoziun dl lingaz ladin tla musiga sacrala y profana. Cun süa colauraziun él gnü a s’al dè da dè fora le liber de ćianties y oraziuns „Deboriada” sciöche liber de proa, le liber SYN y le Saltier che contëgn inće cotantes de sües composiziuns. Danterite àl tres indô metü en musiga rimes y tesć de poêć ladins che vëgn tres deplü inće tuć sö tl repertoire di atri cors dla valada. Sües composiziuns é beles y interessantes por i elemënć tradizionai che Iarone sa da lié ite te formes nöies y atuales. Sot a süa bachëta à i ćiantadus imparè da ti dè valur ala parora, odon so compit nia mâ tl ćiantè notes, mo tl comuniché 486

cun Chël Bel Dî y cun la jënt. Sciöche orghelist ti sta a Iarone nia mâ le ćiantè dl cor mo inće le ćiantè dla comunité a cör. En colauraziun cun la ULVB à Iarone condüt por deplü agn le Cor Jepele Frontull y en colauraziun cun l’EPL àl albü la direziun dl gran cor dla Val Badia a Roma dala canonisaziun de Sant Ujöp da Oies y dal’inaudaziun dl lëgn da Nadè y a Badia dales döes festes en onù de Sant Ujöp. Danter l’ater ćianta Iarone inće pro d’atri cors, sciöche cun le cuartet Göma, y te n bun recort l’à dötaurela le cor da n iade di Ladins dlafora. La Musiga da San Martin Ala ﬁn dl 2010 à la Musiga da San Martin de Tor 52 componënć, 33 ëi y 19 ëres. Nüs pro la musiga é le musiconter Emil Daporta da Lungiarü y döes marcadëntres: Nicol Trebo y Dejaco Nicol; Esther Videsott é indô gnüda do n ann de palsa. L’eté mesana di musicontri é cun 31 agn dër jona. Do paîsc é i 52 componënć partis sö insciö: 31 da San Martin, 20 da Lungiarü y mâ 1 da n’Antermëia. Da stè sentà bi comoć a d’ascutè pro n conzert dla musiga n’orésson mai dì tan de bries ch’al é iadô n te’ conzert: indöt él gnü tignì 49 proes. Ia por l’ann à la musiga sonè 23 iadi: 13 iadi a San Martin, 5 iadi

San Martin

a Lungiarü, 2 iadi a n’Antermëia y 3 iadi foradecà. De mà à la musiga tut comié dal mëmber d’onur y gran benefatur Vico Pedevilla. En sabeda, ai 5 de mà, él indô gnü tignì le conzert d’aisciöda. Le dirighënt Sepl Pezzei y le vize Stephan Ploner s’à dè dër da fà da mëte impé n bel program che à motivé i musicontri y che ti à inće dër plajü al salf plëgn de ascutadus. Pro chësc conzert él gnü onorè Maria Dolores por 10 agn, Clemente Clara y Stephan Ploner por 15 agn, Carlo Castlunger y Giovanni Chizzali por 40 agn de ativité pro la uniun. Ai 26 y 27 de jügn à la musiga tut pert ala „Primavera con le Bande” a Cividale tl Friul tignin

dui de de bi conzerć olache i musicontri à passè dui dis de compagnia y de buna löna. Ai 5 de setëmber à la musiga tut pert ala „Gran festa da d’istà” a Ćianacëi olch’al é gnü deﬁlè dan da n gröm de jënt y sonè deboriada cun n deplü musighes dles valades ladines. Ai 11 de setëmber s’à i musicontri abiné a festejé la noza di musicontri: Martina Verginer y Michael Moling. Dles incuntades d’aurela cörta él da recordè la stafëta da chidlé y cartè gnüda tignida de forà sö tl hotel Pütia, la partezipaziun de na scuadra al tornê de calcetto organisé dala Uniun dl sport, la proa da stlopetè ai 30 d’otober a San Laurënz y la ćiastagnada dedô a Sares. 487

San Martin Uniun dl Teater La Uniun dl teater da San Martin de Tor é jüda inant cun süa ativité meton a jì ia por l’ann deplü manifestaziuns por sü mëmbri che à tut pert cun lezitënza y ligrëza. Al é indô gnü pormez mëmbri nüs che à ligrëza da joblenè o da daidé te val’ mainira. Insciö àn sciaﬁé da se presentè indô sön paladina. Sot ala regia de Simon Kostner à i jobleri imparè ite na comedia turbolënta dal titul „Döes ëres tëgn deplü”, traslatada dal todësch „Doppelt leben hält besser” de Ray Cooney. Le taxist Jan Da Pizac, che vir na vita bëgn n pü vagada, à döes fomenes y döes ćiases: a La Ila vir Jan cun Lena y Al Plan cun Massa compliché da avëi döes ëres.

488

Trudi. N inzidënt l’imbanësc y les döes fomenes va da döes d’atres jandarmeries a perié do aiüt. I dui jandarms é atira sön le post mo vëgn menà da Jan y da so vijin Fonjo te n labirint de vertores. Te chësc labirint röia i jobleri ite te n moscedoz de etero- y omosessualité, olach’ara va coienada y le publich jonn y bëgn inće tröc de vedli laprò se devertësc n monn. Chilò stënton da capì la ﬁnalité de chësc teater. Se tratâra de ti tignì dant n spidl critich ala sozieté da incö? O êl iadedô mâ le ﬁn da mëte le publicum a s’la rì? Rit él gnü cotant. Dal ater vers él inće stè nia püć spetadus che à albü da critiché, ch’al messâ gnì alzè fora la sessualité cun püćia sensibilité te formes tan esponüdes y bëgn

San Martin inće n pü’ volgares por devertì le publicum. Le teater é gnü joblenè bun, do dui mëisc de proes, dai jobleri y jobleres Barbara Verginer, Veronica Pedevilla, Pepi Costner, Zenzo Obwegs, Hubert Planatscher, Marcus Sorà, Armin Forer y Roland Flöss. La comedia, che dorâ trëi ores, é gnüda portada dant 5 iadi ala ﬁn d’otober, vigni iade dan da n salf plëgn de jënt. An vëiga che la jënt va ion a teater y sa da l’aprijé. Istitut Ladin Do les lîtes de comun él inće gnü renovè dala Junta provinziala le consëi dl Istitut ladin te chësta composiziun: Albert Videsott (rapresentant dla Junta provinziala), Iaco Frenademez y Lara Moroder Oberkoﬂer (rapresentanć di

comuns de Badia y Gherdëna), Erica Castlunger, Tone Gasser, Marina Demetz y Bruno Senoner (rapresentanć dles lies de Badia y Gherdëna), Roland Verra (intendënt dles scores ladines) y Theodor Rifesser (diretur dl Istitut pedagogich). Tla pröma sentada dl consëi nü ai 12 d’otober, cherdada ite dal assessur Florian Mussner, él gnü nominé Albert Videsott presidënt dl Istitut al post de Hugo Valentin che é stè 30 agn presidënt dl Istitut. L’assessur Mussner à sotligné che l’Istitut ladin é l’istituziun de referimënt dla Junta provinziala por les chestiuns de lingaz. La Comunité comprensoriala de Puster à dè fora en gaujiun de 40 agn dala fondaziun n liber de passa 600 plates sön le raiun dla val de Puster cun les vals laterales. Le liber é partì sö te döes perts: tla pröma pert vëgnel tratè aspeć generai sciöche storia,

Le consëi nü dl Istitut ladin te süa pröma sentada.

489

San Martin geograﬁa, economia, cultura y lingaz, ativité soziala y i. i.; tla secunda pert vëgnel presenté düć i comuns un por un. Le liber che n’é nia mâ gnü scrit por todësch y talian, é inće gnü dè fora deplëgn por ladin. Le gran laûr de traslaziun é gnü surantut dal Istitut ladin y en pert da colauradus esterns. L’ediziun ladina é gnüda coordinada da Giovanni Mischi. Insciö vëgnel presentè por le pröm iade te n cheder unitar i 5 comuns dla Val Badia. Do la presentaziun oﬁziala a Perca é le liber inće gnü presentè tl Istitut ladin dai coordinadus Josef Passler por la pert todëscia y Giovanni Mischì por la traslaziun ladina. Te öna dles prömes sentades dl 2010 él gnü concretisé la proposta por la cherta d’identité

ladina por la popolaziun tles localitês ladines, ćiaran de ciafè n compromis danter le gherdëna y le badiot. Chësc à descedè bindebò de polemica da pert di sostignidus dl ladin dolomitan. Te na intervista tla Usc di Ladins n. 5 di 6 de forà ti respogn le diretur Leander Moroder ales contestaziuns che l’Istitut ne sostëgn nia le ladin standard, inće sce l’Istitut é pro chës istituziuns che à invié le proiet dl ladin standard. L’Istitut ladin adora pö le ladin standard te süa revista scientiﬁca, mo cun le consëi dl Istitut é le diretur a öna che denanche le propaghè mëssel gnì laurè fora na verjiun che tëgnes plü cunt dl badiot y dl gherdëna y sides azetabla por les döes valades olache le ladin vëgn ćiamò baié.

Na mostra interessanta dl architet avandgardist Domëne Comploi. 490

San Martin Cater de beles mostres interessantes él stè da odëi fora por l’isté tl Istitut ladin. Tla mostra dai 9 ai 19 de messè dl architet jonn Domëne Comploi da Mantëna àn podü amiré na istalaziun sot al titul „Yo-Yo” de na gran sorücia „Mickey Mouse” fata cun 1881 fis y bachëć che ti à dè na gran bria. Sö por i parëis incëria à Comploi inće metü en mostra fotografies de creaziuns architetoniches de vigni sort. Tla secunda mostra dai 27 de messè ai 4 d’agost s’à presenté Simon Perathoner de Gherdëna cun sües fotografies artistiches. Dai 6 ai 16 d’agost à Gustav Willeit da Corvara mostrè cun sües fotografies artistiches te n gran format le raport dla porsona cun les munts dles Dolomites. Por la cuarta mostra dai 20 ai 30 d’agost é le depenjadù Lois Irsara gnü invié da presentè na seleziun de opres de döta süa vita artistica. Ai 7 de novëmber à Sepp Messner tignì tl Istitut ladin n conzert de benefiziënza sonan la chitara y ćiantan na ćiantia indolatra cun so slöm jonil. Ai 13 de novëmber él gnü premié tl salf dl Istitut i davagnadus dl concors de fotografies metü a jì dal Fotoclub Val Badia söl tema „Dolomites, patrimone dl Unesco”. Rudi Moling à davagné le terzo pest che à albü l’idea originala de chirì fora sciöche soget na munt sot a na ćiasa de spidl.

Veronica che manajëia por le momënt la biblioteca dl Istitut.

Da d’altonn é la biblioteca dl Istitut ladin gnüda tuta sö tl cërtl scientiﬁch dles biblioteches plü importantes de Südtirol: dla Université da Balsan, dl Eurach, dla Focolté de teologia da Porsenù, dl Museion, dla Claudiana, dl Istitut Pedagogich y dles Biblioteches storiches. Sön la plata internet: www.micurà.it pon ćiarè ći libri ch’al é te dötes chëstes biblioteches y perié de s’i imprestè fora. Chësc pon fa zënza jì a Porsenù o a Balsan cun la comodité de n pêr de tlics. Le liber ch’an ô lì o consulté pon spo jì tla biblioteca dl Istitut ladin a San Martin do n valgügn dis a se tó. Por le personal dla biblioteca él stè n gran laûr da cataloghisé düć i libri do le sistem nü por podëi comuniché cun les atres biblioteches. Por podëi anuzé chësc sorvisc debann mësson por le momënt se scrì ite tla Biblioteca dl’Université da Balsan 491

San Martin o da Porsenù ćina ch’al bastarà da se scrì ite pro la biblioteca dl Istitut ladin. Museum Ladin Vito Zingerle, diretur dl Museum de sciënzes naturales da Balsan à surantut inće l’inćiaria da diretur dl Museum Ladin de Tor sostituin le diretur Stefan Planker tratan süa assënza. Ai 23 de messè él gnü daurì la terza Trienala ladina dal titul „Mirored stories - stories spidlades” cun opres di artisć Claus Vittur de Badia, Barbara Tavella da La Val, Esther Schena, Romana Prinoth, Peter Demetz y Veronica Zanoner. Le Pest Agreiter de 10.000 euro te süa secunda ediziun é gnü davagné

da Kathrin Parteli da Balsan cun na composiziun de bachëć y asteles metüda fora tl foyer dl museum. Ai 24 d’otober él gnü tignì na incuntada cun i artisć dla trienala. Te sü depënc à Barbara Tavella metü en mostra la ëra odüda da vigni pert daìte y defora che an pois ti ćiarè. Klaus Vittur à presentè pitöres de contrades alaleria y retrać daìte. I motifs àl tut da fotografies ch’al à laurè fora cun na gran liberté. En vëndres, ai 30 d’aurì, él gnü inaudè tl Museum ladin de Tor na mostra coletiva de 18 fotografs dl Fotoclub Val Badia sot al titul „La fotografia por comuniché ...” en gaujiun di 15 agn dala costituziun dl club. La mostra é gnüda acompagnada da proieziuns de composiziuns fotografiches da pert de Alfred

I protagonisć dla Trienala.

492

San Martin Erardi, Paul Erlacher y Helmut Elzenbaumer. Irma Trebo, che à bele metü man da möta da abiné adöm y cuncè sö guanć, à metü fora ai 26 de messè süa coleziun de guanć vedli tles stües y ti locai dl ćiastel olach’ara é pordërt da ćiasa y chersciüda sö. Ai 3 de setëmber él gnü inaudè l’urt dl ćiastel de Tor cun na bela si inćiaria. Por l’ocajiun él gnü presentè produć dl marćé solidar ch’an ciafa da cumprè tl bar dl museum. Ai 18 de setëmber à le Museum de Tor tut pert al’aziun dla „Nöt lungia di museums” metüda a jì dal Oﬁze dla cultura dla Provinzia. Sciöche manifestaziun de cornisc àn podü aldì y odëi tres skype dales 18.00 ales 20.00 chi che vir foradecà y che é atifs tl volontariat. Dedô éra jüda inant cun n conzert de Alex Pezzei. Uniun dl Sport Le campionat 2009/10 é stè l’ultimo campionat por la scuadra di gragn dl US San Martin, che à albü sciöche ultimi alenadus Helmut Gasser y Hanspeter Graffonara. Bel da tröc agn êl tl’aria l’idea de mëte sö na scuadra dla Val Badia, mo ara n’orô nia garatè. Al é spo stè la Uniun dl Sport da San Martin ch’à tut tles mans la cossa y à cherdè

ite i rapresentanć de dötes les cinch scuadres dla valada. La scuadra dl’Alta Badia y chëra da San Martin s’à metü adöm y al é gnü metü sö l’ «ACD Val Badia», cun la speranza de trà ite ti proscimi agn inće les atres scuadres dla valada. Le consëi dl ACD Val Badia é formè da Giorgio Costabiei (presidënt), Klaus Kostner (vizepresidënt), Renato Paratscha, Gustl Trebo, Marino Verginer, Hanspeter Graffonara, Helmut Gasser, Christian Alfreider, Hansjörg Felder y Oswald Stampfer. La scuadra che vëgn alenada da Luca Massa é metüda adöm da sogadus dles döes uniuns. Do la pröma pert dl campionat à la scuadra dla Val Badia arjunt le pröm post. Les partides te ciasa é gnüdes sugades sides a San Martin co inće a La Ila. Tla sajun 2010/11 él gnü metü sö döes scuadres di pici, öna di «under 10» y öna di «pici», che vëgn alenades da Davide Moling cun Leo Crepaz y Albert Kastlunger. Pro l’ACD Val Badia él inće cater scuadres di jogn cun sogadus dl’Alta, da La Val, da San Martin y da Rina. La Uniun dl sport à indô metü a jì deboriada cun i jogn tl gran salf la festa da carlascè cun mascores y musiga. Al é indô gnü tröc jogn da döta la valada y sciöche tema dla festa él gnü metü „I jüć olimpics”. Sciöche vigni ann él gnü tignì 493

San Martin

La scuadra ACD Val Badia.

sön la pista da n’Antermëia la gara dai schì de düć i trëi paîsc dl comun. Le paîsc che à stlüt jö al pröm post é stè Antermëia dan San Martin al secundo y Lungiarü al terzo post. La seziun dles ëres à organisé n curs de pilates cun Susanne Tavella. Ai 6 de jügn él gnü tignì por le secundo iade a San Martin tl ćiamp dal sport Pradel n tornê dal palê por les uniuns dl paîsc cun la partezipaziun de diesc scuadres. A chësc jüch danter les uniuns n’él gnü tröc a ćiarè pro. Le trofê é gnü davagnè dai jogn. Tratan la partida de campionat danter la scuadra di gragn da San Martin y le Niederdorf ai 3 d‘aurì a Niederdorf él tomè ia le sogadù da San Martin Davide Moling. Por fortüna â le portier 494

dl Niederdorf, che é pro la Crusc Blancia, le cufer de pröm aiüt pro d’ël y insciö àl atira podü mete man da reanimé le jonn de 24 agn. Do da püch él rové söl post le dotur de pröm aiüt, che à messü reanimé le jonn deplü iadi. Al é inće rové defata l’elicoter dla Crusc Blancia söl post y à condüt Davide tl ospedal da Balsan, olach’al é gnü metü en coma artifizial, da chël ch’al é gnü descedè do deplü dis. Do na varijun lungia s’à le sugadù por fortüna indô rometü daldöt dal inzidënt. La Uniun dl sport à stlüt jö l’ann d’ativité ai 30 de dezëmber cun na sfilada da chentli jö por la pista da Picolin, cun de bi füć artifiziai sot le ćiastel de Tor y cun la lotaria dla fin dl ann pro vin cöt dlungia le Ciastel de Tor.

San Martin Desvalies L’assoziaziun „Südtiroler Herzstiftung” à organisé ai 16 de dezëmber n referat tignì dal cardiologh dr. Felix Pescoller sön le tema dles maraties cardiovascolares. Te chësta ocajiun él gnü presentè n curs de reabilitaziun y de prevenziun che dess gnì tignì n iade al’edema a San Martin da jenà 2011 inant cun n maester de ginastica spezialisé y n cardiologh. Tolon l’ejëmpl de d’atri paîsc à inće l’Assoziaziun turistica da San Martin lascè fà ﬁgöres de nëi por ti dè n pü’ de vita al paîsc. Fora dl’idea y dla man injignosa di dui artisć Hubert Prousch da San Martin y Pio Rives da Lungiarü él garatè n berba y na mëda de nëi che palsa sön n banch. Ai é stà dailò ćina che sorëdl i à dlighé y é jü impara. L’inaudaziun dles scultöres ai 29 de jenà da sëra pro le sonn de orghi da man é gnüda sponsorisada dai ostis y boteghiers dl paîsc cun vin cöt y polpetes. En sabeda, ai 16 de forà, à la dessignadëssa Pia Pedevilla presentè tl salf dl Istitut ladin n liber nü da pastelnè dal titul „Alles ist zum Basteln da”. Sön 144 plates ciafa pici a gragn sö por 300 idees da pastelnè por vigni gaujiun, te de vigni sort de manires y cun de vigni sort de materiai, sfrutan le patüc

Hubert y Pio cun manarin y scarpel.

ch’an à te ćiasa zënza messëi jì a cumprè i ne sa nia ći. Le liber é ponsè por mituns da 5 a 10 agn che vëgn invià a svilupé süa creativité. Ala presentaziun dl liber él inće gnü adalerch Benno Röggla dla organisaziun „Helfen ohne Grenzen” a chël ch’al ti é gnü surandè ne bela soma de spënores gnüdes abinades adöm por i mituns dla Birmania. En sabeda ai 13 de merz à Alex Pezzei presentè süa CD nöia che contëgn indöt 12 ćianties, danter l’ater inće la melodia sonada pro le Grand Prix dla musiga popolara „Wenn i auf Bergeshöh’n steh” cun chëra che Alex y i „Grödner Alphornbläser” é rovà l’ann 2009 tla ﬁnala dl gran pest dla musiga popolara. La presentaziun de chësta CD é tl medemo tëmp inće ste n gran conzert de musiga popolara cun i fredesc Messner da Vandoies, 495

San Martin

Na bela incuntada de chi da San Martin dles tlasses 1940-44 cun siur degan Franz Sottara.

le grup „Sauguat” y la ćiantarina „Caro”. Tl gran salf implì de simpatisanć s’à formè le Fanclub de Alex Pezzei a chël ch’an po se scrì ite inant sön le sit www.alexpezzei.com. Do la pröma CD cun musiga stromentala é chësta secunda CD destinada al marćé todësch cun ćianties bindebò da slöm, sambëgn dal test todësch. Le stil dles composiziuns é chël de Alex sciöch’al se sint por le momënt da fà musiga; en pert àl inće ël instës componü impara. Ai 21 de mà tol Alex Pezzei cun i „Grödner Alphornbläser” pert ales preseleziuns provinziales a Algund indô cun na ćiantia da slöm „A Narrischer, a Boarischer”. Cun 6015 usc rovades ite por 496

telefonn o sms, é Alex rové terzo sön i 15 grups. Ai 28 d’agost a Viena à Alex stlüt jö cun le 9. post che é dër n bun resultat conscidran ch’al ê na ﬁnala cun miliuns de spetadus dan la televijiun. Giovanni Rubatscher da San Martin y Cirillo Clara da Lungiarü é danter les comparüdes dl ﬁlm „Un passo dal cielo” cun le protagonist Terence Hill che vëgn registré incër Sanćiana y le lech de Braies. 30 compagns y compagnes dles tlasses 1940-44 jüs deboriada a scora a San Martin, sà indô abiné do 10 agn ai 4

San Martin d’otober a festejé deboriada na mëssa cun siur degan Franz Sottara y a stè n pü adöm sön l’Ancona.

6.194 m alt. I sun pia ia cun le ﬂiger da Desproch y arsis do n pêr de staziuns a Anchorage, la maiù cité d’Alaska cun 260.000

Pepi Videsott (a man dërta), bun conesciü dai paurs de döta la valada, cun la medaia de mirit.

Le paur y sciacher dai tiers Pepi Videsott à ciafè en Santa Maria dal Ciüf a Desproch la medaia de mirit por sü mirić tl’agricoltöra sciöche surastant por 40 agn dla Lia di paurs, 33 agn tl consëi de comun y por tröc agn te deplü uniuns dl paîsc sciöche stödafüch, cor de dlijia uniun dl sport. Ala ﬁn de mà s’à Roland Pedevilla y Felix Pescoller metü a öna cun dui gherdënes di Catores y cun n svizer da jì sön la munt plü alta dl’America dl Nord, sön le Mount McKINLEY tl’Alaska

abitanć. Dailò unse naôta albü da fà da damanè do les lizënzes. Spo sunse jorà cun n Cesna ćina sön l’aćiampamënt de basa. Da dailò sunse pià ia y vignun â na liösa da 50 chili da trà. Ćina sö insom àn de regola 2 edemes por i tëmps d’atlimatisaziun. I l’ùn tuta n pü’ plü ala prescia y i s’un archité mâ te trëi aćiampamënć. Dal ultimo aćiampamënt a 4.200 sunse pià ia dales 9.00 danmisdé y sun rovà a mesanöt söla piza de 6.194 m. Da öna na pert jô jö löna colma y dal’atra pert lovâ sorëdl, n spetacul de corusc nia da s’imaginé. Da 497

San Martin

Roland y Felix che é dër arsis cun sü compagns apé dl McKinley. Roland che tira fora la bandira ladina amesanöt danter sorëdl y löna a 6.194 m d’altëza.

498

chësta sajun ne vëgnel nia scür. Impò él de nöt bindebò frëit, incër -35 gra, datrai vara jö ćina a -50 gra. Dal ultimo aćiampamënt ćina ch’i sun indô rovà derevers sunse stà 24 ores sön tru. I ùn mâ palsè n iade n pêr d’ores te tënda. I ùn inće albü dër fortüna cun le tëmp. I ne n’ên nia susc, al n’ê inće ćiamò d’atri de Gherdëna. Döt ê dër controlè, i ne podôn lascè nia incërch; ai s’â ćinamai dè cun nos n bosse da porté jö i escremënć ćina jö tla val. Deach’i ùn ciafè na munt bela nëta, él inće dërt che i atri la ciafes inće insciö. Cun Felix che n’é nia rové bel ćina sö insom se recordunse n iade demorvëia.

Rina

Rina • Walter Castlunger y Lois Ferdigg

Le documënt „Instruction für Schullehrer”, tignì sö tla calonia da Rina y da datè incër le 1900, é na testemonianza dër interessanta por ći che reverda le proﬁl profescional dl maester de scora. Tl scrit vëgnel cuntè sö avisa ći aspetatives che an à defrunt a n maester, cares che mëss ester sües cualitês, cara süa formaziun y ći che an se aspeta da d’ël tl laûr dl’educaziun y dla formaziun dla jonëza.

499

Rina Ai 31 de dezëmber dl 2010 à le paîsc da Rina na popolaziun de 462 porsones, 6 demanco co l’ann passè. Nasciüs Ia por l´ann él nasciü 4 mituns y 2 mitans:

Andrea Costisella (ai 17 de merz) de Ulrike y Richard

Marie Ausserhofer (ai 15 de mà) de Monika y Werner

Michael Gasser (ai 23 de jügn) de Irma y Hermann

Fabian Keim (ai 29 de messè) de Ruth y Stefan

Laura Castlunger (ai 30 de setëmber) de Roberta y Walter

Daniel Delazer (ai 9 de novëmber) de Alessandra y Werner

500

Rina Maridà Tratan l´ann 2010 él stè 2 pêr che s´à dit de scé dan dal Signur: Elke Promberger da Tornarecia à maridé Manfred Stuffer da Urtijëi (ai stà ia Urtijëi) Alessandra Ties à maridé Werner Delazer (ai stà a Rina)

Morć: Amalia Gasser (Maia de Ioche) A m a l i a Gasser ved. Craffonara é nasciüda tla gran familia sö tla ostaria da Ianesc, lánn 1916. Ara é piada ia dër jona a laurè a Bari sciöche fancela. Ara s´à spo maridé cun 22 agn jö söl lüch de Ioche cun Heinrich Craffonara. Ara ti à dè la vita a 8 mituns, dui de chisc é morć da pici. Tratan la vera àra daidé trëi peri de familia che porvâ da s’un sciampè. Chësta aziun ti ess prësc costè la vita. Cun 57 agn àra spo pordü so om. Ara à portè inant süa familia cun sacrifizi y gran laûr, tres daidan inće la comunité de paîsc olach’ara sciafiâ. Lánn 2000 s´àra spo amarè, por bëgn 10 agn éra gnüda socodida cun

gran amur da sü familiars. Mëda Maia à vit na vita scëmpla cun na fede via y na gran devoziun a Santa Maria. Cun süa buna löna stôra ion en compagnia y se godô val’ matada. Ara â na gran ligrëza cun sü nus che ti à inće tres orü dër bun. Mëda Maia é passada a miù vita ai 8 de merz tla bela eté de 84 agn. Castunger I s i d o r (Grones) La vita é liada a n fì, chël savunse düć. Ai 10 de novëmber é jü Doro te bosch a laurè, sciöch’al à fat n gröm d’atri iadi. Mo en chël dé ne röiel nia plü vi a ćiasa. N pice ćianac ti toma ados y ti toca na tëmpla. Hilda, süa fomena, che l´â püch denant cherdè a marena, aspeta debann ch’al röies a ćiasa. Doro é nasciü ai 5 de merz dl 1941 501

Rina y à pordü dër adora so pere Ludwig, mo impò àl podü crësce sö contënt y ligherzin te na picia familia scëmpla. La scora elementara àl fat ia n’Onies, deache Rina é cotan plü dalunc. Al à insciö atira bele imparè todësch. Dedô él jü tla scora por paurs a Dietenheim por s’arjigné ca da fà le paur. Da pice insö àl laurè söl lüch da Grones, imparan da ćiarćé sodesfaziun y soportan inće straciaries. Dër jonn àl surantut le lüch ch’al à manajè cun ligrëza y savëi. Cun 28 agn s´à Doro maridé cun Hilda Frenademetz da Sotrù de Badia. Deboriada ài trat sö 4 mituns, Christof, Rainer, Roswitha y Evelyn. Cun l´aiüt de süa fomena, y man man inće di mituns, àl spo metü a jì n’ativité de agriturism, coltivan n bel raport familiar y personal cun i ghesć, sides sciori co jënt dl post. De natöra davert ala jënt y al monn inceria, à Doro da jonn insö tut pert ala vita soziala, religiosa y politica dl paîsc y dla comunité, sciöche rapresentant di paurs, aconsiadù, assessur y ombolt de comun, sciöche colauradù y presidënt dl consëi de cöra, sciöche mëmber y rapresentant politich. Danter d’atres reconescënzes él inće gnü premié cun la „Verdienstmedaille des Landes Tirol”. Ćiamò na parora sön süa manìra de vire y de comuniché: de natöra ligherzin, àl te vigni 502

ocajiun y por vigni porsona la sensibilité da chirì na buna soluziun, la dërta parora. Süa scemplité, so respet por düć restarà tla recordanza dla jënt che l´à conesciü. Chësta stima é inće gnüda desmostrada dala gran partezipaziun a süa sopoltöra. Foradecà él mort Monia

só

Lukretia (Regina) Mellauner La „Ghina” é nasciüda söl lüch de Mesì, ai 15 d’otober dl 1921, te na gran familia da 6 mitans y 3 mituns. Ara ê la möta plü vedla y fina tl’eté de 24 agn àra fat a ćiasa la fancela. Cun 25 agn, lánn 1946, éra jüda a Balsan te convënt, pro la Congregaziun dles Monies dla Ćiarité. Do nü agn de proa, stüdi, oraziun y tröp laûr, àra spo fat la impormetüda solëna de fedelté ala Congregaziun (1955), cun línom de só Lucrezia. Bele l’ann 1948 éra rovada tla Istituziun Kofler che â da 150 agn incà tla „Vintlerstrasse” na gran ćiasa cun deplü seziuns de scolina y n alberch por mitans che studiâ o laurâ a Balsan. Por bëgn 58 agn àra laurè te chësta

Rina ćiasa sciöche noviza, maestra de scolina y 38 agn sciöche superiora. Tröpes jones dl paîsc à podü jì te chësta ćiasa a imparè da cujiné y da tignì ćiasa. La Ghina é conesciüda y vëgn recordada por so coraje, so otimism, süa buna löna y buntè. L’ann 2006 éra spo rovada tl „Provinzhaus” dles monies, olach’ara à passè sü ultimi agn. Ara é passada a miù vita ai 11 de jügn dl 2010. Hermann Dejaco Ai 24 d´otober nes à lascè Hermann Dejaco tl eté de 74 agn. Al é nasciü y chersciü sö tla ćiasa dl Baco, sö Ciornadù , pro süa uma y süa lâ. Al â imparè tistler y à spo laurè por plü agn ia Al Plan pro la ﬁrma A. Ties. Al à maridé Josefa da Lijun y al é nasciü set mituns. Dl 1968 âl venü la ćiasa y s´à trasferì a Porsenù- Milland. Ailò àl laurè plü agn sciöche fant de comun. Alfred Forer (Al Büsc) De Alfred Forer, mort ai 4 de dezëmber, orunse publiché la storia de süa vita che ël instës à scrit:

„Staziuns de mia vita” Nasciü sunsi ai 26 d’otober 1938 sön n pice lüch da paur a Rina desco terzo möt. Mi pere ê de mistier feur y gnô da Onies. Mia uma ê patrona dl lüch. Sciöche mia uma c u n t â dagnora, é bele mia nasciüda s t a d a valgamia intravaiada: Le dé 26 d’otober é, sciöch’an sa, le pröm dé dl marćé da San Scimun. Mia uma orô dles dötes ćiamò jì a marćé y insciö sozedôra che i gnô al monn sön stiga - zënza êfon o dotur. Ćiamò le medemo dé sunsi gnü batié. I ê sann y busiënt. Por fortüna. De mia jonëza ne me recordi nia plü tan avisa. Degügn n’â laôta n auto. Strades n’êl gnanca ćiamò degönes. I ne n’ân gnanca forza eletrica y la löm. Te stüa ânse na löm de petröre y zënza adorânse na linterna - canch’al ê scür. Da jonn m’â le pere menè a Bornech a imparè n mistier. Pro n pech êl lerch, i ne gnô nia damanè sc’i orô bëgn gnì pech. I ne la tignî nia fora plü co intan dî a Bornech, n bel dé l’ài taiada imalora y sun gnü a Al Plan a stlüje jö la formaziun da pech. 503

Rina Fà le pech n’ê nia ći ch’i orô fà, insciö sunsi rové pro na ﬁrma de trasport de legnan. Do le soldà tles vals dolomitiches messâi indô me chirì n laûr y ê jü fora ti paîsc todësc. Ilò chirîn n laurant pro na siëia, i m’â fat inant y sun gnü tut sö. Le laûr me plajô, y spëisa y alberch me butâ. Le destin orô ch’i ne podess nia me gode plü co intant laûr y vita; al ê ai 4 d’agost, l’ann 1965. I ne me desmentiarà mai chësc dé. Domisdé fajônse na palsa amez le laûr. Les mascinns ê destodades. Zacai â metü da jì adinfal le motor dla siëia, mia braia gnô apiada dai ciafuns y me tirâ sot le tai ite. Mia cössa ciampa ê gnüda ferida cotan. I aldî ma plü les sirenes dl’autoambulanza. Deplü ne me recordi nia plü. I sun gnü atira operè. Tl pröm ne ćiarâra fora gnanca tan mal. Do da n dé indere ciafâi borjù, scebëgn ch’i n’â degun mè. Le terzo dé jô le borjù tres ćiamò sö. I doturs capî ch’al ê gnü laprò n intossiamënt al sanch. La iama messâ gnì amputada. Por mè tomâl adöm le monn. Ala mort ne ponsâi indere nia, scebëgn che i doturs m’â bele dè sö. N dotur me damanâ ćinamai, sc’i orô lascè indô n mëssaje por zacai. Do l’amputaziun âl metü man le linfêr por mè. I â pordü tröp sanch y ê dër stanch. Le dolur ê brutal. La plaia ala iama ne gnô 504

nia cujida, mo mâ stopada cun fasces. Le sanch che me gnô dè vigni dé por infujiun rogorô indô fora dla plaia. La plaia gnô puzenada jö vigni dé. Le mè ê tan gran ch’i gnô tres indô da nescia. I â tëma da vigni dé nü. Plan plan odôn sëgns de mioramënt. Do trëi edemes messâi me lascè operè n ater iade, i doturs cujî pro la plaia. Dedô metôra man da me jì damì dé por dé. Ma n pinsier ne me lasciâ nia en pêsc: ći feji pa tla vita mâ cun na iama sora? Val’ compagns me consolâ y me dê confort te chisc tëmps. Do dui mëisc sunsi gnü trasportè dal ospedal da Stuttgard tla Tlinica universitara da Tübingen. Ilò ê le dé implì fora cun ginastica, alenamënt da jì, terapies, pastelnè y aurela cörta. Ći che m’à dè forza é stè le fat de avëi odü dailò porsones che â de maius ferides co iö. Mi handicap ne me parô nia plü tan gran. Te chësc tëmp âi imparè da jì cun na protesa pesoćia de lëgn. I â tosc ciafè ligrëza cun mi progresc y i orô ester le miù tl alenamënt da jì. Zënza avëi na protesa me metôi sön tru da gnì a ćiasa. Te n iade me tralasciâ la segurté te mè instës. Dessi jì a ćiasa insciö cun croces? Ći dijarà pa mi geniturs, la jënt? I me dodâ. Ai me ćiararà düć. Ciafarài pa ćiamò laûr? Co éra mo cun jì cun

Rina l’auto? Mile domandes romagnô zënza resposta. Vintecin’ agn jonn y jì cun croces. Oh mi Dî, dëideme! Le iade cuntra ćiasa ê dër sfadius y i rovâ a ćiasa tert da sëra y stanch. Düć â compasciun cun mè, mo chësc n’ê nia ći ch’i adorâ. Tröpa jënt ćiarâ dlungia ia, canch’ara m’odô, y chësc ê tan da incrësce. I orô dles dötes avëi n laûr y i mostrè ala jënt ch’i ê bun da jì inant. I jô ti ofizi competënc y al me gnô assiguré ch’i foss gnü daidé da chirì n post de laûr. Danterite laurâi indô pro la siëia a Stuttgard. Defata ciafâi la noéla ch’al foss stè n post pro la firma Birfield a Bornech. I â atira tut sö chësta oferta y sun jü dailò a laurè por 27 agn. I â fat la patënt y m’â cumprè na FIAT 500. Ara metô man da me jì tres damî. Cun 30 agn m’ài maridé Lisele. Cun nüsc trëi mituns n’âi nia plü albü dlaurela da ponsè y mia desgrazia parô desmentiada. Al dédaincö ài 65 agn. I po cuntè che i sun stè te mia vita ales olimpiades di atleć cun handicap. Y ch’i sun rové sön tröpes pizes de 3.000 metri y passa. A pé, zënza l’aiüt de n’atra porsona, cun na iama sora y ma cun mies forzes. Mia vita m’à insigné da vire inće ti momënc plü crödi, cun n handicap che ne sarà mai plü da eliminé. Mi handicap m’à inće dè tröpes

poscibilitês, da imparè de nü y da me superè mè instës. Important él da avëi na orentè sterscia, da tó sö aiüt y da ne lascè nia piché jö le će. Ch’ai palses tla pêsc dl Signur! Scolina La scolina da Rina ﬂorësc. 13 mituns y mitans é scric ite. Les maestres se prô dassënn da ti pité de vigni sort de iniziatives. Ai pici ti sal bel da fà feter döt, ai é saurisc da motivé, por ëi él tröp de nü, y ći che é nü, é scialdi bel y nia da stüfé. Le plü bel él sambëgn da rodè, da jì fora de scolina a odëi de vigni sort. La jënt che é te paîsc ia por l´edema tratan le dé, é dër desponibla y à dër ligreza sce i mituns dla scolina va impü a coriosé ći ch’ai fej. Dantadöt i neni y les lâs di mituns à dër ligrëza da ti mostrè de vigni sort. Söl tru da jì a spazier él gonot da stè chić a ćiarè, a conscidré y a imparè val’ danü. Por i mituns él bel da porvè da daidé val’ nene o val’ lâ da ćiavè soni, o inće ma da ćiarè pro. O da jì a ćiarè ch’ai mëna fëgn o stroza taies sciöche laôta. Döt é bel! Y spo él les festes sciöche San Martin, San Micurà, la festa da Nadé, da Carlascé, Pasca, al é tres da fà.

505

Rina

I mituns dla scolina.

„Le cargà berba Angele da Runch s´à mostré la stöa y dötes les massaries da lauré da cargà: la mascinn da cujì, le coran, les tenaies, les forfesc, les sibles y les broćes.” 506

Rina „I sun jüs fora Pescosta, da Lisa, a daidé ćiaé soni. Adöm cun le nene de Lisa à düć i mituns podü porvé fora la sapa y crazé fora i patachi. Tan bel ch’al è sté!”

„Lois de Hones, le nene de Marion y Jonas, s´à mostré desch‘ai laurâ laôta col ćiaval, ch’ai jê a strozé taies y a mené lëgna. I ân spo düć podü se fà na bela roda söl gratun cun la „Kira”.

507

Rina Scora 16 scolars, 8 mitans y 8 mituns, frecuentëia la scora elementara da Rina: 4 te pröma, 6 te secunda, 2 te cuarta y 4 te cuinta. Da recordè él dandadöt bel chës ativitês n pü’ extra che ti vëgn pitades ai mituns. De forà él gnü fat le dé dla nëi sön Fanes. Le plü bel él stè da jì n toch col iat dala nëi y spo dedô da raité jö. D´aurì él gnü fat adöm cun les prömes tlasses dla scora elementara d`Antermëia le proiet „Movimënt y coordinziun” cun Josef Marmsoler. Por n edema intiera à i scolars podü mëte demez i sföisc y les pënes,

I scolars de pröma. 508

y se dediché completamënter a de vigni sort de eserzizi y jüć de coordinaziun y de ecuiliber. I mituns à dandadöt imparè da se conzentrè, da ne la dè nia sö, da se porvè ćina ch’ara và. Ai à inće odü che nia vignun n’é bun da fà döt, mo che vignun sà da fà val’ miù co l’ater. Dër n bel proiet che é spo gnü slüt jö la sabeda cun na bela rapresentaziun dles cosses imparades ite. I gragn aplausc dl publich à spo gratiﬁché les bries fates ia por l’edema. D´aisciöda él stè i scolars dla pröma tlassa che à abelì, adöm cun Roberta Sottara, insegnanta de educaziun artistica tla scora mesana da San Martin, la sëmena che coliëia le zënter dl

Rina

paîsc cun la scora. Al é na bela sëmena, forsc n pü’ ërta, che vëgn anuzada vigni dé da tröc scolars. Ailó él gnü ponsè da fà coi scolars istalaziuns scëmples che dess vita y corù al tru da jì a scora. Do nia püćes ores de laûr, él gnü fat na te’ picia festa d’inauguraziun dla „sëmena di

corusc”. De mà à podü jì i scolars de terza, cuarta y cuinta, adöm cun la scora elementara d´La Plì, por n valgügn dis a Lignano, al mer. Te chëst´edema él gnü fat tröpa ativité sportiva, sciöche tennis, jüch dal palè, basket, nodè y ativitês por conësce la natöra dl 509

Rina

La sëmena di corusc.

I scolars da Rina y d´La Plì a Lignano.

510

Rina mêr. A düć ti àl salpü dër dër bel, sigü na esperiënza che i scolars ne se desmentiarà nia plü tan atira. De jügn, püć dis dan la ﬁn dla scora, él ćiamò gnü fat la festa tradizionala di lëgns, en chësc ann sö Manestrëi. I verdabosc à salpü da cuntè de vigni sort de cosses interessantes, ti à racomanè ai mituns da fà bel cun la natöra y da la respeté. Vignun à spo podü se sentè so pice lëgn.

Ploania La Domënia dal Orì é inće na gran festa por mituns y mitans, che po portè sü bi oris. Ai se conforta dassënn y ai se fej de gran bries da i infornì sö dër bel. Sö te ôta dla Majira él düć che s´abina y spo vëgnel fat cun döta la comunité l’ingrès te dlijia.

511

Rina Siur Klaus Do che siur Klaus é stè por dui agn sö Sterzing, él gnü cherdè a surantó la ploania da Laiun, da San Pire y Albions. La pröma domënia de setëmber él spo stè

la popolaziun da Laiun che à tut sö cun gran ligrëza so ploan nü. Le degan da Tlüses Fuchs Gottfried ti à surandè simbolicamënter les tlês de dlijia. Al é gnü fat na bela festa. Al ti vëgn surandè la tle de dlijia.

Döta la comunité fej festa al ploan nü.

512

Rina Cripele viënta En vëia de Nadè él stè Tone, Peter, Anna, Elena, Maria y Emma, i 6 mituns dla pröma comuniun dl 2011 che à ponsè da ti fà na ligrëza y na sorpreja ala popolaziun. Tla majun vedla dl mone, bel sön plaza de dlijia, ài interpretè la Nöt Santa cun na bela cripele viënta. I peri di mituns à arjigné ca na bela „stala” y les umes à ﬁstidié da vistì sö i mituns. Fonjo é rové alerch cun val tiers. Tratan la rapresentaziun à la musiga de paîsc sonè val’ toch y la jonëza da paur à dè fora val’ de ćialt da bëre. La jënt à dër aprijé

chësta picia festa incër la cianê dl Bambin. Ćiampanes Püch do la gran vera, dl 1923, à le Comun da Rina (Rina é stè comun ćina lánn 1926) fat fora da cumprè 5 ćiampanes dala firma Colbacchini da Trënt. Ploan ê laôta siur Valerius Irschara da La Val. La firma ê stada puntuala y tl tëmp de 2 mëisc, ai 18 de jügn, ê les ćiampanes sön plaza de dlijia. I laûrs sön ćiampanin (le ćiastel dles ćiampanes) ê gnüs fać dal maester da zumpradù Jepele Pedevilla da

513

Rina

Al vëgn laurè dassënn.

L´ora vedla. 514

Rina Runch y da Jepele Mellauner da Moriun. Do n mëis de laûr, ai 19 de messè, ê les ćiampanes gnüdes colaudades dal maester Jepele Frontull y benedides da siur Benno Rutz, siur Amando Alfreider y da tröc d’atri proi dla valada. Le sonn dles ćiampanes ê garatè demorvëia bun. Por bun 87 agn à les ćiampanes sonè zënza de gragn laûrs de manutenziun. Da recordè él che dan 30 agn él gnü fat l’implant d’eletrificaziun. Ti ultimi agn àl metü man da nasce problems: lóra de ćiampanin falâ gonot, y inće pro les ćiampanes él tres val da comedé. Porchel él gnü inćiarié na firma por controlè la statica y mosoré le bandoramënt dl ćiampanin. Le resultat é stè, ch’al ê gran ora da fà val’ por la segurté dles ćiampanes, dla dlijia y dla jënt. Do avëi albü inće le bëgnstè dal Ofize provinzial por i bëgns architetonics, ti él gnü surandè ala firma Kaiser-Wolf da Toblach l’inćiaria de fà i laurs che jô debojëgn. Les ćiampanes é gnüdes posizionades danü, cun cuntrapëisc y döta la strotöra dl ćiampanin é gnüda renforzada. Lóra é gnüda baratada fora cun na nöia. Sura l´ôt de dlijia él gnü tachè plü iadi le tet cun fers por limité les sfësses che vëgn fora te dlijia. Al é inće gnü metü sö liscios de lëgn fać aposta por ćiampanins: ai lascia fora le sonn dles ćiampanes, mo ne lascia nia passè plöia y nëi da ri tomp. Le surastant dl consëi de cöra,

Giovanni Craffonara, à fistidié deboriada cun sü colauradus di laûrs, dla burocrazia ćina ala festa d’inauguraziun, che é gnüda tignida ai 17 dótober. La mëssa solëna é gnüda zelebrada da siur Iaco Ploner, ploan da Rina y ćiantada dal cor Col dla Vedla. La jënt à inće albü l’ocajiun da jì sön ćiampanin a ti ćiarè ai gragn laurs. Te plaza él stè les patrones che à arjigné ca de bun patüc da mangé y la jënt de paîsc à podü stè adöm, ascutè melodies dla musiga y s’la cuntè. Consëi de cöra Ai 7 de novëmber él stè les lîtes dl consëi de cöra. Che fej pert por i proscimi agn él: Giovanni Craffonara (surastant) Gertrud Ellecosta Pallestrong (vize), Annelies Zingerle Ferdigg (scrivana), Othmar Gasser, Paolo Frenes, Anna Promberger, Maria Craffonara Ferdigg, Lisa Ferdigg y Stefanie Mellauner. Dl consëi dáministraziun fej pert: Vighile Ferdigg, Teresa Craffonara Mellauner, Othmar Gasser y Paolo Frenes. Uniuns de paîsc Lánn 2010 é stè por trëi uniuns de paîsc ann de iubileum: 40 agn uniun dl sport, 35 agn Cor Col dla Vedla y 20 agn Cor Mons Elina. 515

Rina Uniun dl Sport La Uniun dl sport de paîsc à podü festejé 40 agn de ativité. Te chësta ocajiun él ince gnü inaugurè la strotöra dl sport renovada y ampliada. A fà festa él rové adalerch tröpa jënt, autoritês dla politica locala y provinziala, ex-śogadus y alenadus y n gröm de simpatisanć dl sport. I oresson recordè en cört la storia dl’uniun dl sport: La Uniun dl sport da Rina é gnüda fondada ai 20 de setëmber dl 1970 cun l´inom Öna dles prömes formaziuns dl US Rina.

516

„Sportverein Rina/Welschellen”. Le pröm presidënt é Vighile Ferdigg. La uniun vëgn metüda sö cun döes seziuns: la seziun dl palè y la seziun dles liöses. Al vëgn aprovè le statut y stabilì i corusc dla uniun: cöce y fosch. Sciöch’an po odëi sön le protocol dla fondaziun dla uniun é le pröm consëi chësc: Vighile Ferdigg presidënt, Giovanni Craffonara de Ćiasanea vizepresidënt, Ludwig Rungger Cassier, Fortunato Ferdigg scrivan, Franz Ferdigg, Giovanni Craffonara de Ioche y Erich Elzenbaumer aconsiadus. Na gran ativité dala fondaziun incà

Rina à la seziun dles liöses. Al vëgn gonot organisé gares, al vëgn tut pert a cursc da incerè y al vćgn ćinamai menè atleć dla uniun a n curs por liöses sön pista. Chisc atleć é Lois de Ćiasanea y Tone de Lex. Les gares dla liösa vëgn tignides dai „Vis” ćina jö „Ianesc”, jö por le tru vedl ert y stront. La partezipaziun é grana y lìnteres dër sterch. Tl ann 1975 vegn làtlet Lois Craffonara de Ćiasanea tut sö tla scuadra nazionala dles liöses sön pista artifiziala. Ai 10.12.1975 ti sozédel na gran desgrazia a nosc atlet y compagn Lois sön la pista de Königsee. Lùniun perd n bun compagn y n gran atlet che é dagnora stè de ejëmpl por la jonëza dl paîsc. Ai 04.02.1979 organisëia le US RINA na gara Fisi dles liöses por recordè Lois de Ćiasanea. L’atlet de Ćiasa Rungger Hilbert davagna te süa categoria. D’atres ativites che vëgn organisades dal’uniun é valgönes gares de marcia, gares da saltè sö por munt (Bergläufe Lungega Rina) y gares dai schi. La pröma iscriziun a n campionat ofizial dal palè é chera al campionat dl VSS tl ann 1971. Tl ann 1973 se scrì ite la scuadra dl palè por le pröm iade al campionat dla Val Badia. Te chësc pröm campionat röia Rina al bun 4° post y l’ann do él la scuadra alenada da Giovanni de Ćiasanea y Pepi Huber de Hones che davagna le campionat dla

Val Badia. Tl ann 1981 se scrì spo ite lÙniun dl Sport ala Federazione Italiana Calcio por to pert le pröm iade al campionat de 3a categoria dla Lega cun n alenadù de esperiënza da Bornech, Bettio Angelo. Le Rina stlüj jö chësc pröm campionat al 4° post. Tla sajun 1985 davagna la scuadra dal palé le campionat de 3a categoria. Alenadù é Piero Grzancic. Tl ann 1994 davagna le Rina sciöche pröma scuadra ladina n campionat de secunda categoria. Te döt le campionat vëgnel ma pordü öna na partida. Inće tl campionat VSS davagna i jogn so rode. Por 10 agn alalungia śoga spo le US Rina tl campionat de pröma categoria. Te chisc campionać mëss la scuadra jì tröc iadi it’a Balsan, it’en Sarntal, söl Ritten y te dàtri posć bindebò dalunc a śoghé. Le rode dáisciöda met gonot man canch’al é ćiamò dlacia y nëi tl ćiamp da Rina. Insciö mëss val’ iade le Rina se chirì altró n ćiamp da śoghé sües partides de ćiasa. Piec stara ćiamò cun i alenamënc; les condiziuns de n pice paîsc da munt é bëgn döt atramënter co ti paîsc albas. Da alzè fora te chisc campionać é sigü i derby cun la scuadra dl Mareo tl ann 2002. Te chësc campionat aratunse che le jüch dl palè ais arjunt tla Val Badia so livel plü alt. Tla sajun 2004 517

Rina toma spo la scuadra dal palè jö tla 2a categoria. Ti proscimi 5 agn, ćina al’ultima sajun śoga le Rina tl campionat de secunda categoria. Tl campionat 2008 vëgn le śogadù Andreas Ferdigg premié col titul de miù goleadù dl rode. Ara ti garéta da fà bëgn 14 goi. Vighile, 40 agn presidënt dl Uniun dl Sport Rina Bele da möt insö à Vighile dagnora albü na gran ligrëza col sport. Dan plü de 50 agn n`êl tl pice paîsc da Rina degöna poscibilité da fà sport , al plü sciaﬁân d´invern da raité cun la liösa jö por val’ sëmena. Vighile é pié ia do la scora elementara a studié tl Vizentinum a Porsenù. Ailò al albü i pröms contać cun le jüch dal palè. Do püć mëisc s’un é Vighile gnü a ćiasa, al â plü interès da śoghé co da studié. Al é spo pié ia a imparè l’ert da pech y é rové a Gossensass. A Gossensass â

Le pröm ćiamp dal sport da Rina (1970). 518

Vighile defata ciafè la poscibilité da fà sport, dantadöt d´invern da jì coi schi. Mo süa gran pasciun ê tres chëra dl jüch dal palé. Vighile vëgn gonot a Rina y baia cun i cumpagns, inće cun chi ch’al â lascè tl Vinzentinum che â tratan inće imparè bun le jüch dal palè. A Rina vëgnel tres deplü śoghé cun le palè. Le post plü adatè é le pice plan sura Runch, tla büja dal saurun. A Vighile ti plej chësc interès di jogn. Insciö s’àl metü en contat cun le capofraziun Paul da Tornarecia y l’à perié de podëi slarié la plaza. Le dejier é defata gnü ejaudì, Paul Prombergher à fat gnì adalerch na picia pachera y te püch tëmp à Rina albü so pröm ćiamp dal sport. Chësc é stè le pröm vare por mëte sö l’uniun dl sport a Rina. Tl ann 1970 s´à abinè n valgügn jogn dl paîsc por mete sö oﬁzialmënter l’uniun dl sport. Vighile, le promodù s’à imprestè i statuć dala Uniun dl Sport da Gossensass, che é spo gnüs comedà do i debojëgns dl paîsc da Rina. L’inćiaria da presidënt dl’uniun ti é gnüda surandada a Vighile dl Mone, de chëra ch’al n’é por 40 agn alalungia nia plü gnü lëde. Vighile à defata organisé na scuadra dal palè, ël instës śogâ sciöche defensur. Vighile à cumprè les prömes malies da śoghé a Sterzing por 2.200 lires l´öna. Vigni śogadù à messü se paiè instës la malia. Cun so fre Fortunato àl cumprè

Rina le pröm palè de coran, che n’à nia albü vita lungia. Bele do 5 menüć de jüch é le palè cogorè demez jö por i ćiampoprà dl Iegher, Ioche y Sciomun cuntra Longega. Valgügn agn plü tert à Vighile tut tles mans l’organisaziun dla costruziun dl ćiamp dl sport nü, n toch sura le vedl, tla Plaza dles Taies. Vighile gnô gonot do na nöt de laûr da pech, da Gossensass a Rina a fistidié y laurè söl ćiamp dl sport. La ligrëza ê grana. Do valgügn agn s´â Vighile trasferì cun le laûr a Colfosch. Le iade da gnì a Rina ê plü cört, porchël gnôl inće feter vigni dè adalerch. Làmur por le paîsc da Rina cun süa Uniun dl Sport, ê tan gran, ch’al à spo fat sö na ćiasa por süa familia a Rina, nia tröp dalunc dal ćiamp dl sport. Süa secunda ćiasa é tres stada y é dötaurela le ćiamp dal sport. Al passa püć dis, che Vighile ne röia nia sö tl ćiamp dal sport a ćiarè do o a fà val’ scüf. Te chisc 40 agn à Vighile albü zënzater de gran sodesfaziuns , mo inće delujiuns y fistidi. Al à podü festejé döes promoziuns dla scuadra dal palè da Rina. Vighile s´à inće mirité n iade de valgügn dis a Roma, sön invit dla Lega dilettanti calcio. Na sodesfaziun por ël é zënzater inće chëra da odëi che l’Uniun à tres tignì bòt y ch’ara va tres ćiamò inant. Ch’al é gnü plü ri y zite da manajè na uniun, vëiga

Vighile

Georg 519

Rina inće ite Vighile, porchël àl albü do 40 agn le gran dejier da dè jö l’inćiaria a Georg Craffonara. Te düć chisc agn à Vighile inće albü de gran delujiuns. Nia sauri n’él stè da capì che so cogné Lois de Ćiasanea à messü lascè la vita tan da jonn, bel avisa da fà sport. Tröc agn dedô é gnü a manćé, inće massa jonn, n gran pilaster y compagn dl sport, Giovanni de Ćiasanea. La gran benedisciun y grazia che Vighile à dagnora albü, ti à dè les forzes da soportè chëstes desgrazies y delujiuns y portè inant so laûr da presidënt dl sport.

mâ plü Christof Irsara da La Ila y Kosta Elmar da Mantena che dà na man ai śogadus dl paîsc. Le bun laûr di alenadus di jogn Carlo y Roland porta früć y i jogn che vëgn bel plan integrà tla gran scuadra combat bun. Do la pröma pert dl campionat é la scuadra da Rina al 3o post. Le jonn Matthias Winkler śoga cun la scuadra di jogn da San Iöre. Al ti sa dër bel y tla pröma pert dl campionat àl bele fat 7 goi. Al é dërt sce jogn prô inće da jì foradecà a se fà val’ esperiënza y vëgn spo sambëgn canch’ai é „imparà fora” a śoghé pro la scuadra de paîsc.

La sajun dl palè 2010/2011 I gragn pilastri dla scuadra da Rina ti ultimi 15 agn, Richard Ferdigg y Karlheinz Pedevilla à tachè sö i ćialzà. Cun l’alenadù da Mantena todescia Crepaz Wolfgang él inće gran pert dla scuadra che é gnüda mudada. En chësc ann él

Seziun dl hokey y dla liösa Inće i simpatisanć dla dlacia à podü se devertì. N grup de jogn y manco jogn é jüs a Corvara a śoghé na partida danter compagns cuntra chi dÁl Plan. Le ćiamp dala dlacia da Corvara é n pü’ maiù co chël da Rina, porchël à dandadöt i śogadùs plü madüs albü defata problems de condiziun. Impò él stè dër bel. Coi pröms frëic di ultimi mëisc dl ann él indô stè Sandro y so team che à fistidié da fà na bela dlacia. De dezëmber él spo gnü deplü dis de gran frëit, ći che à daidé pro da arjigné ca n bel pice ćiamp dala dlacia por la ligrëza de gragn y pici. Inće la pista dala liösa dal Ćiamp dal Sport fina sö Manestrëi é gnüda batüda y arjignada ca dai dui responsabli

Aziun cuntra la scuadra da Perca. 520

Rina Othmar Gasser y Werner Mair. La pista de Manestrëi é dër bela, nia ërta, al é de beles otes y tröc se fej tratan línvern de bi raić. Danter chi dai jadins, chi dala liösa y chi che va a pé, sábìnel sö dal Ćiamp dl Sport gonot tröpa jënt, dantadöt les domënies. Le Bar dl Sport à tignì davert por le pröm iade inće les domënies dínvern por ti dè l’ocajiun ai sportifs dla nëi da storje pro, se mangé y se bëre val’ de ćialt. Na beliscima cossa chësta por n paîsc, olach’an mëss massa gonot jì demez a fà ći che le paîsc ne pîta nia.

Le HC Rina sö Corvara.

che festejâ 50-60 y ćinamai i 70 agn de iubileum. Öna dles 12 monies é só Genoveva, Emma Pallestrong dl Prestir, che à podü festejé inće adöm cun sü

Cor Col dla Vedla Le Cor Col dla Vedla à podü festejé lánn 2010 so iubileum de 35 agn. Por lánn de iubileum à i 19 membri dl cor albü tröp da fà y látivité é stada bindebò grana. Dáurì à le cor di ëi albü l’onur da ćiantè la mëssa a Balsan en ocajiun dla festa dla Congregaziun dles Monies dla Ćiarité. En chësc dé êl 12 monies

Lois Huber 521

Rina

Le dirighënt Lois Huber vëgn premié.

Emma Pallestrong dl Prestîr cun sü parënć.

522

Rina fredesc y sües sorus i 50 agn da monia. Da n gröm dágn incà éra ia tl Vinzentinum ch’ara fej la cöga. De jügn é le Cor Col dla Vedla gnü invié fora tla Germania dala Singgemeinschaft Hammersbach-Grainau, (GarmischPartenkirchen) a festejé cun ëi 20 agn dl cor. Söl iade él stè l’ocajiun da jì a Desproch a ti ćiarè ala fabrich Grassmayr, che cora ćiampanes. Chësc ti à salpü a düć dër interessant. Ai 16 d’otober à le cor festejé 35 agn dala fondaziun y à tignì n bel conzert deboriada cun le Cor Mons Elina y la Singgemeinschaft Hammersbach Grainau che é gnüs a Rina a rete la vijita. Le conzert é dër garatè. Te chësta ocajiun ti él gnü surandè na onoranza a Lois Huber, che mëna la bachëta pro le cor da impröma incà. Ël l’à odü nasce, crësce y madorì y po insciö conscidré cun sodesfaziun le bun inom che le cor s’à fat inće sura i confins dla Ladinia fora. Le surastant August Gasser à alzè fora te so discurs i mirić che Lois de Hones s´à fat. Te chisc 35 agn à le cor ćiantè zirca 750 iadi y fat passa 1000 proes. Lois n´à mai manćé. La storia dl cor à metü man cun na noza. Da dáisciöda dl 1975 se maridâ Mizzi Promberger da Tornarecia y Tone Ferdigg de Mesì y ara periâ Lois Huber da ćiantè

cun n valgügn ëi la mëssa da noza. Le ćiantè à atira plajü. Plü inant gnarà le cor batié col inom de Cor Col dla Vedla. Tla pröma sentada gnô Lois de Hones nominé dirighënt y Ludwig Rungger presidënt. Te chisc 35 agn à le Cor Col dla Vedla albü cater presidënć: Ludwig Rungger, Pepi Huber, Pire Rungger y dal 2009 incà August Gasser da Grones. Le Cor à albü cotan de ocajiuns da rodè foradecà a ćianté, dandadöt ti paîsc todësc, plü iadi ài ćiantè tla televijiun, dl 1995, en ocajiun di 20 agn, ćinamai a Roma dan dal Papa. Cor Mons Elina Le Cor Mons Elina à festejé ai 23 d’otober 20 agn d’ativité cun na bela mëssa y na picia festa tl salf dles manifestaziuns. Dal 1990 é le cor sot ala direziun de Ruth Rungger. Le cor Mons Elina é metü adöm da 15 ćiantadus. Presidënt é Ludwig Rungger. Te düć chisc agn s´à le cor de jö cun stii musicai desvalis, da Gospel a Spirituals, da ćianties profanes y ćianties a capella, cun orchestra y band. L´obietif dl cor é dandadöt da portè inant la ligrëza dl ćiantè y da sensibilisé porsones jones. Tratan la mëssa por i 20 agn de ativité àn podü aldì ćianties che le cor à imparè te düć chisc agn.

523

Rina

Cor Mons Elina

Musiga Gara dles musighes dla Val Badia Ai 21 de forà à la Musiga da Rina organisè la gara dala liösa dla Uniun Musighes Val Badia da Manestrëi jö. Danter i 85 partezipanc êl inće val’ ghest d`onur da odëi sön liösa: le presidënt dla Uniun Carlo Castlunger, l’assessur de comun Fonjo Winkler y i aconsiadus de comun Florian Craffonara y Florino Ferdigg. Do la gara él stè la premiaziun tla ütia dl sport. Le miu tëmp dl dé é stè de Werner Mair da Rina. La miù musiga, olach’al gnô compedè adöm i trëi mius tëmps, é stada chëra da La Plì cun Adalbert Burchia, Georg Rigo y Jan Agreiter. Do la premiaziun, olach’al é inće gnü premiè le musiconter 524

plü jonn Huber Manuel y chël plü madü Frick Gasser, él spo gnü trat fora de bi pesć pro la ola dla fortüna. D´aisciöda à la musiga da Rina tignì dër n bel conzert tl salf dles manifestaziuns. I dui dirighënć Reinhard Ferdigg y Alberto Prombergher s´à porvè dassënn

Pepi Mellauner é stè tröc agn pro la musiga.

Rina Le partezipant manco jonn vëgn premié.

da imparè ite composiziuns modernes y impegnatives. Le gran publich y i gragn aplausc à gratiﬁché les bries fates da düć i musicontri por plü mëisc alalungia. La tröpa jënt rovada alerch à dër aprijé y laldè le bel sonè. Te chësta ocajiun él inće gnü premié deplü musicontri por sü agn de ativité pro la musiga de paîsc. Le conzert é inće gnü abelì da Max Castlunger y sü aliefs, che à podü se mostrè a n gran publich. Copa y trombëta ala Musiga da Rina Oramai bele por tradiziun à la Musiga da Rina indô tut pert cun n grup de musicontri al

tornê dl palè a Lana. A chësta competiziun êl 27 musighes che à menè sü mius śogadùs y musicontri a śoghé fora la bela trombëta che ê de pest. Tla gran ﬁnala à nüsc campiuns śoghé cuntra la scuadra da Rasun. Te na partida dër combatüda y spetacolara davagna le Rina por 1 a 0 cun n bel gol dl jonn Daniel Ferdigg. Cun 7 devëntes y17 goi s’à i musicontri da Rina mirité le pröm post. A chësc tornê, olach’al ne vëgn nia mâ śoghé, mo vigni scuadra mëss inće sonè n pêr de „marces” cun stromënć vedli, à tut pert: Daniel Ferdigg y Alex Ferdigg de Poldele, Denis Mellauner, Christian Pallestrong dl Prestier, Manuel Mellauner, Roman Ferdigg, Werner 525

Rina La scuadra de musicontri.

La „Böhmische” da Rina. 526

Rina Mair, Alberto Promberger da Tornarecia, Lorenz Rungger dl Tascia y Stefanie Mellauner acompagnadëssa y „mascotte”. N grup de musicontri ti à dè vita ala „Welschellener Böhmische” che à tut pert de setëmber a Mühlbach a n concurs por sonè. Le grup à davagné le pröm post de süa categoria. Iade tla Spagna L’invit da jì a sonè tla Spagna à atira descedè gran entusiasm y coriosité, na jita tan dalunc cun conzerć y deﬁlades êl tröc musicontri che n’orô nia se lascè sciampè. Trënta musicontri s’à

abiné ai pröms de setëmber ales prömes proes. Pro i musicontri da Rina él ćiamò gnü pormez val’ musiconter da foradecà, da Onies, da San Martin y da La Pli. Le vëndres, al pröm d’otober, é le bus piè ia por n iade de 1.200 km cuntra Calella, na picia cité dlungia la gran cité de Barcellona. Bele la sabeda sëra à i musicontri tut pert a na deﬁlada cun n gröm de grups musicai de döta l’Europa. La festa oﬁziala é spo gnüda daurida la sabeda tl gran tendun che ê a püć metri dala spona dla Costa Brava. Les musighes sön paiun, che se baratâ jö vigni ora, ćiarâ sambëgn da dè le miù por cherié

A Barcellona. 527

Rina alegria da festa. I musicontri à inće tut l’ocajiun da fà na roda a Barcellona a ti ćiarè ales morvëies dl artist Gaudì. Imprescionà é restà düć dla Rambla dla Sagrada Familia, dl Park Gruell, y dl Camp Nou. I dis tla Spagna é passà massa debota, a düć i partezipanc ti àl salpü dër bel. N’esperiënza ch’ai ne se desmentiarà nia plü tan atira. Na ﬁn dl’edema it’ai Tamersc Sön iniziativa di verdajogn dles musighes da La Pli y da Rina, Manuela Ploner y Christian

528

Pallestrong, él gnü organisé d’isté, plü avisa ai 16, 17 y 18 de messè, trëi dis de musiga y aurela cörta por mituns y mitans dla scora elementara y mesana. Tratan chisc dis él gnü insigné ite n pice conzert y inće val’ perts de na mëssa cun láiüt de musicontri dles döes musighes y dl dirighënt Andrea Daverda. Al n´à sambëgn nia falè momënć de jüch y devertimënt che à portè pro da se conësce damì. Dër bel y interessant ti àl sambëgn salpü ai mituns da stè sura nöt tles üties che ti é gnüdes metüdes a desposiziun, inće sce le dormì à trat impü ala cörta. Cotanć à daidé pro por lórganisaziun y ala fin él gnü zelebrè na mëssa

Rina Stödafüch

y dedô n pice conzert che é dër garatè. Por stlüje jö él ćiamò gnü fat na griliada por düć i mituns y sü geniturs. Le ﬁn de chësta esperiënza ê chël da fà crësce te vigni musiconter la ligrëza por le sonè y le stè adöm inće tl tëmp lëde.

Ai 6 de forà dl 2010 à i stödafüch da Rina tignì süa 39ejima sentada generala tla ostaria dl Cargà. Do da cin’ agn él indô tëmp dles lîtes dl comité nü. Albin Pedevilla, che é stè por diesc agn vizecomandant, ne s’à nia plü metü a desposiziun. Comandant é gnü lité indô por i proscimi 5 agn Florino Ferdigg de Poldele, che ê te chësta posiziun bele dal ann 2000 incà, canch’al à arpè la gran responsabilitè da Giovanni Craffonara de Ioche. Vizecomandant é gnü lité Lois Ferdigg dl Majira. Angelo Ferdigg de Poldele, Bruno Sottrovisch da

Albin Pedevilla y Lois Ferdigg.

529

Rina

530

Rina Plà y Richard Costisella é gnüs lità tl comité. Tratan le 2010 él gnü tut sö 3 mëmbri nüs tla uniun: Denis Mellauner, Alex Ferdigg y Othmar Gasser. Siegfried Deiaco y Vighile Ferdigg à ciafè n diplom y la bela medaia dàrjënt por 25 agn pro i stödafüch de paîsc. Tratan l’ann él stè deplü de pici intervënć. Dala pröma nëi ala fin d’otober él stè da trà sö deplü auti che é rovà fora de strada. Söl lüch da Moriun él stè fora léga, na cossa che à sprigoré bindebò le patrun deache i tröc tiers te stala ne ciafâ nia plü ega da bëre. N grup de stödafüch à metü na condüta provisora por assigurè l’ega da bëre ćina che i rôs é indô gnüs cuncià. Gran fortüna en Nadè En Nadè é i stödafüch gnüs cherdà por n ćiamin che vardô sön ćiasa da Prestì. Canch’ai ê rovà söl post ê la situaziun bele critica, le tet â pié füch y â metü man da verde. Cun l’aiüt di stödafüch dÀl Plan che é gnüs cun l’autobot, él stè meso da limité i danns y da salvè la ćiasa. Na gran fortüna por le patrun de ćiasa y süa familia, sc’ai ne séss nia anadè adora assà, fóssel bunamënter stè ri da salvè le lüch, inće por le fat che

le lüch da Prestì é un di püć posć a Rina che ne n´à nia ega da destodé. Sciöche vigni ann él indô gnü organisé adöm cun la Musiga da La Val y cun i Stödafüch da Corvara le batadù interladin. Le tornê a Rina é gnü davagné en chësc ann da Daniela Vallazza y Lukas Campei da La Val che à batü tla finala Lucia Pitscheider y Hartmann Canins. Pröms tla combinada é stà Harald Huber y Alex Craffonara da Rina che à podü se partì le pest de 500 euro. Consëi de formaziun Le consëi de formaziun à organisé ia por lánn deplü cursc y referać: Le referat sura l’arpejun à trat alerch en gröm de jënt inće da foradecà. N argomënt che interessëia tres. Dáisciöda él gnü léstetista Elisabeth Trebo da San Martin a tignì n curs da se depënje. Deplü ëres à desmostrè interès y al ti à salpü dër bel. Dër plajü à le curs da sonè i tambürli cun Max Castlunger da San Martin. le gran numer de partezipanć, gragn y pici, s´à dër porvè da sonè de vigni sort de ritms. En gaujiun dl conzert d’aisciöda dla musiga ài podü mostrè dan da n gran publicum ći ch’ai à imparè. Max à salpü da motivé i partezipanć cun savëi y humor. 531

Rina

532

Rina Da d´altonn él gnü Edith Ferdigg a tignì n curs da decorè ćiandëres. Inće chësc curs à dër plajü y é stè n suzès. Les partezipantes à messü laurè dër avisa y cun paziënza, mo ala ﬁn àres albü n resultat ezelënt. Vignöna à podü se personalisé deplü ćianderes por de vigni sort de ocajiuns. I ultimi mëisc dl ann él ćiamò gnü organisé n curs por mituns y mitans sot al motto „Fajun adöm movimënt y jüć” N iade al’edema, de novëmber y de dezëmber, canch’al vëgn adora scür y les sëres é bindebò lunges, s´à plü o manco 20 mituns abiné te palestra de paîsc a fà de vigni sort de ativitês deboriada cun Lorenz Rungger. „Lolo” à dër salpü da i motivé, da i pité devertimënt y da i

trasmëte tres i jüć i dër valurs dl respet y dla colegialité. Por stlüje jö chësc curs él gnü Wally Kaser, cherstiana de Lorenz y campionëssa de hokey, sö dal ćiamp dala dlacia, a passè n bel domisdé cun i mituns. Ai mëndri ti àra insigné da jadiné plü sigüsc, cun i maius s´àra spo dè jö deplü

533

Rina cun le bel sport dl hokey. Wally instëssa à śoghé por 12 agn tla nazionala taliana, ara à tut pert a de plü campionać dl monn y tl 2006 ales Olimpiades de Torin. Do l´alenamënt à spo düć podü jì tl Bar dl Sport, olache Wally ti à mostrè de beles diapositives, cuntan de süa esperiënza a Torin. Le domisdé plajor é gnü slüt jö

I seniors da Rina à tröp humor y sa da fà festa.

534

cun na picia festa arjignada ca dales umes di mituns. Club di Seniors Le grup de laûr denominé „Seniorenclub Rina” é gnü metü sö l´ann 2010 danter porsones dl paîsc, che à complì 60 agn y

Rina che à interès nia mâ da s’incuntè por gaujes de aurela cörta, mo inće por se formè y se informè inant söl ćiamp dla cultura. Surastantes dl grup é Angelina Ferdigg, Anna Pallestrong, Mizi Promberger y Rosa Ellecosta. Valgönes ativitês ia por lánn é stades: - da Carlascè él gnü fat na bela festa tl salf dles manifestaziuns cun aurela cörta y na ola dla fortüna. - dáisciöda él gnü organisé na escursciun tla natöra di ciüfs y dles plantes por conësce les erbes de medejina. - da Santa Maria dal Ciüf él gnü venü a fin de bëgn de te’ pici smac de ciüfs y de erbes. - an s’à ćiamò abiné da pastelnè adöm, dádvënt él gnü fat na picia festa y n peregrinaje fora Sares.

Le Trio di Corgn da Munt Chësc grup musical, unich tla Val Badia, é gnü metü sö l´ann 1992 da Pepi Mellauner dl Cöstner, Davide Ferdigg de Mesì y Lois Mair dl Schlosser, düć trëi de bugn musicontri y apascionà de musiga. Al ê forà dl 1992 ch’ai â tut la dezijiun da jì fora dai todësc a se cumprè i corgn da munt y bele n chël medemo ann ài spo albü süa „premiere” en Santa Maria dal Ciüf. Le Cor da Munt é n stromënt demorvëia: al é fat a man, de peció, ćiarié ite de bambù, por le sconè. Le bochin é inće de lëgn, al n´à nia botuns y gnanca büsc. I tônns naturai vëgn sonà cun la presciun y le movimënt di slefs. Le stromënt pësa ca. 3,20 kg y é 3,70 m lunch. Al po gnì tut en dui tòć, ći che é dër d´ütl A Lungiarü en gaujiun dla desmuntada de Antersasc.

535

Rina por le trasport. Le corn da munt (Alphorn) é dër conesciü te stać sciöche tla Svizra, tl´Austria y ti Paîsc Todësc. Le Trio di Corgn da Munt da Rina à albü te chisc agn de ativité l´ocajiun da sonè dantadöt sön festes de munt, marćià da Nadé, nia ma tlo da nos, mo inće tl forest. Paurs Do le sié fëgn éra stada plütosc süta y al é chersciù püch artigöi. Les majuns n´é nia gnüdes plënes sciöche i atri agn. Püć é restà i paurs che siëia ćiamò scialdi a man y fej ite fëgn y artigöi sciöche plüdadî. Florino I trëi fredesc de Trates.

536

Rina de Trates é ćiamò n tal. Canche sü fredesc Angelo y Heinrich vëgn da Porsenù ca a le daidé, spo vëgnel batü dassënn y aguzé döt ći ch’ara tëgn. Le pice lüch de Trates vëgn ćiamò sié scialdi a man, le fëgn vëgn portè ite cun craces. Al vëgn laurè cun calma, an se tol ćiamò dlaurela da tó le dan - y le domisdé, sigü val’ ch’an vëiga dainré sön d’atri lüsc, olache döt mëss jì aldedancö massa debota. Ala mostra provinziala dles bisces da munt (Bergschaf) él indô stè Fonjo de Sciomun, n zidladù espert y dër apascionè, che à ciafè cun so mot de dui agn le pröm pest.

Jonëza da paur La jonëza da paur da Rina é inće dër ativa. De forà ài organisé la gara dala liösa de paîsc. La partezipaziun é stada dër buna y a düć ti àl salpü dër bel. Al é inće gnü organisé le pröm bal dla jonëza da paur da Rina. Le laûr da arjigné ca döt é stè dër gran, düć s´à dër porvè che döt garetes. Al bal él rové alerch n gröm de jënt. La sera é stada dër plajora, al é gnü balè cun la bela musiga di „Tiroler Wind”. A mesanöt él gnü trat fora i numeri dla ola dla fortüna y tröc à podü se portè a ćiasa de bì pesć. Inće le grup di „Schuhplattleri” da

537

Rina Lijun à mostrè plü iadi tratan la serada ći ch’ai sa da fà. A düć ti ài dër plajü. Inće la surastanta dles patrones Maria Kuenzner s´à tut dlaurela da gnì te nosc paîsc a fà festa, ći che é stè n bel complimënt por i organisadus. La jonëza da paur fej ia por lánn gonot de beles cosses deboriada: ai va cun la liösa, sö por munt, val’ picia jita, ai sábina cun jogn de dátri paîsc. Al é bel sce jogn tol iniziatives y fej val’ adöm.

Florian Craffonara Othmar Gasser Thomas Huber Herbert Winkler Heinrich Pallestrong

POLITICA LOCALA Lîtes de comun

Dai 5 de messè inant ê le Comun da Corvara zënza ombolt, junta y consëi. I 15 aconsiadus lità ai 16 de mà n´é nia stà bugn da se gnì y mëte sö na junta de Comun. Porchël él gnü nominé cun decret dl Presidënt dl Govern Provinzial Luis Durnwalder n comissêr, dr. Heinrich Huber da Rina. Le comissêr à tut ite süa inćiaria ai 7 de messé, se presentan te comun y tolon sö contat col personal. Al à detlarè da orëi fà a na manira che la jënt da Corvara ne sintes nia tan la manćianza dla rapresentanza litada dala popolaziun y da aministré cun imparzialité y coretëza. Al à inće impormetü da tó sö contat cun les uniuns dl comun y da tó consëi dai trëi ombolć da denant. Le comissêr po fà döt ći che toma tla competënza dl’aministraziun comunala, chël ô dì ch’al à les competënzes da

Ai 16 de mà él stè les lîtes de comun. Sön la lista dl paîsc da Rina êl 8 candidać. I resultać dles lîtes por le paîsc da Rina é saltà fora insciö: Alfons Winkler Florino Ferdigg Katharina Tasser

538

172 usc 146 usc 135 usc

110 usc 110 usc 55 usc 45 usc 29 usc

Fonjo de Sciomun y Florino de Poldele é rovà te comun. Fonjo é spo gnü nominé vizeombolt y assessur por le sport, l’ambiënt y les scores y por döt ći che reverda le paîsc da Rina. Comissêr a Corvara

Rina Dr. Heinrich Huber.

ombolt, dla junta y inće dl consëi de comun. Le Comissêr s’à metü a desposiziun dla popolaziun vigni lönesc, plü o manco döt le dé. Te comun ê le comissêr ćiamò dui d’atri dis al’edema. Te chisc 4 mëisc y mez él gnü tut deplü dezijiuns inće valgamia importantes.

Le Comissêr à spo inultima ćiamò aprovè le bilanz de Comun por lánn 2011. Gran laûr à inće dè la preparaziun dles lîtes de Comun che é stades ai 21 de novëmber 2010. Le compit dl comissêr s’à rové ai 22 de novëmber do che la presidënta dla seziun litala à detlarè lité lómbolt Robert Rottonara. L’anteriöl dl’Ancona L’Ancona é n te’ pice anteriöl danter Rina y Pecëi. La jënt dl paîsc é dër afezionada a chësc post, dediché a Santa Maria. Al é n post da jì a perìe y rengrazié. Al é sigü vigni dé deplü porsones che röia te chël Davide de Mesì restaurëia lánteriöl.

539

Rina post. Le club di seniors s’un à tut sura da le dortorè sö. Davide de Mesì, moradù en ponsiun, s´à dër porvè y à fat n bel laûr zënza ghiré n euro. Al à smaltè danü i mürs y restaurè le tët de banda. Laurs publics Col mëis d´aurì é indô jüs inant i laûrs por miorè la strada da Rina. La strada da Longega sö Rina é bindebò strënta, corieres y camions se stënta tles otes. I laûrs é gnüs partis sö te deplü perts. Al é gnü laurè da Valscöra ćina feter sö

540

dala strada che oj ite Prestì. I laurs é gnüs fać dales dites Wipptalerbau y Niederwieser. Al é gnü laurè bun, dainré êl da aspetè por podëi passé. Al é gnü fat mürs dala pert dessura y dala pert dessot dla strada. Te deplü posć él stè debojëgn de n gröm de micropà. Le proiet de chësc secundo tòch de strada é gnü fat dal inj. Gustav Mischì, che n´à nia mâ tignì cunt dl slariamënt dla strada, mo inće dl avaliamënt dla pendënza ti posć ërć. Dan Nadè àn ćiamò pordejü da asfaltè provisoramënter le tòch nü de strada. Le Comun à ﬁstidié da laurè fora y asfaltè danü n valgönes strades d´azès a lüsc da paur: la strada da Tornarecia, la strada de Rü de Sot, chëra da Prestì y chëra jö al Cögh. Al é inće gnü organisé la poscibilité da dè jö n iade al’edema le ciomënt organich y la plastica, n sorvij che é gnü tut sö bun dala jënt da Rina.

Rina Frabiché Fora söl lüch da Pecëi él stè Sottsas Martin che à fat sö na ćiasa nöia (strotöra groia). Jö Moriun él stè Manuel Rungger che à alzè y dortorè sö la ćiasa dl lüch. It’en Tru à Herbert Winkler frabiché danü. Al é inće ćiamò gnü fat d’atri de pici laûrs, sciöche isolaziuns, val’ garage, zopes dala coltöra, val’ implant fotovoltaich. Munt da Rina Sön munt da Rina él gnü fat mioramënć dla pastöra da pert dla forestala. Sura Pre dÁnderle y sura Ćiamin él gnü tut demez düć i boscuns y le terac é gnü laurè sö da na mascinn aposta. Cun chësc intervënt àn davagné pastöra por i passa 40 tiers dla munt. La pastöra sön munt da Rina é plütosc megra, dantadöt sc’al é püćia nëi y sce láisciöda é assüta. Plü iadi àn messü menè sö fëgn. La vijinanza à lascè taié ca. 700 m³ de lignan sö incër Fodares. Al é lëgns dër madüs. Ivan Ploner dÁl Plan à surantut le laûr y cun l’aiüt de mascinns modernes àl tosc albü rové. Por bëgn 14 agn é Peterle Sottsas y süa fomena Stasi stà sön Munt da Rina a fà famëi y a manajè la ütia. Le mëis dágost, sce le tëmp é bun, röiel sö sciori y jënt dl post a marëna, deach’al

Cun de gran mascinns vara mefo saurì.

s’à tosc baié incërch ch’al é tan na buna cöga. Ti ultimi agn él gnü le vardè plü saurì, deach’al é gnü metü incer pastöra ia na si eletrica. Deache Peterle à tut la dezijiun da ne jì nia plü sö, Peterle y Stasi cun pice Alex.

541

Rina

De beles spones por la segurté de chi dala liösa.

Felix y Franz cun sü bi cerfs. 542

messerà śëgn i paurs da Rina se chirì n ater famëi. Le Lé da Rina é indô bel. Dan da püć agn manaciâl da crësce ite por de vigni sort de plantes che se slariâ tres plü fora. Śëgn él bel nët, inće por mirit di cigns y dles anores che vëgn condütes sö y che passa l´isté sö dal lech. Inće le tru dala liösa é gnü miorè; te n pêr de posć él gnü deslarié y tles otes da Munt ﬁna jö dal ćiamp dl sport él gnü fat de bi parëis de lëgn de proteziun. Le tru dala liösa gnarà spo colaudè y al podarà spo inće gnì assiguré tl caje ch’al ess da sozede val’ inzidënt. Iagri

Rina Sciöche vigni ann, denanche la sajun dla ćiacia mëtes man, él i iagri che organisëia sön Munt da Rina n domisdé da porvè fora i stlops y da stè adöm y s’la cuntè. Harald Huber de Hones é stè le miù da stlopetè, la scëiba dónur é gnüda davagnada da Martin Vigg. Ia por lánn él gnü stlopetè: 18 müles de rehl, 13 bëć, 5 manc de cerf, 5 „spisseri” de cerf, 23 vaćes y vidì, 4 ćiamurc dala rogna y 20 olps. N rehl demorvëia dal corù blanch plütosc en malester él gnü ciafè dlungia strada. N iagher l´à condüt dal mede di tiers, mo al n´é nia plü stè bun da le varì. Na bela iniziativa à tut i dui iagri jogn Felix y Marco. Da dáisciöda, dër a bunora, ài acompagné deplü mituns a ascutè le gran ial. Por düć él stè bindebo de aventöra da ti jì pormez y spo da odëi chësc bel tier. Da n pêr

N tier demorvëia.

de agn incà él sö cuntra Munt da Rina deplü de gragn iai che é dër zerti y an ti röia dër daimpró. La gauja de chësc comportamënt de n tier normalmënter dër spau y salvare n´él degügn che sà da splighé avisa.

543

Rina CORIOSITÊS Segra da Runch La Segra da Runch é sön bun tru da gnì na usanza por le paîsc da Rina, tan dî ch’al gnarà organisé dal comun la racoiüda dl rofedam grou. Ai 24 dáurì éra indô stada tan inant. N apuntamënt che cherda adalerch cotan de jënt, cun o zënza tractor, y inće cun n fin de solidarité. N grup de amisc dla Vijinanza da Runch à arjigné ca na bela picia plaza da festa y à dè fora de bëre y da mangé por düć i presënć. Söl misdé s´àl abiné adöm n gröm de jënt - forsc mez le paîsc - a marëna, a s´la cuntè y a conscidré, valgügn inće a chirì val toch ćiamò da adorè y da se tó impara. La maiù pert à n gran laûr da desćiarié sü tractors plëgns de rofl, danter madroc, canapi vedli, fer, material dísolaziun, igienichsanitar, montli, döt patüc che vëgn gonot tignì sö te chës ćianoes ćina ch’ares manacia da stlopè. I tröc mituns s´à devertì plü co a marćé da San Sciomun, da trà salc söi madroc, da se chirì fora val’ trabicl da raité, da zumprè y pastelnè cun de vigni sort de injins. Segra da Runch é na festa scëmpla, olach’al n´é daldöt nia zite cun ći guant ch’an se presentëia y les ëres n´à nia bria da jì denant dal frisêr o da se depënje. Al é tradiziun che döt le davagn dla segra vais a fin de bëgn. En chësc iade él gnü 544

daidé na familia te diﬁcoltês por gauja de na maratia crödia che à atochè so möt de 10 agn. Na gran fortüna Angele Ferdigg de Poldele, n gran apascionè da jì sö por munt y sö por crëp, à albü en chësc isté na gran fortüna, nia sö por val piza, mo söl laûr. A Angele ti àn fat valgönes domandes:

Poste nes cunté ći ch’al t´è sozedü? Iu feji le zompradù. Ala ﬁn d´agost, söla sëra, püch dan lascé vëies, êi fora n’Onies, avisa tla vijinanza de Pré, dlungia Tintal. Al à metü man da plovëi y an ê düć sciampà adassosta. I

Rina

Segra da Runch

545

Rina ên düć canć (4 - 5 porsones) sö sotletët, iu ê dlungia na ﬁnestra y col comedun azicâi n cabl dla löm, che n’ê te chël momont porater gnanca taché ete. Te n iade èl sté n gran graciun. Mie brac dërt à metü man da scassé y da tremoré. I à sontì na gran borjada ﬁna jö tl pé. Ći aste pa fat atira dedô? Atira ài messü me sonté, i ê döt desturbé y sambën dër sprigoré, sot a shock. I sun gnü mené atira dal dotur olach’i sun sté n pez sot a control. Èl val’ sën da odëi de cösc tonn che t´à abiné? I à n sën da borjé söl brac y jö dal pè. I polans dl brac è borjà demez. Dedô ài albü por deplü

546

mënsc mé de će. Tla vila de Pre èl gnü desfat de vigni sort de mascinns: televijiun, dlaciadù, scialurns eletrics. Angele, ći s’à pa mudé por tè do cösc fat? Śën meti tröp plü averda al tomp, dandadöt inće can ch’i va sö por munt y sö por chës pizes. I à capì ćiamó deplü tan che la vita è tacada te n fì y an ne sa mai ći ch’al po sozede. I crëii inće che te chël momont à zacai dal alt ćiaré de mè. Vinzenz Clara, nosc postin Ai 31 de dezëmber é nosc postin, a chël che la jënt ti orô

Rina bun, jü en ponsiun. Por bëgn 37 agn àl fat n bun sorvisc al paîsc. Metü man àl ai 14 d’ aurì dl 1973. I pröms agn messâl inće manajè n te pice oﬁze dla posta a Longega, tó sö y menè inant poć y vëne marcli. Vinzenz é n chestian dër dala buna löna y canch’al rovâ sö te paîsc, nen savôl vigni dé öna plü na „sterscia” co l’atra. I pröms agn n´êl nia ćiamò indlunch strades, mo al â pö inće n motor da buré incërch. Dantadöt d´isté rodâl col motor y an l’aldî bele dalunc canch’al gnô. Dainré roval sö su, zënza ch’al lasciass sentè val’

berba o val’ mëda zënza auto. Na cossa che Vinzenz à notè te chisc agn, é ch’al n´à forsc mai portè fora por chës ćiases chës burtes chertes de avocać, n sëgn chësc, che la jënt da Rina é jënt de pêsc. L´ultimo dè de laûr, ti él spo gnü fat na festa picia y scëmpla dala jënt dl paîsc, n sëgn ch’i l’ân albü dër ion. Giro d’Italia N pü de „aria da giro” ân inće podü trà ite a Rina, inće zënza atleć. En gaujiun dla

547

Rina cronoscalada da Al Plan sö Plan de Corones él bele danmisdé bindebò de movimënt sö dan le magazinn di stödafüch. Na trupa dla Rai à albü n gran da fà da mëte sö de vigni sort de antënnes y paraboliches, che â na buna posiziun por abiné i segnai di joliers che tì jô do ai atleć y spo da i trasmëte diretamënter ales televijiuns. Na gran responsabilité y bindebò de strès tratan la competiziun. Campionać dl Monn dal palè Rina é n paîsc cun tröc apascionà por le jüch dal palè.

En gaujiun dl campionat dl monn dal palè s´à tröc abiné sö tl Bar dl Sport a ćiarè deboriada val’ bel jüch, dantadöt les partides dla Talia. Do ch’ara n´é nia passada inant, s´ân spo chirì fora n’atra naziun da sostignì. Chisc dui mituns (sön la fotografia) à spo podü se gode le spetacul ćina ala fin, gragn fans de David Villa y so team, che à spo davagné por le pröm iade le tornê. Por stlüje jö chësta cronica dl paîsc da Rina dl ann 2010 oréssun rengrazié düć chi che s´à daidé cun fotografies y informaziuns, y se scusé damperfora sc’al foss stè val’ desmentianza.

Peter y Lois. 548

Al Plan

Al Plan • Giuvani Pescollderungg

Le bragamin original te chël che le paîsc d’Al Plan vëgn nominé por le pröm iade. Al è 10,5 cm lunch y 22,5 cm lerch y è gnü relascè a Ćiastel Badia. 1293 merz 25 […] Nos igitur ad instanciam peticionis cuiusdam humilis sacerdotis Christiani de omnipotentis Dei clementia et auctoritate a sede apostolica nobis tradita conﬁsi omnibus vere contritis et confessis, qui ad ecclesiam sancti Vigilii in Marubyo Brixinensis dyocesis convenerint […]

549

Al Plan

Canch‘al ves röia tles mans chësta 34ejima ediziun de Sas dla Crusc cun la cronica di paîsc dla Val Badia, é l’ann 2010 bele da n valgügn mëisc passè, mo al é dessigü impò interessant da podëi ćiarè zoruch ći ch‘al sozed insciö döt te n ann. Sc‘al ne gniss scrit sö nia, gniss tan de cosses saurì y defata desmentiades. Chilò ciafëise i avenimënć plü importanć, documentà inće da val’ retrać. D’atres cosses, dessigü inće interessantes, falarà, dantadöt por la manćianza de lerch. Le liber „Sas dla Crusc” gareta bele insciö daspavënt forü. Tröc pödi y tröpes critiches podésson inće se sparagné, scebëgn che döt ći che slomina, o ch’an ô fà slominé, n’é gnanca döt or chilò da nos. Al vëgn baié tröp de crisa economica, mo la sajun turistica é jüda dër bun, sc’an lî les statistiches. Laûr él inće ćiamò por düć chi che ô laurè. L’ann 2010 à metü man frëit, sides de jenà co de forà, y s’à inće ćiamò lascè a d’intëne de dezëmber fora cun 18-20 gra de frëit. La nëi é inće gnüda adora assà por podëi mëte man bun la sajun da d’invern.L’isté é stè da sciaﬁé, inće sce i dis veramënter ćialć é stà plütosc püć, mo i sun gnüs stravardà da rogossies y temporai che à gaujè de gragn dagns. Dl tëmp él düć che baia, mo por fortüna ne podunse nia nos comanè, zënza oress bunamënter vignun val’ d’ater. Ai amisc de Sas dla Crusc y a döta la jënt oressi ti auguré n ann 2011 de sanité, ligrëzes y sodesfaziuns y na buna letöra.

550

Al Plan Movimënt dla popolaziun Ala ﬁn dl 2010 viôl te Mareo 2.912 porsones (1.489 ëi y 1.423 ëres), 13 deplü co l’ann denant. Al Plan é chersciü de 22 abitanć rovan a 1.619. La Pli à 831 abitanć (3 demanco co l’ann denant) y Rina 462 abitanć (6 demanco). Dl 2010 él gnü 45 porsones a s’aćiasè te Mareo, 52 s’un é jüdes demez. Nasciüs y residënć a Al Plan: 16 (8 mituns y 8 mitans) Laura Agreiter Nicholas Ambrosi Chiara Comploi Valentina Cherubina Erlacher Elia Deniz Muratoglu Elias Obojes Lukas Ploner Dario Catàlin Stanca

Lisa Alberti Caterina Capuano Vivien Costabiei Giovanni Gnesotto Tobias Mutschlechner Caterina Pescoller Tergita Qejvanaj Giulio Regis

Maridà: 4 pêrs Michaela Maneschg (Al Plan) cun Stefan Ellecosta (La Pli) Maria Katharina Pisching (Al Plan) cun Federico Cortese (Bassano del Grappa) Irene Call (Al Plan) cun Hubertus Tschaffert (La Val) Lucia Trebo (Al Plan) cun Silvio Regis (Brendola/VI) Morć sopolis te nosta cortina: 9 porsones (7 ëi y 2 ëres Franz Flatscher Peter Mutschlechner (Peterle de Robert) Franz Obojes, da Majun Hans Mutschlechner, dal Pech Isidor Castlunger, da Grones (Rina) Maria Taibon, dal Sartù (Mantëna) Otto Taibon, dal Sartù (Mantëna) Hilda Feichter, de Valćiapa Alfonso Coppola

18.02.10 08.04.10 29.06.10 07.07.10 10.11.10 27.11.10 10.12.10 11.12.10 25.12.10

80 agn 89 agn 64 agn 92 agn 69 agn 87 agn 84 agn 84 agn 74 agn

551

Al Plan

Franz Flatscher

Franz Obojes, da Majun

Isidor Castlunger, da Grones 552

Franz Flatscher à laurè tröc agn pro la dita da muradù de Ioani Planatscher da Pedagà. I ultimi agn, canch‘al ê bele dî en ponsiun, gnôl vigni dé cun süa vespa vedla da Chës Costes jö a cumprè ite. Franz ê na porsona scëmpla y dagnora dala buna löna. Peter Mutschlechner Peterle de Robert é (Peterle de Robert) dagnora stè a ćiasa, olach’al laurâ ite le pice lüch da paur y daidâ inće so pere te botëga, te so pice supermarćé a Longega, y pro la pumpa dal benzinn. Al condejô inće bomboles dal gas fora por les ćiases y menâ material da frabiché sö por la Val Badia y ia por Gherdëna. Franz da Majun à fat le muradù y d’invern àl laurè Hans Mutschlechner, n gröm d’agn pro i implanć portamunt, impröma a dal Pech Calfosch y sön Frara y dedô a Al Plan. Süa gran pasciun tl tëmp lëde ê la ćiacia. La ponsiun àl podü se gode püć agn, deache la maratia crödia de nüsc tëmps moderns l’à consumé te n tëmp cört. Cun 92 agn é stè Hans dal Pech le plü vedl de chi che nes à lascè. Al à albü na vita dër implida fora, mo al à inće porvè de vigni sort. Al é stè te vera, Maria Taibon, mo al à albü la fortüna, dal Sartù

Al Plan sciöche inće sü fredesc Albert y Hubert, da rové indô zoruch a ćiasa, deperpo che deplü de sü compagns à messü lascè süa vita jona. Al à inće pordü adora süa fomena y é romagnü tröc agn vëduo. Al é stè te comun y tröc agn pro i stödafüch. Hans dal Pech â na sensibilité dër particolara. Cun la röta êl bun da ciafè sö les avënes dal’ega y cun le parpenticul les ones magnetiches. Cun chësta süa abilité àl podü daidé n gröm de porsones. Isidor Castlunger, Doro da Grones (Rina), é mort cun 69 agn te na desgrazia te bosch, nia dalunc da ćiasa. La familia à orü ch‘al gniss sopolì tla cortina d’Al Plan. Doro n’à nia ma laurè sciöche paur y ostì fora Grones, mo al à inće fat tröp por so paîsc da Rina y por la comunité dl Comun de Mareo, sides tl ćiamp publich che sozial y cultural. Plü o manco 40 agn él stè atif tla vita publica de comun sciöche aconsiadù, assessur, vizeombolt y por plü co n ann inće ombolt. 31 agn alalungia él stè surastant dla SVP Ladina da Rina. So contribut àl inće dè tla Uniun di paurs y tl Consëi de ploania. Maria Taibon é nasciüda a Mantëna tla ćiasa vedla dal Sartù, che é dal 2006 incà öta, sciöche secunda de nü mituns (6 mituns y 3 mitans). I ultimi agn àra passé te Ćiasa de Palsa a San Martin, olach’al é inće süa só Emma, maestra en ponsiun.

Maria dal Sartù n’ê nia maridada; ara ê na porsona scëmpla, umila y devota. Ara à laurè tröc agn te deplü posć sciöche fancela y möta da mituns. Hilda de Valćiapa viô a Mantëna te na ćiasa vedla iadelà da rü y dedô che chësta ê gnüda trata jö, àra passè sü ultimi agn te na picia ćiasa de lëgn (ćiasa „Rubner„), olach‘ara é inće morta. Te Ćiasa de palsa a San Martin n’orôra nia jì. Tröc se recorda Hilda che fajô gonot autostop sön ur de strada a Mantëna o a Al Plan o Longega y l’à dessigü inće lasciada sentè val’ iade. Agn alalungia, ćina ch’ara é stada n pü pro forzes, éra jüda te calonia a paié na mëssa, canch’al morî zacai, ma anfat chê. Cun Otto Taibon, dal Sartù, él mort tl tëmp de gnanca döes edemes trëi porsones da Mantëna, inće sc’al viô a San Laurënz. Süa só Maria é morta ala ﬁn de novëmber. Otto dal Sartù, conesciü da tröc inće por süa bela gran berba grija, à laurè y stracè na vita intiera. Tröc agn él stè famëi y ojoradù sö Corvara tla gran stala de vijinanza sön Costes dal’Ega. Al é inće stè ćiajêr fora por Puster. Alfonso Coppola, consesciü da düć sciöche Vittorio, é stè l’ultimo che Chël Bel Dî s’à cherdè dl 2010, y chësc rodunt en Nadè, la festa plü bela y sintida dl ann. Te süa buntè inﬁnida àl orü le delibré dales 553

Al Plan

Hilda Feichter, de Valćiapa

Otto Taibon, dal Sartù

soferënzes de sü ultimi dis y l’invié te n monn etern zënza crusc. Vittorio ê nasciü a Salerno tla Talia dl süd y ê rové da jonn a Al Plan sciöche carabinier, olach’al à conesciü y spo maridé Erika Clara de Ghedl. Do avëi lascè l’erma di carabiniers àl laurè tl setur turistich y por tröc agn daidé manajè l’hotel de süa fomena, l’Hotel Erika. Ti ultimi agn àl albü problems de sanité y dedô ch’al ti â dè le bòt él stè plü edemes en coma. Le cuartet dl 1920: 360 agn A Al Plan unse cater porsones dl 1920 che à insciö cumplì i 90 agn: Ida Frenner Pisching dal Cone, Jep Ties da Plazores, Rico Obojes dal Craizer y Pire Rindler, de Costata. De chisc cater à Pire de Costata ćiamò süa fomena Veneranda, Ida dal Cone à pordü l’om Adolf de Candido dl 1976 y é bele 34 agn 554

Alfonso Coppola

vëdua, Rico dal Craizer à pordü la fomena Notburga Vollmann (la êfon Burghele) dl 1994 y Jep da Plazores é vëduo dal 2002; süa fomena ê Maria dal Sauter. Jep da Plazores y Pire de Costata é stà te vera pro la „Wehrmacht” y é incö i „Frontkämpfer” plü vedli. Jep ti à dagnora portè gran respet y amur ala natöra y à acompagné sü sciori sö por munt ćina ch’al é stè bun. Rico dal Craizer à laurè da bocà y dedô tröc agn pro la dita da muradù de Eduard dal Craizer. Al é inće stè te vera tla Ruscia, mo pro i „Alpini”, deach’al n’â nia optè forapert. Porchël é inće Rico stè n „Frontkämpfer”. Ida dal Cone, o inće de Candido, à passè gran pert de süa vita tla Ütia da Pederü, olach’ara â dër n bun inom sciöche cöga. Tröc jô a Pederü a mangé dantadöt salvarjina. A chësc bel trafëi da cater orunse ti auguré döt le bun y ćiamò de bi agn tl altonn de süa vita.

Al Plan

90 agn porom: Jep da Plazores, Rico dal Craizer, Pire de Costata y Ida dal Cone/de Candido.

Fora dl’aministraziun de comun: Lîtes de comun. Albert Palfrader por le terzo iade ombolt de Mareo. Le paîsc d’Al Plan s’à presentè ales lîtes cun döes listes Ai 16 de mà él indô stè te döt Südtirol les lîtes de comun. Tl Comun de Mareo él gnü metü sö 5 listes cun 4 candidać da ombolt. Al Plan à presentè döes listes: la lista „Al Plan” cun 22 candidać y cun Albert Palfrader,

de Iochele, sciöche candidat da ombolt, y la lista „Por Mareo 2010 – Rina-Al Plan-La Pli”, inće cun 22 candidać y cun Nicol Rudi Alberti, dal Bagn, sciöche candidat da ombolt. Ombolt é gnü lité Albert Palfrader dla lista „Al Plan” che é bele stè a će dl Comun de Mareo tles döes legislatöres 1995-2000 y 2000-2005. Al à ciafè 588 usc (36,0%). Le candidat da ombolt dla lista „Por Mareo” Nicol Alberti à ciafè 336 usc (20,6%). Felix Ploner dla lista „Paîsc d’La 555

Al Plan Pli” à ciafè 499 usc (30,5%) y Lois Taibon (Die Freiheitlichen) 212 usc (13,0%). Tl consëi nü Lista „Al Plan”

Lista „Por Mareo” Lista „Paîsc d’La Pli”

Lista „Rina” Die Freiheitlichen

dl Comun de Mareo él rové ite chëstes 15 porsones:

Albert Palfrader (ombolt) Marco Pizzinini (257 usc) Daniel Rudi Ellecosta (134 usc) Ingeborg Dejaco Ties (112 usc) Hubert Obojes (109 usc) Nicol Rudi Alberti (336 usc) Roman Erlacher (139 usc) Elisabeth Frenner Suani (133 usc) Felix Ploner (499 usc) Richard Erlacher (267 usc) David Brandlechner (133 usc) Patrick Complojer (131 usc) Fonjo Winkler (172 usc) Florino Ferdigg (146 usc) Lois Taibon (212 usc)

L’ombolt de Mareo Albert Palfrader cun la Junta. 556

Al Plan Te junta de comun él rové: Albert Palfrader (ombolt), Fonjo Winkler (vizeombolt), Hubert Obojes (assessur), Elisabeth Frenner Suani (assessuria) y Richard Erlacher (assessur). Competënzes: Ombolt Albert Palfrader: urbanistica, frabiché sozial, ﬁnanzes, uniuns, personal y turism. Vizeombolt Fonjo Winkler: interesc dla fraziun da Rina, sconanza dl ambiënt, racoiüda y desgorta dl ciomënt, refeziun dla scora y sport. Assessur Hubert Obojes: artejanat, cortina d’Al Plan, lizënzes y jonëza. Assessuria Elisabeth Frenner Suani: economia y comerz, scora, cultura, familia, assistënza soziala, jënt atempada. Assessur Richard Erlacher: interesc dla fraziun d’La Pli, bosć y agricoltöra, munts, rëi de strada rurala, laûrs publics, cantier de Comun y sorvisc da desparè la nëi. Da d’altonn é l’ombolt Albert Palfrader inće gnü lité presidënt dla Lia di Comuns Ladins, de chëra ch’al fej pert i Comuns dla Val Badia, Gherdëna, Fascia, Fodom, Col de Santa Lizia y Ampëz (indöt 19 comuns). Implü él inće vizepresidënt dla Comunité comprensoriala de Puster, te chëra ch’al rapresentëia i cin’ Comuns dla Val Badia. Da na statistica söl

indebitamënt di Comuns de Südtirol publicada söl foliet „Dolomiten” resultëiel che le Comun de Mareo à n debit de 5.802.114 euro, chël ô dì 2.001 euro a će. Ćiamò plü indebità é i Comuns de Corvara y de Badia. Al Plan à indô ciafè na plaza de dlijia nöia Bele dl 1997 â Al Plan ciafè na plaza de dlijia nöia. Al ê inće gnü fat deplü critiches, sciöche chëra söi gragn lëgns che ê gnüs taià jö. Ćiamò deplü gnôl bruntorè che la plaza ê stlüta al transiamënt motorisé por plü ores al dé intratan la sajun alta. Deperpo che i lëgns da fëia jogn sentà dales perts dla plaza é te 13 agn chersciüs dassënn y fej süa bela figöra, ê le salajè fat cun cadrì de porfir bele plëgn de büsc y döt roviné. O che le material é stè de na stleta cualité o che le laûr n’é nia gnü fat indortöra, vëi él ch’an é stà sforzà da fà la plaza danü. Dai fai impàron, vëgnel dit. Al é inće gnü ponsè a val’ mudaziuns. Le tòch de strada dala Ćiasa dal Canëster ćina ia dal Restorant Tabarel é gnü tut demez. La strada por chi de Valiares va sura le fistì de plaza ia. La plaza instëssa é garatada n pü’ manco intlinada y le salajè é gnü fat cun cadrì de granit de na buna cualité. Inće le laûr é gnü fat indortöra, porchël él da sperè 557

Al Plan

I laûrs sön plaza de dlijia va inant.

che chësta plaza tignes cotan plü dî, dantadöt sce le traﬁch pesoch ne po nia plü passé sö y jö por plaza. Sce la plaza vëgn stlüta jö al transiamënt motorisé intratan la sajun alta o sce i auti po passé ma te öna na direziun, chël ne sa ćiamò degügn da dì. An spera ch’al vëgnes tut la dërta soluziun. Ressanamënt y restrotoraziun dla scora vedla por ospité la scora de musiga dla Val Badia La scora vedla, öta dal 1987 incà, dess ﬁnalmënter gnì descedada fora dl sonn de Rösaspina (Dornröschenschlaf). 558

Dî é stè le destin de chësta frabica, fata sö ti agn 1909-10, malsigü. An ne savô, sc‘an dô la trà jö o la dortoré sö. Sëgn pêl ch‘an ais les idees tleres. I vidri dles ﬁnestres roć, i mürs descrostà y les sales de tët da rüja sarà defata ma plü recorć inchersciors. Ćiamò sot ala legislatöra da denant, cun l’ombolt Fortunato Ferdigg, él gnü tut la dezijiun y invié ia les pratiches por le ressanamënt y la restrotoraziun dla scora vedla che dess spo te so bel guant nü ospité la scora de musiga dla Val Badia. Al’aministraziun nöia, cun l’ombolt Albert Palfrader, ti spétel śëgn da menè inant le proiet de mascima laurè fora dal

Al Plan

Insciö messass gnì a ćiarè fora la scora vedla dortorada sö.

architët Karlheinz Castlunger. Le frabicat dla scora vedla dess mantignì sües carateristiches tradizionales. Tut demez gnaràl la stiga por l’entrada atuala y le pice sorà tl’alzada söinsom. L’entrada prinzipala é preodüda dala pert dessura, olach‘al é la tor. Tl’ultima alzada déssel gnì fat n salamënt cun ﬁnestres döt incëria. Chësc salf po gnì anuzé por de pices manifestaziuns o inće sciöche local por les proes dl cor. Le frabicat dess ti gnì dediché deplëgn al’educaziun musicala. L’alzada a livel de tera dess gnì despartida dales atres alzades y podess gnì anuzada por manifestaziuns alaleria, canche la plaza y le paiun nü dla musiga gnarà realisà, mo

chësc gnarà fat te n secundo tëmp. Le paiun é preodü dessot, sura la dlijia y ôt söpert. Al gniss stlüt jö cun elemënć de spidl y podess insciö inće gnì adorè por esposiziuns y manifestaziuns. Sot le paiun ite gníssel realisé n local por les proes dla musiga, le magazinn por i scagns y i sorvisc igienics. Le monumënt di tomà podess gnì incorporè te cortina y la statua de Catarina Lanz metüda sö sön plaza de dlijia. Mo chësc secundo vare é ćiamò plütosc dalunc. Por ći che reverda la restrotoraziun dla scora vedla podésson magari, sce döt va bun, mëte man cun i laûrs dl 2011. Le preventif por dortoré le frabicat é de 950.000 euro. 559

Al Plan I Trëi Resc Aiüt sot na buna stëra Danter Nanü y Santaguania é indô jüs deplü grups de resc a portè la buna noéla fora por les ćiases y ostaries. L’aziun di Trëi Resc vëgn tuta sö bun dala popolaziun y le cör de tröc se smorjelëia y é desponibl da daidé smendrì la gran meseria che tan tröpa jënt, dantadöt mituns, mëss patì sön nosc planet ﬂagelé da veres y descordies, da tremoroc, agajuns, sëćiores, maraties y d’atres catastrofes. N bel numer de scolars ofrësc sö na pert de so tëmp lëde dles vacanzes da Nadè por n bun ﬁn, cun la buna intenziun

I Resc en Santaguania te dlijia. 560

da s’ingajè cuntra iniustizia y meseria – por n monn plü iüst. Cun les ofertes trates ite a livel provinzial vëgnel sostignì vign’ann n gromun de proieć tl’Africa, tl’Asia y tl’America Latina por daidé la püra jënt ti paîsc sotsvilupà tl ćiamp sozial, pastoral y de formaziun. Te nosc paîsc él gnü ofrì la bela soma de passa diescmile euro. Denanche pié ia s’à düć i pici resc abiné te dlijia, olache siur ploan ti à fat les ultimes racomanaziuns y ti à dè impara la benedisciun dl Signur. En Santaguania à indô ćiantè te dlijia i „Gragn Resc” (Konrad, Renzo, Robert y siur Heinrich).

Al Plan 20 agn de statues de nëi a Al Plan. La scoltöra „La melodia dl aniversar” dla scuadra dla Letonia à trat le pröm pest dl’ediziun iubilara Dai 18 ai 20 de jenà à diesc scuadres de plü naziuns (Italia, Germania, Paîsc Basc, Republica Ceca, Spagna, Letonia, Mongolia) laurè dassënn por cherié fora de n gran cadrel de nëi dlaciada n’opera d’ert. Tut pert à inće döes scores de Südtirol: le Lizeum d’ert da Bornech y la

Cademia da Urtijëi. Ara s’à tratè de na ediziun iubilara, deache da vint agn incà à l’Assoziaziun Turistica d’al Plan, en colaboraziun cun chëra da Sanćiana, metü da jì chësta manifestaziun artistica-culturala da tröc aprijada, mo da un o l’ater inće criticada. Pro la premiaziun tl Hotel Majarëi à la scuadra dla Letonia podü pié do le pröm pest dla simpatia dl publich cun la scoltöra „La melodia dl aniversar” che rapresentëia n gran pësc che sona le tlavier y dui de pici che ćianta. Le laûr

„La melodia dl aniversar” (1. pest) 561

Al Plan

„Schirin y la strategia dl fer da sferié fora” (2. pest).

di artisć dla Letonia à ciafè 268 usc sön 396 zetoles dades jö. Le secundo pest ti é jü ala scuadra taliana (158 usc) cun le laûr „Schirin y la strategia dl fer da sferié fora” y söl terzo scalin é rovada la scuadra dla Mongolia (111 usc) cun l’opera „Ćiavai sanć”. Por mirit dles temperatöres plütosc basses à chësta mostra d’ert alaleria fat bela figöra por n mëis alalungia te Pinćia dal Cone, bel dlungia la strada prinzipala Catarina Lanz. I bi laûrs é inće rovà te n gromun de aparać da fà jö portan insciö le bun inom turistich d’Al Plan sura döta la Talia y sura i confins fora. Sön ur de strada él inće gnü metü sö tofles ilominades dles scoltöres che à davagné dötes les ediziuns passades. 562

„Ćiavai sanć” (3. pest).

Mile scizeri a Al Plan por la festa de refondaziun dla Uniun di Scizeri Catarina Lanz A Al Plan de Mareo êl bele gnü metü sö na compagnia de scizeri dl 1848 y chësta é romagnüda en pé ćina al 1918, ﬁn dla pröma vera. De mà dl 2006 s’à n valgünes porsones interessades metü adöm por mëte indô sö i scizeri te paîsc. La refondaziun oﬁziala dla compagnia jona di scizeri, dla Uniun dai Scizeri Catarina Lanz d’Al Plan, é gnüda tignida la domënia, ai 25 d’aurì 2010, mo les manifestaziuns de cornisc tl gran tendun dlungia l’Ostaria dal Bagn, cun tröpa musiga, à doré trëi dis: dal vëndres sëra ala domënia sëra. La sabeda sëra à i scizeri tignì na funziun dan le monumënt

Al Plan

La compagnia di scizeri d’Al Plan tla gran defilada.

Festa di scizeri cun santa mëssa te Pinćia dal Cone. 563

Al Plan di tomà por recordè y onorè i tomà tles döes gran veres; te chësta ocajiun él inće gnü recordè le jonn Lois Valentin, comandant di scizeri d’Al Plan, che à pordü la vita cun apëna 20 agn te na desgrazia te bosch ai 19 de messè 2008. I scizeri y i „Frontkämpfer„ à metü jö na gherlanda y i scizeri d’Ampëz y Fodom à stlopetè na „salva d’onur”. La gran festa é spo stada la domënia cun la deﬁlada dles 55 compagnies (incër 1.000 scizeri) rovades n pü‘ da indlunch adalerch, da Runcac demez por la strada Plazores y Plan de Corones por rové inultima te Pinćia dal Cone, olache le ploan siur Heinrich Perathoner à zelebrè na mëssa, sonada dala musiga Catarina Lanz. Danter les autoritês àn odü dancà le ex-Landeshauptmann de Tirol Wendelin Weingartner, le surastant di scizeri de Südtirol Paul Bacher, l’assessur provinzial Florian Mussner, i aconsiadus provinziai Eva Klotz y Pius Leitner, le rapresentant di scizeri ladins Günther Obwegs, l’aministradù di scizeri de Südtirol Elmar Thaler, le vizeombolt Paul Vallazza, le surastant di verdabosc Tone Rungger y danter i ghesć d’onur Max Mutschlechner cun la fomena Petra. Siur ploan à sotrissé tla pordica i gragn valurs religiusc, morai y culturai che i scizeri dess tignì sö, inće te nosc monn modern 564

y liberal. Do la funziun éson jüs inant cun deplü discursc oﬁziai. L’assessur Florian Mussner à dit ch’al ê le pröm iade ch’al podô tó pert a na refondaziun di scizeri tla Ladinia. Mussner à invié i scizeri a valorisé les tradiziuns, mo inće a n dialogh davert. Le comandant di scizeri d’Al Plan Max Brandlechner à recordè che te nüsc tëmps de bëgnester va i valurs dla „Heimat” y dles tradiziuns baldi dassënn jöpert. Te scora fóssel da ti dè plü importanza ala storia de nosta tera y ala vita de nostes personalitês. Al à stlüt jö so discurs cun l’invit a döta la comunité da sostignì i scizeri y da tignì sön i dër valurs. Le maior dl raiun de Puster, Heinrich Seyr, à saludé la 33ejima compagnia de scizeri te Puster cun gran plajëi. Le comandant di scizeri de Südtirol Paul Bacher à dit che i ladins à dagnora tignì da Tirol y combatü por la liberté. Wendelin Weingartner, exLandeshauptmann de Tirol, à recordè te so discurs che la refondaziun di scizeri é inće n sëgn d’amur y atacamënt a nosc daćiasa, y chësc comporta responsabilité. „Tradiziun n’é nia döt, mo al é tröp”, àl dit. Al comandant Max Brandlechner ti àl surandè le placat oﬁzial dla festa dl 1909, gnü fat por recordè i 100 agn dales veres de liberaziun, y n cheder cun le test dla ćiantia „Enneberger Schützenlied”.

Al Plan Le comandant di scizeri d’Al Plan Max Brandlechner.

Cun le juramënt à la compagnia di scizeri d’Al Plan impormetü fedelté ai prinzips y ideai di scizeri, ala fede cristiana y ala „Heimat” de Tirol. La pert oﬁziala é gnüda stlüta jö cun la deﬁlada dles 55 compagnies de scizeri passan sö por plaza y cuntra le gran tendun ite dal Bagn, olach‘ara é jüda inant te na manira plü löcra, cun musiga y aurela cörta, ćina da sëra tert. Al é inće gnü fora na picia brosciüra cun informaziuns y tröc retrać che reverda la storia di scizeri d’Al Plan da inlaôta ćina al dedaincö. Tröc ideai di

scizeri é dessigü da aprijé. Da mè infora podess i scizeri ester n pü’ plü daverć y contribuì deplü a na convivënza de pêsc danter i trëi grups etnics che vir te Südtirol. Dé de festa por i stödafüch. Prozesciun de San Florian ia Curt y dedô benedisciun dla bandira dortorada sö y dl Mercedes Sprinter arjigné ite por le grup di respiradus La pröma domënia de mà s’à i stödafüch d’Al Plan y chi da L’ Pli indô incuntè ia 565

Al Plan

Benedisciun dla bandira dortorada sö y dl Mercedes Sprinter.

Curt por recordè y onorè San Florian, sant protetur cuntra le medefüch. La prozesciun dles döes ploanies fora por chi coi da Curt é gnüda acompagnada dala musiga Catarina Lanz y dala statua de San Florian, portada da cater stödafüch da La Pli. La mëssa, sonada dala musiga, é gnüda zelebrada dal miscionar combonian siur Hans Maneschg da Ćianëi adöm cun le ploan siur Heinrich Perathoner. Tla pordica à siur Hans sotrissé l’importanza dl laûr di stödafüch y so gran ideal da daidé le proscim te vigni situaziun de diﬁcolté, tan da mëte gonot al prigo süa vita por salvè chëra di atri. Cun la prozesciun gnüda zoruch a Al Plan n’é la festa nia 566

stada rovada. Dan la sënta di stödafüch él ćiamò gnü benedì la bandira dortorada sö danü che ćiarâ fora sciöche nöia. Les spëises por le laûr é gnüdes surantutes dala tota dla bandira Gabriella Complojer. Sön öna na pert raﬁgorëia la bandira San Florian y söl’atra le blasun de Mareo y chël di stödafüch. Pro la bandira él inće gnü arjigné na vëta por les sopoltöres de n mëmber di stödafüch y chëra dla tota. Inće pro l’auto „Mercedes Sprinter” él gnü arjigné de vigni sort de injins por le grup di respiradus, por n cost de 10.000 euro. Le comandant di stödafüch d’Al Plan Oswald Obojes ti à spo ćiamò surandè n bel cuader

Al Plan

La tota dla bandira di stödafüch Gabriella Pitscheider Complojer.

a Hartmann Frontull sciöche sëgn de reconescënza por ester stè 30 agn scrivan dla uniun di stödafüch. Al é gnü rengrazié i stödafüch por so impëgn y süa desposiziun, la musiga y döta la popolaziun por le sostëgn. Pröma Comuniun por 7 mitans y 11 mituns dla secunda tlassa elementara Le dé dla pröma comuniun n’é nia ma n dé de ligrëza por chës mitans y chi mituns che po ciafè por le pröm iade Gejù te so cör y por sües families y süa parentela, mo al é n dé de festa por döta la comunité. La domënia, ai 9 de mà, à

7 mitans (Valentina, Vanessa, Esther, Alice, Emilie, Melanie, Jessica) y 11 mituns (Roberto, Simone, Mirko, Janpaul, Gabriel, Alex, Ricardo, Florian, Jan Luca, Richard, Loris) ciafè por le pröm iade te süa vita le corp de Gejù cun gran emoziun y convinziun. Al gran avenimënt ti él jü danfora n tëmp lunch de preparaziun, porchël ti va n rengraziamënt ai insegnanć y a siur ploan che i à arjigné ca. I neocomunicanć cun sü familiars é gnüs acompagnà te dlijia dal sonn dles ćiampanes y dales melodies da festa dla musiga che à inće ćiamò sonè do mëssa dan calonia. La mëssa é gnüda ćiantada dal cor di mituns da scora. 567

Al Plan

Les mitans y i mituns dla Pröma Santa Comuniun.

Conzert d’aisciöda dla Musiga Catarina Lanz y onoranzes. Premiaziun dl concurs de dessëgns di scolars Suzès à indô albü le conzert d’aisciöda dla Musiga Catarina Lanz en vëia de Pasca de Mà. Sot ala bachëta de Klaus Kaneider à i musiconć y les musicontes portè dant 8 composiziuns impegnatives y dër desvalies, dal tradizional al modern, meton man cun la Olympus Fanfare de Kees Vlak y stlüjon jö cun la Auf Wanderschaft-Polka de Josef Borovicka. L’aplaus sinzier 568

é stè tan intensif che la musiga n’à ćiamò sonè dui tòć fora dl program. Danter la pröma y la secunda pert él gnü onorè na musiconta y trëi musiconć: Miriam Mutschlechner y Stefan Oberbacher por 15 agn de ativité, Karl Miribung y l’ex-dirighënt Andrea Pisching por 25 agn de fedeltè ala musiga. Le diplom y la medaia de mirit ti é gnüs surandà da Carlo Castlunger, presidënt dla Uniun Musighes Val Badia. Atira dedô él ćiamò stè na secunda premiaziun. Por i scolars dala secunda ala cuinta elementara él gnü metü

Al Plan Onoranza a Miriam Mutschlechner, Stefan Oberbacher, Karl Miribung y Andrea Pisching.

Premiaziun dl concurs de dessĂŤgns. 569

Al Plan da jì n concurs de dessëgns söla musiga y i pröms trëi de vigni tlassa à ciafè n bel pest. Chisc é stà i premià: II. tlassa: Emilie Comploi, Vanessa Obwegs y Esther Comploi. III. tlassa: Vittoria Frontull, Sabrina Baumgartner y Maciej Rajca. IV. tlassa: Martina Kaneider, Giulia Call y Anna Trebo. V/A tlassa: Lisa Ties, Tobias Kastlunger y Luca Obwegs. V/B tlassa: Aron Rungger, Ylenia Reggio y Cindy Call. Presentadù é stè inće chësc iade Diego Clara che à arichì le program cun de vigni sort de informaziuns interessantes sön i tòć musicai y sü componisć. N lalt ala musiga Catarina Lanz, a so dirighënt Klaus Kaneider, a so presidënt Roland Daverda, a dötes les misicontes y a düć i musiconć. 93. Giro d’Italia: Stefano Garzelli, re de Plan de Corones La tapa dl 93ejim Giro d’Italia ai 25 de mà, la cronoscalada da Al Plan ćina sönsom Plan de Corones é stè n gran suzès por Al Plan y por döt Plan de Corones, mo dantadöt por le comitê de Al Plan Events cun a će Willy Kastlunger dal Medo, che à laurè mëisc alalungia zënza sconè bries y fadies por 570

che la manifestaziun sportiva pois garatè. Y la cronoscalada, 12,9 km cun pendënzes ćina a 24% tl’ultimo tòch, che ti à costè de gran fadies y tröp soius ai 157 atleć dla roda che s’à presentè al start tla plaza dan la nodadoia, bele da n pêr d’agn stlüta, é veramënter garatada, dantadöt por mirit dl bel tëmp che à impizé adalerch da vintmile a trëntamile porsones danter fans dl sport dla roda, interessà y coriusc. La cupola de Plan de Corones, raiun di schi conesciü lunc y lerch, ćiarâ fora sciöche n formià de cargares da mile corusc. A man dërta y man ciampa de strada êl ćiamò alüsc cotan de nëi. La cronoscalada à bele metü man dales 10.30. I ziclisć piâ ia un al iade vigni menüt, i ultimi, chi che ê dancà tla tlassiﬁca generala, vigni trëi menüć. L’ultimo atlet, la „malia rosa” David Arroyo Duran (Spagna), é impormò pié ia dala mesa les cinch domisdé. Al é stè bun da defëne le pröm post tla tlassiﬁca, mo le protagonist dla cronoscalada é stè Stefano Garzelli, de 37 agn, che à davagné cun le tëmp de 41.28 menüć destacan le secundo, Cadel Evans, de 42 secunć. Ivan Basso, che à tut ite la sesta posiziun, à spo davagné inultima le Giro d’Italia. Le tëmp rècord dla cronoscalada Al Plan-Plan de Corones, metü sö dl 2008 da Franco Pellizzotti (40.26 menüć) n’é nia gnü

Al Plan

Stefano Garzelli, re de Plan de Corones.

La â&#x20AC;&#x17E;maglia rosaâ&#x20AC;? David Arroyo Duran cun le pilot de Formula Uno (Ferrari) Fernando Alonso (tramidui spagnoi). 571

Al Plan arjunt. Stefano Garzelli é gnü incoronè re de Plan de Corones 2010. La corona indorada é inće chësc iade gnüda fata da Carlo Castlunger da San Martin. Tl tendun dla Ćiasa Südtirol él gnü pité de vigni sort de speziaries y musiga dal vi. Sön Plan de Corones él inće rové Fernando Alonso, pilot de Formula 1 dla Ferrari, y i campiuns de ćiasa Manuela y Manfred Mölgg. Chësta cronoscalada dl Giro à zënzater inće albü süa ressonanza turistica. Le travert de Al Plan Events é porchël chël da portè indô defata le „Giro” sön Plan de Corones. I pelegrins sön tru da gnì da La Crusc jö.

572

Por sanć sö La Crusc En vëia dla Festa dl Cör de Gejù (12 de jügn) é val’ caranta peregrines y peregrins dles ploanies d’Al Plan y d’La Pli jüs por sanć sö La Crusc. La prozesciun é piada ia dala mesa les cater da doman dlun perian dala dlijia d’Al Plan demez y do cin’ores de iade sfadius, passan por Rit y Armentara, éra rovada tl santuar sot Sas dla Crusc, olache le ploan siur Heinrich à zelebrè la mëssa. Do n’ora de palsa y val’ de ćialt söl magun éson indô pià ia por rové söl tert domisdé bi stanć, mo contënć, indô zoruch a Al Plan. Deach’ara

Al Plan se trata de n peregrinaje lunch y sfadius, ne pon bëgn nia ghiré che dër tröc toles pert. Do la „Zipline” śëgn inće le „Segway” Al é passè apëna dui agn, da canche i dui jogn Carlo Trebo y Samuel Miano à daurì la „Zipline”, le percurs sön cordes da Piz de Plaies jö cuntra Al Plan. Chësta novité por le turism de Mareo, dantadöt por i jogn che adora adrenalina, aratada da tröc tl pröm n pü vagada, à albü suzès y te cört tëmp na buna ressonanza lunc y lerch. I dui jogn plëgns de scomenciadies

ne s’à nia fermè pro la „Zipline”, mo à presentè chësc isté na secunda novité ch’ai à tlamè „Segway Tours”. I foresć, mo inće chi dl post, po s’imprestè fora i „Segway”, injins da döes rodes cun n motor eletrich che va a patrî y vëgn arvenüs cun la balanza dl corp. Cun le Segway, che é bele da n valgügn agn söl marćé, pon esplorè nüsc bi raiuns y vire aventöres y emoziuns nöies. Dlungia les rodes incër paîsc él inće gnü pité de messè y d’agost tours acompagnades: tours gastronomiches por ćiarćé i produć da paur y odëi sciöch’ai vëgn fać y trus culturai che va fora por les viles plü conesciüdes. Le „Segway”, ultima novité.

573

Al Plan Le Segway é valgamia saurì da manajè, porchël é plü o manco vignun bun da imparè, mo por podëi rodè impara mësson avëi complì 16 agn. Ara va da jì bel plan (6 km al’ora), mo an po inće rové a 30 km al’ora. Le motor eletrich à na autonomia de plü o manco 20 km, dedô mëssel indô gnì ćiarié sö la patrî. Le Segway va ia bel lisier, ne fej degüna vera, mo al é por le momënt ćiamò dër ćer. N te’ injin costa 8.000 euro. Carlo y Samuel n’à cumprè 5, mo sce chësta idea arà n te’ suzès sciöche la Zipline, nen cumprarài zënzater ćiamò un o l’ater laprò. Benedisciun dl resservar dal’ega sön Munt de Senes.

574

Benedisciun dl resservar dal’ega nü sön Munt de Senes En presënza dl presidënt dl’Interessënza de Senes Engelbert da Pinëi, dl ombolt Albert Palfrader, dl assessur di paurs Richard Erlacher, di rapresentanć dla forestala y de deplü paurs y famëis à le ploan siur Heinrich Perathoner benedì en la secunda domënia de messè le resservar dal’ega nü, mo al à inće cherdè jö la benedisciun dl Signur sön la munt, sön la jënt y la ćiaussa. Le resservar dal’ega vedl ê massa pice (10-12.000

Al Plan litri) y inće dër en malester. Le resservar nü contëgn 180.000 litri y garantësc de buna ega por i debojëgns di paurs y di armënć, mo inće por la Ütia de Senes y chëra de Munt de Senes. I cosć di laûrs é stà de 114.000 euro, surantuć al 70% dala Provinzia y en pert dal’Interessënza y dal patrun dla Ütia de Senes. Le resservar dal’ega nü é de gran importanza, deache la munt de Senes à plütosc la ćiarestia d’ega y patësc la sëćia, dantadöt ti istà cun püćia plöia. 5. ediziun dl „Al Plan Folk Festival” Dai 3 ai 5 de setëmber à le „Cërtl Grup Atif„ (assoziaziun culturala de jogn d’Al Plan), cun

so surastant Manuel Obwegs, metü da jì söla plaza danter la scora vedla y la dlijia por le cuinto iade l’ „Al Plan Folk Festival”, na manifestaziun culturala y musicala ponsada dantadöt por la jonëza, mo inće por jënt plü atempada y por i tröc turisć che passa les vacanzes te nosc paîsc y tla valada. Le bel tëmp à daidé condüje adalerch n gröm de interessà y de coriusc da düć i paîsc dla valada y inće da foradecà. Bëgn 20 grups (locai, nazionai y inće internazionai) nes à pité te chisc trëi dis n program musical dër rich: da musiga plü ﬁna (celtica, country, folk y blues) a musiga rock döra y sterscia che fajô tremorè les ﬁnestres dles ćiases incëria. N gran aplaus à ciafè le grup musical de Alexander dal Bagn

Chëstes döes jones nes à lascè aldì musiga celtica dër fina. 575

Al Plan

Dër plajü à Alexander dal Bagn cun sües mitans y sü mituns.

cun sü mituns y sües mitans. N artist de n zircus de Torino à mostrè sü jüć de magia cun sües cogores de cristal che ti à tan plajü ai mituns. L’ultimo dé él inće gnü presentè n pêr de de pici teatri metüs adöm da Martin Comploi y da sü compagns. Tl raiun de Ćiamaor (Horse Trecking Mareo) à n valgügn artisć dl post y da foradecà metü fora operes y scoltöres. Naturalmënter él inće gnü ponsè a d’acontentè le magun. I coghi dl Cërtl Grup Atif à arjigné ca de vigni sort de spezialitês y de derzades da saù. L’ „Al Plan Folk Festival„ se tol inće dant da sensibilisé la jënt por la natöra y l’ambiënt. Gran 576

pert dl material stampè é gnü realisé cun papier ecologich. Les emisciuns de CO2 gaujades dal festival gnarà compensades cun 6.000 metri cuadrać de bosch nü. Chëstes emisciuns é gnüdes calcolades cun n sistem laurè fora da deplü universitês. Le „Cërtl Grup Atif” ti sporj n dilan ales aministraziuns publiches y ales uniuns y assoziaziuns che à sostignì la manifestaziun cun n contribut ﬁnanziar o te val’ atra manira. Por le bun funzionamënt di trëi dis de festa à laurè n gröm de jones y jogn, dantadöt dl paîsc, mo inće da foradecà. Le surastant Manuel Obwegs se tol dant da ti jì ćiamò plü adincuntra

Al Plan ales aspetatives dla jënt dl post che à mostrè na certa desﬁdënza tles prömes ediziuns. Tl mëteman dl advënt à le Cërtl Grup Atif metü da jì tl salf de calonia basite n marćé da Nadè cun gherlandes d’advënt, patüc da decorè y da scincunda. Ći che é gnü trat ite é jü por n bun ﬁn. 19 pêrs à podü festejé cun la comunité so iubileum de matrimone La terza domënia de setëmber à la ploania d’Al Plan invié i pêrs che po ćiarè zoruch a 25, 30,

35, 40, 45, 50 o ćiamò plü agn de matrimone a fà festa cun la comunité. Dan dlijia é i 19 pêrs iubilars gnüs saludà dal ploan siur Heinrich Perathoner che i à acompagné tla ćiasa de Chël Bel Dî. Le presidënt de ploania Pablo Palfrader à laldè i iubilars y ti à dit dilan dl bun ejëmpl ch’ai ti à dè y ti dà ales generaziuns jones de nüsc tëmps moderns, olache tan tröc matrimoni va indalater. Le tru deboriada tl sacramënt dl matrimone, à sotligné siur ploan, n’é nia dagnora n tru rodunt y saurì, mo inće a boć ërt y sfadius, plëgn de podruns. La mëssa é gnüda abelida dal Cor de dlijia che à inće ćiamò lascè

I iubilars à podü recordè i tröc agn de vita matrimoniala deboriada.

577

Al Plan aldì n valgünes ćianties intratan le renfrësch dan calonia. 30 agn de matrimone à podü festejé Stefan Mair y Marta Delegg, Otto Moling y Irene Crepaz, Christian Prossliner y Daniela Dalla Santa, Angelo Castlunger y Maria Steinmair, Erich Mutschlechner y Maddalena Pitscheider, Roland Mutschlechner y Clara Rungger, Felix Mutschlechner y Clara Pezzei. 35 agn de matrimone à recordè Pepi Ties y Hilda Obergasser. 40 agn maridà é Guido Clara y Margareth Ellecosta, Carlo Miribung y Loise Trebo, Carlo Sorbatelli y Anna Taibon, Ierghele Taibon y Marianna Schweigkoﬂer, Siegfried Craffonara y Loise Clement, Andrè Videsott y

Incuntada di insegnanć en ponsiun. 578

Erna Ties. Por 45 agn de vita deboriada à dit dilan Giacomo Soratroi y Olga Obojes, por 50 agn Tone Ties y Albina Palfrader, Vigile Obwegs y Maria Ellecosta y por 55 agn Franz Pitscheider y Emma Clara. Pire Rindler y Veneranda Plazza à podü recordè la belëza de 59 agn de matrimone. A düć i iubilars ligrëzes y sodesfaziuns, sanité, fortüna y benedisciun. Dé di insegnanć en ponsiun a Al Plan La cuarta incuntada di insegnanć en ponsiun é stada do La Val, San Martin y La Pli, al pröm d’otober a Al Plan. An

Al Plan à chirì fora Al Plan, deache Al Plan festejëia i 100 agn dl Cor de dlijia. Dl 1910 él stè rodunt na maestra, Maria Daporta da Lungiarü, che à metü sö le Cor de dlijia te nosc paîsc. Y incö, do 100 agn, él indô na maestra da Lungiarü che manajëia le cor: Irene Clara. Dan la mëssa, zelebrada dal ploan siur Heinrich y abelida musicalmënter dales usc di scolars dla cuinta tlassa dla scora elementara, à la presidënta dl’Uniun Maestri Ladins, Cristina Clara, saludé i incër 50 insegnanć ponsionà che à tut pert ala festa, y l’exispetur dles scores ladines Lois Ellecosta à fat na introduziun cörta dër aprofondida. Pro na buna marëna tl Hotel Teresa à düć podü passè n pêr d’ores en compagnia a s’la cuntè y a recordè, inće magari cun n pü’ de incherscimun, i agn passà te scora y i colegs y les coleghes de laûr da n iade che nes à bele lascè. L’incuntada di insegnanć en ponsiun vëgn fata vigni ann al pröm d’otober, deache plüdadî metô man la scora rodunt en chël dé. 9. Edema dla Sanité cun la Crusc Blanćia La secunda edema de novëmber à la Crusc Blanćia, cun so organisadù Gustl Kaneider, metü da jì tl salf de ploania te calonia bas ite la 9. ediziun

Le dotur Harald Steiner à referì söla maratia dla farina.

dl’Edema dla Sanité. I referënć é gnüs chësc iade düć da foradecà. La pröma sëra à baié le dotur Konrad Steinhauser, nasciü a Prettau/Türesc y che laora tl ospedal da Bornech tl repartimënt por reabilitaziun y les formes desvalies de romatisc. Reumatism ô dì daimpröma mè tles lisöres: miné él na inﬂamaziun ales lisöres dl sistem de mobilité. Le dr. Jürgen Brunner, pröm dotur tla repartiziun de medejina por mituns y jonëza tl’Université da Desproch, à tratè le tema dl romatisc di mituns. Mituns po avëi desturbs de romatisc al aparat de mobilité tla fasa dl crësce, ći che n’é nia da se preocupé plü che intan. Mo 579

Al Plan Chëstes 14 porsones à tut pert a dötes cater les sëres.

sc‘ara se trata de inﬂamaziuns acutes, él da jì dal dotur, miù te n zënter spezialisé. La secunda sëra à le referënt dr. Philipp Agostini, dotur spezialisé tla chirurgia plastica, baié dl tratamënt chirurgich dla migrena. La terapia chirurgica dla migrena, rovada dan da püć agn dal’America tla Talia, se basëia dantadöt söl alisirimënt dla presciun de nerfs söla frunt, söles tëmples, söl os dl col. Le paziënt che patësc de migrena mëss porater fà deplü proes por ciafè fora, sc‘al é le caje da fà n intervënt chirurgich por indormedì le nerf che provochëia le mè de će. 580

La terza sëra à le dr. Thomas Lanthaler, che é inće mëmber dl comitê etich dl’Unité Sanitara da Porsenù, tignì n referat söl dër comportamënt cun paziënć tocà da na maratia nia da varì, söl acompagnamënt de parënć y compagns te süa soferënza, söl tó comié da na porsona che nes sta a cör. L’ultima sëra à le dr. Harald Steiner, spezialist de gastroenterologia y endoscopia tl ospedal da Bornech y che capësc y baia inće n pü ladin, referì söla maratia dla farina y söl’intoleranza di zücri tl lat y tla ordöra (lactosa y fructuosa). L’intoleranza de lactosa é la

Al Plan plü slariada fora. 20% dla popolaziun mondiala ne soporta nia le zücher dl lat. Por ći che reverda la maratia dla farina àn ciafè fora le maiù numer de caji te Puster y dantadöt tla Val Badia. Chi che à chësta maratia ne po nia mangé spëisa fata cun farina de formënt, siara, orde y jandela, deache chisc produć de blâ contëgn glutinn, na sostanza che danejëia le barot sotì. Riji y sorch ne contëgn degun glutinn. La maratia dla farina po ma gnì varida cun na dieta zënza glutinn, mo la cura mëss gnì tignida ite na vita intiera. L’Edema dla Sanité à albü vigni ann na buna ressonanza.

Inće chësc altonn él stè vigni sëra na partezipaziun da 40 a 60 porsones, en gran pert ëres. 14 porsones (13 ëres y n ël) é gnüdes premiades cun n bel liber por ester stades presëntes dötes cater les sëres. Lîta dl Consëi de Ploania Vigni cin’agn vëgnel lité danü le Consëi de Ploania. Chëst ann êra indô tan inant. N lalt y n dilan da pert de döta la comunité ti va al consëi di ultimi 5 agn cun so presidënt Pablo Palfrader. Rodunt te nüsc tëmps, olache i proi vëgn tres demanco y deplü

Pablo Palfrader (a man ciampa), reconfermè presidënt, cun le Consëi de Ploania. 581

Al Plan paîsc mëss se partì le ploan, é le laûr de volontariat di laics de gran importanza y nezescité. Tles cöres dla Val Badia é jü mesanamënter le 64% ai pröms de novëmber a lité. Chësc é n porcënt cotan plü alt co a livel de döt Südtirol. I plü lezitënć é stà chi da Rina (75,59 %), deperpo Pablo Palfrader Annalisa Mocellin Marcocci Erich Frenademetz Margot Pisching Kastlunger Carlo Suani Karin Plazza Obwegs Lois Promberger Herta Verra Feichter Flurina Comploi Clara Clara Mühlmann Call Maria Feichter Comploi Le gromun d’usc che Pablo Palfrader à ciafè é n sëgn tler de crëta da pert dla comunité y chësc ti à bëgn dè forza y coraje da fà ćiamò inant le presidënt de ploania por i proscimi cin’agn. La filiala dla Cassa Raiffeisen d’Al Plan te na iesta nöia La secunda domënia de novëmber do mëssa, abelida dal grup musical Mosaic, él gnü inauguré ofizialmënter i locai nüs tla pröma alzada dla filiala dla Cassa Raiffeisen. En presënza de autoritês y rapresentanzes, inće da foradecà, y dla popolaziun 582

che les litadësses y i litadus dla comunité d’Al Plan à ma arjunt le 49,83%. Sön 1.194 zetoles partides fora n’él ma gnü dè jö 595. Les zetoles nia varëntes é stades 7, öna é gnüda dada jö blanćia. I candidać sön lista ê 11 y chisc é stà i resultać dla lîta: 489 usc 293 usc 276 usc 246 usc 173 usc 172 usc 155 usc 141 usc 133 usc 118 usc 36 usc intiera, à tut la parora, saludé y rengrazié le presidënt dla Cassa Raiffeisen Val Badia Fonjo Pezzei, le diretur Hubert Obwegs, l’ombolt de Mareo Albert Palfrader y le diretur dla ﬁliala d’Al Plan Hubert Frontull. I locai nüs de sorvisc al publich che se presentâ do n pêr de mëisc de laûr te na iesta nöia, moderna, funzionala y plajora, é gnüs benedis da siur ploan Heinrich Perathoner. Dl renfrësch cun de vigni sort de spezialitês de spëisa da paur s’à cruzié l’Uniun dles patrones de Mareo. Ala cornisc musicala à ponsè „I Jobleri”. Al ne pê gnanca da crëie che la pröma Cassa Raiffeisen de döt

Al Plan

Inauguraziun y benedisciun dla Cassa Raiffeisen restrotorada.

Südtirol é gnüda metüda sö bele dl 1889 a Rina por mirit dl prou siur Ujöp Dasser da Peraforada. A Al Plan à la Cassa Raiffeisen daurì na ﬁliala l’ann 1976. Dl 1972 s’â les casses de Calfosch, Badia, La Val y San Martin metü adöm y fondè insciö la Cassa Raiffeisen Val Badia. Chësta à spo cumprè dl 1983 la ćiasa vedla de comun che â inće ospité por deplü agn n pêr de tlasses dla scora elementara. Dl 1985, atira do Pasca, é la frabica vedla gnüda trata jö y do n ann e mez, da d’altonn dl 1986, à la ﬁliala dla Cassa Raiffeisen metü man süa ativité.

Iubileum de 25 agn por le grup musical Mosaic Do 25 agn de ativité, cun alć y basc sciöch’al sozed n pü’ dlunch, él bëgn na gauja da fà festa. Y chësc à le grup Mosaic, metü sö dl 1985 en gran pert por mirit de siur Fonjo Clara, famëi spiritual dla comunité d’Al Plan dal 1976 al 1992, inće orü fà en domënia, ai 14 de novëmber. Impröma laldan Chël Bel Dî cun sües ćianties tla gran mëssa y dedô pro na buna marëna y aurela cörta tla ostaria Granćiasa a La Pli. I Mosaic à portè ite, cun süa dirighënta Herta Verra Feichter 583

Al Plan

Le grup Mosaic à ćiantè la mëssa por recordè i 25 agn d’ativité.

por 20 agn alalungia y dedô cun Silvia Pitscheider, ćianties nöies y ritms nüs inće te dlijia. Herta é stada n pilaster sterch por i Mosaic. Ara à salpü da indesprè y incrementè tl grup la ligrëza, la pasciun y la vëia da ćiantè y sonè deboriada. Danterite él sambëgn inće stè diﬁcoltês y val’ delujiuns. Do dis de bel tëmp röiel mefo tert o adora na niora foscia adalerch che po inće desćiarié n temporal, mo dedô s’archîta döt ia y n bel anterbanch dà indô speranzes nöies. Insciö é inće le grup Mosaic stè bun da superè i momënć critics y da pié indô ia cun forzes nöies. Tl pröm se lasciâ aldì le grup dantadöt cun ćianties de Gen Rosso y Gen Verde, mo bele dl 584

1991 àl ćiantè la pröma mëssa cun ćianties metüdes adöm dal grup instës. Dl 1995 à i Mosaic presentè süa pröma plata CD dal titul „Na ćianćia vën realté”. N pêr de ćianties de chësc CD àn inće podü aldì tratan mëssa. Tla mëssa da festa él inće gnü recordè chës cater porsones jones che à fat pert di Mosaic, mo che Chël Bel Dî s’à cherdè massa adora: Maria Clara dal Bagn, Paul Cristofolini dal Hotel, Walter Ties da Plazores y Bruna Trebo dal Sauter. I ti audun al grup musical Mosaic tröpa motivaziun y buna orentè da jì inant ćiamò tröc agn por süa sodesfaziun y por le bëgn dla comunité. Ad multos annos!

Al Plan Festa de 100 agn por le Cor de dlijia d’Al Plan. Medaia „Palestrina” sciöche onoranza. Conzert y mëssa solena cun cor y musiga por recordè le secul de vita.

Le Cor de dlijia d’Al Plan à arjunt le secul de vita y chësc é n avenimënt che alda da gnì recordè y festejé. Y cara é pa la miù ocajiun, sce nia la festa de Santa Zezilia, santa proteturia di ćiantadus y musiconć? La sabeda sëra, ai 20 de novëmber, é la popolaziun gnüda inviada tl gran salf dles manifestaziuns al conzert y ala presentaziun dl liber „100 agn Cor de Dlijia d’Al Plan”. Al foss stè bel, sce n pü’ plü jënt ess tut sö l’invit. Le Cor de dlijia nes à lascè aldì, sot ala direziun

de Irene Clara da Lungiarü, „Cantemus viva la musica”, na seria de beles ćianties ladines y n pêr de todësces. N salüt oﬁzial y parores de rengraziamënt, lalt y incorajamënt é gnüdes dala presidënta dl Cor de dlijia Helga Call, dal ombolt de Mareo Albert Palfrader, dal assessur provinzial por les scores y la cultura ladina Florian Mussner, da siur ploan Heinrich Perathoner y da P. Urban Stillhard, surastant dl’Uniun di Cors de dlijia de Südtirol, che ti à surandè al Cor de dlijia la

Conzert dl Cor de dlijia.

585

Al Plan

Cater ćiantarines, dui ćiantadus y siur ploan é gnüs nominà mëmbri d’onur.

medaia „Giovanni Pierluigi da Palestrina”, onoranza che n cor ciafa impormò, canch’al po mostrè sö 100 agn de ativité. La serada é gnüda presentada da Andrè Comploi cun tröpes informaziuns, mo te na forma lisiera y plajora. Te chësta ocajiun é la ćiantarina Chiara Marcocci gnüda onorada cun la medaia y n diplom por 15 agn d’ativité pro le Cor de dlijia. 7 porsones, che à dediché plü o manco na vita intiera al ćiantè de dlijia, é gnüdes nominades mëmbri d’onur: Annamaria dal Bagn, Angela da Ćianëi, Marta de Candido y Ernesto dal Sauter, Loise dal Lerer, Albert dal Medo 586

y Edi Pizzinini che é stè 43 agn dirighënt dl Cor de dlijia. Lois Ellecosta de Colac (Mantëna), ispetur dles scores ladines en ponsiun, à spo presentè le liber „100 agn Cor de Dlijia d’Al Plan”, metü adöm da d‘ël instës cun gran maestria y competënza, cun lezitënza y do tröpes archirides ti archifs de calonia y inće foradecà cherian insciö n documënt storich de gran valüta y interès por döta la comunité y por chi che à val’ dessorora por le bel ćiantè. N arichimënt cultural che aldiss da rové te vigni familia, deache „verba volant, scripta manent„ (les parores s’un jora, ći che é

Al Plan

Le Cor à ciafè la medaia „Palestrina” por 100 agn d’ativité.

scrit romagn). Le Cor de dlijia d’Al Plan é gnü metü sö l’ann 1910 dala maestra jona Maria Daporta, da Lungiarü. Ara â 24 agn, ê dër na buna ćiantarina y savô inće da sonè i orghi de dlijia y l’armonium. Le pröm cor ê metü adöm da scolars y da porsones jones ćina 16 agn. Chësc pice cor acompagnâ les festes de dlijia y ćiantâ inće por d’atres ocajiuns. L’ann do â le cor bele 26 ćiantarines y ćiantadus. Do la pröma gran vera (1914-1918) dêl ca de gran mudaziuns. I maestri ladins gnô sostituis cun maestri talians y trasferis fora dla valada. Insciö rovâ inće Maria Daporta y so om Scebio Pescollderungg, che ê inće rové

dl 1918 sciöche maester a Al Plan, l’ann 1923 a Falzes. Mo por dui agn alalungia gnôi ćiamò da Falzes ite a tignì les proes y a ćiantè, almanco les gran festes. Chi d’Al Plan jô cun na gücia a i dô y i menâ indô fora. Scebio Pescollderungg fajô dirighënt y Maria Daporta sonâ i orghi de dlijia. Dal 1925 al 1931 à l’esposit d’Al Plan siur Pire Mischi surantut le Cor de dlijia por ti al passé spo tles mans a Franz Kastlunger dal Medo, che ê inće dirighënt dla musiga, metüda sö dui agn denant (1929). Al tëmp dles opziuns s’un jô inće Franz dal Medo cun süa familia a Desproch, mo al gnô defata indô zoruch. Te chësc tëmp 587

Al Plan

Mëssa solena de iubileum cun cor y musiga.

à Lois Oberbacher dal Lerer menè inant le cor de dlijia, ćina ch’al é rové adalerch Ferdinand Nicolussi, da Lusern (TN), che ê diretur dles scores dl raiun da Bornech. Do la vera ti tocâra ćiamò n iade a Franz dal Medo, mo i pröms mëisc dl 1949 rovâl a Al Plan le professur de musiga Josef Kämpf, nasciü a DuisburgWedau (D). Le professur Kämpf portâ tl tëmp cört de dui agn le Cor de dlijia d’Al Plan a 39 ćiantarines y ćiantadus y a n livel dër alt. Nia da desmentié é le conzert da Nadè „Concerto di Natale per Organo e Coro„ ch’al à tignì cun so cor a Bologna tl gran salf „Bossi”. Le professur 588

Kämpf s’un é jü da Al Plan demez l’ann 1950. Por n ann à daidé fora Adolf Pisching de Candido sciöche dirighënt, ćina ch‘al é rové da d’altonn dl 1951 le maester Eduard Pizzinini, nasciü a La Ila, da La Pli ca Al Plan a insigné. Ël à atira surantut le cor y l’à menè inant por bëgn 43 agn. Danter l’ater él da recordè dantadöt la bela mëssa da Nadè de Berthold Wassmer che é gnüda ćiantada tröc agn dala mëssa de madovines. Le cor ćiantâ la pert latina y amesaite ćiantâ n cor de mituns ćianties da Nadè. Le professur Edi Pizzinini é inće stè le pröm dirighënt dl Cor di maestri dla

Al Plan Val Badia che é spo plü tert gnü le Cor „Jepele Frontull”. Al à inće menè inant le Cor di ëi d’Al Plan che é jü indalater do set agn de vita (1987-1994). En la festa de Santaguania dl 1993 s’à Le dirighënt Edi Pizzinini trat zoruch oﬁzialmënter y le cor é passè tles mans de Paul Vallazza. Le professur Pizzinini à ćiamò daidé fora n pêr d’agn, canch’al ê debojëgn. Sot la direziun de Paul Vallazza à le Cor de dlijia ćiantè la mëssa solëna en Pasca, ai 15 d’aurì 2002, cun stromentalisć d’Al Plan, dla „Milano Classica” y dl’ „Arena di Verona”. En Santaguania dl 2001 ti àl surandè l’inćiaria da dirighënt a Renzo Huber da Plazores che messâ fà por n valgügn agn orghelist y dirighënt tl medemo tëmp. Y chësc ê dër ri. Dl 2005 dê Renzo les dimisciuns sides da dirighënt co da orghelist y le cor ê te n iade te na burta situaziun. Mo defata éson stà bugn da se ciafè na maestra jona da Lungiarü, Irene Clara, che à surantut le Cor de dlijia d’Al Plan y l’à manajè ćina incö cun ligrëza, energia y competënza. Renzo Huber à indô fat l’orghelist inant y Paul Vallazza fej ćiamò le dirighënt pro les sopoltöres y val’ iade, canche Irene ne sciaﬁa nia da gnì adalerch. Insciö à le Cor de dlijia d’Al Plan do 100 agn indô na dirighënta da Lungiarü. Canche Irene Clara à surantut le cor, âra inće 24 agn sciöche

la maestra Maria Daporta che l’à metü sö dl 1910. Irene Clara s’à maridé dl 2009 y vir śëgn a Laiun. Tan dî nes romagnaràra mo ćiamò sciöche dirighënta dl Cor de dlijia? Ara ne va nia da baié dl Cor de dlijia d’Al Plan zënza ponsè a Lois dal Lerer (Oberbacher) che ti à dediché na vita intiera al ćiantè y sonè de dlijia. Al ê orghelist, ćiantadù y, sc’ara messâ ester, inće dirighënt. Imparè da sonè i orghi de dlijia àl dl 1931 sö La Val da Giuvani de Sepl (Rubatscher). Lois dal Lerer â apëna 22 agn, mo na gran ligrëza y na orentè de fer. Al imparâ les notes y studiâ les mësses intratan ch‘al menâ taies da Al Plan a Bornech. Al à fat l’orghelist por passa 60 agn cun 4 dirighënć y 8 proi. Da gnì plü vedl gnô inće i dëić plü pëigri. Pro les gran festes êl spo Andrea Cristofolini dal „Hotel” (H. Monte Sella) che daidâ fora y plü tert êl inće bele Renzo Huber da Plazores che ti dê na man. Lois dal Lerer ne rovâ mai massa tert y ne falâ mai y ti dê insciö le miù ejëmpl ales ćiantarines y ai ćiantadus. Al é mort cun 92 agn ai 22 d’aurì dl 2001. Le liber „100 agn Cor de Dlijia d’Al Plan” recorda inće les ćiantarines y i ćiantadus che s’à fat gran mirit por le Cor de dlijia y che n’é nia plü danter nos. Che le Cor de dlijia d’Al Plan pois jì inant por i proscimi 100 agn.

589

Al Plan „La barca dla musiga y di sentimënć”, conzert cun Anita y Zenzo Ai 3 de dezëmber à i dui musizisć Lorenz Obwegs y süa ﬁa Anita, miù conesciüs sciöche Anita y Zenzo, tignì n conzert tl salf dles manifestaziuns. Le conzert â sciöche titul „La barca dla musiga y di sentimënć”. Sön paladina àn inće podü odëi y aldì Silvia, la fomena de Lorenz, les compagnes de Anita, Soﬁa y Stefani, Andrea y Victor cun la chitara y n bun baterist da foradecà. Sön chësc iade devers de na isola imaginara àn podü aldì ćianties conesciüdes, mo inće deplü tòć componüs dai dui musizisć instësc. Conzert cun Anita y Zenzo y compagns.

590

Defata do Pasca à Anita y Zenzo metü man les proes por dè fora dl 2011 süa secunda plata CD do la scëiba „Acustica” gnüda fora dl 2009. Al sarà tòć musicai componüs en gran pert da d’ëi instësc, por ladin, talian, todësch y inglesc. Anita ćianta cun „I Vintage”, na band da Lungiarü y inće pro i „Mosaic”. Zenzo, so pere, sona y ćianta tres ćiamò cun i „Bergfeuer”. Reuniun generala dl’Assoziaziun Turistica d’Al Plan. Statistiches y ativitês Ai 23 de novëmber à l’AT d’Al Plan tignì süa reuniun generala. Dan n bel numer de mëmbri y

Al Plan jënt interessada à le diretur Martin Resch portè le salüt oﬁzial y cuntè sö les ativitês plü importantes. L’Assoziaziun Turistica à da manajè n bilanz de plü o manco n miliun de euro. Scebëgn ch’i viun tres ćiamò te n tëmp de crisa economica, à l’AT impò arjunt de bugn resultać, sc‘an pënsa che les gnüdes di foresć (108.249) y les suranöts (569.289) é jüdes sö dl 2010 dl 3,83 %, respetivamënter dl 2,89 %. Chësc ô dì che le diretur, sü colaboradus y i mëmbri dla junta à laurè bun y cun profescionalité. Da recordè él ch‘al é gnü incrementè d’isté le sorvisc publich da Al Plan a Pederü (4 iadi al dé) che i foresć cun la „summercard” podô anuzé debann. Ti mëisc de messè y agost ti él gnü pité ai mituns

n program rich y interessant. I recordun spo les manifestaziuns sportives a livel internazional metüdes da jì en colaboraziun cun „Al Plan Events”, sciöche la tapa sön Plan de Corones dl Giro d’Italia, le Jeantex-TourTransalp, le Goretex-TransalpRun, le slalom lerch de Copa Europa amez dezëmber söla „Ërta (davagné dal ﬁnlandesc Kalle Palander). Chisc evënts sportifs é zënzater n bun retlam por la localité turistica d’Al Plan. Suzès à inće albü la tor de dlacia da arpizé metüda sö te Pinćia dal Cone dala Lia dai Crëp Mareo. Da alzè fora él inće l’abelimënt dl paîsc cun n gröm de de bi ciüfs. Tl program d’ativité por l’ann 2011 ciafunse danter l’ater: la realisaziun dl proiet „Tru dal’Ega-

Riuniun generala dl’Assoziaziun Turistica d’Al Plan. 591

Al Plan UNESCO” en colaboraziun cun le Comun y le Parch natural, mëte sö les tofles nöies do i trus y les sëmenes en colaboraziun cun la Lia dai Crëp Mareo, despartì la pista da paslunch dal tru da jì a pé danter Al Plan y Ćiamaor, sensibilisé l’Ofize dl parch natural por sistemé miù la plaza da parchè a Pederü, ti stè do ai responsabli dl coliamënt internet asvelt che é a Al Plan te na situaziun en malester. Al é inće gnü lité danü le consëi d’aministraziun dl’AT por i proscimi cater agn. Tl consëi él rové ite por i hoteliers Oliver Call, Werner Call, Luca Complojer y Norbert Cristofolini, por i afitaćiamenes Marlene Zingerle Trebo, por i boteghiers Karl Mutschlechner, por i artejans Paul Kastlunger, por i paurs

Georg Frenner y por i implanć portamunt Raimund Promberger. Presidënt dl’AT é gnü reconfermè Norbert Cristofolini. „La zia d’America e il colesterolo”, comedia portada dant dai jobleri d’ „La Trupa d’Al Plan” Sc’i jun zoruch al tëmp danter les döes veres, â Al Plan na gran tradiziun da fà teater. Al gnô joblenè tòć scialdi por todësch (dialet). Ti ultimi dezenns s’â l’ativité teatrala archité ia, tut fora val’ scena cörta por ocajiuns particolares. Mo sciöche n vulcann po palsè agn alalungia y spudé fora füch, canch’an s’ l’aspeta le manco, s’à n grup de jobleri presentè

I jobleri de „La zia d’America e il colesterolo”. 592

Al Plan ala ﬁn de novëmber cun n dër teater dla dorada de bun döes ores. Le tòch da rì „La zia d’America e il colesterolo” é gnü portè dant por talian, deach’al é gnü metü adöm y adatè a nosc ambiënt da Giuseppe Leggio che à maridé Carla dal Sauter y à instës joblenè süa pert. I atri jobleri ê: Klaus Erlacher, Monica Frontull, Ulrike Erlacher, Gabi Trebo, Egon Pescollderungg, Giusi Salerno y Maura Regis. N lalt a düć canć por so impëgn y süa perseveranza. Dal momënt che le gran salf é stè tramidui i iadi plëgn de spetaturs, pon bëgn dì che chësc pröm tentatif é garatè. I sperun ch’ara vais inant sön chësc tru y plü tert inće magari cun val’ tòch por ladin.

Le Club di Seniors ćiara zoruch a süa ativité Le grup dla jënt atempada tl KVW, metü sö dl 2009, cun a će Lidia Taibon de Pauracia y Hartmann Frontull, po ćiarè zoruch cun sodesfaziun al’ativité de chësc ultimo ann. Inće la partezipaziun é stada valgamia buna (dales 30 ales 60 porsones al iade, en gran pert ëres dai 60 ai passa 90 agn). Vigni mëis él gnü metü da jì valch. 13 de jenà: La dietista Silvia Pitscheider à tignì n referat söla dërta alimentaziun por jënt atempada. 9 de forà: Jöbia Grassa cun matades da carlascè y musiga da bal (Pire de Fornela y Lois de Costata) tl foyer dl salf dles

I Seniors a Santa Maria Lusciari. 593

Al Plan manifestaziuns. 10 de merz: Iade por sanć a Spines. Le ploan da Mühlbach siur Hugo Senoner à cuntè dla storia dla dlija y dedô él gnü dit y ćiantè les staziuns. 14 d’aurì: Paul Erlacher dal Craizer à mostrè tl salf dles manifestaziuns na proieziun de retrać söles belëzes y richëzes dla natöra. 5 de mà: Iade devers de Porsenù a d’amiré söles planöres altes de Schabs, Elvas y Natz i lëgns da poms tla plü bela flu. 9 de jügn: Griliada cun orela cörta y musiga (Pire cun i orghi da man, Lois cun la vidora dl malan y siur Heinrich cun la chitara) dan la ütia di pëiapësc a Ćiamaor. 14 de messè: Iade de peregrinaje a Maria Lusciari söl confin cun trëi naziuns: Italia, Austria y Slovenia. Da Camporosso, dlungia Tarvis, cun l’implant a cabines sö dal santuar. Zelebraziun de na mëssa te cater lingac: ladin, talian, todësch y slovenn. 15 d’agost: Les ëres à fat n gröm de smac de ciüfs y erbes da portè a benedì y da vëne spo dedô dan dlijia por n bun fin, dantadöt ai foresć. I 1.400 euro trać ite ti é jüs a na familia tla stënta. 15 de setëmber: Iade da d’altonn ćina a Pé de Börz y inant a pé fora dala Ütia Pecol. Do na buna picia marëna él ćiamò gnü cartè y ćiantè. 594

9 de novëmber: Zeno Tolpeit, da La Val, à mostrè tl gran salf diapositives söl peregrinaje tla Tera Santa, a chël ch‘al â tut pert d’isté. 9 de dezëmber: Festa d’advënt tl salf dles manifestaziuns cun rorate abelì dal grup musical Mosaic. Dedô à düć ciafè tê y duciaries y sciöche scincunda da Nadè n poch de cafè. Por munts y por valades cun la Lia dai Crëp Mareo I gragn crëps y les morvëies dla natöra fej la porsona umila y la fej ponsè ala buntè y ala maestosité dl creatur, à scrit le teologh don Paolo Renner. Le vësco en ponsiun Reinhold Stecher, gran apascionè dla munt, à dit che al é plü strades che condüj a Chël Bel Dî y öna de chëstes va inće por les munts. Inće le 2010 é stè n ann de gran ativité y de sodesfaziuns por la Lia dai Crëp Mareo y dantadöt zënza desgrazies, y de chël unse inće orü rengrazié cun na mëssa sön Fodara Vedla, ai 26 de setëmber. Baldi é stada la partezipaziun plütosc megra, forsc por le tëmp malsigü; falè à dantadöt i jogn. D’invern à i jogn organisé escursciuns de schialpinism, inće adöm cun les atres lies da munt dla valada (Col Bechei, Rotlahner/ Gsies, Forcela La Roa, Cresta Bianca, Grosser Kinigat/Osttirol,

Al Plan Gara dla liösa sön Senes.

Cun les lies da munt dla Val Badia tl’Umbria, chilò a Perugia.

595

Al Plan Bärentalerspitze/Falzes …). De merz é jüdes 9 porsones cun le mënacrëp Max Willeit, presidënt de nosta lia da munt, a fà n’edema de schialpinism tl Marocco. Gran suzès à albü la tor de dlacia te Pinćia dal Cone, metüda sö dala Lia dai Crëp Mareo cun le sostëgn dl’Assoziaziun Turistica. Döt invern él gnü arpizé, dagnora da sëra, y al é inće gnü mituns y jënt jona da foradecà. L’ativité de arpizada sön dlacia é gnüda slüta jö ai 26 de forà cun na competiziun sportiva. Al é inće gnü metü da jì na sëra d’informaziun söla prevenziun dles lovines y sön co adorè le

Iade da d’altonn a St. Hippolyt/Tisens. 596

pips, la sonda y le badì, y n curs d’arpizada sportiva por mituns. Le grup di plü atempà é jüs plü iadi cun la liösa (Senes, Fanes, Pircheralm, Störes-Pralongià, Pertinger Alm/Terenten, Maria Waldrast/Matrei am Brenner, Monte Piana, Leckfeldalm/Sillian, Rastnerhütte). La gara dla liösa sön Senes cun 54 partezipanć é gnüda davagnada da Comploi Traudl (ëres) y Trebo Hermann (ëi). Le miù tëmp dl dé é gnü realisé da Burchia Siegfried (categoria ghesć). Families cun mituns é jüdes de jenà cun la liösa o cun les ćiaspes sön Fanes y de messè

Al Plan trëi dis tl „Bergheim Landro”, danter Toblach y Cortina, olache i mituns à podü se devertì, fà jüć y inće arpizé. I jogn é jüs d’isté sön pizes plü altes, sön val’ dlacià, a d’arpizé, a fà vies ferates y cun la roda da munt (Trëi Pizes de Lavarëi, Via ferata Luigi Bolver/Pale di San Martino, Sas dla Porta ……). I manco jogn é sta n pü’ plü ales basses (mo nia dagnora), y à fat de beles spazirades de mez n dé y escursciuns plü lunges de n dé intier (roda incër San Laurënz y da Mühlbach/Redant ia, „Reiner Höhenweg”, Rossalm/Plose, roda incër Pütia, Piz La Ila/Pralongià, Falzares/Cinque Torri, „Neveser Höhenweg”, Degenhorn/Valgrata …). Dër bel é stè le iade de 4 dis cun escursciuns tl’Umbria organisé dala Lia da Munt La Val, a chël che inće 18 porsones de Mareo à tut pert. Al iade da

d’aisciöda „Algund-Rifﬁan” à tut pert 34 porsones y a chël da d’altonn „Völlan-Tisens-Prissian” 35 porsones. Dër interessanta é stada la escursciun da Watles/ Vinschgau a Sur En tla Svizera passan por la „Uina Schlucht„, metüda da jì adöm cun les atres lies da munt dla valada. Cun la reuniun generala y na ćiastagnada, ai 13 de novëmber, à la Lia dai Crëp Mareo plü o manco stlüt jö süa ativité por l’ann 2010. I pici dla scolina à inrescì söles usanzes y tradiziuns ladines da zacan I laûrs de nüsc paurs da zacan gnô determinà dala secuënza dles sajuns y vigni sajun â sües festes, sües usanzes y tradiziuns. Tröpes de chëstes

Mostra de „Bambins” di mituns y dles mitans dla scolina. 597

Al Plan usanzes é baldi sparides, mo n valgünes é dötaorela ćiamò vies, dantadöt te Mareo. Sc’an ô che les beles usanzes vëgnes tignides sö inće te nüsc tëmps, mësson ti les mëte a cör y ti les lascè vire ales generaziuns jones meton man dala scolina y dala scora elementara. Porchël à la scolina metü da jì cun sües maestres n proiet che se tira fora por döt l’ann de scora y che ô ti dè ai pici la poscibilité da esperimentè n valgünes de chëstes usanzes dal vi. Da d’altonn él gnü te scolina na te’ mëda a ti mostrè ai pici sciöch‘al gnô ﬁré la lana plüdadî. Tröc ne sa nia plü al dedaincö sciöche na roda da ﬁré ćiara fora. N’atra ëra ti à mostrè sciöch‘al gnô fat ćialza. Le vëndres dan la segra d’La Pli é jüs i mituns cun sües maestres ia La Pli a „tlocherè”. Na usanza vedla ch’an conësc ma te Mareo. Grups de jogn d’Al Plan, por le plü mascherà, jô, y va en pert ćiamò incö, ia La Pli tles ćiases da paur a sonè y a ćiantè y ciafâ dales patrones i crafuns da segra. I jogn d’La Pli gnô spo ca Al Plan a tlocherè. Dan Nadè à i mituns y les mitans dla scolina pastelnè n Pice Bambin sciöch‘al gnô fat plüdadî i cuadri cun Bambins de cëra. Do les festes da Nadè ési 598

ćiamò jüs, sciöch’an fajô n iade, te n pêr de ćiases a ti ćiarè ala cripele. I scolars dla elementara à abelì la plata de ploania y à fat n marćé da Nadè Te döt le tëmp d’advënt é la plata de ploania gnüda fora te n bel guant a corusc. Les mitans y i mituns à fat de bi dessëgns che ti à dè plü vitalité ala plata. Cun l’aiüt dles maestres ài inće pastelnè n gröm de de bel patüc por mëte da jì n pice marćé da Nadè sot al titul „Früt y lat”. Al é gnü trat ite passa 2.500 euro por sostignì n proiet de solidarieté por i mituns tla Birmania ch’ai pois ciafè regolarmënter spëisa sana.

I scolars dla elementara à abelì la plata de ploania.

Al Plan SPORT Y TËMP LËDE Schi alpin Tles gares de Copa dl Monn 2009-2010 à indô garejè trëi atleć d’Al Plan: Manuela y Manfred Mölgg y Alexander Ploner. Le 2010 é inće stè l’ann di Jüć Olimpics a Vancouver tl Canada che ne ti à porater nia portè gran fortüna a nüsc atleć. Manuela é rovada 17ejima tl slalom lerch y 11ejima tl slalom. So fre Manfred à arjunt n bun 7. post tl slalom, mo à messü s’acontentè dl 22ejim post tl slalom lerch. Alexander é rové 18ejim tl slalom lerch. Manuela à stlüt jö la sajun de CM 2009-2010 al 22ejim post cun indöt 342 punć (229 punć tl slalom lerch – 7. post y 113 punć tl slalom – 15ejim post). Sü mius resultać dl 2010: 5. tl slalom lerch a Cortina, 9. tl slalom a Zagreb, 10. tl slalom a Flachau y tl slalom lerch a Maribor, 11. a Garmisch tl slalom lerch, 12. a Maribor tl slalom, 3. tl slalom lerch a Sölden, 15. tl slalom lerch a St. Moritz, 8. tl slalom a Courchevel y 12. tl slalom lerch ala ﬁn dl ann söl Semmering (dlungia Vìena). Pro i Campionać Internazionai dla Finanza éra rovada 2. tl slalom lerch. Manfred à stlüt jö la CM al 14ejim post cun indöt 474 punć ( 211 tl slalom – 12. post, 165 tl slalom lerch – 13. post). Sü

Manuela y Manfred n iade nia cun la tuta da gara.

mius resultać dl 2010: 2. tl slalom a Zagreb, 6. tl slalom a Schladming, 8. tl slalom lerch a Kranjska Gora y tl slalom a Garmisch, 12. tl slalom lerch a Kranjska Gora y 14. tl slalom lerch a Garmisch, 7. tl slalom a Levi (Finlandia), 9. tl slalom lerch y tl slalom a Val d’Isere y 13. tl slalom lerch söla Gran Risa (Alta Badia). Dër en forma é rové Manfred ala ﬁn dla sajun davagnan le slalom pro i Campionać Internazionai dla Finanza y rovan 2. tl slalom lerch. Pro i Campionać Talians a Falcade àl davagné or sides tl slalom co tl slalom lerch. Alexander Ploner à rové la sajun agonistica 2009-10 al 599

Al Plan 10. post tl slalom lerch cun 186 punć. I mius resultać dl 2010 é stà n 7. post a Kranjska Gora y a Garmisch y n 14. post söla Gran Risa, dagnora tl slalom lerch. Pro i Campionać Talians a Falcade à Alexander davagné la medaia d’arjënt tl slalom lerch. Meinhard Erlacher campiun talian de snowboard (brëia) Tles gares de Copa dl Monn n’à Meinhard, le 4. atlet d’Al Plan che garejëia a livel internazional, nia albü chë gran fortüna, mo a livel nazional él indô stè campiun talian de slalom lerch. Al é so 5. titul nazional. Roda de Col Toronn, atira do le start.

600

Iubileum de 25 agn dla Roda de Col Toronn por le Trofê Stefo Kehrer, davagné indô n iade dales scuadres de Badiasport La domënia do Pasca él stè tles munts de Fanes, cun bel tëmp y de bunes condiziuns de nëi, la 25ejima ediziun dla Roda de Col Toronn, gara de schialpinism a scuadres por le Trofê Stefo Kehrer. Tut pert à 36 scuadres (4 de ëres y 32 de ëi). Ara s’à indô tratè plü co ater de n campionat interladin cun tröpes scuadres badiotes y marores, n pêr de scuadres fascianes y öna n’ampezana. Da sura i conﬁns dla Ladinia fora él

Al Plan

Les mius scuadres dla 25. Roda de Col Toronn.

mâ rové adalerch döes scuadres da Vandoies y öna da Türesc. Le miù tëmp à fat i atleć jogn dla ZKG (Zehnkampfgruppe) da Vandoies che à stlüt jö la roda de 8 km y passa 400 m de deslivel te 45 menüć y 8 secunć. Le Trofê Stefo Kehrer, ofrì dal patrun dla Üćia Panorama Paolo Kehrer, s’à inće en chësc ann les scuadres stersces de Badiasport

indô portè a ćiasa. Por le iubileum de 25 agn n’à i partezipanć nia ma ciafè le distintif tradizional de vigni ann, mo inće na ciüria de recordanza. N dilan ti va a düć i sponsors, ai organisadus, ai omi dl Aiüt Alpin y a düć chi che à portè pro te val’ manira al bun garatè dla manifestaziun.

La miù scuadra de vigni categoria: Ëres: 1. Les trëi ladines (Heidi Dapunt, Silvana Iori, Riccarda Deville)

57.55

Ëi sot 100 agn (düć 3 adöm): 1. ZKG Vintl (Philipp Huber, Stefan y Tobias Weissteiner)

45.08

601

Al Plan Ëi sura 100 agn: 1. Badiasport II (Daniele Irsara,Roberto Tasser, Paolo Pitscheider)

46.04

Ëi sura 150 agn: 1. Bela Ladinia III (Ivo Nicoluzzi, Armando Dogai, Ivano Verra)

51.50

Tlassiﬁca por le Trofê Stefo Kehrer: 1. Badiasport II y Badiasport V 2. ZKG Vintl I y ZKG Vintl II 3. Bela Ladinia III y Bela Ladinia I

1.33.23 1.42.34 1.51.31

5. Memorial Matthias de Iosc. Incuntada plajora sön Fodara Vedla Al pröm de mà (sabeda) à incër 40 porsones tut pert sön Fodara Vedla ala 5. ediziun dl

„Memorial Matthias de Iosc„, na picia gara de schi inviada ia da n valgügn compagns por recordè le jonn Matthias de Hubert de Iosc che à pordü la vita te na desgrazia cun l’auto.

Les sorus de Matthias de Iosc à ofrì le trofê. 602

Al Plan Plü co ala gara ti vëgnel dè pëis al stè n dé en compagnia a s’la cuntè, a recordè y inće n pü’ a strambié. Tröc fej la gara cun schi da schialpinism, un o l’ater inće cun schi da telemark o cun schi de lëgn da zacan y cun le guant da plüdadî. Le tëmp é stè plütosc töme y da ćiarü, mo chësc n’à daldöt nia pesè söl’atmosfera löcra y ligherzina. La plöia à sprigoré i organisadus dala terassa ite te ütia a fà la premiaziun. Dles ëres à davagné Sabine Mutschlechner y di ëi Paul Huber da Plazores (por le terzo ann indolater).

JEANTEX-TOUR-TRANSALP 2010 La gara dles rodes a tapes plü sfadiosa tles Alpes. 19 jus te set dis La 8. ediziun dla Jeantex-TourTransalp, la gara dles rodes plü spetacolara tles Alpes, à inće chësc iade indô albü n travert de tapa a Al Plan de Mareo. Ara se trata de na gara dassënn sfadiosa, resservada a ziclisć che ne scona degünes fadies y lascia tröp soius söl asfalt di jus plü alć dles Alpes y dles Dolomites. La caravana de 1.200 ziclisć y ziclistes (600 copies) de 25 Atleć ladins cun le campiun de schi Manfred Mölgg.

603

Al Plan naziuns é piada ia ai 27 de jügn da Mittenwald (Paiern) por rové ai 3 de messè a Arco, dlungia le Lêch de Garda. I traverć de tapa é stà: Sölden, Porsenù, Al Plan, Alies (Alleghe), Kaltern, Trënt y Arco. Te set dis à i atleć messü fà 782 km y passa 20.000 m de deslivel passan sura 19 jus. Tla 4. tapa é i ziclisć pià ia a Porsenù y é jüs por Lijun y Börz rovan a Longega y da Plan dal’Ega inant por Pliscia y Sares ćina a Valdaora y passan le Ju de Furćia ési spo rovà a Al Plan (85 km y 2.938 m de deslivel). Tla 5.

tapa da Al Plan a Alies (130 km y 3.449 m de deslivel) ài messü superè 5 jus: Frara, Sela, Pordù, Falzares y Giau. Al start êl inće 5 teams dla Val Badia y un da Fodom. I mius é stà Alex Feichter y Valentin Erlacher d’La Pli che jô por l’Assoziaziun Turistica d’Al Plan. Sön 153 teams de süa categoria ài tut ite le 24. post. Mo inće i atri atleć ladins à fat bela ﬁgöra. A Alies él gnü arobè deplü rodes fora de n hotel y danter i malcapità êl baldi inće sis ziclisć ladins.

GORE-TEX TRANSALPINE RUN 2010 Gara da saltè por munts y por valades: 8 dis, 288 km, 18.000 m de deslivel Le paîsc d’Al Plan n’à nia ma ospité da d’aisciöda i 1.200 ziclisć dla Jeantex-Tour-Transalp 2010, mo inće da d’altonn, plü avisa ai 9 de setëmber, i passa 500 atleć de 25 naziuns dla Transalpine Tour. Na te’ manifestaziun sportiva é ma val’ por atleć alenà y desponüs da fà de gragn sforc ﬁsics y inće mentai. Te 8 dis à les atletes y i atleć (en copia) fat 288 km (en gran pert dlun saltan) y superè 18.000 m de deslivel pian ia ai 4 de setëmber da Ruhpolding, te Paiern, y rovan ai 11 a Sest tla Val Alta de Puster. 1. dé: Ruhpolding (D) – St. Ulrich am Pillersee (A) 2. dé: St. Ulrich am Pillersee – Kitzbühel (A) 3. dé: Kitzbühel (A) – Neukirchen am Grossvenediger (A) 4. dé: Neukirchen am Grossvenediger (A) – Prettau/Ahrntal (Südtirol) 5. dé: Prettau/Ahrntal – Türesc 6. dé: Türesc – Al Plan de Mareo 7. dé: Al Plan de Mareo – Niederdorf 8. dé: Niederdorf – Sest (Sexten) Ala Transalpine Run 2010 à inće tut pert Markus Winkler y Patrick Costabiei (Team San Vigilio) che é jüs dër bun i pröms sis dis rovan a Al Plan sciöche 9. copia, adöm cun i fredesc Ivan y Diego Tschaffert da La Val. Le dé do, tla penultima tapa da Al Plan a Niederdorf, à 604

Al Plan

Penultima tapa: Al Plan-Niederdorf. Dancà i fredesc Tschaffert (La Val), doìa Patrick Costabiei y Markus Winkler.

Patrick baldi messü la dè sö por les tröpes y gran plaies ai pîsc. Insciö n’é le Team San Vigilio ala fin nia plü rové tla tlassifica, inće sce Markus é jü inant su. Le regolamënt scrî dant ch’an mëss rové al travert deboriada. La „Transalpine Run” é gnüda davagnada da dui jogn inglesc dl Salomon Trail Team. Dër bun le 10ejim post assolut di fredesc Tschaffert. ASC Mareo/Raiffeisen seziun palê La scuadra dal palê ASC Mareo/Raiffeisen à tut pert al campionat 2009-2010 de 3. categoria stlüjon jö ala fin al 5.

post. Al é da sperè ch‘ara vais miù tl proscimo campionat. Inće 5 scuadres dl setur jonil à tut pert a so campionat. La formaziun Iuniores (śogadus dl Mareo y da La Val adöm), alenada da Markus Winkler, à stlüt jö al 4. post. Ti campionać VSS à la U 15 cun Marco Mutschlechner stlüt jö so campionat al 9. post. La U 13 de Patrick Complojer y la U 11 de Robert Mutschlechner é rovades ultimes. Bun s’à comportè la U 10 che Karlheinz Pedevilla à surantut da Paul Pisching. Cun n pü’ de fortüna ess chisc mituns podü davagné le campionat. Ala ﬁn s’ài ma tlassiﬁché al 5. post, a 3 punć dai pröms. La reuniun generala dl 605

Al Plan

Les scuadres dal palê dl Sportclub Mareo, dai plü pici ai śogadus de 3. categoria.

La scuadra dl ASC Mareo che śoga te 3. categoria.

ASC Mareo – seziun palê é gnüda tignida ai 22 d’aurì. Te chësta ocajiun él gnü lité le consëi nü. Walter Ties, Walter Kanetscheider, Kurti Taibon y Christian Ferdigg ne s’à nia 606

plü metü a desposiziun. A će dla Uniun dal palê él gnü lité Daniel Rudi Ellecosta, vize Carlo Obwegs y tl consëi él rové ite Albin Winkler, Markus Winkler, Walter Pisching, Davide

Al Plan

I campiuns da indoman? La scuadra di mituns sot ai diesc agn.

Brandlechner y Eugenio Della Gaspera. Tone Palfrader é ćiamò gnü cooptè. Ai 4 y 5 de jügn él gnü śoghé le 6. Tornê dles uniuns dl Comun de Mareo che ti à indô dër plajü ai śogadus y ai spetaturs. Davagné à „I dirigenti” dan da „The Kangaroos”, terzi é rovà „Tal ultimo momento”. Re dles trates dai önesc metri é stè Alan Erlacher. Le campionat de 3. categoria 2010-2011 é pié ia da d’altonn por le ASC Mareo/Raiffeisen cun val’ novitês. Sön la „panchina„ dl Mareo n’él nia plü Walter Kanetscheider, mo do n ann de palsa indô Markus Winkler. Tröc śogadus à lascè da śoghé o é jüs pro d’atres scuadres. Gnü pormez él Elmar y Roman Agreiter, Alfons Facchini, Marco Ferdigg y n valgügn

jogn dla formaziun Iuniores. Le Mareo é pié ia cun le pé ciamp, mo plan plan à la scuadra metü man da davagné stlujon jö la pröma pert dl campionat al 6. post. Gran chidlada 2010 por le ćiastel dles ćiampanes d’La Pli „Les Montanares” y „I Cabaus” les mius scuadres La 18ejima ediziun dla gran chidlada a scuadres en Domënia dles Animes (7 de novëmber) tles chidlares da Runcac é gnüda inviada ia por sostignì la ploania d’La Pli che à messü se cruzié da fà sö danü le ćiastel dles ćiampanes sön ćiampanì. La partezipaziun ala gran chidlada 607

Al Plan à batü vigni record. Tut pert à 48 scuadres de 4 porsones (14 de ëres y 34 de ëi). 56 chidladësses y 136 chidladus à chidlé dales 8 da doman ćina ales 8 da sëra, la maiù pert por devertimënt, por stè en compagnia, mo inće por solidarieté por n bun ﬁn. La pröma gran chidlada, dan da 18 agn, ê inće gnüda organisada por le ćiastel dles ćiampanes, mo en chël iade por le ćiampanì d’Al Plan. I mius dl dé é stà Flora Weiss pro les ëres (178 chidli) y Pire Rungger da Rina pro i ëi (209 chidli). A scuadres ti l’à sticada a düć „Les Montanares” (Annamaria Ties, Rosalia Obojes, Angela Feichter y Flora Weiss) y „I Cabaus” (Victor Obojes, Luca Erlacher, Marco y Lois Ellecosta). „Les Montanares” y „I Cabaus”, les mius scuadres dla gran chidlada.

608

„Les Montanares” (55 punć) à batü les „Ëres 1957” (47 punć) y „Les Plomaces” (42 punć). „I Cabaus” (129 punć) ti é stà suraćé a „I Turbi” (119 punć) y „I Ćiastelans” (118 punć). Tles categories à davagné do l’eté: Erica Pedevilla 124 chidli Petra Huber 156 chidli Christine Erlacher 155 chidli Marta Kaneider 154 chidli Rosalia Obojes 164 chidli Annamaria Ties 170 chidli Flora Weiss 178 chidli Luca Erlacher 160 chidli Denis Castlunger 184 chidli Ivan Weiss 161 chidli Artur Konrater 176 chidli Hanspeter Frenner 170 chidli Pascal Nagler 193 chidli Pire Rungger 209 chidli

La Pli

La Pli • Iaco Rigo

Sce ara se trata pro chësc documënt de na traduziun ladina dl „Gran catechism” da pert di proi Iaco Pitscheider, Carl Maneschg y Paul Putzer incër le 1860 o sce al é ma n scrit de carater privat sciöche stromënt por l’insegnamënt dla religiun, ne san nia avisa. Chësta testemonianza interessanta por l’adoranza y l’introduziun dl ladin te dlijia vëgn tignida sö te calonia d’La Pli y é gnüda metüda a desposiziun da siur Merch Graffonara. 609

La Pli Le tomp Al è sté en ann da en invern aladô dla sajun co s’à trat ćina ai pröms d’aurì fora, de temperatöres normales. Encër les temperatöres è le pröm dal isté sté tles normalitês dai ultimi agn, ma che la sëćiora te Mareo por trëi edemes de iuli à pesé cotan söle crësce y madorì dl’erba ti prês. L’efet dla sëćiora à paré adora i armonć jö de munt, deache le pramì ne bastâ y ne pasciontâ nia plü. Do en cört, mo tler y ćialdin altonn, à l’invern spo motü man dër tomperì con la pröma gran nëi Les temperatöres basses dan Nadé â dlacé sora la nëi söla cortesc y söi tëć, y bela è stada la nëi frësca dla doman dal 21 de forà 2010.

610

ales basses ai 25 d’otober (encër 15 cm tal zënter d’La Pli). Les temperatöres plü basses dal ann 2010 èl gnü moseré ai 19 y 20 de dezëmber, con le termometer tal zënter d’La Pli a -18 gres. Do cösc gran frëit è spo carades les temperatöes da en dé al ater y al à ćinamai ploü i dis 21 y 22, ći co à cherié trus, plazes y strades desco en spidl, lizies y prigoroses. Desco de te’ lëns da Nadé! Dertan l’isté dal 2010 à val’ parassit albü plü segra co zonza,

La Pli

Bosch en ur’ dla sëmena de Lapadures, sot Piz da Peres. Danterete vëgon val’ poció coles pizes dles rames gheles.

dandadöt por merit dles trepes plöies da d’aisciöda y dal mëns de iuli spere. Trec pociôs s’an à sontì dal fongun „chrysomyxa rhododendri”, conesciü inće desco rüja dal odlagn dai pociôs. Dlungia chisc pociôs „dala dascia ghela„ ciafunse dagnora plantes de ciöf dal tonn, deache le fongun sta dertan l‘invern sön cösc ciöf. D’aisciöda crësc les spores sot les fëies dal ciöf dal tonn ete y cöstes röa co’ l’ont ia sön i pociôs: a cösta maniera ciafa l’odlina dai pociôs le corù ghel. Cösc fongun ciafunse ma sön l’odlagn dal poció plü jonn y sön l‘odlina dles rames co è corsciüdes chël ann. I pici pociôs s’la sont deplü, mo al è inće de gran pociôs madüs co se taca le fongun. Provedimonć por tignì sö chësta maratia ne vàra nia da tó saurì. Vignann odunse val’ raiun toché dala rüja dl‘odlina dai pociôs, mo danré a na moda

I pociôs dal fongun à les rames endorades desco lëns da Nadé.

tan sterscia desco d’isté dal 2010. Cösc fongun fej morì jö l’odlina, i lëns crësc a chësta moda demanco. Sce i pociôs ciafa plü agn endolater cösc fongun, s’endoblësc sambën i pociôs deplü. La planta po inće morì. Le cënder dal vulcann inće a La Pli Inće a La Pli s’an àn anadé che le vulcann Eyjafjallajökull (Islanda) fömâ. Le cënder dal vulcann è sté da odëi tles aries, ensciö inće te nostes valades ladines, dandadöt la sabeda ai 17 d’aurì domisdé. Le cënder è inće arsì söles nëis plü alalt dl’Austria y de d’atri raiuns dles Alpes. Trec ﬂiegri è romagnüs ia por tera por chisc nii pac, aratês prigorus, y le dann al’economia è sté gran. Dal 1815 êl sbroché 611

La Pli Atmosfera da „vulcann” te Mareo.

fora le Tambora (Ijola Sumbawa, Indonesia) con conseguonzes por agn söle tlima: al â enzano sciüré fora tan de cënder y aerosol tal’atmosfera por enﬂuenzé por agn le tlima sön döt le monn; l’ann 1816 è roé tla storia desco ann „zonza isté”. La Pli à ciafé na bela strada La strada La Pli - Al Plan è ﬁnalmonter al’altëza dai debojügns! La Provinzia de Südtirol con söa Repartiziun ai laurs publics sot al assessur ladin Florian Mussner à tignì parora y à dortoré sö toć de mür, deslarié y sprazié la strada en pert vedla feter 50 agn (dandadöt da La Pli a Curt). Al n’è nia gnü soné la gran ćiampana y braé dai laurs 612

L’ultimo toch dai laurs fać püch denanco roé te paisc. La strada è gnüda deslariada, spraizada y assügherada danö. Cösc è te tomps de crisa - olache al manćia chi gran scioldi - da aprijé ćiamó deplü!

La Pli fać, al n’è nia gnü motü da jì na gran festa. La maiù festa è tai cörs dla jont che mëss jì dé por dé por cösta strada y pò finalmonter se sontì plü sogüda. Massa gonot êl sozedü i ultimi vint - tront’ agn che la strada ea slüta por prighi y por laurs. En mür co desfigurëia Tal zënter dal paisc, bel sora la Gran Ćiasa y daete dla ćiasa de Walter de Soratrù y en ur’ dla strada por Ćianoré, èl gnü fat sö da jont nia ladina na ćiasa nea. La ćiasa è en pert convenzionada, chël ô dì che en tant de cubatöra i mëss gnì tignida y afitada ia a jont dal post co sta ete tai criters

por söa situaziun finanzara y materiala. L’agenzia comitonta dai laurs y l’architët à orü che al vëgni realisé ala pert daete y ala pert dessot dal frabicat nö mürs de peres grijes cotan alć co desfigurëia aladô de trepa jont dal paisc les frabiches vedles: de na Gran Ćiasa, de na Calogna, de na Dlijia y de d’ater. D’atri à endô dit che al è bën de piec a La Pli. La ćiasa nea n’ea por la fin dal 2010 nia roada. Lëdi dales condles Le paisc d‘La Pli â da agn na gran orcena tal zënter. Le post de racoiüda dal lat ea bel sön plaza, enlò olache an jea te dlijia,

Odüda sön la pert cuntra ost dal gran mür dla ćiasa nea sora la Gran Ćiasa tal zënter d’La Pli de Mareo. 613

La Pli passâ sö y jö coi auti y olache al ea inće plaza de scora. Canche le camionn dla lataria gnea a ćiarié, se cheriâl gran prigo por i mituns alaleria. Al ea na situaziun co dörâ ennant da agn y ne podea nia plü gnì azetada, por la sügherté dla jont y dai mituns. L‘aconsiadù de comun Felix Ploner i â scrit na cherta ala Senni, al Comun y ala Scora, olache al descriea y desmostrâ con retrać la situaziun de prigo dan scora. La Senni â rospognü alzenn fora che la situaziun ne jea nia bun ensciö, mo aratâ che i paurs messass enstësc ciafé na

alternativa. Lascé sö s’â inće la scora, tres le diretur Otto Moling, sotrissenn che i insegnanć n‘ea nia plü a öna da se sorantó la responsabilité por i mituns. Inće geniturs s‘â sambën lascé sö y se damanâ na soluziun al problem. La soluziun è ﬁnalmonter gnüda con l‘aministraziun de comun co à sposté la racoiüda dal lat sön le terac dla Ćiasa dal Mone, olache le consëi de ploania â dè pro. Le sorvisc atlò à funzioné scialdi bun. Le prigo è paré y la lerch plü ampla danter dlijia y scora è na scincunda emplü.

Ensciö ćiarâra fora canche les condles dal lat ea tal zënter de paisc. Le camionn dal lat messâ oje amesa i mituns fora sön plaza de scora.

614

La Pli Lites de Comun L’ann 2010 è sté ann dles lites de Comun. A La Pli èl gnü motü da jì danfora la prelita. Sce an tol ca les porsones sora i 18 agn co ea jüdes a lité a La Pli de Mareo ales lites provinziales en ann y mez denant zirca, spo à fat fora la partezipaziun ales prelites de 208 ma le 38,5%. D’otober dal 2008, ales Provinziales, â 540 dé jö la zetola litala. A La Pli de Mareo èl gnü tignì les prelites a cösta maniera: al è gnü lascé ale sëi ala jënt tres radio y folieć y la Plata dla Ploania che al foss sté la poscibilité da jì a tó pert a prelites i dis 27 y 28 de forà te Scora. Tles ćiases y tles families n’èl roé degün avis o envit de partezipaziun. Dai 208 litadus èl sté 79 (zirca le 38%) co ti à dé na preferonza (öna de cater che an podea dé) a Felix Ploner (belo aconsiadù de comun y candidat oﬁzius a ombolt) y 79 a Richard Erlacher (belo assessur de comun). Al terzo post söla gradatöra dai resultać èl spo gnü Davide Brandlechner (belo aconsiadù de comun), al cuarto post spo Lois Taibon, co n’â nia ćiamó esperionza da aconsiadù comunal o da mandatar politich te d’atri organns istituzionai. I resultać: Felix Ploner 79 usc, Richard Erlacher 79 usc, Davide Brandlechner 48 usc, Lois Taibon 37 usc, Alfred Ellecosta 30 usc, Patrick

Complojer 29 usc, Lois Peslalz 20 usc, Ludwig Rindler 18 usc, Teresa Palfrader Willeit 18 usc, Jep Ellecosta/La Costa 17 usc, Giovanni Complojer 13 usc, Jep Agreiter 13 usc, Monica Willeit 12 usc, Jan Agreiter 11 usc, Martin Obermaier 9 usc, Hansi Compoj 9 usc, Carlo Palfrader/ Pre 8 usc, Patrick Costabiei 8 usc, Beatrix Terrabona 7 usc, Hanspeter Obojes 6 usc, Tone Erlacher 6 usc, Franz Rigo 6 usc, Paul Pedevilla 6 usc, Thomas Ploner 6 usc, Franz Fiung 5 usc, Patrizia Pedevilla 5 usc, Valentin Erlacher 5 usc, Franz Trebo/Zelé 5 usc, Peter Hochwieser 5 usc, Silvester Ellecosta 5 usc, Hubert Ploner 5 usc, Helmuth Elliscases 5 usc, Stachio Erlacher/Al Plan 4 usc, Tone Rindler 4 usc, Albert Palfrader 4 usc, Monica Winkler Pedevilla 4 usc, Alfons Facchini 4 usc, Erich Erardi 4 usc, Ivan Ellecosta 4 usc, Otto Ellecosta 4 usc. Lita dal Consëi de comun Cô à pa lité La Pli? Cherdês ala lita 635, litadus 548, zetoles blanćes 30, anulades 2, usc varëntes 516, usc por la lista „Al Plan” 26, usc por la lista „Por Mareo 2010-Rina-Al Plan-La Pli” 40, usc por i Freiheitlichen 71, usc por la lista „Paisc La Pli” 374, usc por la lista „Rina” 5. 615

La Pli Lita dal ombolt Cherdês ala lita: 635 La Pli, 2233 comun endöt; litadus: 548 La Pli, 1846 comun endöt; zetoles blanćes: 34 La Pli, 148 comun endöt; anulades: 9 La Pli, 63 comun endöt; usc co à valü: 548 La Pli, 1846 comun endöt. Usc: Albert Palfrader 104 La Pli, 588 comun endöt; Felix Ploner 252 La Pli, 499 comun endöt; Nicol Alberti 45 La Pli, 336 comun endöt; Lois Taibon 104 La Pli, 212 comun endöt. Lita dal consëi de comun Cherdês ala lita: 635 La Pli, 2233 comun endöt; litadus: 548 La Pli, 1846 comun endöt; zetoles blanćes: 30 La Pli, 80 comun endöt; anulades: 2 La Pli, 68 comun endöt; usc co à valü: 516 La Pli, 1698 comun endöt. Usc: Lista „Al Plan” 26 a La Pli, 514 soradöt le comun; Lista „Paisc La Pli” 374 a La Pli, 451 soradöt le comun; Lista „Por Mareo 2010-Rina-Al Plan-La Pli” 40 a La Pli, 341 soradöt le comun; Lista „Rina” 5 a La Pli, 287 soradöt le comun; Die Freiheitlichen 71 a La Pli, 105 soradöt le comun. Por le paisc d’La Pli èl roé te Comun: dala lista „Paisc La Pli” Ploner Felix con endöt 499 usc (al à valü chëres da ombolt), 616

Erlacher Richard con endöt 267 usc, Brandlechner David con endöt 133 usc y Complojer Patrick con endöt 131 usc; dala lista „Die Freiheitlichen” Taibon Lois con endöt 212 usc (al à valü chëres da ombolt).

Richard Erlacher è romagnü assessur de comun inće do les lites dal 2010.

Groaries por en dër segnal de internet a La Pli La Pli è önn de chi posć te Südtirol y tla Talia co à albü da sćiampì inće por döt l’ann 2010 por en segnal adeguat d’azes a internet. Dertan che al è gnü l’ann 2010 stabilì i segnai por i programs dla televijiun digitai (da pert dla RAS), n’èl gnü a löm nia de concret por l’internet. Önn o l’ater à ćiaré ennant da sté sora ega ia con tlês dla sozieté Tre, Vodafone y TIM. Gnanca por les tlês n’à funzioné tresfora adaldërt le sorvisc UMTS. Le jornalist d’La Pli Iaco Rigo à motü da jì l’aisciöda 2010 na aziun da chëie adöm ﬁrmes por mené do che le Comun se crüzi

La Pli

I cater candidać a ombolt de Mareo s’à tut a cör le problem dal internet te Mareo. 400 è stades les firmes che l’aziun à coü adöm.

por l’internet, sce la Provinzia ne le fajea belo nia assà. Al è gnü coü adöm 400 ﬁrmes söla plata internet soziala Facebook, stampé fora les adejiuns a cösta aziun y envié ete dan les lites de comun düć i cater candidać a ombolt por i mëter a cör la cossa y damané na empormotüda da la tó sö - en iade ombolt - desco priorité. Düć i candidać â dit che la cuestiun i stea dër a cör. Les lites è spo gnüdes, è spo stades passades, mo l’ega à endô rogorü ennant desco dagnora y ala ﬁn dal 2010 à la jont fora por chës ćiases entres ćiamó albü da sćiampì con i nerf, deache le segnal por l’internet tres les tlês n’ea ćiamó nia sogü y gnea y jea aladô ch’al â la löna - a dann dai zitadins co â da le paié ennant bel sëch!

MOVIMONT DLA POPOLAZIUN Dal oﬁze dla popolaziun dal Comun Dal 2010 èl gnü porté ete tai documonć de comun por La Pli 9 nasciüs (dui demanco co l’ann denant), 7 morć (4 deplü co l’ann 2009), 4 è gnüs a sté (6 demanco co l’ann denant) y 9 s’an è jüs (3 deplü co dal 2009). Le dé 31 de dezëmber 2009 viêl ćiamó a La Pli 834 porsones, en ann plü tert ma plü 831.

617

La Pli Nasciüs y nasciüdes a La Pli baćês a La Pli Vanessa Campei, de Tobias y Christa, La Pli Emma Costa, de Patrick y Angelica, Costamesana Andreas Burchia, de Siegfried y Rita, Val Andrea Santolini, de Ivan y Bernardetta, Biëi Valentina Willeit, de Carlo y Evelyn, Sach Samuel Erhard, de Josef y Angelica, Biëi Daniel Pedevilla, de Erich y Monika, Ćianoré Francesco Obojes, de Hans Peter y Astrid, Framacia Jogn y jones d’La Pli co s’à dé adöm Stefan Ellecosta y Michaela Maneschg, a Al Plan, 21.05.2010 Eduard Huber y Manuela Runggaldier, a S.Cristina, 29.05.2010 Sabine Facchini y Georg Stuffer, a La Pli, 05.06.2010 Günther Feichter y Astrid Alton, a Colfosch, 05.06.2010 Thomas Feichter y Annemarie Dejaco, a La Val, 19.06.2010 Petra Maneschg y Roberto Faifer, a La Pli, 19.06.2010 Christa Willeit y Tobias Campei, a La Pli, 25.09.2010 Jan Willeit y Edith Crazzolara, a Curt, 25.09.2010

Ai 29 de mà 2010 s’à dé adöm a Santa Cristina te Gherdëna Manuela Runggaldier y Eduard Huber. 618

La Pli Porsones mortes sopelides a La Pli Anna Giustina Ploner, Plazores, 01.06.2010 Rosa Pedevilla Ellecosta, Lüchesc/Ćiaseles, 13.08.2010 Siegfried Frontull, Mareo/Janin, 19.10.2010 Isidor Pedevilla, Brach/Curt, 16.11.2010 Heinrich Erlacher, Tòmele/Ćiaseles, 28.12.2010 Anna Ploner Anna ea nasciüda dal 1928 söle lü de Rü desco só de Isidoro co â enlò belo cater agn, y do èl gnü ćiamó en fre, Jep. Canche söa oma Carolina (Willeit) ea morta, êra Anna Ploner da Plazores ea jüda a sté nasciüda ai 8 jö da so fre d’otober dal 1928. Isidoro söle lü da Plazores y pa söa familia; atlò âra vit carant’ agn alalungia, denanche ara foss ruada te spitol por na operaziun al gran barolt y spo te Ćiasa de Palsa a San Martin de Tor, olache ara â vit ćiamó presciapüch dui agn y mez. Anna Giustina â albü da picera na ria maratia, co i â costé l’aldì y la usc. Al 1. de jügn dal 2010 s’an èra jüda da cösc monn.

Rosa Pedevilla vëd. Ellecosta Rosa Pedevilla da Parü ea nasciüda ai 19 d’agost 1932 desco la plü jona de cater mitans. Ara n’à nia albü na vita saurida. Dër crödia l’âra albüda Rosa Pedevilla ea canche ara corsciüda sö. pordea söa oma con 5 agn y püć agn do inće le pere. Romagnüdes sores sön le lü da paur, âres mossü lauré dassënn por la trà ennant, con l’aiüt de so berba y ijins. A patrun êra jüda fora Sorà y ian Valdaora. L’ann 1963 maridâra le paur Jep de Lüchesc, con chël che ara à albü cater mituns y cin’ mitans. Önn de chisc moria püch do la nasciüda. Rosa â laoré döta söa vita por söa familia con gran orenté y devoziun a Santa Maria. Ara ea romagnüda vëdoa l’ann 2001. Ai 13 d’agost dal 2011 nes àra lascé. 619

La Pli Siegfried Frontull *26.08.1944 †19.10.2010, musiconter, dirighënt dla Musiga y ćiantadù Zonza che zacai s’l’ess aspeté èl gnü cherdé da Chël Bel Dio al’eté de 66 agn ai 19 d’otober Siegfried Frontull d’La Pli. Conesciü êl da düć desco Siegfried de Mareo. Söle lü da paur de Mareo êl nasciü ai 26 d’agost l’ann 1944 desco secundo möt de na familia de 11 mituns. Al ea corsciü sö ala bona y con na vita sciompla. Dandadöt so pere ti â motü a cör les morvëies dla natöra; con 9 agn â Siegfried, adöm a so fré

Siegfried Frontull amesa söa Musiga d’La Pli l’ann 1991. 620

Tone, motü man da daidé sié so pere le lü de Mareo, chël de Janin y i ćiampoprês da munt. Do avëi slüt jö la scora mesana, êl jü a fà la scora profescionala da tisler a Bornech y desco lerner âl laoré ian Burćia a Al Plan. Al â na man ﬁna y al â emparé ensciö da se fà enstës trepes cosses, y inće por plü tert por le aredamont de söa ćiasa a Fordora ti è cösc sté dessogü de ütl. Spo êl jü pai lifć ia söle ju de Sela, olache al loâ feter vigne dé da doman a scür por s’alené sön Col Rodela por fà spo l’ejam da maester dai schii. Belo da picio ensö âl albü cösta gran pasciun

La Pli da jì con i schii. So pere ti â fat en pêr de schii de lën y val’ iade de domëgna ti sâl bel da se raité jö da val’ piza o val’ pre. Te chi tomps n’ea val’ de te’ nia ćiamó bënodü dla jont dal paisc; cis pla jont plü vedla ea fà sport de domëgna en tabù. Mo Siegfried y val’ ater compagns ne se lasciâ nia trà zoruch da vire cösta söa gran pasciun. Do avëi slüt jö l’ejam da maester dai schii, âl motü man da laoré con cösta ativité a San Ćiascian tla scora dai schii, y do val’ agn pa chëra d’Al Plan de Mareo ćina ennultima. Desco maester dai schii êl conesciü ch’al ti an sâ dër ai sciori. Al â trepa pazionza da i ensigné da jì coi schii y da i spieghé inće cosses de storia y da spieghé les pizes dai crëp y d’atres morvëies dla natöra. Al â entres en gran gaist y la bona löna, y al sâ da i dé ennant na gran motivaziun ai sciori. Cösta söa gran ligrëza da jì coi schii êl bun da i dé ennant a dër trec, no ma ai sciori, mo inće ai mituns dal schiclub. Al è sté le pröm alenadù dal Schiclub d’Al Plan y l’à alené por 15 agn con gran impëgn y ligrëza. Trec maestri co è al dedancö tla scora d’ai schii è stês sü scolari. Al n’à nia ma fat l’ejam da alenadù, mo al è sté tla Val Badia önn dai pröms a arjunje le titul „maiù livel de alenadù federal dla Fisi”. Söa secunda ativité ea sté le lü da paur ch’al â a Fordora y

Siegfried de Mareo ea conesciü desco maester dai schii co i an sâ dër ai sciori.

con chël ch’al â trepa ligrëza; inće sce al ea en laur sfadius y ch’al adorâ trepes forzes le laurâl con la maiù lezitonza. Al i sâ dandadöt dër bel sön i prês da munt, al dijea che i dis a pre da munt ea por ël na vacanza. Siegfried â na bona orëdla de musiga y al sonâ gonot da jonn do la gran mëssa la chitara y fajea en pü’ de aurela cörta con val’ compagns. Con chisc ti sâl inće dër bel da jì a fà val’ arpizades ferades y da jì sö por munt amesa la natöra ete. Conesciü ea Siegfried soradöt por i trec agn pla Musiga y pal Cor de dlijia. Belo dër da jonn êl jü pal Cor de Dlijia, olache al â ćianté le 621

La Pli

Siegfried fajea le paur con pasciun.

pos por 50 agn y olache al i sâ dër bel. Al ćiantâ dagnora con en gaist mat y a ćiasa cuntâl gonot dles proes y dla bela armonia ch’ai â pai ćiantadus. Ćianté ti sâ dagnora dër bel y a ćiasa ćiantâl gonot, val’ iade sonenn laprò la chitara o i orghi da man. Con i strumonć âl na gran ligrëza y porchël êl inće jü pla Musiga, olach’al â soné por 34 agn le ﬂicorn y ea sté por 23 agn dirighënt, de chisc êl sté inće por diesc agn dirighënt dles Musighes dla Val Badia. La Musiga d’La Pli ti ea stada entres dër a cör. Al ea sté bun da motivé trec jogn da jì pla 622

Musiga y al i emparâ enstës jö debann. Siegfried ea porté por soné vigne sort de stromont, al n’â degünes dificoltês da soné. Al s’arjignâ ca ales proes o por i conzerć con trepa lezitonza y s’â ćiarié sö trepes bries. Al â en gran enteres da emparé ete toć nös, dandadöt de bi marsc. Dër a cör ti stea le marsc „Dem Land Tirol die Treue„. Do l’avëi aldì por le pröm iade a en conzert fora Desproch, ti êl atira jü pormez al componist por ti cumpré jö na partitöra y atira l’âl emparé ete con i musicontri; la Musiga d’La Pli ea stada la pröma musiga de Südtirol a soné cösc marsc. Siegfried â de gran sodesfaziuns da porté la musiga a concursc da soné o concursc da defilé y la Musiga ea gnüda a ćiasa con de bogn resultać. A ćiasa se lasciâl gnì trec folieć por s’enformé de strumonć nös. Inće do che al â albü lascé da mené le bachët, ne s’àl mai destaché da chi folieć y gonot jêl ćiamó a ćiaré y ascuté conzerć, defilades y se cumprâ entres endô val’ cd nö. Al ti sâ inće dër bel da jì ales gares da soné olach’al â na orëdla dër fina por vigne melodia. Siegfried ea na porsona co cuntâ gonot inće dai tomps ch’al ea sté jonn, dandadöt dal tomp ch’al ea sté pai soldas jö Caserta. Danlò âl albü passé i plü bi agn de söa jonëza, deache al â podü soné vigne dé

La Pli pla musiga y roé ensciö te trec posć encërch. Ël tignia dagnora pro da dì che söa plü gran ligrëza y fortüna ea söa fomena Berta y sü dui mituns Lucia y Wilhelm, por chi che al â fat sö na ćiasa sön le lü da paur de Janin a Fordora. Siegfried tignia dër sön la familia y vigne tomp lëde se dêl jö con i sü. La familia â entres priorité, y te söa familia èl dagnora sté dër na gran armonia. Desco om y pere êl entres presënt y dla bona löna. Söa plü gran crusc ea dessogü capitada canche söa fomena Berta s’â amaré y â mossü lascé la vita con l’eté de 49 agn. I mituns ea tl’eté dl’adolescionza y por ël n’êl dessogü nia sté saurì da jì ennant y da azeté l’orenté de Chël Bel Dio. Al ciafâ na gran forza con la gran fede cristiana ch’al â y al i jea danfora ai mituns con en bun ejompl. Vigne ann s’abinâl le dé de so compliagn a festejé adöm a sü fredesc y söes sorus con families, y cösc dé ti sâ a ël entres dër bel! L’ultimo iade tignîl pro da dì che con 66 agn èl la vita co mët empormó man, desch’al ess magari sontì che la vita ess motü man danö „no sön cösc, mo söl’ ater monn”. Siegfried è sté na porsona de gran ejompl por düć te so modo umil ch’al â, desch’al à vit y desche al à tignì alalt i valurs dla vita - soradöt la familia.

Isidoro Pedevilla Dolo (Isidoro) Pedevilla ea nasciü tal ćiastel de Brach ai 19 de novëmber 1920. So pere ea sté Jan Pedevilla de Berto da Soröa. Söa oma Rosa Maneschg da Poz ea romagnüda vëdoa de Isidoro Agreiter entant la pröma vera con deplü de pici mituns y s’â spo maridé en secundo iade. Le fre plü jonn de Dolo, Lois, â vit söle lü de Berto da Soröa y ea mort dal 2009 (29 de jenà). Dolo â vit fora Brach ćina encër le 1960. Ël â fat le Dolo desche an le conescea i ultimi prodadù y le agn. fant. Le gran medefü’ a Brach dal 1958 se recordâl avisa. Da Brach êl roé spo jö Sach, olache söa só Vitoria ea patrona. Chi ea i agn olache al ea mâ plü püć fanć sön i lüsc da paur. Da Sach demez âl spo motü man da jì sö Curt y da lauré sön le lü d’Ansele. Al laurâ te stala, fajea vancëis, desfajea talpinas y se tripâ da doman ćina da sëra. Danterete àl inće endô vit y lauré en ströf fo’ Brach. Dolo è stada na porsona sciompla co baiâ ienn con jont. Al baiâ en bel ladin. Al ne sâ nia todësch, a scora âl mâ emparé talian. Entant la secunda vera âl mossü jì da Toblach sö a fà le soldà. 623

La Pli I ultimi agn i âra en pü’ sceché con la sanité, mo al n’â nia orü jì te Ćiasa de Palsa. Al â albü les mitans dai sorvisc soziai da Picolin co i â fat en bun guern. Dolo è mort ai 16 de novëmber dal 2010. Le dé de söa sopoltöra ess Dolo complì 90 agn. Heinrich Erlacher

Heinrich ea nasciü a La Pli de Mareo ai 2 de setëmber dal 1948 desco setimo de endöt önesc mituns (dui de sü fredesc ea belo morć Heinrich de Tòmele/ da pici) da Ćiaseles. Jep Erlacher de Berto a Frena y Marianna Ellecosta de Tòmele. Belo al’eté de 19 agn â Heinrich pordü söa oma a gauja de na maratia. Do avëi slüt jö la scora elementara a La Pli de Mareo ea Heinrich jü a emparé le

mestier da moradù, che al fajea inće dertan l’isté ćina che al â spo sorantut le lü de Tomele l’ann 1972. Belo da jonn ensö jêl d’invern a laoré pai lifć ćina sön le Ju de Sela y feter encër döt Plan de Corones ia, cösc ćina l’ann 2008 canche al ea jü en ponsiun. L’ann 1977 âl maridé Hilda Pedevilla da Frëina/Mirì da San Martin de Tor, con chëra che al â albü endöt 2 mitans, Petra y Christine - śën belo maridades, y 3 mituns - Beniamin, Seraﬁn y Valentin. Te söa vita âl entres laoré dassënn por porté ennant le lü y por mantignì söa familia a chëra che al ti orea dër bun. Canche al se tolea en pü’ dlaurela, la domëgna, jêl dër ienn sö por munt, dandadöt sön Prades, pre da munt olache al se stea le plü saurì. Dër bel ti âl inće dagnora salpü da laoré alaleria tla natöra, y al ti orea dër bun a sü tiers. Do da plü agn de maratia y soferonza, portada ćina ala ﬁn con gran forza y pazionza, s’an è jü Heinrich ai 28 de dezëmber 2010 al’eté de 62 agn.

Porsones nasciüdes a La Pli, mortes y sopelides foradecà Rosa Rigo Canins, La Ila, 25.03.2010 Peter Mutschlechner, Al Plan, 08.04.2010 Ida Peslalz Magrotti, Balsan, 15.05.2010 Frieda Feichter Senoner, S.Cristina, 27.05.2010 Sr. Christina (Maria) Erlacher OT, Lana, 14.06.2010 Hedwig Rigo Pitscheider, Sëlva/Gherdëna, 30.06.2010 Florian Erlacher, Percha, 10.07.2010 Aloisia Huber Nagler, San Sciomun, 14.08.2010 Rosa Mühlmann Pompanin, Ćiastel, 11.09.2010 Beniamin Ellecosta, Valdaora, 07.10.2010 Heinrich Paur, Roma, 12.11.2010 624

La Pli L’ultimo Sossas s’an è jü Sotsas è na vila a La Ila, Sossas è inće na ćiasa d’en picio paur tla vila da Frena a La Pli. Danlò abitâ naota la familia Bauer de berba Pire (+1950) y de mëda Gunda (+ 1961). Ai â ma na grüzena da podëi tignì na vaćia, döes ćiöres y na biescia. Cösta familia ea do la vera gnüda trata ete pai „Testemoni de Iahòvas”, ći co ea laota por le paisc en gran scandal. Adalerch l’â portada le möt plü vedl Jan, co viea a Desproch; al ea sté bun da i la fà crëie a sü fredesc y ćinamai a sü vedli geniturs; la só Toia s’â maridé ia en Ampëz, â albü 15 mituns y ea romagnüda pla dlijia catolica. Chisc dal

Sossas ea porsones co lasciâ en pêsc la jont, bogn da lauré y jea do so tru. Ai ea de compagnia, fajea pert dla Musiga d’La Pli, ea bogn da ćianté y da soné. Dertant èsai düć morć, Rico (*1919) è sté l’ultimo; al è mort ai 12 de novëmber dal 2010 dlungia Roma. Al â dal 1939 opté y ea roé te vera sö por la Finlandia; al â combatü con i todësc a Leningrad, a Stalingrad, tla Croazia, y con gran fortüna êl roé endô a ćiasa sann entun. Rico â dal 1951 tut pert a Roma a en convën dai Jahovas y â danlò emparé da conësce söa fomena, ﬁa d’en Testimone de Iehovas da Minca; cösc ea gnü maltraté a Berlin dai nazisć. Do che al ea roé a ćiasa, n’âl mai cunté nia cô

Retrat al tomp de vera: Berba Pire y mëda Gunda dal Sossas da Frena con i mituns Rico, Davide, Jan y Franz. 625

La Pli che ai l’â traté. Rico ea spo roé a Milan y ea gnü „Ministro di culto della congregazione cristiana dei Testimoni di Geova”; al podea baćé y dé adöm jont de söa religiun. Al ea sté entres atif, organisâ adöm ala fomena mostres dles persecuziuns nazistes cuntra i Testemoni de Iahovas. Al à lascé endô la fomena y en möt con familia. La familia ea dër iüsta y respetâ düć con söes convinziuns. La ćiasa Sossas a Frena è jüda vonüda dan na desëna de agn a na familia da Milan; chisc à trat jö la ćiasa vedla y n’à fat sö na nea, con lëite la morvëia de na picia nodadoia; ara passenëia ete architetonicamonter bun tla vila da Frena.

VAL’ MOMONĆ FORA DLA VITA DE PLOANIA Trei Rêsc Inće l’ann 2010 à motü man con l’aziun dai Trei Rêsc. La ploania d’La Pli à tut pert al’iniziativa dla Schira Jonila de Südtirol „Aiüt sot na bona stera” con les mitans y i mituns jüs a confermé. Ai 5 de iener èsai rodês da vila a vila a encündé tles ćiases la bona noela dal Nadé y a perié do na oferta por aziuns umanitares.

I Trëi Rêsc à endô porté la bona noela dal Nadé de Gejù fora por le ćiases. 626

La Pli Tomp de Carsëma y Pasca Le Consei pastoral i à dé peis al’oraziun deboriada te familia y endô arjigné ca en picio sfëi de preparaziun ala Parora de Dio por les domëgnes de Carsëma, con ponsiers y oraziuns fora dla „Sonntagsbibel” dal Vësco Wilhelm Egger. Grana è endô stada la partezipaziun al’istruziun y ala preparaziun por la Pîssia y ales Santes Mësses con la Comegnun da Pasca. L’Uniun dai Ëi à envié adalerch signor Pire Irsara, l’Uniun dles Ëres signor

La pìlora da Pasca.

Sepl Granruaz y la Jonëza à damané Pater Anthony, capolan a Porsenù. A La Pli vëgnel dötaurela dé fora la pìlora da Pasca. Sön la pìlora dal 2010 èl gnü stampé le test ladin dla gran ćianćia da Pasca, le „Exultet”. Dant àn motü le retrat dla statua de Crist rosserì da odëi dertan le tomp da Pasca sön le gran alté. Domëgna dles families Ai 18 d’aurì à le Consëi pastoral motü da jì, deboriada con deplü Uniuns dal paisc, na „Domëgna dles families”. Les families è gnüdes enviades da jì deboriada ala Gran Mëssa, tan ennant che ara jea inće a pè, por i vedli „trus da mëssa” y da passé en iade na domëgna deboriada te paisc por cherié comunité te dlijia y inće defora. La Santa Messa ćiantada è gnüda zelebrada por dötes les families dla comunité. Dedô à la Musiga tignì en picio conzert sön la Gran Plaza dertan che les mitans y i mituns dla Schira Jonila metea da jì na picia aziun de solidarieté (aziun dla jüfa de furn - „Kuchenaktion”) por daidé na familia de Südtirol te diﬁcolté. Le bus dai jüć dal VKE (lia por les plazes dai jüc´dai mituns) da Balsan, sponsorisé dala Cassa Raiffeisen Val Badia, è roé adalerch y ti à dé a pici y 627

La Pli Tan bel che al è da fà damat. Le „bus dai jüć” à porté vita y aurela cörta.

gragn ocajiun da se divertì y da desmostré condiziun y förtl pa de vigne sort de jüć. Deplü families à fat empara pla „Olimpiada dles families”, percurs da deplü tapes con jüć por geniturs y mituns. I Stödafüs à motü sora y sorvì na bona marëna, l’Uniun dai omi s’à sorantut le laur da romené jö les mëses y da laé jö dertan che les ëres jütâ sö n bun cafê. Por düć chi co à fat empara èl sté na bela esperionza. En alté y en ambo por la jont La Dlijia Oma dla valada, consacrada a Santa Maria dal Bun Consëi, à müdé parüda tal presbitere y s’à vijiné ćiamó 628

deplü dal vers dai fedei con lascé arjigné en alté „popolar”, desche an dij, orü dal Secundo Conzil Vaticann dai agn 60: „Coram populum” - vëgnel tlamé, „ôt cuntra la jont”. Belo i dis dan la festa de consacraziun dal altè a La Pli sön program al 1. de mà sontîn tl’aria la nervosité por l’evont. En te’ iade n’èl nia ma desche al gness arjigné ete na mësa nea te na ćiasa, al röa tla „ćiasa de düć” y dan i edli de düć na opera d’ert, ziplada tal blanch de na pera nëta y sogüda co romagnarà tai secui dai agn. L’artist Franz Kehrer y les dites co à colaboré por ajigné ca le presbitere ales operes nees à slüt jö sü laurs por la Vëia dla festa.

La Pli Le clerus vën acompagné jö por plaza te Dlijia.

Dertan la bela funziun: odüda söl’ambo nö y söl’alté popolar nö.

629

La Pli Do la consacraziun y benedisciun à le Vësco dit mëssa.

Do mëssa: la Musiga sona canche le Vësco röa fora de Dlijia.

630

La Pli Al mët man da plöëi y Franz dal Consëi pastoral enviëia „adassosta”.

En sabeda sëra s’à spo abiné tla Gran Plaza en gröm de jont, por la maiù pert dla comunité d’La Pli, con la Musiga co deﬁlâ adalerch dlun sonenn y le Cor de dlijia, les delegaziuns dles bandires dai Stödafüs y Scìzeri. A tó ete le Vësco Karl Golser dan calogna èl sté inće ministronć y le confarun zinch, spo ala daurida dal üsc à le Cor, acompagné da en cërtl de strumonć a ﬂe, entoné la ćianćia „Sei gegrüßt”. La funziun te dlijia à döré feter döes ores, con le salüde da pert dal presidënt dal Consëi pastoral Franz Rigo y i rituai scrić dant por cöstes ocajiuns. Le Vësco Karl Golser à lit, ćianté y cunté te plü lingac, con le ladin laprò. Al à benedì ala presonza de na desëna de prei, laprò signor Heinrich Perathoner

ploan d’La Pli y signor Merch Graffonara y signor Degan Franz Sottara, l’ambo nö y spo avié la consacraziun dal alté. I rituai scrić dant por cöstes ocajiuns è cotanć (litagnes, depone la relicuia, oraziun, springé ega santa, unje con Chrisam, sciomenté). Le ritual plü pratich è sté chël dla relicuia: t’en picio nićio ziplé fora söla mësa dal alté èl gnü deponü en toch de guant de Sant Ujöp da Oies (na relicuia - desche an dij „secondara”); l’artist Franz Kehrer è gnü envié spo a slü’ pro con en pü’ de malta le coertl dla relicuia, y le Vësco à unt i punć dal alté con l’ere sant. Do i rituai èl spo gnü tonü sö por la pröma santa mëssa pormez al ambo y alté nös. Les parores dal Vësco ala 631

La Pli pröm momont profann. La festa à podü jì ennant te Ćiasa dles Uniuns, olache al ea gnü tonü sö de bun patüc da mangé y da bëre por la ligrëza de clerus y jont. Pröma Santa Comegnun

L’artist Franz Kehrer da Costamesana à slüt pro le nićio dla relicuia de Sant Ujöp da Oies. Inće cösc ritus alda pla funziun de consacraziun d’en alté de na dlijia.

comunité à orü trasmëter le sëns de nosta vita co è - aladô dal Vësco Golser - danter ći co nes è gnü anunzié y ći co à da gnì. La vita è en jì, en crësce, en roé pormez. Do mëssa à spo soné la Musiga te plaza, le Vësco è gnü fora de Dlijia sot al aplaus dla jont. Sce le tomp â sconé la festa ćina enlò dala plöia, spo àra motü man da tomé te chël 632

En la gran festa de Palsacrusc, ai 16 de mà, à la comunité y la Musiga acompagné i scolari de secunda David Baldissera, Luca Costabiei, Iris Erlacher, Elias Frontull, Alex Maneschg, Veronica Obojes, Carmen Rigo, Johanna Rindler, Filip Trebo, Jan Marc Willeit y Armin Winkler te dlijia por festejé con ëi söa Pröma Santa Comegnun. Le tema dal dé àn podü lì söle bel placat dan dlijia „Nos sun i corûsc de Gejù Crist”. I mituns y les mitans s’à prejenté por le pröm iade ala comunité con n guant unitar. Le Consëi pastoral â tut la dezijiun da arjigné chisc guanć dandadöt con la speranza che discusciuns sora guant y d’ater ne i toli nia tomp y energies a ći co cunta: la preparaziun dles mitans y dai mituns y dai geniturs al Sacramont. Iubileums da noza En dé emportant por la vita de ploania è dagnora la festa dai iubilars da noza, co vën tignida vignann la terza domëgna de setëmber. Ai 19 de setëmber

La Pli

En bel retrat dles mitans y dai mituns dla Pröma Santa Comegnun con i maestri y Signor Heinrich.

à signor ploan zelebré la gran mëssa dla domëgna do söa entenziun. Le tema dal dé è sté „Ester löm önn por l’ater”, en cor motü adöm da familiars dai pêrs

à abelì la funziun liturgica. Dedô è i pers stês ćiamó en compagnia pa en picio renfresch te Ćiasa dles Uniuns. Chisc iubilars à tut pert ala festa:

Anton Feichter y Emma Kaneider, 40 agn Albert Willeit y Teresa Palfrader, 40 agn Jep Ellecosta y Clara Pitscheider, 40 agn Pepi Huber y Edit Obojes, 35 agn Carlo Feichter y Marta Erlacher, 35 agn Eduard Ellecosta y Rosa Maria Agreiter, 30 agn Josef Terrabona y Rosa Maria Ploner, 30 agn Nazio Erlacher y Rita Eppacher, 30 agn Silvester Ellecosta y Angelica Daverda, 30 agn Alfred Ellecosta y Cristina Daverda, 25 agn Gottfried Pedevilla y Rita Daverda, 25 agn Lois Peslalz y Dorotea Ellecosta, 25 agn Jan Willeit y Rita Sorà, 25 agn 633

La Pli

I pêrs dal „Iubileum da noza” dal ann 2010.

Encuntada con la comunité La domëgna ai 10 d’otober à le Consëi pastoral envié a na encuntada con la comunité (por tod. „Pfarrversammlung”) olache al è gnü ćiaré zoruch sön l’ativité dal Consëi pastoral te sü 5 agn de laur, fat na reﬂesciun sön la ploania y porté dant la situaziun dai laurs y dai cunć por le ressanamont dla dlijia y dal ćiampanin. Gran chidlada Le Consëi pastoral à tut sö ienn la proposta dai organisadus dla „Gran chidlada 2011” 634

(gara da chidlé por scuadres d’uniuns culturales y sportives, dites, istituziuns, tlasses y clubs dal comun de Mareo) da mëter a desposiziun le davagn dla manifestaziun por le ressanamont dal ćiampanin d’La Pli. Con l’aiüt de d’atri volontars s’àn porchël dër proé da daidé mëter da jì la domëgna ai 7 de novëmber cösta gara tradizionala da chidlé tla chidlara da Runcac a Al Plan; na man de esperionza y competonza tal’organisaziun à dé, desco vignann, Eduard dla êfon con söa fomena Anna y Lois d’La Costa. Gran plajëi àl fat da odëi che inće cotan de scuadres dal paisc à tut pert y rosedé - o almanco

La Pli

Les trëi mius scuadres dles ëres: „Les Montanares”, „Ëres 1957” y „Les Pazionzes”.

„Les Montanares”, la miù scuadra dles ëres, y „I Cabaus”, la miù scuadra dai ëi. 635

La Pli proé da le fà - en gröm de chidli por che les ćiampanes ess tosc podü endô soné a festa; la partezipaziun dles chidladësses y dai chidladus n’è mai stada tan grana co cösc iade, arjunjenn le numer record de 48 scuadres de 4 porsones (14 de ëres y 34 de ëi) de uniuns y assoziaziuns, lies, clubs y grups de döt le comun de Mareo, con en pêr de ezeziuns da foradecà. 56 chidladësses y 136 chidladus à chidlé dales 8 da doman ćina ales 8 da sëra. Y al à paié la mëia: le davagn de cösta maratona dai chidli co ti è gnü sorandé ala Ploania d’La Pli por daidé despaié jö i laurs pal ćiampanin à fat fora la bela soma de 6.850,00 €. I campiuns dal dé è stês ples ëres Flora Weiss con 178 chidli y Pire Rungger da Rina con 209 chidli. Tramidui fej pert dla Uniun Chidlé d’Al Plan. La gran chidlada 2010 è gnüda davagnada dala scuadra dles ëres „Les Montanares” (Ties Annamaria, Obojes Rosalia, Weiss Flora y Feichter Angela) y da chëra dai ëi „I Cabaus” (Obojes Victor, Erlacher Luca, Ellecosta Marco y Ellecosta Lois) co à batü „I Ćiastelans” y „I soliti da Rina”. Lites dal Consëi pastoral La domëgna, ai 7 de novëmber, èl spo gnü tignì te dötes les ploanies dla diozeja 636

les lites dal Consëi pastoral nö. A La Pli è 290 porsones (ca. 48%) jüdes te scora a dé jö la usc y a lité cösc consëi por i agn 2010 - 2015. Les plü usc à pié do: Jan Willeit - spo gnü motü presidënt, Rita Konrater - gnüda motüda dedô vizepresidënta, Patrick Complojer - gnü scroan, Jan Agreiter, Cristina Daverda, Emma Ellecosta, Paul Pedevilla y Paul Rigo. Le Consëi de ploania oress inće te cösta cronaca recordé la bona colaoraziun con i grups de dlijia y nia de dlijia, y ringrazié düć por le laur fat por le bën dla comunité de dlijia! La „Gran Marora” sona endô Bun dui mëisc, danter otober y dezëmber 2010, à les ćiampanes d’La La Pli mossü scutè: degün dé l’ora, degün soné, degügn zogri co mostrâ na dërta ora. An les à bën albüdes cotan manćia! Le ćiastel dles ćiampanes ea gnü fat por les ćiampanes corades dal Colbacchini da Tront l’ann 1907. Con le jì dai agn y inće a gauja de plöies y de noêres, s’an àl dé na ria. Val’ toć ea davëi fraidis. Les ćiampanes dal 1907 à mossü gnì dades jö laota dertan la Pröma gran vera por fà deinfora canuns. Les ćiampanes da encö, gnüdes dal 1925 y benedides, è en gran pert gnüdes paiades dal Stato,

La Pli al è ćiampanes inće corades dala medema fujina da Tront. Al n’è sis. Denant che al roass döt le terac dla Provinzia da Balsan sot la Diozeja da Porsenù (al dédancö Balsan - Porsenù), laota de setëmber dal 1964, ea la grana d’La Pli de Mareo la terza plü grana dla bachëta, con sü 3.367 chili. La plü grana ea chëra da Sterzing con 4.200 chili, spo chëra dal Dom da Porsenù, la „Sext” con 3.900 chili. An ô se tó a dì che le ćiampanin d’La Pli è le plü alt, le plü bel spizé dla valada, con sü oramai 60 metri. Le plü alt dla bachëta südtiroleja dess ester chël da Solaneres (Schlanders) de za. 90 metri. Le ćiampanin d’La Pli è bel fat con peres da Furćia jö y al porta dui medieji: önn dal 1536, bonamonter l’ann che al è roé i laurs laprò, spo l’ann 1900, ann che an à motü sö l’ora nea. Sö sora la gran „ﬁnestra” cuntra Rina èl depont sö le blasun de chi da Habsburg. Al tomp de Benito Mussolini roâl adalerch lëtres por le fà sparì, mo al ne n’è gnü fat nia y le gran variö da döes crestes ne s’an è ninonia joré demez. Les gran festes salüda la jont sot le piz jö na bandira dai corusc ghei y blanć. Söle ćiampanin èl depont sö na bela gherlanda o corona blanćia. I gran stüdiês se rump le će da podëi gnì lassora ći che cösc ô dì. Na bona ﬁrma da Toblach à lauré dui mënsc alalungia por

mëte a post le ćiastel y l’ater: ai à mossü baraté fora cotan de patüc y lauré gonot t’en frëit bindebò gran y tramontês da en rio ont. Ai l’à tignida fora! Söles gran „ﬁnestres” ài motü sö lisciôs, co passenëia ete bel tal ćiampanin. Les ćiampanes à endô motü man da soné da Nadé. I laurs por fà danö le ćiastel dles ćiampanes y comedé l’alzada è tomês ete tal cost preventivé de 270.000,00 euro, pa chël che al ea inće belo laprò le deponje le ćiampanin deforajö y mëter a post l’ora - laurs söle program l’ann do.

Les sis ćiampanes sön ćiampanin à ciafé en „ćiastel” nö. 637

La Pli Schira Jonila La Schira Jonila è en grup de ca. 25 mitans y mituns dai 6 ai 11 agn, co è roé adöm vigne secunda edema la domëgna do mëssa - da otober a novëmber y da merz ćina de mà. Le

Al n’è mai massa adora da mëter man da carté! La premiaziun dai mius cartadus de „mao-mao”.

638

grup è gnü acompagné dales animadësses Manuela, Brigitte y Gemma. Les ativitês è stades trepes y dër desvalies, dertan cöstes ores d’encuntada èl gnü: perié, ćianté, pastlené, śoghé y balé. Pla festa por la jont atompada dai 3 de iener à i mituns fat en picio teater por ti pité en pü’ de aurela cörta ales mëdes y ai berbesc. De Carsëma à le grup d’La Pli tut pert adöm ai atri grups dla Val Badia ala prozesciun con ćianderes da Badia a Oies. La Schira Jonila à inće arjigné ca na funziun de mà y dedô èson ćiamó stês en compagnia pa en turnier de mao-mao.

La Pli D’otober àn tut pert ala jita a Gardaland adöm ai compagns y ales compagnes da San Martin y de Badia. An s’à inće recordé che al è dalunc y damprò mituns a chi che ara ne i va nia tan bun co a nos. Con ligreza y impegn àn porchel fat empara pa deplü aziuns de solidarieté: en ocajiun dal „57^ dé mondial dai amarês de lebra”, ai 31 de ièner, àn vonü „La mi dla solidarieté” por sostegnì iniziatives co dëida i amarês de lebra; ai 18 d’aurì, domëgna dles families, àn motü da jì la picia aziun dla jüfa de furn por daidé na familia de Südtirol roada tla meseria

La Schira Jonila à endô motü da jì aziuns por daidé chi dla meseria. Te cösta ocajiun èl gnü vonü mi dl’AIFO.

y d’Advënt à le grup tut pert al’aziun „chertes da Nadé por na opera de bën”, olache an à vonü chertes da Nadé fates da mituns/jogn andicapês dal Perù. Por Nadé àn inće ćiamó daidé fà l’aziun „Nadé te na scàtora dai ćialzà” olache an à arjigné ca de pices scincundes por mituns dla meseria. Al è sté endô en ann rich de ativitês y plen de beles esperionzes por düć. La Scolina Dertan l’ann de scora 2009/2010 èl sté 21 mituns y mitans co à frecuenté la Scolina a La Pli de Mareo. La maestra Stefanie Obojes, les colaboradësses pedagogiches Ilse Tavella y Anna Konrater - plü tert fora Sabine Pescoll - à acompagné i mituns y les mitans y ti à arjigné ca l’ambiënt por podëi emparè trepes cosses y por fà en gröm de esperionzes tai ćiamps desvalis. Da d’altonn à spo endô motü man l’ann nö, por la sajun de scora 2010/2011, con 21 mituns y mitans che è gnüs acompagnês dala maestra Stefanie Obojes, les colaboradësses pedagogiches Ilse Tavella y Manuela Runggaldier y la colaboradëssa pedagogica por l’integraziun Antonella Frenademez.

639

La Pli La gran familia dla Scolina l’ann de scora 2009-2010.

La Scolina d’La Pli d’altonn dal 2010.

640

La Pli LA SCORA Do Nadé endô düć pa banch Passades les beles vacanzes da Nadé, olache i mituns y les mitans â podü se palsé fora y fossené energies nees, èl endô da se mëter tla bona orenté da emparé y por i maestri da ensigné. De iener èl ćiamó dër da se proé, por ciafé spo de bones notes tal pröm semester. Ala ﬁn de jené è i scolari de 4a y 5a tlassa jüs endô con Patrick dla forestala a fà la medema roda desco da d’altonn, mo por conscidré en cösc iade la bela natöra da d’invernn con sü fostüs. I scolari à enstësc podü scovrì en gröm de pices cosses tla natöra, che ai n’â denant mai odü o albü nu. Tla pröma edema de forà è endô döta la scora jüda sön Börz a fà so dé dla nëi. Düć s’à divertì dër trep con löses, taîs, bobs, pataroc.... Le divertimont alda tla scora desco l’emparé. L’atra bela festa, olache düć pò fà empara, se traiestì da en gröm de personaji è le carlascé. Düć se mascherëia, inće i maestri y val’ geniturs, con gran fantasia! Do na deﬁlada te paisc va spo düć ćiamó te Ćiasa dles uniuns a fà val’ bai, jüć... ćina che al è da jì a ćiasa. Le sport è sann y belo te scora ćiàron da mëter da jì vigne ann en curs da nodé por i pici scolari. Inće en cösc ann èsera endô

garatada da jì con i scolari de 1a tlassa ia dal Cone a emparé da nodé o almanco a s’aüsé al’ega. Dër bel y enteressant ti àl inće salpü ai gran scolari da jì a Balsan con la ferata a ti ćiaré a Ötzi. Trec n’ea gnanca mai ćiamó jüs con la ferata! Ći avenimont! Por la Domëgna dal Orì ne podea les granares bën nia manćé, y porchël ân albü te scora en gran laur da mëter adöm les beles granares plënes de vëtes da corusc y fates con minâi, belorì, rames de Jenn... Inće val’ geniturs è gnüs a daidé lié adöm. Por recordé la pasciun de nosc Signur èson endô jüs fora Pliscia a dì les staziuns. I gran scolari de 4. y 5. tlassa s’à tal mëns d’aurì dé jö dassënn con l’educaziun stradala, por se merité spo inće ala ﬁn la patënt dla roda, olache ai à mossü jì a Al Plan a desﬁré en percurs con la roda respetenn düć i segnai stradai. Chi co fajea plü co trëi fai, messâ fà do te scora en te picio ejam por ciafé la patënt. Na gran aventöra à albü i scolari de 2. y 3. tlassa da jì eta Türesc por 4 dis a emparé en gröm de cosses inće zonza ester te scora. Ćinamai jö dla tor dal ćiastel ài podü se lascé jö con cordes. Ći vaiga! Cöstes esperionzes y chisc recorć ti romagnarà dessogü por döta la vita. Le proiet de „Prima Klima” à inće funzioné dër bun: i scolari è 641

La Pli

La pröma tlassa dal ann de scora 2009/2010.

La secunda tlassa con les maestres Brigitte y Verena.

La maestra Judith da Rina deboriada con i mituns dla terza tlassa.

I mituns dla cuarta tlassa ann de scora 2009/2010 con les maestres Daniela y Sara.

gnüs sensibilisês da daurì y slü les ﬁnestres, da empié y destödé les löms por sparagné energia, deache gonot ne vëgnel nia motü averda y ensciö spaterlé. Le comun à inće sostignì le proiet y à motü a desposiziun pesć. Le proiet va spo ennant con le problem dal ciomont. Vigne secundo ann èl le 642

concurs de dessën dla Cassa Raiffeisen y inće en cösc ann i àra endô toché a düć i scolari da se proé dassënn y fà de bi dessëns por se merité spo de bi pesć, mo sambën n’à nia düć la fortüna da davagné! Almanco à düć podü se divertì y romagne con la boćia daverta da ćiaré al striun Sertan.

La Pli

Chi de cuinta en jita con la ferata.

Jì a scora al mêr è na gran festa por i mituns!

Tan de „Pipis” dles ćialzes lunges.

Mituns y geniturs al dé dai jüć y dal sport.

Por abelì la festa dla oma, co è stada tla Ćiasa dles Uninus do mëssa, à inće i scolari porté pro con bai y ćianćes. La festa dla Pröma Santa Comegnun, olache 10 scolari à ciafé por le pröm iade Gejù, è inće gnüda abelida dal Cor dai scolari co vën dagnora emparé ete dal maester Ludwig. I scolari

de 5. tlassa à podü jì ia dla scora mesana al dé dla porta daverta, olache ai pò dagnora se fà na idea desche ara jarà ennant da d’altonn te scora. Desco l’ann passé èsera inće en cösc ann endô garatada da jì al mêr por n’edema. A düć i scolari co orea ti èl gnü pité da jì a müdé aria jö al mêr y a chi 643

La Pli co è jüs ti àl salpü dër bel y na esperionza unica. Dertan che mec i scolari ea al mêr, è chi de 1. y 3. tlassa jüs en dé tal Sest a ti ćiaré a en lü da paur con en gröm de sorts de tiers; ai à incé podü proé da lauré con la lana. En ater gran avenimont è sté ala ﬁn de mà le dé dal sport organisé dai geniturs, por la maiù pert da Felix. Al à motü da jì deplü staziuns con de vigne sort de jüć, olache plü scuadres, motüdes adöm da mituns y geniturs, messâ proé da abiné adöm plü punć che ara jea, por arjunje en bun plazamont. Vigne scuadra â en ennom dai tiers. Düć s’à veramonter der divertì y pla premiaziun à vigne scolare ciafé na bela scincunda, che le teater d’La Plì à ﬁnanzié. Al è dagnora bel can che al è da odëi na te’ bela y bona colauraziun danter ćiasa, scora y uniuns. Por la festa dai lëns èdl gnü jügn y por slü jö le proiet da jì tla natöra te vigne sajun èson endô jüs a fà la medema roda desco da d’altonn y d’invernn! I verdabosc sa dagnora dër da ti mëter a cör ai mituns la belëza dla natöra y cô che an pò ćiaré da la conservé y la tignì nëta. Por la festa de contlujiun dal ultim dé de scora èl ćiamó sté i maestri Ludwig y Judith co à arjigné ca dertan les ores opzionales con en grup de scolari en bel musical ,,Tuishi, Pamoja”, olache al gnea dant plü tiers dla 644

savana. Con gran sëi ài porté dant le bel toch con ćianćes y en test todësch, olache i grups dai tiers se stritâ empröma ćina a na bela contlujiun de pêsc. L’ultim dé de scora s’à roé con la mëssa y i scolari à podü pié do söes valutaziuns.I scolari de 1. tlassa è ćiamó en chël dé jüs sö La Val a i dì sö na rima ala maestra Christine co s’à maridé. D’altonn daür la scora endô les portes Do en bel isté, co è passé ia valgamia debota, èl spo endô sté da pié ia da d’altonn. Te pröma èl sté en cösc ann nö scolari co à motü man söa vita dla scora, le numer de düć i scolari è roé a 64! Les maestres nees co ensegnâ en cösc ann ea Elisabeth Erlacher, Edith Flöss; le maester Erich Frenademetz è inće endô sté atlò a ensigné religiun. Por emparé da se conësce en pü’ miù y sozialisé danter düć canć è la jita da d’altonn la pröma ocajiun. Da jì d’Al Plan ete sön le tru dles liondes à i scolari podü aldì les beles stories dal rëgn de Fanes y dedô à düć ciafé na bona marëna ala grilia con liagnes pratades. Jüć al palê n’à sambën gnanca podü falé. Düć à ensciö podü passé en bel dé! Al à motü man tles pices tlasses le proiet de teater con Monica Delmonego „Ich bin

La Pli ich und noch vieles mehr”, na iniziativa por renforzé la personalité de vignönn. La scora à fat empara pal proiet de Pia Pedevilla de ,,Früć y lat” y à ensciö pastlené adöm con i geniturs deplü sorts de ćiandëres, co è spo gnüdes vonüdes por gnì motüdes sön les fosses dai defunć. I scioldi trać ete è spo jüs ai mituns dal Burma, co à ciafé con cösc aiüt en früt y en goto de lat al dé. Do cösta opera de solidarité èl inće gnü te scora Pia Pedevilla, y na colauradëssa dl’organisaziun ,,Daidé sora conﬁn” à mostré diapositives y à cunté val’ sön chisc mituns dal Burma. I scolari è romagnüs dër emprescionês de chisc püri mituns y düć ea encontonć che ai à podü porté pro da i daidé en pü’. La festa da S. Martin è dër na bela ocajiun da jì con i mituns dla scora y i pici mituns dla scolina deboriada fora por paisc con les linternes y dedô te Ćiasa dles uniuns a sté en pü’ adöm pa en bun bufet che les mames arjigna ca. Le mëns de dezëmber à düć i scolari albü en gran laur da arjigné ca na bela festa da Nadé. Vigne tlassa à portè dant de bi teatri, val’ ćianćes y rimes. Ala festa da Nadé à tut pert bën scialdi düć i geniturs, neni, lâs y chi co n’à nia sciaﬁé da gnì ala pröma rapresentaziun - co è dagnora l’ultimo dé de scora dan les vacanzes, po gnì en San

Stefo domisdé a se goder i bì toć y la bela atmosfera da Nadé. Festa dla jont atompada Desche al è tradiziun à i jogn d’La Pli endô motü da jì la „festa dla jonta atompada„, en cösc ann ai 3 de iener. La festa à motü man les döes con la santa mëssa, ćiantada dal Cor dai Jogn d’La Pli. Dedô èra jüda ennant con na picia aurela cörta tal salf dles manifestaziuns, olache düć à podü sté en compagnia pa val’ da bëre, da mangé y pa val’ entratenimont. Motü man à la Schira Jonila, con en bel picio teater da Nadé. Jüda ennant èsera spo con val’ tòć da Nadé sonês da trëi musicontri jogn. Ivan s’â inće tut enpara i orghi da man. Por slü jö à ćiamó le Cor dai jogn ćianté. Mituns, mitans, jogn, jones, berbesc y mëdes à passé en bel domisdé deboriada.

Ala „festa dla jont atompada” a La Pli. 645

La Pli Consëi y Cor dai Jogn sot la löna colma La sabeda ai 27 de forà, avisa en dé dan löna colma, à le Consëi dai Jogn y le Cor dai Jogn d’La Pli tut ca lösa y schii y è piês sö cuntra la Üćia de Lavarela, söla munt de Fanes, olache düć s’à spo encunté; inće eniann èl endô gnü organisé na picia cëna, desco sëgn de reconoscimont por le laur fat ia por l’ann. Le Consëi y le Cor dai Jogn s’à encunté por passé deboriada na serada olache al ne vën nia baié de terminns y cosses co mëss ćiamó gnì fates, mo olache an pò sté deboriada y s’la cunté y fà val’ cartada. Endöt êl en bel picio grup de 14 porsones, co â tut chësta bela ocajiun desco alternativa ales sontades o proes da ćianté. Le grup à endô en iade desmostré le bel tignì adöm dles döes uniuns. La sëra s’à slüt jö con en bel rait sot la löna colma jö cuntra Pederü.

En momont dertan la serada sön munt de Fanes. 646

Festa dal Cör de Gejù Ai 13 de jügn èl sté le dé dla festa dal Cör de Gejù y desche la tradiziun ô, tóchera da jì a fà i füs pornanche al vën scür. La Jonëza d’La Pli ne s’à nia lascé sciampé cösta ocajiun da podëi sté endô en pü’ adöm. Belo dis danfora êl gnü coü adöm en gröm de lëgna por che le fü garatass. Do la prozesciun fora Brach è i pröms piês ia por arjigné ca döt cant por la griliada. I atri s’à encunté sön Planeta por pié sö deboriada a pè cuntra Prades, olache i coghi aspetâ belo con de bones liagnes pratades. Desche ara à orü ester n’à le tomp daldöt nia daidé… Al dramâ belo da domisdé encà. Empò èl sté ćiamó de chi co s’an à anﬁdé adalerch. Do la griliada èson jüs a fà le fü. Inće sce al plöea s’àl empò empié sö desch’al alda. Cis dio n’àl endere nia tignì bòt al mol y tosc àn motü man da sontì le frëit. Sön na tara s’an è

Le fü è gnü empié sot la plöia, empò graciâl!

La Pli Le fü à mossü la zeder y düć s’à trat adassosta te üćia. Plü bel y plü ćialt êl bën atlò - mefo.

düć sciampês ete te üćia bona ćialda. Danlò n’êl de chi co ćiantâ, d’atri cartâ a batadù y s’la ćiacolâ. En chë sëra à i jogn podü odëi che ara va da sté en compagnia inće sce le tomp n’è nia le miù: basta tignì adöm, spo èl döt co pò garaté.

Festa sön chi prês Ai 25 de iuli èl endô sté gran ora da mëter da jì la „Festa sön chi prês”, na festa con na tradiziun lungia, olache la jont d’La Pli s’encunta por zelebré na mëssa alaleria y passé deboriada

Compagnia sön Prades pla „Festa sön chi prês”. 647

La Pli en domisdé en compagnia. Cösc ann i àra endô toché a Prades, plü avisa sön Pré Paröes. Le dé à motü man con la santa mëssa les 12.00, dita da Signor Heinrich Perathoner; abelida èra gnüda da en grup de strumonć d’La Pli. Dedô èra jüda ennant con aurela cörta y divertimont. Ći co n’à bën nia manćé è stada la bona griliada con chëra che vignönn è gnü pasciü. Dertan le domisdé èl gnü fat de vigni sort de matades…. al è sté da muje la „cherscele”, da jì con i schii de trëi, al è gnü trat le palê... y al è sambën inće gnü ćianté y soné la chitara. Pici y gragn à ensciö podü se tripé ćina che sorëdl s’à ascognü do les munts ia. Con le

Por aurela cörta y fà damat èl sté ocajiuns bel assà. 648

tomp èl sté desco i agn denant na gran fortüna… mo al n’è nia ma merit dal tomp che la festa è garatada. Ćiastëgnada Ai 23 d‘otober è i Jogn d’La Pli endô roês adöm por la ćiastëgnada. En bel picio grup de 15 porsones s’à encunté les set da sëra a La Pli por pié ia deboriada con la coriera cuntra Sant André sora Porsenù. Tal Hotel „Mair am Bach” èsai gnüs tuć sö te na bela picia stöa con l’atmosfera d’altonn. Ai à ciafé na bona cëna. Desche ara toca pa na dërta ćiastëgnada, èl gnü

La Pli porté sön mësa desco pröm balotes y panicia, dedô ćern sciömiada con capüc y soni y por slü jö ćiastëgnes y nusc pratades… Ći co n’à nia podü manćé è sambën le bun vin co ti à dé a döt en pü’ de saù emplü! Belo dertan cëna ne s’à la bona löna nia lascé aspeté dio y les prömes usc à metü man da entonè na bela viva. Ensciö èra jüda ennant inće do cëna… Al è sté na bela serada passada en compagnia.

la festa de San Mocherà y che San Mocherà daidâ la püra jont y che an ne mëss nia fà mirachi por daidé, mo che al basta inće ma da fà de pices ligrëzes da vigni dé. Denant co s’an jì à i mituns ćiamó ciafé la benedisciun y sambën le picio sach checio plën de patüc da sgolosé y te vigne ćiasa à salüdé San Mocherà i mituns con les parores „a s’odëi endô en ater ann”. San Mocherà con i dui agni.

San Mocherà a La Pli Le Grup dai Jogn da La Pli à inće eniann tut sö l’enćiaria da jì con San Mocherà fora por les ćiases dal paisc, olache i mituns i aspetâ belo spaziontusc y plëns de ligrëza. Le grup de San Mocherà s’à encunté la domëgna ai 5 de dezëmber encër les cinch da sëra te local dai jogn por se iestì sö y fà les ultimes preparaziuns. Presënć ea sambën San Mocherà con i dui agni y empede i bor’ malans èl gnü ponsé a Rudolf, le ciafêr dal nês checio. Encër les sis à spo motü man la roda fora por les ćiases. Endöt àl podü gnì ralegré encër 10 mituns, en pü’ demanco co i ultimi agn. San Mocherà à salpü da anüzé les dërtes parores por i fà na ligrëza nia ma ai mituns, mo inće ales mames y ai peri; al i à inće spieghé porćiodiche al vën tignì

Rorate dla jonëza Ai 23 de dezëmber da sëra èl sté te dlijia d’La Pli le rorate dai Jogn. La mëssa è gnüda organisada en pü’ extra, mo a na moda co passenëia pal „ester jogn”. Damproìa à en jonn/na jona empié les cater ćiandëres d‘Advënt, spo èl gnü lit en test co passenâ laprò y empormó dedô èl gnü empié les löms de dlijia. Le Cor dles jones d’Al 649

La Pli Plan à abelì la mëssa con so bel ćianté ﬁn, cherienn te dlijia na bela atmosfera da Nadé! Mo do le rorate n’è la serada nia stada roada… I jogn à albü ponsé che rodunt da Nadé èl bel y dandadöt emportant da sté deboriada en compagnia, zonza prescia… Con cösta motivaziun êl gnü fat fora da organisé na festa da Nadé con turnier de calceto-batadù: do le rorate è düć i jogn o inće chi co se sontia jogn, gnüs dër bel enviês tal salf dles manifestaziuns ala festa con turnier. Le salf ea bel arjigné ca, stëres y ćiandëres l’abelia y do na bela mangiada de checs con tê y vin cöt, àn podü mëter man con le turnier. Al è gnü trat fora les scuadres al momont y a chi co n‘orea nia carté èl inće gnü ponsé. L’alternativa ea le

Le bel gran grup roé adöm por ensigné da balé y por emparé da balé. 650

„Angeber-Spiel„, en jüch olache la rida è garantida, y laprò inće le prigo da se fà mé. Encër les önesc canche düć â albü roé le jüch, àn podü passé ala premiaziun; cin’ snaidighi jogn y öna na jona à podü jì sön palch a se do les nusc (3^ post), la condla de checs (2^ post), y la cassëta de mandarins (1^ post). Ai mius i èl inće gnü scinché na bela ciüria checena con le batocio blanch, por se recordé dla bela serada. Jonëza da paur Curs da balé La Jonëza da Paur d’La Pli à motü da jì dertan i mënsc de forà y merz en curs da balé.

La Pli Tignì èl gnü te salf dla Ćiasa dles Uniuns, da sëra dales 20.00 ales 22.00, por endöt 5 sëres. Desco maester de bal êl gnü damané le dirighënt dal Cor de dlijia, Christian Ellecosta, co s’à spo, adöm a Daniela, ensigné da balé valzer, polca, boariscer y fox. Che i jogn n’à nia ma vëia da balé rock, mo inće en valzer o na polca àn podü odëi dal gran numer de pêrs co à tut pert, endöt 18. Vigne sëra gnêl fat fora canche al foss sté endô le proscimo iade y deache al ea dër rio da abiné na sëra olache düć ess albü dlaurela, èl gnü tignì na sëra o l’atra dopla. I dui maestri s’à fat na gran bria, nia ma da mostré y da ensigné ete vigne vare, mo ai à inće trasmotü

pasciun da balé. L’ultima sëra i à spo Daniela partì fora a düć en picio diplom, ch’ara à arjignè ca desco recort dles sëres passades por n’en balé öna o l’atra. Śoghé al palê sön la jafa La domëgna ai 18 de iuli à la Jonëza da Paur d’La Pli motü da jì en turnier de palê sön jafa, söle ćiamp dal sport a Ćiamaor. Pa chësta ativité tìrun al palê sön en gran madroz soﬂé sö. Le funz vën enjafé ete polito por ne la fà nia massa saurida. Pla sontada generala dla Jonëza da Paur ea cösta idea gnüda tuta sö con gran cacia, porchël l’à la Jonëza da Paur bele adora

Les prömes trëi scuadres do la premiaziun. 651

La Pli motüda söle program y à motü man da la lauré fora. Tó pert podea scuadres de döt Puster. Da doman èl gnü na te’ picia plöia, do plü edemes che an n’â gnanca sontì na gota. Mo por la mesa dles 10, canche le turnier metea man, s’â i nii dla plöia plü o manco trat fora y al spizorâ belo sorëdl docà. Le program ea dër spës de partides, por ciafé fora la miù scuadra, porchël èl gnü śoghé ćina la mesa dles cinch domisdé zonza palsé. Ma bindićé gnêl fat na picia palsa por podëi enjafé ete le madroz desche al alda. Al ea roé adöm en gröm de scuadres, endöt n’êl 13, ći co i â fat dër plajëi ai organisadus. Les scuadres è gnüdes adalerch da San Martin, Rina, Antermëia, Longiarü, San Laronz y Niederdorf. Por paré la maiù fan y la sëi èl gnü inće fistidié y por ne la fà nia massa spera è inće gnü ponsé a en pü’ de musiga. I mius sön cösc lize è ala fin stês „I Sganghes”, co à davagné la finala cuntra „Les Jafes”. Al terzo post è roês i „Talenć” dan les „Ćiaedles morjeles” y dan chi da Niederdorf. Tlassifica finala: 1) I Sganghes, 2) Les Jafes, 3) Talenć, 4) Ćiaedles morjeles, 5) Niederdorf, 6) La Pli, 7) Moty Combi, 8) Juventus FC, 9) 0815, 10) San Laronz, 11) Ostinati, 12) Megaboys, 13) Miriboys.

652

Soné deboriada tla natöra I dui verdajogn dla Musiga d’La Pli y dla Musiga da Rina, Manuela y Christian, s’â motü adöm por mëter da jì en iade en pü’ val’ d’ater con i musicontri jogn, dandadöt con chi co n’ea nia ćiamó pla Musiga. Ensciö ài organisé da jì trëi dis ete por la val dai Tamersc a soné en compagnia. Arjigné ca y emparé ete èl gnü con i mituns y les mitans val’ toć por i porté dant spo la domëgna dertan la santa mëssa y pal picio conzert. Te chisc trëi dis à i mituns podü soné te de pici grups sot a en musiconter co i acompagnâ y ensignâ jö. Dlungia ai pici grups èl sté momonć olache ai à sonè düć deboriada, laprò ài fat val’ proes da deﬁlé. Da sëra à düć podü sté soranet tles üćes dai Tamersc, con trec edli slüć y d’atri enmuntri. Al è sté na esperionza plajora por dötes y

Inće les vaćes ea dër corioses dertan le conzert.

La Pli Emparé da se conësce tres i jüć.

Le defilé: ara toca da sté sö.

653

La Pli düć. Y dandadöt por mitans y mituns na aventöra che ai se recordarà dio. Le KVW La Pli Por le KVW d’La Pli è le 2010 sté l’ann dai 60 agn de ativité. Ai 24 de novëmber èl gnü tignì la festa por recordé cösc avenimont. Do na santa mëssa por düć i scrić ete s’àn abiné te Ćiasa dles Uniuns. Trec à tut sö l’envit da gnì a fà festa con chi

Le KVW d’La Pli söle iade. 654

dal KVW: signor ploan Heinrich Perathoner, signor Merch, le sorastant KVW de Puster Werner Steiner, co à spo inće tignì en referat sön le tema dal ann: „Nia deplü mo miù”, la secreteria dal KVW Anni Rederlechner Willeit, la sorastanta dla Val Badia Hilda Sottara, Iaco Clement, Stachio Erlacher y d’atres porsones dai paisc encëria à onoré la festa con söa presenza. Inće trec mëmbri dla uniun à tut pert a cösta festa, dandadöt le sorastant d’onù Florian Terza, Nese Taibon

La Pli

Da Carlascé èsun jüs a ciafé i ghesć dla Ćiasa de Palsa.

Erlacher y Nane Taibon Pedevilla co è da empröma encà pal KVW. A cöstes döes àn inće podü i sorandé en diplom. Te cösta ocajiun àn inće orü ćiaré derevers sön l’ativité: motü sö è gnü le KVW d’La Pli dal 1950 por enteressamont dal maester Fridl Mühlmann con l’aiüt dla maestra Emma Taibon y Angelo Taibon. I tomps enlaota n’ea dessogü nia saurisc t’en te’ picio paisc da paur desco La Pli. Empò èra jüda da trà ete trepa jont tla uniun: dal 2010 n’êl bën 117 de scrić ete. Do che le maester Fridl de Baldessé â mossü morì con apëna 41 agn dal 1957, à Florian Terza sorantut söa enćiaria y l’à tignida ćina dal 1984. Te chisc agn àl proé da daidé i lauranć te sü debojügns, inće con l’aiüt de

Emma Taibon co à inće sorantut le laur de „aconsiadëssa dal sozial”. A manajé la uniun èl spo sté Jan Willeit dal 1984 al 1990 y Jep Palfrader dal 1990 al 2003. Dal 2003 ennant à endô Jan Willeit sorantut cösta enćiaria.

Signor Markus Moling è roé a La Pli por baié söle tema „Ći se dij pa la religiun al dedancö?”. 655

La Pli Onoranzes pla festa dl KVW da La Pli: dmc Marta Erlacher, Nane Taibon, Nese Taibon, Jan Willeit y Werner Steiner.

Le KVW d’La Pli à te chisc agn dagnora proé da organisé referać sön de vigne sort de tematiches (dandadöt sön i problems dai lauranć, sön la spiritualité y le bën de düć), cursc de vigne sort, mo inće marćês dai pöresc y d’atres iniziatives por podëi daidé jont en diﬁcolté tal paisc y foradecà (desco Caritas, BNF, KVW Hilfsfond, Uniun de San Vinzënz). En grup sterch tal KVW è l’uniun dai vëdui y dles porsones sores. Les raprejentantes te chisc agn è stades: Nese Taibon Erlacher, Maria Ellemunter Feichter, Maria Rigo Daverda. Por le Seniorenclub Mareo, motü sö dan da püch, è Jep Ellecosta le raprejentant d’La 656

Pli. De gran bries por i „consëis tal sozial” te paisc s’à fat Emma Taibon da empröma ennant ćina al 1983. Dedô è Paola Vollmann gnüda val’ agn a La Pli a fà cösc sorvisc, y i ultimi agn èdl Stachio Erlacher co le fej por döt le comun. Valgügn dal consei à inće dagnora tut pert ales sontades dal raiun de Puster y a Balsan por tignì le contat inće con i atri paisc y pié do ensciö idees nees por le laur te paisc. Por slü jö cösta festa àn ćiamó arjigné ca en bun bocun y val’ de ćialt da bere. L’ativité ordinara à motü man con la lita dal consëi nö por i proscimi cater agn (2010-2014) con cöstes porsones litades: Jan Willeit

La Pli desco sorastant, Rita Eppacher Erlacher vizesorastanta, Martha Erlacher Feichter raprejentanta dles ëres, Maria Rigo Daverda raprejentanta dai vëdui y dles porsones sores, Jep Ellecosta raprejentant tal Seniorenclub Mareo, Barbara Willeit Taibon raprejentanta dai jogn, Brigitte Pezzei Kastlunger responsabla por chi co vir foradecà, Helga Trebo Ellecosta, porsona de referimont por i sorvisc soziai. Ai 31 de iener à le KVW La Pli tignì en marćé dai pöresc por la jont de Haiti, olache en gran tremoroz â püć dis denant fat de gran danns. Da Carlascé èsun jüs te Ćiasa de Palsa a fà en pü’ festa con chi berbesc. Inće Philip con i orghi è jü empara. Danter ćiacolé y balé è le domisdé passé ia debota por düć. Ai 5 de mà à le KVW organisé en iade por sanć a Mariastein (Tirol). Acompagné èl gnü te cösta ocajiun da signor ploan Heinrich Perathoner. Do la santa mëssa è le grup ćiamó jü a Kufstein a marëna y sön le iade da gnì zoruch èsun stês chić a Maria Trens a tignì na picia funziun de mà. Ai 17 de november èl roé adalerch signor Markus Moling, secreter particolar dal vësco, a baié dal tema: „Ći se dij pa la religiun al dedancö?”. Sön le program èl inće sté spo na sëra de diapositives tignida da Giuvani Pescoller, en curs da cujiné pësc con Angelo Rigo y en curs da fà morones de löms

con Cherubina Ploner. Le KVW à inće cösc ann endô ﬁstidié por la gherlanda d’Advënt te Dlijia. Eniann à le KVW inće motü man da i porté les aodanzes a düć i mëmbri dal KVW d’La Pli sora 80 agn, canche ai complësc i agn. L’iniziativa à dër plajü y gnarà tignida ennant. N’atra cossa enviada ia è stada chëra da i mené les aodanzes da Nadé a chi d’La Pli co vir foradecà: inće atlò àn odü tan ienn che cösta jont à sce ai alda val’ de so paisc nadé. Döta l’ativité dal KVW è dagnora gnüda fata con l’entenziun da daidé la porsona, y cösc àn inće dagnora proé da fà a La Pli. En auto nö por i Stödafüs y la jont La domëgna ai 30 de mà 2010 ne fajea le tomp nia la plü bela müsa, empò à trec ghesć da foradecà, prominonza y autoritês, y jont dal paisc y Comun tut pert ala mëssa y dedô ala funziun y festa de benedisciun dal auto dai Stödafüs nö y dai enjins cumprês laprò. I Stödafüs d’La Pli de Mareo con so comandant nö Gustl Trebo â envié a cösta festa inće cotan de delegaziuns de „verdes dal fü” dai paisc ijins y dal comprensore de Puster. I ghesć con la Musiga d’La Pli de Mareo danfora à deﬁlé ćina te dlijia por la santa 657

La Pli mëssa. Siur ploan Heinrich Perathoner à zelebré la funziun dla domëgna, tolenn inće ete tla santa mëssa l’ocajiun dal auto nö y les porsones volontares co fej cösc sorvisc. Dedô s’à jont y la Musiga abiné dan le magazinn dai Stödafüs por le rit dla benedisciun. Scebën che al tignia pro da ploëi ne s’à la jont nia lascé sprigoré. Le comandant Gustl Trebo à enlò spo salüdé la jont y à inće cunté söla ocajiun dla festa. Dlungia al auto nö àl inće prejenté les massaries arjignades por en sorvisc de proteziun y pröm aiüt.

L’auto nö tol ete le post y la funziun dal pröm auto dai Stödafüs d’La Pli, la Campagnola che ea gnüda cumprada l’ann 1967 y co ne corespognea nia plü ales normes y ai debojügns atuai. L’auto nö y les massaries nees â i Stödafüs chirì fora l’ann denant. L’auto nö è en Nissan Navara co tira sön 4 rodes. Lëite àl lerch 5 porsones. Tal cassun pòn ćiarié ćicossia, ćina a en pëis complessif de 3.500 kg (an pò ćiarié ćina 1.220 kg de patüc). Le motor à 170 ćiavai. Da taché do al Nissan èl inće en gratun dla marca Schwarz co à

Da man ciampa: le vizecomandant Albert Ellecosta, le comandant Gustl Trebo, la tota dal auto nö Petra, l’Ombolt de Mareo Albert Palfrader, les atres totes dai Stödafüs La Pli Clara dal Stifler, Lisl dal Iagher, Alma da Plazores y Berta dal Cramer. 658

La Pli

Signor Heinrich chërda jö la benedisciun söl’auto nö y söi enjins nös.

en pëis de endöt 750 kg; te cösc pòn ćiarié ćina 550 kg. Laprò èl gnü arjigné 4 containers che an pò ćiarié sön auto o inće sön gratun. Önn en container è arjigné por intervonć tecnics desco inzidënć sön strada o de vigne sort d’ater, al à en agregat co fej strom, na siëia eletrica, cabli y löms, en cranich a motor, en hub, plomac da alzé sö val’, döes sorts de crics y de vigni sort d’atri enjins. En ater container à lassora na gran löm con en agregat aposta por cösta, ara à en rai de 1.000 ćina 4.000 Watt; cösta pòn adoré sii por lominé dalunc ćina zirca 2.000 metri, mo inće damprò olache ara lomina cotan. Ara öga por lominé en cajo de catastrofes,

chirì jont o te d’atri caji co se damana sorvisc y laurs de net. En ater container spo à na pumpa co tol ete le post dla vedla pumpa co â 30 agn, rôs y döt ći co alda laprò. Ara è d’öga por de gran intervonć de médefü. L’ultim container à spo na picia bot dal’ega da 350 litri, con na pumpa a presciun alta y en ró de 150 metri y d’atres massaries; la bot è arjignada por destödé de pici füs te bosch olache an stonta da podëi pormez con de gran massaries y te sîć olache an n’à nia ega assà da tó ca; la bot va inće bun por destödé frabicać daete, olache al foss bun da sparagné con l’ega. L’auto è gnü fat sö dala dita Brandschutz da Barbian y à 659

La Pli costé 106.000,00 euro. Andrea Willeit, le comandant ćina dal 2009 dai Stödafüs, à rengrazié publicamonter l’ombolt dai agn denant Fortunato Ferdigg con so consëi de comun co â dé en contribut de 30.000,00 euro. 25.000,00 euro èl gnü dal’Uniun provinziala dai Stödafüs, empormotü 15.000,00 euro â ćiamó le Presidënt dla Junta provinziala Luis Durnwalder. Inće la Sozieté dai lifć à daidé con en contribut de 4.000.00 euro. En iolan i è jü inće ala Cassa Raiffeisen Val Badia por le contribut conzedü de 2.500,00 euro. Inće la jont dal paisc à daidé con söes spënores co vën trates ete en gran pert canche i Stödafüs va da ćiasa a ćiasa do Nanü por partì fora le calënder. Parores de aodanzes, motivaziun y reconoscimont por le laur dai Stödafüs èl gnü spôrt ala festa dal Ombolt Albert Palfrader, da Hubert Costner dl Distret de Puster dl’Uniun dai Stödafüs, dal presidënt onorar dal Distret Anton Schrafﬂ, dal Ispetur dal raiun Franz Zingerle y dal raprejentant dai Verdabosc Tone Rungger. Auto y enjins nös è spo gnüs benedis dal ploan Siur Heinrich, en presonza inće dla tota dal auto nö Petra. Dedô à ćiamó i Stödafüs envié a en aperitif manajé dala Jonëza. L’aperitif è sté rich de patüc che trepes y trec d’La Pli â porté da ćiasa.

660

MUSIGA ĆIANTADA Y SONADA Tota pulchra es, Maria! Le mëns de mà è dediché tla tradiziun de nosta Dlijia Catolica a Santa Maria. La Dlijia, oma dla valada, a La Pli de Mareo recorda de mà con plü avenimonć la veneraziun dla Oma de Gejù, ensciö con les prozesciuns da Valsperch, da Valdaora y dai paisc dla bassa Val Badia, corones y funziuns por rengrazié y perié do la grazia dal ci. La Lia dai cors de dlijia de Südtirol, raiun de Puster/Val Badia à ponsè ala Dlijia d’La Pli por mëter da jì en Ćianté a Santa Maria. Set cors s’à tut le tomp da gnì en domëgna domisdé ai 2 de mà a La Pli. Do la bela festa te dlijia èl spo sté le Cor d’La Pli y sü aiütanć co à ﬁstidié da arjigné por düć i ćiantarins la picia marëna tla Ćiasa dles Uniuns. La dlijia s’à implì fora con presciapüch 180 ćiantarines y ćiantarins, partis sö con sü cors danter le presbitere y sön Dessora, y trepa jont dala Val Badia y da Puster. Le Ćianté a Santa Maria è gnü motü da jì tla tradiziun dal „Mariensingen” dai raiuns todësc dal süd, con ćianćes te plü lingac, danfora le todësch y le latin. A La Pli de Mareo àn podü aldì ćianćes a Santa Maria aratades „traditionals”, te plü lingac, y inće composiziuns nees, dandadöt ladines.

La Pli Le conzert à motü man dales trëi domisdé, à döré te na pröma pert n’ora, y spo dedô ćiamó feter n’ora. Tla pröma pert à ćianté le Cor de Dlijia d’La Pli (direziun Christian Ellecosta), le Cor de Dlijia da Valsperch (direziun Hermann Thomaser), le Cor dai ëi da Toblach (direziun Karl Kröll) y le Cor de Dlijia da La Val sot al dirighënt Elio Clara (le Cor à ćianté sön Dessora, y è gnü inće acompagné te na pert da strumonć a ﬂe). Tla secunda pert i àra spo toché al Cor da San Martin de Tor con so maester Iarone Chizzali, al Cor dai Ëi da Rina (direziun Lois

Huber) y al Cor da Ahornach con le maester Reinhard Innerhofer. Tla ﬁnada èl spo sté ćiantarines y ćiantarins co s’à abinè tal presbitere por ćianté deboriada sot ala bachëta de Christian Unterhofer le Magniﬁcat con les notes de Ignaz Mitterer. Le Cor da Valsperch, co à en liam stront con La Pli por la prozesciun co röa ann por ann de mà da feter 400 agn encà a La Pli de Mareo por veneré Santa Maria dal Bun Consëi, à spieghé y ćianté le Enneberglied, na ćianćia a Santa Maria d’La Pli co prëia do l’aiüt y rengraziëia. Cösta ćianćia vën ćiantada vignann dai

Düć i cors deboriada à ćianté ala fin le Magnificat.

661

La Pli Odüda dertan le conzert dai cors söle presbitere. Al ćianta le Cor de Dlijia da Ahornach.

pelegrins da Valsperch a La Pli por recordé i agn dla möria dal 1600 y l’u (empormotüda) che ai â fat. La Lia dai Cors de dlijia de Südtirol â ponsé inće a parores de meditaziun tai intermezzos de barat dai cors. Paul Peintner à lit dant tesć de ponsiers y de oraziuns sön Santa Maria. Tla pert ﬁnala dal conzert èl sté le ploan Heinrich Perathoner co à cunté sön la veneraziun de Santa Maria d’La Pli y dla Oma de Gejù. Al à cunté de momonć fora dla vita de Gejù, olache Santa Maria à dé söa testimonianza de umilté dlvers de Dio y de so ﬁ Gejù. L’atmosfera solëna tla Dlijia d’La Pli con l’alté popolar y ambo nös dal artist da Costamesana 662

Franz Kehrer è romagnüs tai cörs dla jont. Le Ćianté a Santa Maria te cösta dlijia oma dla valada y consacrada a Santa Maria dal Bun Consëi à salpü da ralegré le domisdé dla domëgna olache al gnea recordé la festa de San Florian, curida en pert da ćiarüsc basc mo zonza le gran frëit. A La Pli tal pröm ﬂorimont dles corsciares y dai prês i à ćiantadus y fedei ofrì sö sü ﬁstidi y söes crusc a Santa Maria por che ara ćiari sön nüsc paisc y sön nosta jont. Canche usc de cors y sü solisć è bones da arsì tan sot te melodies y parores donta la ćianćia en sentimont de liam, unité y serenité sön en terac da corusc dl’aisciöda, co è nosc destin terenn, y le mantel de

La Pli proteziun dla Oma dal Signur co dess ćiaré de nos y nes condüje zonza tomé sön en tru co porta entres plü alalt. Aries d’Aunejia, atmosfera da film y gran reconoscimont por Jep dal Pico La Musiga d’La Pli de Mareo sot ala bacheta de Andrea Daverda à prejenté en „Conzert de Pasca de Mà” con toć nös y enteressanć fora dal repertore internazional dla musiga da fle, zonza lascé fora ritms tradizionai de polca y marces. A La Pli èl gnü adalerch en cösc iade inće le presidënt dla Lia dles Musighes de Südtirol Pepi Fauster, co à albü parores ofiziales ma de complimonć y lalć por la Musiga, le dirighënt y dandadöt por i trec jogn y les cotan de jones co sona laprò y mituns y jogn co ea gnüs te salf por ascuté le conzert. Le program motü adöm dal dirighënt Andrea Daverda, à motü man con le prelüde „Ceremonico” de Hans van der

Heide, na opera solëna y te so motif prinzipal melodica. Jüda ennant èsera con „Le Nozze Veneziane” de Alfred Bösendorfer y la „Carnival Overture” de Antonin Dvoràk. Do la palsa à la Musiga spo porté dant la polca „Mein Glücksstern” de Stefan Rundel, „Orpheus in de Onderwereld” (na overtüra de Offenbach), la musiga da ﬁlm (Rocky) sot al titul „Gonna Fly Now” y „Die Regimentskinder” en marsc de Julius Fučik. Con le gran aplaus da pert dal salf tóch y plën de jont à la Musiga ćiamó soné le marsc „Wir grüßen mit Musik” de Siegfried Rundel y le „Florentiner Marsch” de Julius Fučik. Ći co è da alzé fora da cösc conzert è l’armonia de cösc gran grup, y spo i soli che deplü musicontri à dé ala miù. Dertan le conzert, mené lesiermonter da Franz Rigo, èl sté le presidënt dla Musiga Martin Rigo co à cunté söla Musiga d’La Pli y söles novitês. Mostrada è gnüda la tascia che vigne musiconter à ciafé por mëter ete les notes y de piceres tlaucheres che al adora söle

La bela schira dla Musiga d’La Pli. 663

La Pli

Le presidënt dla Musiga Martin Rigo (a man ciampa) y le dirighënt dla Musiga Andrea Daverda (a man dërta) con i dui musicontri nös Andreas Ellecosta y Jan Daverda.

Gran ligrëza y sodesfaziun por Jep co pò pié do l’onoranza por i 50 agn mëmber atif dla Musiga. 664

iade dles proes y dai conzerć. Spo à le presidënt cunté dai resultać arjunć da musicontres y musicontri jogn tai concursc da soné: Jan Daverda y Anna Daverda à arjunt la medaia da soné de brom, Ulrich Ritsch à passé dër bun l’ejam por la medaia d’arjont. Mostré s’à spo inće i musicontri co à dé so debut pa chësc conzert: Jan Daverda (ﬂicorn) y Andreas Ellecosta (corn). Cherdé fora èl gnü spo i musicontri che podea pié do onoranzes por i agn torogn pla Musiga: Markus Erlacher, Gregor Pedevilla y Albert Palfrader; chisc trëi è da 15 agn encà pla Musiga d’La Pli. Con 50 agn de ativité pla Musiga se merita önn nia ma en iolan y en gran aplaus, mo inće na conscideraziun a pert. La Lia dles Musighes de Südtirol prevëga te chisc caji la sorandada d’en diplom y de na medaia d’or, la „gran medaia d’or”. Cösta à podü pié do a La Pli por le pröm iade tla storia Jep Lanz dal Pico (Les Ćiases). 50 agn denant âl motü man pla musiga, desco tlarinetist ES, sot la bacheta dal dirighënt da laota Lois Willeit d’Laronz. Al à tignì bòt deplü generaziuns, à soné inće spo sot la direziun de Sigfried Frontull de Mareo y ea dal 2010 önn dai musicontri atifs plü tai agn de Südtirol. Soné à Jep i ultimi agn inće pla musiga dai seniors, motüda sö a livel de

La Pli

Da man ciampa: Martin Rigo (presidënt dla Musiga), Carlo Castlunger (sorastant dl’Uniun Musighes Val Badia), Albert Palfrader, Gregor Pedevilla, Markus Erlacher, Jep Lanz y Pepi Fauster (presidënt dl „VSM”, l’uniun musighes de Südtirol).

Puster por festejé le iubileum dai 60 agn dl VSM („Verband Südtiroler Musikkapellen” - Lia dles Musighes). Jep dal Pico à pié do con gran ligrëza la tofla d’onur y le prosc d’or, fora dles mans dal presidënt dles Musighes de Südtirol Pepi Fauster y le sorastant dl’Uniun Musighes Val Badia Carlo Castlunger. Al à spo orü alzé tal aier la tofla, mostrenn döta söa ligrëza. Te cösc momont mostrâl inće i sacrifizi che al à ofrì sö te düć chisc agn por les proes y por i conzerć dla Musiga, te paisc y foradecà. Jep è en alpinist apascioné y è rodé inće foradecà por arpizé y por emparé da conësce contrades y jont nea. So enteres por la Ruscia è conesciü.

Conzert de Santa Zezilia: festa dla musiga y dles onoranzes Desche al è tradiziun a La Pli èl gnü tignì inće chësc ann, la domëgna ai 21 de novëmber, le conzert de Santa Zezilia. Ala pert è stês le Cor de Dlijia d’La Pli y la Musiga d’La Pli. Al è vignann na gran ligrëza por les döes uniuns dal paisc da s’arjigné ca a cösta festa. Con en salf tóch y plën de jont dal paisc y da foradecà, à motü man le conzert con le salüde de Pauli Rigo co à inće condüt y prejenté döt le program. Sön paiun èl sté da odëi, y da aldì sambën, le „Brass Quintett” dla Musiga co à rot la dlacia portenn dant dui de bi toć tlassics de Mozart, danter chisc le „Concerto Rondo”. Dedô èl spo sté le Cor de 665

La Pli

Da man ciampa: Siur Heinrich Perathoner - ploan d’La Pli, Cristina Craffonara, Daniela Ellecosta, Heinrich Willeit y Georg Rigo - presidënt dal Cor d’La Pli.

Dlijia co à tut ete le paiun sot la direziun de Christian Ellecosta con „Hörst du den Vogelgesang” de Franz Schubert, spo ennant con la ćianćia „Ach ich hab’ in meinem Herzen” (test de Walter Lieck y musiga de Norbert Schultze); do cösta èl gnü ćianté la ćianćia popolar-alpina „Hans, bleib da” (test de Lorenz Maierhofer). Val’ de bel è inće sté che i ëi dal cor n’à ćianté öna co è „Salüć dal foresto” con le test de Angelo Trebo y la musiga de Filippo Verginer; les ëres n’à nia podü fà demanco y à porté dant en toch plü modern, le „I 666

have a dream” dai ABBA. Spo à tut le sorastant Georg Rigo la parora por onoré trëi ćiantadus co s’à fat por trec agn na gran bria por le cor y por döta la comunité. Con 25 agn d’ativité à podü pié do le diplom Cristina Craffonara Brandlechner y Daniela Ellecosta Comploj. La terza onoranza i è gnüda sorandada a Heinrich Willeit da Ćianoré co à pié do chëra d’or con 57 agn d’ativité; te chisc 57 agn èl sté dant a mené le bachët por bën 27 agn. Porchël en gran iolan - inće te cösta cronica de „Sas dla Crusc” - de döt ći che al

La Pli

Les ćiantarines ćianta en iade zonza i ëi.

Le bel gran final con Cor y Musiga deboriada.

à fat por le Cor d’La Pli! Do cösta pert è le Cor jü ennant con döes ćianćes: „Erlaube mir, feins Mädchen”, con la musiga de Johannes Brahms y le test de F. W. Arnold. Con l’ultima ćianćia dal titul „Na sëra sön munt” con test de Angelo Trebo y musiga dal dirighënt enstës Christian Ellecosta i èl gnü passé le paiun

ala Musiga sot la bachëta de Andrea Daverda. La Musiga à porté dant le pröm toch „Unter dem Doppeladler” de J. F. Wagner, y spo dedô la polca „Mein Glücksstern” de Stefan Rundel. Nia podü falé n’à na overtöra „Orpheus in de Onderwereld” de Offenbach, dedô lassora la polca dër conesciüda 667

La Pli „Böhmischer Traum” de Norbert Gälle y por ultimo „Tiroler Herz” de Klaus Tschutschenthaler y Hubert Leimegger, Por le gran ﬁnal s’à motü sö inće le Cor pla Musiga por soné y ćianté deboriada la „Europa Hymne” de L. van Beethoven. Le conzert è gnü slüt jö con l’Inn Ladin. Do cösc bel suzes è spo i ćiantadus y musicontri jüs con ligrëza y bona löna ta Furćia a söa cëna tradizionala, davëi meritada por le tomp y la dediziun scinchês ala „musiga” te cösc ann 2010. D’aisciöda y d’altonn èl sté da jì a teater Ombolt y assessurs se ciafa na leziun La trama: t’en paisc olache l’ombolt y trëi assessurs de

Le grup co à mostré le teater, con regist y souffleuse. 668

comun fej le bel y bor’ tomp sozedel che le ćiastel dles ćiampanes se gracia y che na ćiampana toma jö y se rump. Deache i politics de paisc n’ô nen sëi nia da daidé paié la corada de na ćiampana nea èl en jonn co ciafa na idea sön cô oje la storia... Al i gareta ensciö da arjunjer la ćiampana y tres döt so jüch organisé ciàfel ćinamai fora che la jona che ël oress tan sön söa pert n’à nia decuntra, deache inće ëra l’ô. Le toch che le Teater La Pli à prejenté d’aisciöda è en pü’ en spidl de cô che al vën lauré te perts de nüsc paisc: l’ombolt y sü aleês te junta se fej fora dan la reuniun les dezijiuns da tó, y la speculaziun y l’engordia è tresfora al ordin dal dé. L’ombolt co è inće ustì de paisc è a öna da lascé realisé te na söa majun na discoteca y na sauna, por trà denfora sambën en davagn, y

La Pli

Apolonia de Rü dij danfora che al sonarà la „ćiampana dal ci jö”.

L’Ombolt con le će lié, do che al è sté a chirì la „ćiampana” tal sotletët de calogna. 669

La Pli düć i assessurs èl bun da chëie deache al i empormët inće a ëi davagns. Sce al ne tomass nia adöm le ćiastel dles ćiampanes sön ćiampanin jess döt ia bel lize. Mo le ploan y la dlijia i mët en ram danter les rodes ala gran politica, y le jüch dla ćiampana raprejentëia inće la „usc dla coscionza”. La morala è roé a derzé i politics por che ai làsci da ponsé ma a söes gaiofes y ponsi inće ala dlijia y ai atri. Le toch a La Pli emparé ete sot la regia de Hansi Comploi è roé inće tal dër momont sön paiun, püch dan les lites de comun te Mareo, y cösc fat à sambën alzé l’atualité dal toch. Dër bun s’à astelé i jobleri co è stês en gran pert jones y jogn por l’eté y düć jogn por spirit. La tradiziun da fà teater a La Pli pò a cösta moda jì ennant inće tal dagnì y cösc i fej sambën plajëi a döta la uniun sot la presidonza de Hansi Comploi. Le toch „Na ćiampana fej mirachi” è gnü tut dal teater original todësch „Die Lügenglocke” de Fred Bosch y al pò gnì passené ales situaziuns locales zonza de gran müdaziuns de trama y jobleri. „Döt le monn è paisc”, podèssun comenté cösc teater. Da cliscê è les ﬁgöres co à l’aziun tla man. Le protagonist è l’ombolt y ustì, gnü joblené da Martin Rigo, mo inće d’atri à na gran pert y funziun, dlungia ai trëi assessurs (Paul Willeit, Elmar Winkler y 670

Raimund Palfrader) sambën le ploan de paisc raprejenté a na moda particolara y bona da Paul Pedevilla. Le tonn co è gnü dant tal teater n’è nia dagnora sté fin. Datrai èl gnü inće alzé la usc, taiflé, maledì... Mo la bona saù è empò gnüda tignida y cösc è na nota ma positiva por en teater, inće sce al è na comedia popolara. Al è jont co arata che le teater mëssi ensigné val’, laprò alda inće le lingaz. En complimont à mossü i jì a chi d’La Pli por so bel lingaz ladin, lesier y nia ma sforzé da en ater lingaz t’en ladin da sciafié. Nia tan da laldé n’è baldi sté cer raporć familiars y soziai co i è gnüs trasmotüs al publich de vigne eté, ensciö èl sté l’om co i à scraié ados a fia y fomena, i ghesć co à tut a cunt la cöga y à descridité söa spëisa. Bonamonter ôl ester en pü’ de porvada t’en cer jüch y tai dialogs te cösta sort de teatri arà araté regia y jobleri, y al po ester assà che cösc i plêji a na pert de publich. Vëi èl dessogü che le carater dai cater politics vën fora ćiamó plü prepotont y arogant. Chisc comportamonć messass spo inće romagne ma tal jüch y ne messass nia aldì pai „sleć valurs” che an ô trasmëter. Le scenar è sté dër lesier y à büté, la tecnica de löms y sonn (la ćiampana eletronica che an à aldì entres endô) è stada sön mosöra y les mascheres è stades

La Pli dër bones da sotescrì le carater y la funziun dai jobleri y dles jobleres. Summa summarum èl da dì che le teater à trat adalerch trepa jont da döta la Val Badia y da d’atres perts, jì a teater a La Pli è oramai na recoronza, al è en pü’ desco jì a segra, chël ô dì: nia plü da ponsé demez dala paladina y oferta culturala de nosta jont ladina. Tan bel che düć s’ô bun! „Bela ﬁn, bel tòch!” - dîjun. Cösc àn inće podü dì do la pröma dal teater da rì da d’altonn a La Pli de Mareo. Empormó le terzo at porta adöm de vigne sort trus y jont, conscidraziuns y iustiﬁcaziuns personales, al po

spo salté fora deplü amurs y pêrs, y al po gnì slüt jö „bel” la trama. Ester èl en rio tòch da prejenté, deache al ne sozeda nia chël gran tamtam y chi gran travais, al ô ester continuité tal varié ennant con le jüch, les püćes mo dërtes posiziuns dai personaji sön scenar, les vijinanzes y destanzies iüstes. Sambën è cösc le resultat de esperionza che le grup de teater d’La Pli à con cösta sort de tòć y inće dal regist Hansi Comploi, co ćern ienn - desche al à dit enstës - i tòć de Ulla Kling deache les trames è taiades pro ala vita de chi paisc todësc dal Süd struturês desco La Pli y respidlëia inće destins y biograﬁes de cösta jont de provinzia.

Le grup co à prejenté le teater da d’altonn.

671

La Pli Al capitëia en ël te ćiasa. Por les döes sorus mët man le monn da se rodé atramonter!

Le pröm at è pordërt ma introdutif y enformatif, les döes sorus Nane y Nese da Majun i cunta y i mostra al publich desche ares passa sü dis scialdi da stüfé söle lüch. Al capitëia spo adalerch en ël, Jep, co avaliëia fora en pü’ le „monn” danter döes mitans vedles co s’enmaginëia de vigne sort y va ćinamai en prozesciun por ciafé en ël da se maridé, y la realté fata de laur, bona orenté y familia (fortünes y desfortünes). Cösc vën a löm p.ej. con la compariziun de Lena - la neza dles döes sorus, ćiariada con problems y sciampada da so pere. Tles döes perts protagonistes, les sorus, èl sté da odëi döes sorus, Anna y Maria Mühlmann. 672

Ares vir danter se gnì y se zanchené, te sü dejiders y te söes ilujiuns, ares oress müdé mo empò nia, ares i mët öna al’atra rams tles rodes por revalité y gelojia. Ma döes jobleres espertes pochenëia cöstes perts co n’è nia tan entorcherades y ćiariades de tenjiun y spetacolarité. Da odëi te cösc teater èl inće sté en jonn nö, Marco Comploi, co fej la pert de Śimele - en aiütant dal pech co porta fora le pan. Cösta è bonamonter la pert plü da cliscê y da matades dal tòch, y ara i è garatada dër bun. Lena, la neza dles döes mitans vedles, è gnüda joblenada zonza chë usc sterscia y dramatizité, con umilté umana da Manuela Rigo.

La Pli

Trëi pêrs s’abracia, le happy-end è arjunt!

Paul Willeit ànse belo podü odëi plü iadi sön scenar (nia ma a La Pli), y atlò àl albü na pert feter protagonista da joblené con le „fant Jep”, con impuls personal y na bela porziun de sëi teatral. Y spo èl sté Martin Rigo tai ciap de Matio Sotcosta, na ﬁgöra en pü’ contrastanta tal teater, deache empröma ôra dles dötes casćé la jona (söa ﬁa) Lena por so fal comotü, y spo la tôlera tai brac y se spaza atira da i chirì na compagna; y Paul Pedevilla - co à raprejenté le pelegrin ennamoré - co vën a chirì les söes sorus por che al pòi damané la man de öna. Desco dit: tal ultimo at röa adöm düć i personaji, con defeć y pretendonzes, gnüs düć da situaziuns desvalies. Ma önn mëss ćiaré pro, Śimele... co à mossü spicolé entres endô ćiodi che al messâ condü’ teniade plü püćes che zonza tla ćiasa da

Majun, y canche al sâ le porćiodi le sâ tosc inće döta la bachëta. Do la premiera con le salf a La Pli tóch y plën de jont è les raprejentaziuns jüdes ennant inće la sabeda ai 6 de novëmber, la domëgna ai 7 de novëmber, la sabeda ai 13 de novëmber y la domëgna ai 14 de novëmber. Tla merscia dla scritöra y leteratöra Cinch è stês i auturs co à lit dant la jöbia ai 3 de jügn 2010 tla Ostaria Sotrù a La Pli de Mareo en gaujiun de na serada de letöres d’autur y de musiga stramba: Iaco Rigo, Martina Huber, Giuvani Pescollderungg, Markus Fischnaller y Carlo Suani. Les letöres s’à baraté jö danter i lingac ladin y todësch. Le publich à ascuté pro con 673

La Pli enteres y atenziun les poesies (Huber, Pescollderungg, Suani) y les cunties de Rigo (marora) y Fischnaller (scrita por todësch). Te plü intermezzos èl sté na formaziun de strumonć nia tan presënć da nostes perts co à soné. Hermann Kühebacher (mëmber dai „Titlà”), Lissi Rauter y Karl Walder à soné con döes pies („Dudelsack”, „cornamusa”), en tlarinet y na tuba. En so compagn acompagnâ con tambürli. Kühebacher à cunté danterete dal strumont dles pies, sön cô che al funzionëia y ći funziun che al â laota inće da nostes perts y tan che al vën adoré ćiamó al dedancö. Inće de gran endünades de I auturs con i cater musizisć a La Pli de Mareo.

674

chisc strumonć vëgnel motü da jì t’Europa, ensciö se mosciöda y se barata fora melodies tradizionales y composiziuns plü nees. La combinaziun de döes pies con na tuba à spo mostré desche strumonć tan desvalis te söa forma y tal sonn po soné adöm. I Scizeri d’La Pli l’ann 2010 Inće l’ann 2010 è sté en ann con en gröm de bi avenimonć por i Scizeri d’La Pli. Motü man à l’ann con la sontada generela, a chëra che al è inće gnü le Mayor de Puster, Heinrich Seyr. Pormez èl gnü na margatëntera

La Pli

De forà à Tone Erlacher de Terza complì i 80 agn. I scizeri ti à sorandé en cader desco sëgn de reconescimont por sü 24 agn de gran fedelté ala compagnia.

nea, Brigitte Terrabona dal Foltn. Marta Trebo da Zalé co ea stada dio margatëntera, ne sciaﬁa nia plü dër da gnì a La Pli do che ara s’à maridé ete en Türesc y à ciafé na te’ picia popa. Denanco mëter man l’ann con proes y denant co daidé abelì festes y zerimonies, s’à inće i Scizeri d’La Pli scrit ete ples gares dai schii de döt Tirol sön le Klausberg ete en Ahrntol. Ai s’à batü desche al alda y i resultać è ma stês bogn (ćiara articul a pert!). Por recordé i 200 agn dala mort de Andreas Hofer èdl gnü tut pert ala gran festa a Mantoa, olache al s’à abiné passa 1500 schüzeri de döt Tirol. Ensciö èdl inće gnü recordé con gran respet i 200 agn dala mort dal „Freiheitskämpfer” Peter

Sigmayr a Valdaora. D’aisciöda fora àn endô mossü tignì val’ proes, en pü’ por roé endô ete tal śogo y spo bën dandadöt por passé la „Exerzierprüfung”. Por trà ete en per de grosc èl gnü envié d’aurì al „Tiroler Ball„. Soné à Ivan y Katrin, y por avëi ćiamó en pü’ de gaudi êl gnü les Schuachplattlgitschn da Vahrn. En n’edema do èl sté a Al Plan la festa dai Scizeri d’Al Plan. Al è gnü en gröm de scizeri de döt Tirol adalerch. I Scizeri d’La Pli è stês la compagnia d’onur co à spo inće slopeté la salva. I dis dles crusc à i Scizeri tignì - desche al è belo da en gröm d’agn encà tradiziun - la verda sö Furćia dertan la prozesciun da 675

La Pli I Scizeri slopëta la salva d’onur ala festa dai Scizeri d’Al Plan.

Valsperch (ćiara articul a pert!) Öna dles plü beles festes è sté l’Alpenregionstreffen a Fulpmes. Inće les festes de paisc desco Les Antlês y la Festa dal Cör de Gejù tin i Scizeri dër alalt. La Festa dal Cör de Gejù èl inće sté Jonas Ellecosta da Taibun co à dé so joramont, y so pere, Jep Ellecosta, è gnü onoré por sü 15

agn pai scizeri. I scizeri nös de döt Puster a tignì le joramont ete Tasten. Inće danlò à tut pert döta la compagnia d’La Pli. D’agost s’l’àn dada en pü’ bona, do val’ agn èl endô garaté na griliada sön Pre Bassogn. Bona èsera stada! Deperpo che les margatënteres s’à lascé odëi de setëmber pal Musikantenstadl a

I trëi scizeri jogn David Ellecosta, Erwin Ploner y Daniel Ellecosta s’à davagné la cordela d’arjont da slopeté. 676

La Pli Balsan, s’à en per de scizeri jogn davagné la medaia da slopeté. L’ann 2010 èdl ince sté meso, con l’aiüt dla Lia da munt de Südtirol y dla seziun dla San Laronz, da tó sö les coordinaziuns geograﬁches de Crëp de Santa Grazia y les portè ete sön la cherta militara, co à spo inće dé la poscibilité da podëi mëter sö toﬂes co mostra y fej conësce de plü le post storich. Por slü jö l’ann àn orü recordé i 30 agn de vita dla uniun con diapositives y con en referat de Lois Ellecosta de Colac sön la „Heimat„. L’ann s’à roé con la mort massa tomperida de Heinrich Erlacher de Tomele, „Ehrenleutnant” y da empröma encà pai Scizeri. Al à lascé endô na gran locia danter i Scizeri. Dio le conforti!

Jep Ellecosta da Taibun è gnü onoré por sü 15 agn pai scizeri.

Chi d’La Pli söla lösa La domëgna ai 14 de forà à la Jonëza da Paur d’La Pli motü da jì la gara dla lösa d’La Pli sön le tru da Locia da Resać ćina jö dai Trêi da Frena. Ara se trata de na manifestaziun che à oramai tradiziun a La Pli. Al n’è nia ma na gara, al è en dé olache gragn y pici, apascionês dla lösa y dal pataroz s’encunta por sté en compagnia y se fà en bel rait. Söle tert dal danmisdé êl gnü tut sö les iscriziuns y encër la mesa dla öna à motü man la gara. Les sis da sëra s’à ćiamó düć encunté tla ostaria de Sotrù por la premiaziun. La trepa nëi gnüda eniann y le bel tomp de cösc dé è stês dui faturs prinzipai co à porté pro al garaté dla manifestaziun. Dai trec partezipanć co à endô tut pert ala gara, àn podü odëi che la la lösa n’è nia ma en bel sport, mo na dërta pasciun. I jogn co à tut pert con la lösa da fën, iestis con le guant da zacan, à abelì la manifestaziun y ti à dé ala gara en tonn folcloristich, desmostrenn inće ći valur che les tradiziuns à por i jogn. Le miù tomp dal dé à fat Siegfried Burchia de Val, co è roè al travert te 1.34,12 minuć. La plü snela dles ëres è stada Edith Willeit Burchia, co à albü 1.47,75 minuć da roé al travert. Le tomp ideal è sté de 2.19,36. Le plü damprò è roada Erica Daverda, con 2.20,64. 677

La Pli Val’ partezipanć con la lösa da fën, iestis sö da zacan.

Resultać: Mituns y mitans ćina 6 agn 1) Maria Burchia 3.05,31; 2) Paul Comploi 3.42,39; 3) Jan Burchia 3.45,80; 4) Roman Frontull 3.50,80; 5) Nadia Frontull 4.08,73; 6) Samuel Rigo 5.38,57; Mituns 7-9 agn Elmar s’arjigna da pié ia.

678

1) Michael Daverda 2.44,66; Mitans 7-9 agn 1) Anita Rigo 2.45,16; 2) Iris Erlacher 2.51,72; Mituns 10-11 agn 1) Pius Ploner 2.32,14; 2) Rafael Rigo 2.36,73; Mitans 10-11 agn 1) Melanie Rigo 2.10,66; 2) Marion Palfrader, 2.34,59; Mituns 12-16 agn 1) Gabriel Comploi 1.43,04; 2) Manuel Comploi 1.48,56; 3) Gabriel Agreiter 2.24,03; 4) Michael Elliscases 2.25,27; 5) Andreas Ellecosta 2.42,26; Mitans 1216 agn 1) Anna Daverda, 2.39,33; Jogn 17-24 agn 1) Filip Ploner 1.43,52; 2) Jan Agreiter 1.45,14; 3) Patrick Complojer 1.47,68; 4) David Ellecosta 1.49,39; 5) Florian

La Pli Peslalz 2.15,35; Ëi 25-35 agn 1) Georg Rigo 1.40,11; 2) Markus Rigo 1.40,12; 3) Gabriel Erlacher 1.45,44; 4) Christian Ellecosta 1.59,07; 5) Adalbert Burchia 2.04,01; Ëi 36-45 agn 1) Siegfried Burchia 1.34,12; 2) Herbert Frontull 1.40,35; 3) Elmar Winkler 1.46,45; 4) Norbert Rovara, 2.15,74; Ëres 36-45 agn 1) Edith Willeit 1.47,75; 2) Daniela Comploi 1.50,43; 3) Bernardette Vollmann 2.09,94; 4) Barbara Willeit 2.13,52; Ëi 46 agn ensö 1) Hubert Ploner 1.36,69; 2) Paul Pedevilla 1.53,00; 3) Iaco Erardi 2.08,94; 4) Jep Ellecosta 2.14,20; 5) Giovanni Complojer 2.24,72; 6) Carlo Feichter 2.50,89; Ëres 46 agn ensö 1) Marta Feichter 2.14,69; 2) Angelica Ellecosta 2.16,99; 3) Erica Daverda 2.20,64; 4) Emma Ploner 2.24,03; 5) Lucia Daverda 2.30,37; Pataroz 1) Kevin Daverda 1.37,72; 2) Alex Daverda 1.39,18; 3) Max Daverda 1.40,87; 4) Tobias Peslalz 2.12,61; Löses da fën 1) Daniel y Michael 2.25,01; 2) Matio y Ivan 2.29,88; 3) Jan y Jonas 2.29,96; 4) Gabriel y Florian 2.34,18; 5) Stefan y Franz 2.37,77; Dopl sot i 30 agn: 1) Gabriel y Paul 1.49,37; 2) Michael y Manuel 1.56,85; Dopl sora i 30 agn 1) Siegfried y Jan 1.49,81; 2) Markus y Melanie 2.00,10; 3) Georg y Melanie 2.05,85; 4) Karin y Judith 2.43,31.

I partezipanć plü atompês y chi plü jogn: Marta, Jep, Nadia y Jan.

Veronica, reìna d’La Pli Sön Pre da Peres, ai 21 de merz, èl sté endô chi y chëres dai schii d’La Pli co s’l’à fata fora por les copes y medaies dal paisc. Le plü jonn è sté Paul Comploi, nasciü dal 2004, la plü jona Johanna Rindler dal ann 2002. Bën 67 agn despartia le concoront plü jonn da chël manco jonn, Carlo Ploner, nasciü dal 1937. Ala ﬁn dla gara èl spo gnü confronté i tomps, y tlo èl salté fora i davagnadus dles categories y le miù tomp dal dé arjunt dala jona Veronica Frontull. La gara d’La Pli è inće 679

La Pli Festa di „Frontui”. Veronica Frontull, la campióna dal dé, amesa Matthias Frontull, Samuel Frontull y Wilhelm Frontull.

dagnora na ocajiun por roé adöm y s’la cunté. Ensciö èl inće sté endô da rì dertan la premiaziun y dedô. Tlassiﬁca (i/les pröms/prömes trëi): Pici mituns 1) Comploi Paul 1:55.76; Pices mitans 1) Rindler Johanna 1:40.79; Mituns scora elementara 2002 2008 1) Rindler Roman; Mitans scora elementara 1999 - 2001 1) Vollmann Giulia 49.68; 2) Trebo Melanie 1:00.42; 3) Ploner Tanja 1:02.86; Mituns scora elementara 1999 - 2001 1) Daverda Max 54.22; 2) Rigo Rafael 55.23; 3) Pedevilla Vinicius 1:08.06; Mituns scora mesana 1) Erlacher Dennis 50.04; 2) Ellecosta Andreas 50.52; 3) Daverda Alex 51.67; 680

Ëres ćina 1975 1) Frenademetz Antonella 52.85; 2) Ellecosta Cristine 53.21; 3) Trebo Petra 1:10.60; Veterans ćina 1950 1) Feichter Adolf 1:03.22; 2) Complojer Giovanni 1:03.87; 3) Ploner Carlo 1:16.26; Veterans 1951 - 1960 1) Palfrader Tone 48.60; 2) Ellecosta Silvester 53.10; 3) Ellecosta Alfred 54.00; Amaturs 1961 - 1970 1) Erardi Iaco 1:14.62; Jones 1986 - 1995 1) Ellecosta Katrin 48.04; 2) Complojer Mara 49.28; Seniors 1971 - 1980 1) Trebo Gustl 46.08; Jogn 1981 - 1990 1) Complojer Patrick; 2) Ellecosta Gabriel 48.00; 3) Ellecosta Simon 1:20.08; Jogn 1991 - 1995 1) Palfrader Michael 45.01;

La Pli Premiaziun dles mitans.

2) Frontull Matthias 46.02; 3) Frontull Samuel 48.11; Maestri dai schii ćina 1970 1) Frontull Hubert 46.93; Maestres dai schii 1) Frontull Veronica 42.67; Maestri dai schii 1971 y plü jogn 1) Frontull Wilhelm 54.84. Musicontri y musicontres se mosöra sön la lösa En domëgnia ai 21 de forà à la Musiga da Rina organisé sön enćiaria dla UMVB - Uniun Musighes Val Badia la gara dla lösa por düć i mëmbri dles musighes dla valada. I 85 partezipanć s’à encuntè belo dales 10.30 sön le pre de Manestrëi, olache le tru dla

lösa porta spo jö dal ćiamp dal sport. An à atira odü che val’ partezipant s’â ćiaré jö valch dai gran atleć de Vancouver, por d’atri êl endere soradöt emportant da tó pert. Dales 14.00 s’à spo düć abiné pla üćia dal sport por tignì la premiaziun. I partezipanć y les partezipantes è gnüs partis sö te 10 categories y al è gnü premié dagnora i trëi mius. Le miù tomp dal dé è gnü motü sö da Werner Mair dla Musiga da Rina, con en tomp de 2.06,04. La miù musiga dla valada (i trëi mius tomps) è stada la Musiga d’La Plì con Adalbert Burchia, Georg Rigo y Jan Agreiter. Categories con devëntes d’La Pli: Ëres: 1) Susanne Winkler, 681

La Pli

La premiaziun dles scuadres con al pröm post La Pli.

Musiga d’La Pli, 2.22,16; 2) Maria Rubatscher, Musiga da La Val, 2.25,07; 3) Jessika Alton, Musiga da La Val, 2.27,01. Ëi 1974-1988: 1) Werner Mair, Musiga da Rina, 2.06,04; 2) Adalbert Burchia, Musiga d’La Pli, 2.10,67; 3) Georg Rigo, Musiga d’La Pli, 2.10,68. Jogn 1989-1993: 1) Philipp Ploner, Musiga d’La Pli, 2.20,47; 2) Alex Pitscheider, Musiga de Badia, 2.37,87; 3) Pasquale Pitscheider, Musiga de Badia, 2.38,18. Tlassiﬁca dles musighes: 1) La Pli con Adalbert Burchia, Georg Rigo, Jan Agreiter, 6.32,29.

682

Scizeri de döt Tirol söi schii Inće en cösc ann èdl endô gnü motü da jì - desche al è oramai tradiziun - la „Gesamttiroler Schützenskimeisterschaft” (campionać dai schii por düć i scizeri de Tirol) co à arjunt söa 13a ediziun. Do l’envit dles compagnies dai scizeri da San Jan da Türesc y Steinhaus s’àl endüné la domëgna ai 7 de forà 2010 tal raiun da jì con i schii „Klausberg” bun 150 scizeri da Südtirol y Nordtirol por fà la gara de slalom lerch. Gran enteres èdl sté da pert dai scizeri y dles margatënteres dal Inntal, Zillertal y Ahrntal; mo inće 14 atleć ladins à raprejenté les

La Pli

I partezipanć dai Scizeri d’La Pli con i trofês de spidl y le cristal dal 3^ post de combinada.

compagnies d’La Pli de Mareo, Sëlva y Ognes. La premiaziun è gnüda tignida te Ćiasa dles uniuns da „Steinhaus” olache che al è inće gnü pité da mangé y da bëre, mo dandadöt da sté deboriada y s’la cunté. Premié èdl gnü i cinch mius de vigne categoria con trofês de spidl y les trëi mius compagnies. Le miù tomp dal dé è gnü motü sö da Eberhöfer Gerhard da Sellrain pai ëi y da Pﬁster Bernadette da Stumm de Zillertal ples ëres. Dër en bun tomp è inće sté chël dal pere dal atlet de copa dal monn

Beniamin Reich. I atleć ladins premiês è stês: Castlunger Dominik Scizeri Ognes, Terrabona Christian - Scizeri Sëlva, Ellecosta Ivan - Scizeri La Pli, Ellecosta Katrin - Scizeri La Pli, Trebo Marta - Scizeri La Pli, Trebo Franz - Scizeri La Pli y Ploner Thomas - Scizeri La Pli. Les trëi compagnies premiades è stades chëra de Sellrain y de Oberperfuss dl Nordtirol, dan a chëra d’La Pli de Mareo co è stada la miù de Südtirol. La premiaziun è spo gnüda slüta jö con na ola dla fortüna. 683

La Pli Gara dles pels sön Fodara Vedla Ai 27 de merz 2010 èl sté la secunda pert dla combinada Alta - Bassa, la gara de schialpinism da Pederü sön Fodara Vedla, organisada dal Grup dla Jonëza d’La Pli de Mareo. Avisa en ann êl passé da canche la gara dles pels da Pederü sön Fodara Vedla ea gnüda organisada por le pröm iade, y deache cösta manifestaziun â albü en bun suzes belo pla premiera à la Jonëza d’La Pli tut la dezijiun da la mëter da jì inće dal 2010. Dales

set da sëra ennant gnêl partì fora te üćia da Pederü i numeri con le bonn por na pasta y na boanda y la partënza è stada les ot da sëra, nia dalunc dala üćia da Pederü. Do 15 otes roân sö dla „T(r)ankstelle”, na poscibilité por chi da manco prescia da se tó en picio renfrësch y s’la cunté pa n goto de tê o vin cöt. Do da d’atres 16 otes roân sön Fodara Vedla, do da endöt 470 m de deslivel, al travert. Le tru ea desco l’ann denant iluminé con chëntli por odëi miù les otes, inće sce en cösc ann èl sté le tomp co l’à minada miù co

La premiaziun dla categoria de chëres co è jüdes a pè: Angelika Willeit à lascé do ëra döta la concorënza roenn al travert dan les döes jomelines Annemarie y Barbara Mühlmann. 684

La Pli l’ann denant; al ea dër na bela serada, la löna prësc colma y le ci plën de stëres. Y la festa è jüda ennant te üćia; do na bona pasta „Fodara” àn podü passé ia ala premiaziun. Al ea endöt cater categories y i pröms trëi de vignöna à podü jì fora a se do le pest: 23,47 minuć è sté le tomp dal miù dla gara, Dario Steinacher, co à stiché Michael Irsara de 00,54 menüć, y le terzo, Roman Verginer, de 1 minut y 34 sec., i medemi trëi co à inće davagné la combinada. Con en tomp de 28,07 s’à Heidi Dapunt plazé al pröm post ples ëres, dan Laura Huber (30,04) y Soﬁa Irsara (31,53). Pla categoria de chi co è jüs a pè à Angelika Willeit (50,35) lascé do ëra döta la concorënza roenn al travert dan Annemarie Mühlmann y Barbara Mühlmann (50,55). Al è inće gnü premié le tomp ideal co è gnü arjunt da Cindi Vittur. En cösc ann s’â i organisadus lascé tomé ete en iade en pü’ val’ d’ater desco pröm pest dla combinada, ensciö à i mius dla combinada dla categoria dai ëi (1. Dario Steinacher, 2. Michael Irsara, 3. Roman Verginer) y dles ëres (1. Heidi Dapunt, 2. Soﬁa Irsara, 3. Claudia Canins) podü pié do en trofê de lën y en picio diplom co dess ti recordé la bela serada mo inće la fadia meritada. Sambën, pa na gara davagna ma i mius... mo pla lotaria èl vignönn co à la poscibilité da davagné val’,

ensciö à do la premiaziun düć podü s’enconfortè a de bi pesć dla lotaria y al è salté fora en pest por feter vignönn. Dal intrategnimont musical à ﬁstidié Katrin y Ivan co à salpü da motivé da balé inće i concorënć con endos i ćialzà dai schii. Inće sce la festa à en cösc iade dörè n’ora demanco porvia dla müda dl’ora pòn empò dì che ara è garatada desch’ara toca... mo por la realisaziun de döt cösc ál orü ester la colaboraziun, les idees y la pazionza de cotan de porsones. Philipp Pedevilla è vizecampiun talian En domëgna ai 18 d’aurì 2010 èl gnü motü da jì a Monza i campionać taliagn de Yoseikan Budo individuai y a scuadres tles categories U11, U14, U17 y senior. Ales competiziuns à tut pert plü co 200 atleć co s’à moserè tles categories desvalies. Philipp Pedevilla d’La Pli de Mareo raprejentâ l’ASA Bushido Badia Yoseikan Budo. Do la cualiﬁcaziun ezelënta arjunta con le pröm post tai campionać regionai da Maran, à nosc „samurai” jonn concuisté en secundo post dër mirité pai campionać taliagn assoluć. Te söes espresciuns desvalies à la gara mostré tlermonter che Philipp ti ea soraćé a sü aversars tla disciplina „emono” 685

La Pli Philipp Pedevilla - a man ciampa - dertan la premiaziun.

- le combatimont con les ermes - olache al n’à pordü degüna encuntada. Tecnicamonter n’à nosc atlet albü tanco degügn aversars. Tla ﬁnala à Philipp endere mossü sontì la forza y la dörada dal bun atlet dla ASD Yoseikan Mantova Diego Pecorari. Inće sce al â pordü la pröma proa tla gara „emono”, ti l’à Pecorari sticada a Philipp tla proa de „kumiuchi” (combatimont con proieziuns). L’atlet mantovan à praticamonter davagné la ﬁnala sorpassenn Philipp tla terza y ultima proa, chëra dal „kata” (forma tecnica zonza contat con l’aversar). Te cösta ultima proa à Philipp pordü por en punt su, tla valütaziun de dui cuntra önn tal iudize dai trëi arbitri. 686

VAL’ CURIOSITÉ Jì a ćiaré la crìpela Laota jên a La Pli de Mareo deplü a ćiaré la crìpela da ćiasa a ćiasa le tomp da Nadé. Al dedancö èl turism y consumism, y döt cösc à porté a d’atres aureles cörtes. Empò èl ćiamó jont co röa te d’atres ćiases le tomp da Nadé por jì en pü’ a vila, ćiaré la crìpela y l’alté. A Pliscia èl Pasquale dal Mone y söa familia co tin sö l’üsanza da lascé la crìpela ćina ai 2 de forà, la festa de Gejù tal Tëmpl y de Santa Maria - „dles ćiandëres„ o „dal poch„ (gnêl pö laota müdé patrun). L’üsanza da lascé la crìpela sora la

La Pli La crìpela de Pasquale dal Mone a Pliscia con les figöres de lën che ël à ziplé.

domëgna dal Bato de Gejù fora (la domëgna do Santa Bogna) recorda le rît ambrosian co vën dötaurela tignì ete tles perts da Milan (la parora vën dal „Vësco Ambroje„). Ensciö mët man l’Advënt ai 11 de novëmber y al döra en cuatëmber (40 dis). 40 dis è inće spo le tomp da Nadé, dai 25 ennant ćina ai 2 de forà. Le numer „40„ dess recordé i 40 dis de Gejù tal desert, les gran plöies al tomp dl’arca de Noè y aspeté ala tera (dui iadi 40 dis) y inće l’esod dai Israelić. Isté tles munts è inće musiga tlassica Inće l’Assoziaziun Turistica d’Al Plan/Mareo ponsa vigne isté a manifestaziuns con conzerć de musiga tlassica. Tal salf dles manifestaziuns

a Al Plan à soné le lönesc ai 16 d’agost 2010 sön envit le duo de vìdora y tlavier Angela Palfrader y Gaby Enser, öna è d’La Pli de Mareo y insegnanta tla scora de musiga dla Val Badia, l’atra è da Desproch y ensëgna al conservatore de söa cité de habitat. Le repertore à tut ete la Sonata nr. 1 en Ddur de Ludwig van Beethovern, la Sonata en A-mol de Robert Schumann y la Sonata nr. 2 en A-dur de Johannes Brahms. L’aplaus s’à damané ćiamó en bis, ći co è gnü proponü spo dal duo ćiamó con gran freschëza. Danter le publich èl sté cotan de ghesć d’Al Plan y inće jont dla Val Badia co à podü vire na serada tla merscia dla musiga tlassica interpretada a na maniera sogüda y tres na trasmisciun profescionala, dinamica y simpatica. 687

La Pli Angela Palfrader y Gaby Enser a Al Plan de Mareo.

A ciafé Rosa de Col a Nablus tla Palestina „Do plü dis fora por la Iordania y en iade passé ia le confin, sunse roês tla Palestina y a Nablus. Le taxi nes à mené ćina dan porta dla ćiasa olache al vir Rosa de Col y söa familia. S’odëi atlò y baié ladin è na bela emoziun por nos y inće por ëra. Te ćiasa ànse podü salüdé düć y nes cunté önn y l’atra de vigne sort. La net ànse podü passé te cösta bela ćiasa a püć metri dal’Université Vedla. Rosa y söa familia nes 688

à ospité con gran desponibilité de lerch, de tomp y d’afet. Nablus è na ciüté corsciüda te na fopa ampla danter dui côi (Ebal y Garizim), ara è ma a 60 km da Ierusalem. Ara cumpëda chi 135.000 abitanć. L’ennom Nablus vën da Flavia Neapolis (ciüté nea dal emparadù Flavius), fondada dai romanns dal 72 do Cr. I ebraics i dij Sichem, al è en sit biblich. Nablus è tomada sot l’ocupaziun israeliana tla Vera dai sis dis l’ann 1967...” (fora dla reportaja de „La Usc di Ladins”, pröms de forà 2011)

La Pli

Rosa d’La Pli co abitëia da vint agn con söa familia a Nablus tla Palestina y Stuart, en ensegnant de musiga volontar co dà leziuns de chitara a mitans y mituns palestineji a Nablus.

Le fü ta Furćia Les prömes ores dla sabeda ai 15 de mà à endô vardü le fü sön chi bosc dla forcela da Furćia. Trëi scizeri d’La Pli l’â empié y le vardâ, do che ai â motü na gran scatora de cartun jö sön strada. I pelegrins da Valsperch sciürâ ete val’ monëda, na scincunda - „das Holz zu zahlen” - dijêi. Cösc fü vën fat vignann por recordé chël pröm fü l’ann 1636. Laota êl endô rot fora la möria (la pest), dita inće la „mort foscia”. Trepes vites ea gnüdes destödades inće te nüsc raiuns. La Pli de Mareo pöl co sii gnüda sconada dassënn por enterzesciun de Santa Maria.

Chi da Valsperch sâ cösc. Tla pôra y tla tëma fajêi fora da jì en prozesciun te chël paisc ladin y perié do aiüt. La Pli ea gnüda lassora che i pustri dea capité adalerch: ai menâ scizeri y verdes ta Furćia a parè zoruch chi che orea passé söicà le ju. Cöstes verdes stea dlungia tru y dlungia fü. Aduncheltan s’endormedîres, y dertan so som passâ i valspergheri zonza gnì desturbês te sü paternostri dić da plan. Al vën cunté che ai roâ a La Pli defata do mesanet. Döt ea slüt, döt ea saré! Ai jea trëi iadi encër dlijia ia y dertan s’ess i üsc de dlijia daurì, les ćiampanes ess motü man da soné da sores. Sön 689

La Pli chël dess la möria a Valsperch y tai paisc dlungia ester stada passada ia, „por miraco” - dij la jont de chi posć y scrić vedli a La Pli. Da laota encà vën i pelegrins da chël paisc söicà en 30 chilometri ćina te Mareo. Ai s’an va laìa a mesanet, röa a La Pli encër les sis da doman. Ai va spo trëi iadi encër dlijia ia: iô con üsc slüć. Spo èl la santa mëssa: ara dà en renforz spiritual. Encër les

nö s’an pëiai endô ia dal vers de ćiasa. Vigne dui agn pôrtai en gran cere co vën empié tles funziuns de dlijia y pelegrins da Valsperch co röa alerch te dlijia ia por l’ann empëia feter vigne iade cösta gran ćiandëra. Te 26 agn portarai endô na gran toﬂa de recort. Cater è belo tacades sö te dlijia d’La Pli: toﬂes co podess cunté de gran stories. Vigne seco à n’atra moda de iestimont.

La Pli con danter Piz da Peres y Plan de Corones le ju da Furćia, olache i valspergheri passa söicà en prozesciun.

690

www.madem.it

Dagnora liês a nosta tera. Dagnora liês a nosta jënt. Dagnora chilò por nos.

�� www.valbadiaonline.it