SAS DLA CRUSC 2010 1/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

2010 1

Uniun di Ladins Val Badia

SAS DLA CRUSC LA VAL BADIA TRATAN L’ANN 2010

UNIUN LADINS VAL BADIA

Uniun di Ladins Val Badia Impressum

Impressum

Sas dla Crusc La Val Badia tratan l’ann 2010 nr. 34 Reg.Tribunal BZ nr. 3/72 Coordinaziun: Tone Gasser y Giovanni Mischì Impaginaziun: Mario Clara - www.madem.it Uniun Ladins Val Badia San Linert 44 39036 Badia Tel.0471/839800 - fax 0474/523005 www.uniunladins.it Stamparia: Ingraf / Auer Cronica dla Val Badia 2010 Tiradöra: 1.500 ejemplars Stampè cun n contribut ﬁnanziar de: Provinzia Autonoma da Balsan - Assessorat por la scora y cultura ladina Regiun Trentin-Südtirol

Chësta cronica vëgn inće sostegnida dai Comuns de Corvara, Badia, San Martin, La Val y Mareo, a chi che al ti va n bel dilan. © Uniun Ladins Val Badia 2010

Uniun di Ladins Introduziun Val Badia Stimades leturies, stimà leturs, stimà compaejans da foradecà! Sas dla Crusc, la cronica dla Val Badia, é indô danman. Ara nes dij ch’al é indô passè ia n ann y inće coch’al é passè ia. Valgügn ne s’un n’à gnanca dër intenü, por d’atri pol ester, che l’ann passè àis lascè na merscia te süa vita; i sperun deplü por avenimënć de ligrëza che à cherié armonia, motivaziun y vöia de vire, co por avenimënć de dolur che à lascè indô ferides y incherscimun. Un y l’ater orunse tó dales mans de Dî. La cronica prô da nes daidé recordè. I recorć nes mët a ponsè. Y i pinsiers arichësc nosta vita. Ai nes deura i edli ch’i conscidrunse y viunse plü coscienziusc defrunt a ći che sozed inćër nos ia. N proverb dër signiﬁcatif dij: Plü che un à ponsè, plü Giovanni Mischì, Werner Pescosta y Tone Gasser. che un à vit. Abiné adöm te un n liber i avenimënc sozedüs te n ann ti dodesc paîsc de nosta val la liëia adöm, fej crësce les conescënzes y i raporć danter süa jënt, dà na vijiun de ći che é sozedü te vignun de sü paîsc y inviëia da nes confrontè y forsc inće da imparè dai atri. La cronica Sas dla Crusc é inće de valüta por nosc lingaz che nes tëgn adöm y che nes dà nosta identité. Y cun la cronica scriunse inće n toch de storia. Porchël passenëiel ite dër bun sc’i recordun n valgügn momënć dla storia passada. Chësc unse fat cun l’inserimënt de documënć vedli o de testemonianzes scrites che nes condüj indô tl tëmp y nes cunta de de pici o majeri avenimënć. Al é fontanes interessantes che mirita süa conscidraziun y che contëgn sovënz informaziuns de valüta por la comprenjiun dla realté d’al dedaincö. I documënć é gnüs chiris adöm y trascrić da Giovanni Mischì. Al n’é nia saurì da manajè na te cronica cun le laûr de volontars che fej chësc sorvisc dlungia süa profesciun. Al é ri da reportè y presentè la vita de n paîsc y da alzè fora les minunghes, i fać y i avenimënć plü importanć te na manira interessanta zënza se perde massa tl menü, 3

Uniun di Ladins Val Badia Introduziun zënza surantó frases bele conesciüdes dai agn da denant, zënza scrì jö i protocoi dles uniuns o articui bele publicà. An s’audass plütosc che la cronica cuntass te na verjiun lëdia y cun edl critich ći che l’ann passè à cherié de nü y te ći vers ch’al à influenzè y ôt la vita dla jënt badiota y marora. Al n’é nia saurì da capì y da conësce fora les forzes che sbürla, porta y rovënn la vita de n paîsc. Al é dantadöt ri da reportè dać concreć y da descrì la sitaziun economica che reverda les families, le turism, l’artejanat y l’agricoltöra. Y tan inant influenzëia pa ćiamò la religiun la vita personala de vignun y chëra dla sozieté? Al é n gröm de aspeć che ne vëgn nia azicà y che podess ester indoman interessanć da podëi lì do. La cronica é, bele por le terzo ann, indô garatada bindebò podora. Al po ester che i cronisć ais ciafè dales uniuns articui ch’ai n’ô nia stè a scurtè y mudé por n’ofëne nia zacai. Al po ester che n cronist o l’ater ne sides nia stè bun da sciazè danfora sön tan de plates ch’al rovâ. Cun la tecnica d’al dedaincö abìnon adöm n gröm de fotografies, y renunzié a öna o al’atra é cotan plü ri co da les mëte ite. Al po ester insciö che n paîsc o l’ater sides rapresentè cun deplü test y fotografies y ais implì fora deplü plates co ch’al ti é gnü scrit dant. Por l’ann chë vëgn ćiararan da ester plü rigorusc a cost che na uniun o l’atra ciafarà n pü’ manco lerch. Impò aratunse che le Sas dla Crusc 2010 pois se presentè y jì a implì süa lerch sön osta scafa dai libri. Porchël ti dijunse dër bel dilan ai 12 cronisć che s’à dër porvè y a düć chi che i à daidé cun informaziuns, tesć y fotografies. Dilan de cör a Albert Daverda che partësc fora la cronica y che conësc oramai düć chi che ti cumpra jö y che aspeta ert do chësc liber bëgn n pü’ pesoch da portè fora por les ćiases. Bel dilan inće a Mario che à na bela gran bria ćina che la cronica de vigni paîsc é stlüta jö y impaginada ite y che düć sides contënć, tambëgn i cronisć co i leturs. Cun les audanzes che chësc liber, che la Uniun Ladins Val Badia ves pîta, ti sides de sorvisc al lingaz, ala cultura y al’unité de nosta valada y por Os n aiüt da ti ćiarè y da conscidré cun baldëza te ores de palsa y de tria i fać y i avenimënć sozedüs l’ann passè. Por le comitê de redaziun Tone Gasser, Werner Pescosta, Giovanni Mischi

Uniun di Ladins Val Badia La Uniun di Ladins dla Val Badia tratan l’ann 2010: Na ligna de publicaziuns nöies y de manifestaziuns Ti ultimi agn é le lingaz y la cultura ladina gnüs revalutà, no ma dales aministraziuns publiches, mo inće dal setur turistich, deach’an à odü che tröc sciori é interessà a nosta storia, a nosc lingaz, a nosta identité y a nostes valades amesa les Dolomites. N valgügn foresti prô inće da imparè ladin impéde inglesc. Bel! Avisa te chësc monn feter mâ plü condizioné dala globalisaziun, dal inglesc y dai taìs esotics che vëgn metüs sön mësa inće te nüsc restoranć, ciafa ći che é tipich y particolar indô valüta. I ladins s’intënn che ai é impò plü ion ladins che nia taliagn, ingleji o cineji: chël ó dì che al é dötaorela ćiamò na certa cosciënza d’identité, ći che lascia bun speré inće por le dagnì. Tles valades ladines ùnse arati la fortüna de avëi istituziuns y uniuns che se crüzia de portè inant nosc lingaz y nosta cultura, de cherié les bases por che ara pois crësce y se svilupé inant. Danter chëstes uniuns él inće la Uniun di Ladins dla Val Badia, nasciüda dl 1946 y metüda sö ofizialmënter dl 1967. Sciöche ara fej bele da passa 60 agn incà, ara inće tl 2010 indô porvè de dè so contribut cun n valgönes publicaziuns nöies che dess daidé mantignì vì le lingaz, mo inće l’interès por ći che à da nen fà cun nosta valada, sciöche la storia, la natöra, la religiun, cosses che nes caraterisëia y cun chëres che nos s’identificun. Laprò à la Uniun metü a jì n valgönes manifestaziuns y iniziatives che à daidé cherié coejiun danter la jënt y i paîsc „spordüs fora” dla Val Badia, por che dantadöt i jogn ais inće l’ocajiun da s’incuntè te süa valada y no ma a Bornech, a Porsenù o a Iesolo. I arati porchël de podëi dì cun ligrëza y sodesfaziun che l’ativité portada inant dl 2010 dai mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins à indô n iade albü na certa importanza por le monn cultural dla Val Badia. Le contribut finanziar da pert dla Consulta Ladina y dl Assessorat ala Cultura Ladina dla Provinzia de Balsan, dla Regiun Autonoma Trentin Südtirol, di Comuns dla Val Badia y dla Cassa Raiffeisen é indô stè fondamental por podëi realisé le program plütosc ampl, inće sce ara ne foss jüda da fà nia zënza le laûr che i aconsiadus à fat debann y l’impëgn che ai à dè cà por podëi realisé idees y proieć. I punć plü importanć dl program portè a fin tratan l’ultimo ann vëgn chilò ilustrà en cört.

Uniun di Ladins Val Badia PUBLICAZIUNS Liber de Cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc”. Dl 2009 él gnü dè fora por le 33. iade le liber de cronica „Sas dla Crusc”, na publicaziun che é chersciüda da ann a ann tres deplü, che é passada da n valgönes fotograﬁes a blanch y fosch dles ediziuns plü vedles, a na gran compëda de retrać a corusc „stlopetà” cun aparać digitai che düć à al dédaincö para te gofa: vignun y vignöna Le cuertl dla cronica pò porchël dla Val Badia „Sas platernè dla Crusc”. fora le liber y jì a se chirì se instës o porsones ch’al conësc. No ma les fotograﬁes, mo dantadöt les passa 600 plates de test che les acompagnëia cunta di avenimënć plü importanć y contëgn tröpes coriositês interessantes söla vita de nostes comunitês da podëi ćiarè do inće ti agn che vëgn. Dles 1500 copies stampades nen n’à le colaboradù dla Uniun Albert Daverda partì fora passa 1400. Les atres ti é gnüdes menades dai grups dl KVW da La Val, San Martin y La Pli a zacotan de porsones de so paîsc che vir fora dla Talia, na bela iniziativa 6

ch’an ćiararà de portè inant inće ti agn che vëgn. „Larjëi - 1000 anni di gestione del larice nella Valle di Lungiarü, Alto Adige”. Tl 2010 é le stüde ambizius söi larjëis dla Val Badia cun na conscidraziun particolara de chi tla val da Lungiarü, invié ia dan da n valgügn agn dala Uniun Ladins dla Val Badia en colauraziun cun l’Istitut Max Planck da Jena, gnü dè fora inće tla verjiun taliana. Tla Val Badia, mo inće te d’atri posć de Südtirol, Le liber „Larjëi â i larjëis - 1000 anni di (= bosc gestione del da lersc) larice nella Valle na gran di Lungiarü, Alto importanza Adige”. y gnô sfrutà te n gröm de formes. Incër les viles ia y sö por les tëmples a sorëdl determinëia i larjëis inće incö ćiamò la contrada da paur tradizionala de nüsc paîsc y vêl porchël sciöche na dërta particolarité paesajistica. Por süa importanza dal punt d’odüda storich y dla contrada àn orü dè fora le liber metü adöm a cura dl mëmber dla Uniun Giovanni Mischì inće por talian.

Uniun di Ladins Val Badia Ajënda de scora por i mituns dles elementares. L’ajënda por l’ann 2010/2011 é gnüda abelida cun dessëgns, stories y jüć dessignà y metüs adöm da Gabi Mutschlechner d’Al Plan. Sciöche bele da passa 10 agn incà ti é l’ajënda gnüda partida fora debann a düć i mituns y ai maestri dles elementares dla Val Badia i pröms dis dl ann de scora. L’ a j ë n d a é n pice liber che po ti ester d’öga ai mituns por anotaziuns y apunć de vigni sort y cun dessëgns, stories y Le cuertl dla ajënda rimes déssel de scora 2010-2011. acompagné i scolars dal scomenćiamënt ćina ala ﬁn dl ann de scora. Roda dl monn te 80 tambürli. Le liber cun CD é gnü metü adöm sön la basa de n proiet musical de Max Castlunger da San Martin, cun dessëgns de Maria Pezzedi da San Ćiascian, y ponsà dantadöt por mituns dles elementares, mo inće por porsones adultes. Le liber y la CD contëgn n monologh de n jonn che pëia ia dala Val Badia y roda fora por le monn, passan

da n continënt al ater. Dlunch olach’al röia impàrel da conësce popolaziuns de chëres ch’al â denant mâ aldì cuntan da d’atri, al vëiga de vigni sort de cosses nöies, al alda le sonn de stromënć Le liber „La roda y i versc dl monn te 80 de tiers tambürli”. esotics. Tla storia cùntel de so iade. Sön na CD pòn ascutè la storia y i sonns che dëida descedè la fantasia tratan ch’an ti ćiara y ch’an lì le liber. Liber por la zelebraziun dla liturgia dla parora. Dal momënt ch’al é tres manco proi y ch’al sarà tres plü rî, dantadöt te nüsc paîsc, che i proi sides bugn de dì tan de mësses co dandaìa, messarà i laics bel plan mëte Le cuertl dl liber man de „Zelebraziun dla zelebrè la Parora de Dî”. liturgia dla parora. Por chësc ﬁn s’à la Uniun di Ladins surantut de dè fora n 7

Uniun di Ladins Val Badia liber cun i tesć y les oraziuns. Le laûr é gnü fat da Tone Gasser da San Martin cun l’aiüt dl curat da La Val, siur Iaco Ploner. Les perts plü zities é gnüdes ciarades jö da na delegaziun di proi dla Val Badia y da siur Ulrich Fistill por cunt dl vësco. Mapa por la preparaziun al Cunfermè. Tone Gasser à arjigné ca i tesć por la mapa che dess ester n aiüt por i geniturs y i insegnanć de religiun che arjigna cà i mituns al Cunfermè. Le liber che é bele gonot gnü damanè da proi y geniturs é partì sö te döes perts, öna por i geniturs y chi che arjigna cà i mituns Le cuertl dla mapa y öna por por la preparaziun al i mituns Cunfermè. instësc. I dessëgns, collage y grafics é gnüs fać dal’artista jona d’Al Plan Lili Cristofolini. Le liber é gnü publiché dl 2010 cun l’aprovaziun dl Ofize de Catechesa Diozejan. Film sön DVD „Testemonianzes dal Monn Ladin”. Do le suzès dl film „Vita da paur” 8

che Andrea Lanzi da Brescia â realisé por cunt dla Uniun dan da n valgügn agn, él gnü tut la dezijiun de nen realisé n nü che toless ite n valgönes tematiches dles cin’ valades ladines. Daimprò ia él jü a intervisté Le cuertl dl DVD nü porsones „Testemonianzes dal d l e s monn ladin”. valades, ch’al incuntâ sön strada o che â diretamënter da nen fà cun les tematiches chirides fora: spëisa da paur, artejanat, agricoltöra, assoziaziuns culturales y soziales, ladinité. Proverbs y dić ladins. La Uniun di Ladins s’à cruzié de cöie adöm proverbs y dić, en pert originai por ladin, en pert traslatà da d’atri La lada bela depënta lingac, por dai jogn de „La vigni dé dl Spona” che contëgn ann. I jogn i dić y i proverbs dla Spona ladins. da Pidrô à spo arjigné cà de beles lades

Uniun di Ladins Val Badia depëntes da mëte ite i dić y i proverbs stampà sön de pici bilieć cun dessëgns de Lili Cristofolini d’Al Plan. Dé por dé pòn spo cöie n proverb o n dit fora de lada y le mëte soraìa por döt le dé, a na mainira ch’an pois le lì vigni iade ch’an passa dlungia ia. LIBRI ARJIGNÀ CÀ POR LA PUBLICAZIUN Liber da ćianties popolares tradizionales. Sön inćiaria dla Uniun di Ladins à le dirighënt Iarone Chizzali da San Martin, André Comploj d’Al Plan y le maester dla Scora de musiga Bruno Rives abiné adöm passa 200 ćianties popolares ladines. I tesć y les notes é en gran pert bele gnüs scrić jö sön computer y é mâ plü da ćiarè jö. La Uniun ćiararà de dè fora le liber da ćianties popolares dl 2011. Laprò él inće preodü de dè fora na CD cun dötes les notes da podëi stampè fora singolarmënter, por ti jì adincuntra ales esigënzes di cors. Storia dl paîsc da La Ila. Sön proposta dl diretur de scora en ponsiun, Edi Crazzolara, à la Uniun di Ladins ćiarè jö le manoscrit sura la storia dl paîsc da La Ila, metü adöm da Franz Pizzinini de Micurà y completè da Edi Crazzolara. Canche le liber gnarà aratè madü por la stampa, se cruziarà la Uniun dl publiché.

liber cun rimes de Tresele Palfrader y dessëgns de Franz Kehrer. Tresele Palfrader da La Pli scrì rimes da plü de 30 agn incà y ne les à ćina incö mai publicades. Ti mëisc che vëgn arà la Uniun l’ocajiun de podëi publiché les plü beles y signiﬁcatives te n liber che dess gnì abelì cun dessëgns de so compagn, l’artist conesciü Franz Kehrer. Publicaziun de n DVD sura la liënda de Fanes. Dan da zacotan d’agn â la Uniun di Ladins lascè fà na multivijiun cun diapositives, dessëgns, musighes y tesć sura la liënda de Dolasila y di pröms abitanć de Fanes. La multivijiun analogica te trëi lingac (ladin, talian y todësch), realisada i n l a ô t a da Heinz Kostner y Claudio Poli é intratan g n ü d a digitalisada y gnarà publicada sön DVD, Le cuertl dl DVD tres chël „Fanes” ch’ara jarà da avëi na miù difujiun de chësc iuvel ch’al paia la mëia da conservè.

Uniun di Ladins Val Badia MANIFESTAZIUNS

En ocajiun dla Matinée culturala él gnü fat na mostra cun de vigni sort de üs da Pasca y n pice curs da scrì y arissé üs.

Maria Moling à ala fin ciamò daidé sonè le grup de sonadus, trasmeton al publich ciamò plü n gran entusiasm ...

Matinée culturala. Ti ultimi dui agn à la Uniun di Ladins metü a jì le lönesc de Pasca na matinée culturala, o l a c h e al é gnü presentè y metü fora libri, tignì mostres de üs da Pasca y insigné ca crazè üs y metü a jì gares da cufé. Dilan inće a na cornisc musicala dagnora da plajëi y la manifestaziun garatada trami i iadi dër bun. I paurs jogn à organisé na gara da cufé. I plü stersc é gnüs premià cun de bi pesć.

Uniun di Ladins Val Badia Incuntades di cronisć dla Val Badia. Vigni ann organisëia la Uniun öna o deplü incuntades di cronisć por baié dl laûr che vëgn fat y publiché tl liber de cronica dla Val Badia „Sas dla Crusc” y por odëi co che ara jiss da miorè da ann a ann la publicaziun.

I cronisć y i colaboradus che à laurè pro la cronica dl ann 2009: (iadedô dmc.) Carlo Plazza, Giovanni Mischì, Giuvani Pescollderung, Tone Gasser, Mario Clara; (dant dmc.) Albert Daverda, Cristina Zingerle, Elisabeth Penazzi, Werner Pescosta, Karin Clara y Maddalena Trebo. Al manćia sön le retrat Iaco Rigo, Walter Castlunger, Lois Ferdigg, Sepl Comploi y Concetta Bonaldi.

Manifestaziun en onur de Roswitha Asche. Ai 7 d’agost 2010 à la Uniun di Ladins presentè tla plaza da Seres la verjiun taliana dl liber „Larjëi”. Cun chësta manifestaziun àn inće orü recordè Roswitha Asche (+2006), che à fat i bi dessëgns publicà tl liber y che s’à dè jö por tröc agn cun nosta contrada da paur. La cornisc musicala é gnüda pitada da Chris Costa y compagns.

L’invit ala manifestaziun cun un di bi dessëgns de Roswitha Asche.

Uniun di Ladins Val Badia

Giovanni Mischì à presentè süa publicaziun sura i larjëis dla val da Lungiarü y dla Val Badia sön la plaza dla vila da Seres.

Roswitha Asche, auturia di bi dessëgns publicà tl liber „Larjëi” (+2006) ê presënta spiritualmënter.

Chris Costa & Co. à cherié na bela atmosfera danter tradiziun y modernité.

I nostalgics che à fat da cornisc ala manifestaziun cun Chris Costa y compagns. 12

Uniun di Ladins Val Badia Mostra de troht y guanć da zacan. De messè dl 2010 él gnü metü a jì tl Museum Ladin Ćiastel de Tor, cun la colaboraziun de Irma Trebo, na mostra de troht, guanć da zacan y da paur dla Val Badia. L’iniziativa che gnüda metüda a jì tl ambit dl program da d’isté dl’assoziaziun Cultura da Munt ti à valgamia plajü, no ma ai foresti che é jüs a ti ćiarè al Museum, mo inće a chi da chilò che à albü l’ocajiun de odëi cotan de combinaziuns de guanć, dai plü vedli dla ﬁn dl ’800 ćina chi ch’an se vist ćiamò al dédaincö.

En ocajiun dla daurida dla mostra de troht y guanc da zacan, à Carlo Suani, mëmber dla Uniun, presentè le liber sura i guanć tradizionai de Lois Trebo.

I bi guanć fora dla coleziun privata de Irma Trebo de Tor à abelì y decorè por döes édemes les stües dl Museum Ladin.

Uniun di Ladins Val Badia

La Uniun Bal Popolar à daidé cherié na bela atmosfera da festa en ocajiun dla daurida dla mostra de troht y de guanć da zacan.

Uniun di Ladins Val Badia Marćé da Nadè. Ti ultimi trëi agn à la Uniun di Ladins dagnora metü a jì deboriada cun chi dla Spona da Pidrô n pice marcé da Nadè, olache la Uniun à albü l’ocajiun da mëte fora sües publicaziuns. An à dagnora inće ćiarè de mëte a jì val’ iniziativa deboriada cun i jogn dla Spona, ći che é inće garatè.

Simon Kostner à salpü da intrategnì i pici mituns, mo inće i geniturs, tratan le domisdé.

N grup musical à portè dant n valgönes melodies da Nadè che à daidé cherié na bela atmosfera. 15

Uniun di Ladins Val Badia

En ocajiun dl marćé da Nadè metü a jì dai jogn d’ La Spona da Pidrô, à la Uniun indô albü l’ocajiun de mëte fora na bela mësa de libri, presentan insciö inće na pert de süa ativité.

Söl marćé êl da podëi cumprè dantadöt ogeć che é gnüs fać dai jogn d’ La Spona. 16

Uniun di Ladins Val Badia DESVALIES Ajornamënt dl sit internet. Por fà conësce i ﬁns y l’ativité dla Uniun di Ladins inće tres la rëi, él gnü ajornè y laurè fora inant le sit internet dla Uniun www.uniunladins.it. Lîtes dl Consëi nü. Ai 19 de dezëmber 2010 él gnü tignì les lîtes dl Consëi nü dla Uniun di Ladins, olache al é gnü confermè do ordinn de usc ćiafades: Werner Pescosta, Tone Gasser, Carlo Suani, Giovanni Mischì, Michaela Vittur y Michael Moling. I atri sis mëmbri che dess fà pert dl Consëi, vëgn spo cooptà, aladô dl statut dla Uniun. Le Presidënt Werner Pescosta

I mëmbri dl Consëi dla Uniun di Ladins da denant à presentè l’ativité desfirada ti ultimi agn, denant co passè ala lîta dl Consëi nü che mantignarà l’inćiaria ćina ala fin dl 2013. 17

Uniun di Ladins Val Badia

Uniun di Ladins ValIndesc Badia

Indesc Calfosch .................................................... 21 Corvara ...................................................... 65 La Ila .......................................................... 129 San Ćiascian ............................................. 197 Badia .......................................................... 249 La Val ......................................................... 301 Lungiarü .................................................... 363 Antermëia .................................................. 407 San Martin ................................................. 443 Rina ........................................................... 499 Al Plan ....................................................... 549 La Pli .......................................................... 609

Uniun di Ladins Val Badia

Calfosch

Calfosch • Cristina Zingerle

Le maridé é da dagnora incà stè dlungia n avenimënt de gran ligrëza, inće na chestiun seria te chëra che i aspeć economics ne podô nia manćé. Por chësc ﬁn gnôle bele n cer tëmp dan la noza fat tla presënza di parënć plü strënć y de testemoni chiris fora aposta n „contrat da maridé”. Chilò laite gnôle cuntè sö ći che vignun di nüc portâ para tl matrimone y ći garanzies che ai se sciacarâ ite por le dagnì.

Chilò n „contrat de matrimone” dl ann 1784 tignì sö tla calonia da Calfosch Heirats Contract So enzwischen dem Junggesellen Joahim Merscha, dan der Anton Perathannerschen Wittwe Barbara Senannerinn, instehend errichtet worden.

Calfosch INTRODUZIUN Tl spazamënt da vignidé ne s’intënun al dedaincö gnanca tan debota che n ann passa. Indô sunse chilò ch’i fajun n pice resocunt de ći che é sozedü tl paîsc da Calfosch. Ponsan do insciö ala prescia orésson dì ch’al n’é nia sozedü val’ de particolar, mo sc’i mëti man da scrì sö i avenimënć, spo é chisc por valgügn dessigü val’de particolar, por d’atri indô nia; a tröc, sciöch’i aldi, ti sal interessant y bel sc’ai po s’odëi sön val’ retrat che ti fej gnì imënt n avenimënt sozedü de chël ch’ai à de bi recorć. Por na pert à chësc ann portè ligrëzes, por d’atri indô desplajëis, crusc y dolur. Sciöch’i savun bele, à tröc de nos indô dè ca tröp de so tëmp lëde por la comunité y s’à indô dé da fà por la cultura y les assoziaziuns por ti dè vita a nosc paîsc, condejon adöm la jënt che se vëiga tres demanco, y chësc gonot cun de gran critiches ia do le spiné. I rengraziun dantadöt ch’i sun gnüs stravardà da desgrazies y catastrofes naturales, ch’i ùn albü laûr bel assà zënza messëi jì dalunc da nosc paîsc nadè a se trà le vire. Rengrazié oressi sambëgn les tröpes porsones che me fej tres avëi documentaziuns y informaziuns por chësta cronica. Dër bel giulan. Perié pordenanza oressi bele danfora por ći che n’é nia gnü scrit o ći che é gnü desmentié te chësc mi pice laûr. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ai 31 de dezëmber compëda le paîsc da Calfosch 529 abitanć avisa tanć co ala ﬁn dl ann passè. La porsona plü vedla ala ﬁn ann é Rita Emilia Posch nasciüda ai 4 de setëmber dl 1917 y la plü jona Sara Alfreider nasciüda ai 20 de dezëmber dl 2010. Al monn él gnü 6 viadus, 5 é stà i pêrs che s’à maridé y 7 porsones à tut comié da chësc monn. Nasciüs: 6 é stades les pices creatöres nasciüdes ia por l’ann che à portè gran ligrëza tles families: 22

Calfosch 17.04.2010 Maia Soﬁa Herrero de Ramon Carlos y Elena Pescollderungg 16.07.2010 Felix Oberbacher de Melchior y Manuela Posch 27.08.2010 Filippo Dapunt de Oliver y Alexandra Kostner 25.10.2010 Fabio Verginer de Otto y Monica Manca 13.12.2010 Alex Pitscheider de Richard y Cristina Zingerle 20.12.2010 Sara Alfreider de Harald y Astrid Costa

Maia Sofia

Felix

Filippo

Fabio

Alex

Sara

N viadù é la maiù ligrëza ch’an po avëi sön chësta tera. Che chisc mituns i dais a sü geniturs na ligrëza particolara adöm ales mius audanzes de sanité y fortüna. 23

Calfosch Maridà: Tl matrimone s’à unì 5 pêrs (3 te dlijia y 2 te comun) : 21.05.2010 Ivan Ludwig Alfreider cun Convertini Simona 08.06.2010 Günther Feichter cun Astrid Alton 27.09.2010 Anita Alfreider cun Giuseppe Dapunt 01.10.2010 Daniel Costa cun Sabina Monaco 14.12.2010 Alex Paul Schrott cun Sakineh Kahrobei Che chisc lians sides implis de fedelté, ligrëza y felizité. Döt le bun y buna fortüna!

Morć: 7 iadi unse tut comié da porsones che viô te nosc paîsc.

ai 09.02.2010

Maria Costner–Mersa de 89 agn

ai 16.03.2010

Sepl Costner de 76 agn

ai 17.06.2010

Rosa Costner-Oberbacher de 88 agn

ai 06.09.2010

Giusto Lezuo de 70 agn

ai 19.09.2010

Oskar Mutschlechner de 88 agn

ai 30.10.2010

Maria Oberhammer–Costner de 84 agn

ai 31.10.2010

Sepl Costa de 87 agn

Calfosch Recordanzes Maria Costner * ai 18.12.1920 † ai 09.02.2010

M a r i a Costner dl Mariandel da La Ila é nasciüda a La Ila ai 18 de dezëmber dl 1920 y ê la plü vedla de döes mitans. Do la scora éra defata jüda a laurè y é rovada sö Calfosch a fà la chelnera tla ostaria Sport olach’ara à conesciü Giuvani d’Iocl, ch’ara à spo maridé. Da chësta uniun él nasciü 4 mitans. Deboriada ài daurì la ostaria Mezdì ch’ara à manajè ćina che la möta Helga s’à maridé. Maria é stada dî vëdua. Tl utlimo tëmp ti àra scechè cun la sanité y n gran colp é inće stè chël de messëi tó comié püć mëisc denant da süa möta Helga de apëna 50 agn. Ara à dediché süa vita ala familia y al laûr. I la recordun sciöche na porsona tres dala bona löna y dër generosa. Ai 9 de forà éra gnüda cherdada dal Signur te so rëgn. Ara lascia indô les 3 mitans y le jënder cun families.

Sepl Costner * ai 10.03.1934 † ai 16.03.2010

Sepl Costner dl Carigà é nasciü ai 10 de merz dl 1934 te na familia de 6 mituns. Al à imparè le mistier da cogo y é stè te tröc posć a laurè. Al à maridé Stefania da La Plì y da chësta uniun él nasciü n möt. Deboriada cun la fomena àl fat sö na ćiasa da aﬁté a sciori olach’al cujinâ. Da 13 agn incà ara metü man da ti sceché cun la sanité y ćina l’ultimo dé él gnü socodì cun gran paziënza y lizitënza dala fomena y dal ﬁ. Al ê na porsona dër chîta che à dediché süa vita al laûr y ala familia. Ai 16 de merz, püć dis do avëi complì 76 agn, él gnü cherdè dal Signur a miù vita. Rosa Costner * ai 15.01.1922 † ai 17.06.2010 Rosa Costner dl Tiscere de Maria de Mane é nasciüda ai 15 de jenà dl 1922. Ara à imparè le mistier da sartorëssa sciöche süa uma. Ara s’à maridé cun Sepl Oberbacher dl Tiscere y da chësta uniun él nasciü 2 mitans y 2 mituns. Adöm cun so om ara laurè por döta süa vita sön le lüch dl Tiscere. Na gran crusc 25

Calfosch é stada por mëda Rosa m e s s ë i tó comié dala möta Elfriede, morta da na burta maratìa. I la recordun sciöche na porsona scëmpla, tres dala bona löna che à dediché süa vita ala familia y al laûr. Ai 17 de jügn éra gnüda cherdada da Chël Bel Dî te so rëgn de pêsc. Giusto Lezuo * ai 11.11.1939 † ai 06.09.2010

Giusto Lezuo é nasciü a Reba ai 11 de setëmber dl 1939. Al à imparè le mistier da muradù ch’al à inće fat por döta süa vita. Al à maridé Frida dl Mariandel da La Ila y da chësta uniun él nasciü 3 mitans. Al à fat sö na ćiasa dlungia la ostaria Mezdì inće da aﬁté a sciori. Bele adora él restè vëduo cun les mitans ćiamò piceres. Do ester jü en ponsiun rodâl n püch te paîsc y se dedicâ dër tröp a sü nus. 26

Fora de n cil sarëgn él gnü cherdè a miù vita ai 6 de setëmber. I le recordun sciöche na porsona dër scëmpla y chîta che jô do sü fać. Al é stè dî pro la müjiga y àl laurâ ion y se dê jö cun süa familia. Oskar Mutschlechner * ai 30.09.1922 † ai 19.09.2010 Oskar Mutschlechner de Grödnerjoch é nasciü ai 30 de setëmber dl 1922. Al s’à maridé cun Malia y da chësta uniun él nasciü n möt. Al à fat l’ostì sön Ju de Frara, le maester dai schi y le mënacrëp. Dan da n pêr d’agn àl messü tó comié da süa neza y chësta é stada por ël na gran crusc. Tl 2008 él restè vëduo. Ai 19 de setëmber é Oskar passè a miù vita. I le recordun sciöche na porsona dër dala bona löna y che jô do sü fać. Maria Oberhammer * ai 29.12.1925 † ai 30.10.2010 Püć dis dan Gnissant à le Signur cherdè a miù vita mëda Maria Oberhammer dl Cafè Peter. Maria Oberhammer, conesciüda

Calfosch chilò te paîsc s c i ö c h e la Midl, é nasciüda a Valdaora ai 29 de dezëmber dl 1925. Da jona éra gnüda a Calfosch a laurè sciöche chelnera tla ostaria Sport olach’ara à conesciü Pire dl Carigà ch’ara à spo maridé. Da chësta uniun él nasciü na möta y dui mituns. Adöm cun so om ara manajè dî alalungia la ostaria Peter ćina che i mituns à pié do. Ti ultimi agn àra albü da patì cun la sanité y le tru n’é nia stè saurì. Cun amur éra gnüda sochedida dai familiars ćina che le Signur s’l’à cherdada ia da d’ël ai 30 d’otober. I la recordun sciöche na porsona che à dediché süa vita al laûr y ala familia y tres dala bona löna. Giuseppe Costa * ai 18.03.1923 † ai 31.10.2010 Giuseppe Costa, Sepl de Mane, é nasciü te na gran familia da 15 mituns. Al à laurè sciöche fant de ćiasa sön Frara, pro le lift y inće da montêr cun so fre Giuvani. Al à maridé Herta dl Unterland y da chësta uniun él nasciü 2 mitans y 2 mituns. Da trëi agn incà, do ch’al ti à dè le bot al će àl albü da

patì cun la sanité. Ćina ala ﬁn ti à i familiars fat le guern cun gran paziënza y lezitënza. Ai 31 d’otober él gnü cherdè dal Signur te süa pêsc y ligrëza eterna. I recordun berba Sepl sciöche na porsona chîta y dër dala bona löna y da matades. I recordun inće Mathilde Schrott de Martin morta foradecà ai 27 d’otober. DESGRAZIA TE PÖZ En domënia, ai 24 d’otober, é l’ostì dla ütia de Pöz, Oskar Costa da La Ila, ćiamò jü a fà ia n pêr de laûrs pro la ütia denanch’al gniss l’invern. Al n’é nia plü rové a ćiasa y do dui dis de chirida, él gnü ciafè da so fre Renato 300

Calfosch metri dala ütia demez, 10 metri sot a tru, olach’al é plü dessigü slizié y tomè, gnü da nescia y dlacè. Tröc jô it’en Pöz mâ por jì a ciafè Oskar, de chël ch’i arun dagnora un bun recort por so carater da orëi bun, süa onesté y dediziun ai atri. Ch’al palses tla pêsc dl Signur! LÎTES DE COMUN (Por ći che reverda les lîtes de comun y i resultać, pon lì do plü avisa tla cronica da Corvara). Ai 16 de mà él gnü tignì les lîtes de comun y en chësc iade éres stades n pü’ particolares. Al s’à presentè döes listes cun dui candidać da ombolt, l’ombolt en ćiaria Franz Pedratscher y le vizeombolt en ćiaria Robert Rottonara. L’atmosfera é stada scialdi ćialda. La crëta da ombolt ti é gnüda dada a Robert Rottonara dla lista SVP, mo al n’à nia abiné la maioranza te consëi. Insciö ne

n’él nia stè meso do 5 incuntades da mëte impé na junta y porchël é döt tomè. Ai 5 de messè à la junta provinziala nominè n comissêr, Huber Heinrich da Rina, dependënt provinzial che à portè inant cun gran esperiënza y savëi l’aministraziun dl comun ćina ales lîtes da d’altonn. Ai 21 de novëmber é i zitadins gnüs cherdà n secundo iade a dè jö süa crëta. Al s’à indô presentè döes listes, i candidac ê scialdi i medemi, n valgügn é inće gnüs laprò. Candidać da ombolt ê en chësc iade Hubert Dalponte y Rottonara Robert. Sciöche ombolt é indô gnü confermè Robert Rottonara y en chësta ota inće cun la maioranza tl consëi. Insciö éra jüda da mëte impé la junta. Por Calfosch éra jüda en chësc iade dër bun, mai n’é Calfosch gnü rapresentè da 3 assessurs y chisc é : Alfreider Daniel, Alfreider Nadia y Costa Stefan. Da documënć vedli oressi ma elenché n iade i ombolć che é stà ćina śëgn:

Anwälte en Colfuschg 1721

Michaeli Mersa

Ambold

1762

Franz Pezzedi Pitscheider

1776

Franz Pezzedi

Procuratore

1783

Franz Pezzedi

Anwalt

Costa Alton Alton

1796

Johann Mersa

Anwalt

Sorà

1802

Alois Pitscheider

Anwalt

Alton

1806

Johann Bapt. Soraru

Longiarù

1823

Felix Pitscheider

Pcëi

1827

Josef Alton

Alton

Calfosch 1862

Josef Alfreider

Ruaz

1869

Michael Mersa

Costa

1877

Josef Oberbacher (tatl)

Longiaru

1879

Peter Pitscheider

Pcëi

Dal 1890

Kastlunger Jakob

Lapoza

Alois Valentin

Costa

Ujöp Josef Sen. Declara Peter Pitscheider

Alton

Johann Bapt.Alton (maester y mone)

1931

Franz Mersa

Sorà

Johann Bapt. Pitscheider (l’ultimo Anwalt sot l’Austria)

Sanin

Josef Kostner (l’ultimo Anwalt dl comun da Calfosch – ćina 1927)

Pcëi

Oreste Padoan

Podestà

1941-1943

Ruazzi Cav. Uff. Giovanni

Podestà

set.1943-1945

Kostner Francesco

Ombolt

lug.1945-1952

Pintore Francesco

Ombolt

1952-1956

Clara Leopoldo

Ombolt

1956-1960

Kostner Francesco

Ombolt

1960-1964

Kostner Francesco

Ombolt

1964-1969

Kostner Francesco

Ombolt

1969-1974

Declara Goffredo

Ombolt

1974-2005

Kostner Heinz

Ombolt

2005-2010

Dott.Pedratscher Francesco

Ombolt

17.05.201005.07.2010

Robert Rottonara

Ombolt

Dr. Heinrich Huber

Comissêr

Robert Rottonara

Ombolt

05.07.201022.11.2010 Dal 22.11.2010 inant

AMINISTRAZIUN COMUNALA LAÛRS PUBLICS Inće en chësc ann à l’aministraziun comunala dè fora tröc milesc de euro por le paîsc da Calfosch. En cört i majeri laûrs che é gnüs fac:

da d’aisciöda él gnü ressanè la condüta dal’ega da bëre tl toch Janin - hotel Mezdì; i laûrs é gnüs fac dala dita Nordbau Peskoller y indöt por l’esecuziun di laûrs, cosc de segurëza, direziun laûrs y proietaziun él gnü stanzié la soma de 198.944 euro. 29

Calfosch N laûr dër important che é gnü fat é stè chël de fà danü le punt dla strada provinziala dan la ćiasa Hubertus denanche rové te paîsc. I laûrs é gnüs fać dala dita Impianti Colfosco, le

Le punt vedl ćiarâ fora da temëi.

Śëgn ćiarara bel fora atramënter.

comun à invié ia les pratiches burocratiches che jô debojëgn y por le finanziamënt él stè la provinzia che à ponsè. Ia por l’ann ti èl gnü dè l’inćiaria al ing. Michael Mischi por la proietaziun, l’elauraziun de n proiet esecutif, la direziun di laûrs y le coordinamënt de segurëza y por la sistemaziun dl’incrujada „Pineta” tl’entrada dl paîsc da Calfosch. Por chësc él gnü stanzié la soma de 16.606 euro. D’isté fora él gnü apaltè i laûrs de urbanisaziun dla zona d’espanjiun Paltinares ala firma Verginer da San Martin por na soma de 471.968 euro. Por ći che reverda la strada Col Pradat che é gnüda metüda apost i agn denant él gnü invié ia la prozedöra d’espropriaziun di terac; por chësc laûr èl gnü metü a bilanz 60.000 euro. Datri laûrs é gnüs fać en economia dai lauranć de comun cun les mascinns de proprieté comunala; insciö éson bugn da sparagné vigni ann tröc scioldi y ala fin san inće ći ch’al é gnü fat. TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES

Al vëgn stlüt jö i laûrs. 30

En chësc ann él gnü dè fora trö’ demanco lizënzes da fabriché. An à constatè ch’al ê inće demanco grus, mo impò él stè n gran busiamënt de lauranć y camions cis tles periodes fora

Calfosch de sajun. Pornanch’al vëgn stlüt jö la sajun di sciori vëgnel bele laurè dassënn, y le dé denant ch’al mët man la proscima sajun vëgn i laûrs indô stlüć jö. Inće por i pici laûrs adóron al dedaincö de vigni sort de artejans. N gran laûr à fat da d’aisciöda la ostaria Gran ćiasa che à ingrandì le hotel. Le tiac y la stala dles ćioures sö dal Tiscere é gnüs trać jö y fać sö danü cun n garage. Jön pre de Surega dlungia le Salvan él gnü metü man de fà sö na ćiasa cun abitaziuns y dlungia él söl program la costruziun dl zënter de proteziun zivila.

Inće pro döes üties da munt él gnü fat ampliamënć cuantitatifs, pro la ütia Edelweiss y pro la ütia de Col Pradat. La staziun vedla de Col Pradat é inće gnüda trata jö.

L’ampliamënt dl hotel Gran Ćiasa.

La staziun vedla de Col Pradat.

Le tiac vedl y la stala dles ćioures vëgn trac jö.

Al vëgn demolì la staziun vedla de Col Pradat.

Dlungia le Salvan él gnü metü man de fà sö na ćiasa cun abitaziuns.

Calfosch FRAZIUN

La ćiasa vedla de Iocl y de Nazio é gnüda restrotorada; i laûrs n’é nia ćiamò rovà daldöt.

La familia de Costner Georg y Mary à fat sö na ćiasa d’abitaziun tla zona Paltinares. Te tröpes d’atres ćiases él gnü laurè, fat isolaziuns y baratè fora valch. Al é inće gnü laurè fora n bar nü tla ćiasa Residence Peter.

La ćiasa nöia de Costner Georg y Mary. 32

Tles sentades tignides dal’aministraziun separada di bëgns de nuzaziun zivica él gnü tratè i laûrs ordinars gnüs fac ia por l’ann y plü avisa tratan l’isté dai dui lauranć Mersa Silvano y Sottara Alex: al é stè da mëte apost, sié y tignì nëta nosta contrada, i trus y les sëmenes. Do 5 agn de legislatöra fóssel stè söl program les lîtes da d’altonn, mo por gauja dles lîtes de comun éres gnüdes sburlades a d’aisciöda. UNIUN DI OSTIS La Uniun di ostis à albü tröp da saltè a reuniuns scialdi foradecà. Tres maiù é al dedaincö la burocrazia y tres deplü vëgnel ghiré te chësc ćiamp. Chi che laora tl ćiamp dl turism, che é l’economia prinzipala dl paîsc, mëss savëi da combiné nostes tradiziuns, les particolaritês storiches y culturales dl post cun l’inovaziun tecnica a na moda da mantignì y ne desdrüje nia nosta contrada. Sc’i ćiarun instësc de aprijé y respetè nostes munts saral inće chi che vëgn a ti ćiarè che le fej. An vëiga che tl tëmp olach’an se tëm dala rezesciun economica, él ćiamò important y de valüta tratè bun le scior cun l’audanza ch’al vëgnes indô. Al dedaincö

Calfosch mësson se tó cotan deplü bries y fà cotan deplü investimënć por ciafè n scior nü co ch’al n’ô ester por se tignì i sciori che é ausà da gnì adalerch. Da d’altonn èl gnü metü a jì n curs de segurëza söl laûr che é śëgn deventè de obliënza. Por ći che reverda le consëi dla uniun di ostis à le surastant Andrea Costa dé les demisciuns ala ﬁn dl ann . ASSOZIAZIUN TURISTICA L’Assoziaziun Turistica à metü man l’ann cun n diretif nü. Da d’aisciöda, do avëi stlüt

jö la sajun da d’invern, él gnü cherdè ite i sozi tl salf dles uniuns a Calfosch olach’al é gnü portè dant le resocunt dla sajun passada che ćiara fora insciö: an à podü constatè n plü de 4,99%, che oress dì te zifres ch’an é passà da 247.021 a 259.339 sojornanzes. I ghesć ruvà adalerch é stà 42.376 en confrunt ai 40.124 dl ann da denant. La dorada mesana dla sojornanza é carada da l’ann passè da 6,2 a 6,1 dis. Do l’ejam di dać statistics él gnü portè dant le program por l’isté cun sües novitês y an à constatè ch’al vëgn tres plü ri da aﬁté ia les ćiamenes, nia mâ

Tratan l’isté ti vëgnel pité tröpes manifestaziuns a nüsc tliënć. 33

Calfosch d’isté, mo inće d’invern canch’al é inće altró nëi assà da jì coi schi. La concorënza vëgn tres maiù y le scior à tres demanco scioldi. Y por chësc vëgnel inće chilò da nos pité tl scomenciamënt y ala ﬁn dles sajuns ofertes convegnëntes ti don tröp pëis ales families cun mituns, nüsc tliënć dl dagnì. Da d’altonn él stè da s’incuntè le secundo iade a Corvara y por ći che reverda la sajun da d’isté ćiàrera fora insciö: les sojornanzes é carades dl 1,95%, da 126.477 dl ann passè a 124.010. I ghesć rovà adalerch é stà 25.340 en confrunt ai 26.435 dl ann passè. La dorada mesana de sojornanza é jüda sö da 4,8 a 4,9 dis. SCORA DAI SCHI Le bel grup di maestri y dles maestres à albü tratan la sajun da d’invern n bel gran laûr da ti mostrè y splighé a nüsc ghesć la tecnica da jì coi schi y cun la brëia. An mëss constatè ch’al vëgn laurè tres deplü cun i mituns. Cun la sort de schi che vëgn fać al dedaincö éson atira bugn da slisoré incërch y insciö é la clientela di adulć che vëgn tres mëindra. Mo porchël vëgnel laurè tres deplü cun i mituns; ai ne dess nia mâ conësce la tecnica da jì coi schi, mo ai dess inće imparè da se devertì cun i atri mituns y a chësta moda vëgnel investì tröp 34

sön les infrastrotöres por invoié i mituns al jüch söla nëi. Al ti é inće gnü arjigné na mascotte dal inom „Tiger Jo” che se lascia odëi vigni jöbia tratan la premiaziun dles gares. Implü à la scora metü a jì ia por l’invern les manifestaziuns che vëgn tignides da sëra sön pista. Al ne vëgn nia mâ ponsè por i mituns di sciori, mo inće por i nüsc por chi ch’al é gnü metü a jì n curs la sabeda domisdé. COMITÊ POR LA PROMOZIUN TURISTICA Le comitê por la promoziun turistica à metü a jì les manifestaziuns dl invern deboriada cun la scora dai schi. La novité dla sajun é stada la festa por le scomenciamënt dla sajun cun na deﬁlada de moda che ti à dër plajü ai ghesć. Les atres manifestaziuns é stades scialdi les medemes. Tles sentades dl comitê vëgnel fora idees y propostes dër interessantes mo da les mëte en pratica él plü ri, deach’al manćia la monëda, y sciöche te vigni ćiamp vëgn i ﬁnanziamënć inće chilò scortà. CONSËI DE CÖRA Le consëi de cöra s’à incuntè indöt trëi iadi por tratè argomënć y ascutè sö minunghes y propostes por la vita dla cöra.

Calfosch Da d’aisciöda s’án tut dlaurela da jì jö Oies adöm cun le consëi da Corvara a passè n domisdé de reﬂesciun cun cun siur Andreas y siur Pire. Tl’incuntada él gnü renfreschè i proponimënć che i consëis de cöra s’á tut dant ti don pëis ala vita spirituala. D’aisciöda fora él stè da invié ia les festes che se conzentrëia te chësta sajun, meton man dala prozesciun d’introduziun al mëis de mà dediché a Santa Maria ales corones de mà, dales prozesciuns di dis dles crusc al lavè la dlijia, dala festa dla pröma comuniun ala prozesciun solëna dles Antlês. Lavè la dlijia

Festa dla pröma comuniun I ùn albü la fortüna de podëi festejé inće chilò Calfosch indô n iade la plü bela festa di mituns, chëra dla pröma comuniun. En la domënia, ai 16 de mà, él stè por i mituns y les mitans da Calfosch y Corvara le dé olach’ai à podü tó pert por le pröm iade al past dl Signur. Do ester gnüs acompagnà dala müjiga da Calfosch-Corvara te dlijia, él gnü zelebrè solenamënter la mëssa ćiantada dai mituns dla scora elementara. La festa dla pröma comuniun à albü sciöche tema l’ega y so signiﬁcat é gnü sotligné tla letöra, tla pordica y fora por döta la mëssa.

Cun condla, busc y bordun s’à indô abiné da doman adora n bel grup a lavè la dlijia y a la puzenè te vigni piz y ćiantun dan les gran festes.

Le bel grup che s’à tut dlaurela da lavè la dlijia.

Le grup di mituns jüs ala pröma comuniun. 35

Calfosch Al é tres la vertora, canch’ara se trata de tignì chësta festa a Calfosch, che la dljia é massa picera, mo sc’an damana i mituns, chi ne s’la baudia pa nia, inultima él pö süa festa. Inće sce les temperatöres n’ê nia propri da se stè saurì, él gnü tignì do mëssa n pice conzert sön plaza de dlijia por ti fà festa a chisc pici. Prozesciun sö la Crusc Ai 5 de jügn éson jüs en prozesciun sö la Crusc. Dales 6 da doman à les ćiampanes de dlijia sonè por cherdè adöm i

Le grup di peregrins. 36

Tratan la prozesciun.

„Tan bun n gote d’ega frësca”.

Calfosch püć peregrins che dlun ćiantan y perian é ruvà incër les 8 da doman sö Castalta de Badia. Dailò à la familia de Franzl da Morin indô arjigné ca n gran y bun gostè. Dedô é la prozesciun jüda inant ćina sö La Crusc olach’al é gnü zelebrè na mëssa tl santuar. Do na picia palsa t’ostaria s’à i peregrins indô metü söl tru da ćiasa. Al ê bindebo ćialt y sö Merscia unse ciafè da Elsa de Merscia n bun gote de soft che s’à daidé jì inant por l’ultimo tòch ćina te dlijia da Calfosch, olache siur Andreas à perié jö la benedisciun sura i partezipanć.

Prozesciun dles Antlês Ai 6 de jügn él gnü tignì cun gran solenité la bela prozesciun dles Antlês cun dui altà fora por paîsc. La müjiga y i ćiantarins à acompagné la prozesciun cun so bel sonè y ćiantè renforzan la comunité te süa fede tl Signur presënt tl sacramënt dl altè. En gaujiun dla festa él gnü benedì le confarun nü dles ëres. Do la prozesciun él gnü tignì n’agape invian la comunité da se tó dlaurela da stè n pü’ adöm. Al dedaincö se vëigon dër püch, düć à prescia y da

Tratan la prozesciun. 37

Calfosch laûr, an s’incunta mefo n püch do mëssa, mo co jaràra pa sc’al va tres manco jënt a mëssa, co gnarà pa la comunité indoman ćiamò liada adöm? Confarun nü dles ëres La benedisciun dl confarun nü y spo podëi le portè por le pröm iade dala prozesciun dles Antlês é stada na gran ligrëza por la Uniun dles ëres. Le confarun vedl ê frat y ne

Insciö ćiara fora le cunfarun da öna na pert. La pitöra che rapresentëia Santa Maria é gnüda tuta jö dl confarun vedl. 38

jô nia plü da cumedé sö; sc’al foss jü n dër vënt êl prigo ch’al s’ess scarzè. Porchël à le consëi de cöra ponsè da nen lascè fà n nü. La pitöra da l’atra pert depënta da Lois Irsara, rapresentëia Sant Ujöp da Oies cun sü geniturs, na santa familia te nosta val che dess ti dè proteziun a nostes families. Le confarun nü é gnü fat dales ﬁrmes Hofer da Balsan y Pescoller da Bornech y dal artist Lois Irsara de Badia. L’opra à

Insciö ćiara fora le confarun da l’atra pert.

Calfosch costè 7.000 euro che é gnüs ﬁnanzià dala cassa dla cöra y dala buna man dla jënt. Da d’altonn égn gnü tignì l’indunada dla comunité olach’al é gnü portè dant le resocunt da pert de düc i grups dla cöra. Al’incuntada n’él gnü plütosc püć, forsc inće por gauja dl tëmp che n’ê nia le plü bel. Por stlüje jö l’ativité à le consëi invié ai 21 d’otober i surastanć de düć i grups y chi che dëida te y incër dlijia, a na cëna jö Runch de Badia. Festa di iubilars de matrimone En la domënia, ai 17 d’otober, s’à la comunité abiné te na contrada corida da na cutra de

nëi por festejé i 5 pêrs iubilars de matrimone. La mëssa é gnüda ćiantada dal cor de dlijia. Le presidënt dl consëi de cöra Albert Rudiferia à saludé i festejà y siur Andreas ti à fat les mius audanzes de fortüna y sanité inant sön chësc tru deborada. Dedô é i iubilars gnüs invià dal consëi de cöra a n pice renfrësch. Lîtes dl consëi de cöra Sciöche te dötes les ploanies de nosta diozeja él inće chilò Calfosch gnü lité en domënia, ai 7 de novëmber, le consëi de ploania nü. Siur Andreas à sotligné l’importanza de to pert ala lîta y la perzentuala di litadusc é stada dër buna. La gran

Grup di iubilars. 39

Calfosch porcentuala de 68,7 desmostra che tröc à interès ch’al sides n consëi y ch’al vëgnes portè inant la vita de dlijia, les funziuns y i.i. En chësta ota ne n’él nia gnü tignì na prelîta mo le consëi vedl s’à tut la bria da chirì i candidać por mëte sö la lista. Implü ti él gnü dé la poscibilité, tres la plata dla cöra, a vignun de stè sön lista, mo chësc invit ne n’à pa albü n gran suzés, o dit damì, degun suzés. Por stè sön lista de comun, vëgnel feter strité, por stè sön lista dl consëi de cöra deperpo fóssel ćiamò stè lerch assà. I 8 candidac che à ciafè le plü usc y che fej pert dl consëi por i proscimi 5 agn dal corù scialdì rosa é: Le consëi nü de cöra.

Rudi Pitscheider 269 Gaby Costa Dapoz 246 Frida Oberbacher Kostner 226 Martina Pescollderungg 161 Alma Alfreider Pizzinini 147 Rita Tavella Pitscheider 137 Petra Kostner Nagler 60 Verena Clara 58 I lità s’à incuntè püć dis dedô por partì sö les inćiaries y nominé la junta: presidënt é gnü lité Pitscheider Rudi, vizepresidënta Oberbacher Kostner Frida y scrivana Pescollderungg Martina. Les mius audanzes de ligrëza y de bun laûr por i proscimi 5 agn y laprò n’orunse nia se

Calfosch desmentié da rengrazié de cör le consëi vedl por döt le gran laûr ch’al à fat. GRUP DLA LITURGIA Por s’arjigné ca a canch’al sarà manćianza de proi à la Hanny d’Alton, la Metilde dl Jägerhof y la Frida dl Marciun, tut pert a n curs de formaziun de conduturs dla zelebraziun dla Parora de Dî. Insciö él gnü tignì na zelebraziun dla Parora de Dî en gaujiun dla prozesciun cun i chentli por l’introduziun al mëis dediché a Santa Maria.

GRUP DI MINISTRANĆ Por les mësses y les atres funziuns de dlijia ne bàstel nia le prou su y la comunité sora, mo al alda laprò n gromun de d’atri sorvisc. Aldefora de chi che impëia les ćiandëres, ćianta dant, de chi che lî les letöres, che partësc fora la comuniun, ôl ester sorvidus che porta ćiandëres, l’inzenjara, sona la bronsina, porta sön alté le pan y le vin, cöi adöm l’oferta y fej i atri sorvisc inćër altè. Düć chisc pici sorvisc vëgn fać dai sorvidus y dales sorvidësses che à tröp da arjigné ca bele denanche la funziun mëtes man.

I ministranć nüs. 41

Calfosch Nosc grup chilò Calfosch à sëgn indöt 15 ministranć che é scialdi lezitënć: ai vëgn acompagnà y insignà jö da siur Andreas che vëgn daidé da Alma y Ilse. Al ti vëgn partì fora vigni mëis n program, cun chël che i mituns y les mitans sa da s’orientè. Insciö surantoli n sorvisc nia mâ por le prou, mo por döta la comunité. D’isté s’à siur Andreas tut la bria da jì tratan les vacanzes da d’isté n pêr de iadi cun i sorvidus sö por munt, chësc inće por tignì le grup plü adöm. Al é inće stè da jì a mangé n bun dlacin. Sciöche sëgn de rengraziamënt ti aspétel da Nadè te sacrestia na bela scincunda y da Pasca na bela coa d’üs. Le grup é chersciü de trëi sorvidus nüs che é gnüs presentà oﬁzialmënter ala comunité en la pröma domënia d’Advënt, festa dles families.

demez na proca che à sciuré sö de gran polemiches, mo da ti fà a scüsa a düć ne n’él nia saurì, no te dlijia no fora de dlijia. La relaziun di cunć, che vëgn metüda adöm da Martin cun gran lezitënza, ti é gnüda portada dant ala popolaziun ai 16 d’otober tratan l’indunada dla comunité. Por le dagnì à le consëi tröc proieć, danter chisc inće n gran, chël de dortorè sö la calonia. Cun la lîta dl consëi de cöra él inće gnü renovè le consëi d’aministraziun de chël ch’al fej pert pur i proscimi 5 agn: Rudi Pitscheider, Albert Rudiferia, Martin Conrater, Daniel Pescollderungg y siur Andreas Perathoner. N gran giulan al consëi vedl por so gran laûr y n bun laûr al nü.

CONSËI DE AMINISTRAZIUN

I LERI É GNÜS A VIJITÉ NOSTA DLIJIA

Le consëi d’aministraziun de nosta cöra n’à nia albü bria da s’abiné tröc iadi inće deache de gran laûrs aldefora dl’aministraziun ordinara, ne n’él nia gnü fat: al é gnü metü apost l’implant dl microfonn ch’an aldes inće miù le radio dla cöra y al é gnü fat laûrs sön la dessura de dlijia olach’al é gnü tut la dezijiun de ti lascè plü lerch al cor de dlijia canch’ai ćianta. Por chësc él gnü tut 42

De messè é inće nosta picia dlijia gnüda vijitada dai leri che chirî bunamënter mâ scioldi en contanć mo che â les dërtes massaries da fà n bel gran dann a üsc y cosses. Al é gnü spachè ite le gran üsc de dlijia, che vëgn vigni sëra sarè, y juté fora dötes les cassëtes dles ofertes che vëgn inće jutades regolarmënter. Implü él gnü rot ite l’üsc de sacrestia rovinan

Calfosch bindebò l’üsc vedl. Al vëgn sciazè ch’al é gnü arobè na soma de 200 euro cun chi ch’an se cumpra al dedaincö na bagatela. Ti foliec pon lì vigni dé de caji olach’al vëgn arobè, mo te na picia dlijia, olach’an sa ch’al n’é nia tröc scioldi da se tó, chësc é bëgn propri da se dodè!! Sce i sanć podess datrai n iade inće baié, spo ... UNIUN DI OMI La Uniun di omi, cun sü surastanć Albert Rudiferia, Rudi Pitscheider, Bernhard Pitscheider, Paolo Clara y le ploan siur Andreas s’à incuntè n pêr de iadi ia por l’ann. Dles incuntades foradecà él da alzé fora la reuniun generala di omi dl decanat a San Martin de Tor. La festa de Sant Ujöp é en chësta ota gnüda festejada adöm cun i omi da Corvara chilò Calfosch cun na mëssa ćiantada. Por la gran festa de Pasca à indô i omi metü sö le bel sepolcher vedl, o la fossa santa sciöch’an dijô plü dadî, che vëgn sëgn metü sö por döes edemes alalungia, por ti dè la poscibilité inće a sciori, y ala jënt dles cöres vijines da gnì a ti ćiarè: chësc sepolcher é gnü lascè fà l’ann 1837 sön inćiaria de R.S.G. Domenico Degillia da Filippo Tavella. A Calfosch déssel

Tratan la festa d’Advënt.

ester stè denant n sepolcher plü vedl, mo de chësc ne san nia plü avisa. Bel tl’eté medievala àn metü man da mëte sö i sepolcri tles dlijies por imité le Sepolcher Sant de Ierusalem. An orô insciö recordè Gejù te fossa y le tëmp chît dla Sabeda Santa. Tl’eté medievala alta é spo le sepolcher deventè l’ultima staziun dla via crucis. Tl sepolcher da Calfosch pon inće odëi 8 chedri fora dla pasciun de Gejù che rapresentëia: 1. Gejù che tol comié da süa uma; 2. Gejù tl Urt dl Orì y l’angel cun le caresc dla soferënza; 3. Gejù vëgn ﬂagelé; 4. Gejù vëgn incoronè de spines; 5. Gejù toma sot la crusc y Scimun da Zirene che dëida portè la crusc; 6. Gejù mör söla crusc. Maria y Jan sot la crusc; 7. Gejù palsa tl sepolcher cun döes verdes 8. Maria adolorada. 43

Calfosch Do la sajun da d’invern y do chëra da d’isté ﬁstidiëia l’uniun di ëi da tignì na Via Crucis da Pescosta ćina tla dlijia da Calfosch; les staziuns é gnüdes metüdes sö dan da n pêr d’agn da chësta uniun. L’ativité dla uniun é gnüda stlüta jö cun n rorate y na pićia festa d’Advënt y spo s’un é düć jüs a ćiasa aspetan la nëi, i sciori y le gran laûr che é do ia. UNIUN DLES ËRES A 5 incuntades s’á abiné les surastantes dla Uniun dles ëres por arjigné ca y organisé ativitês desvalies dantadöt liades ala

vita de dlijia. Al é gnü arjigné ca les ćiandëres por la festa de San Blaje, por i viadus che é gnüs batià y por les porsones che é passades a miù vita. La domënia do Pasca vëgnel invié dötes les copies che à batié i mituns l’ann denant a i lascè benedì; a düć ti él gnü scinché n puzle de stories dla bibia. Da Pasca él gnü venü röses, daidan portè inant le proiet a sostëgn di amarà de crebesc. Un n iade al ann vëgnel tignì tla Ćiasa de palsa a San Martinla la festa de compliann cun de pices scincundes ai festejà. Al vëgn arjigné ca scincundes por dötes les porsones da Calfosch che complësc da 80 agn

Chi che à tut pert al curs da balè. 44

Calfosch insö y che Siur Andreas surandà spo personalmënter a vignun. Por le secundo iade él gnü organisé n curs da bale fox, discofox y walzer cun le maester Günther Hellweger y süa partnera Barbara; a chël che 18 copies à tut pert. Ai 23 de setëmber èl gnü organisé na jita a Rein fajon le Franziskusweg. Ai 6 d’otober é n bel grup de ëres jü por sanć jö Oies tignin na devoziun tla dlijia de nosc Sant. Por la pröma domënia d’Advënt él gnü pastelnè gherlandes d’Advënt che é spo gnüdes venüdes; ći che é gnü trat ite é gnü dè en beneﬁziënza. L’ativité é gnüda stlüta jö cun n rorate y na cëna tla ostaria Stria. Implü va les surastantes dla uniun n valgügn iadi al ann ales incuntades dl grup dles Ëres Catoliches dla Val Badia olach’ares ciafa impulsc y motivaziun süa ativité. GRUP DI JOGN DA CORVARA Y CALFOSCH

Tratan la picia marëna.

Al vëgn pastelnè gherlandes.

Les gherlandes plej dër y é saurì da vëne.

Le consëi de chësta uniun s’à incuntè tröpes otes por mëte a jì scomenciadies desvalies por i jogn. Al é dër important che nüsc jogn s’incuntes gonot y stais adöm a s’la cuntè, a fà festa, a se formè culturalmënter y i.i. Al é sambëgn n gran impëgn por 45

Calfosch le comitê mo sciöch’an vëiga é l’interès dla partezipaziun di jogn dër gran y chësc dëida jì inant. Le grup po mostrè sö na bela ligna de incuntades: metü man à l’ativité cun na gara cun les pels de nöt dal hotel Planac ala ütia Punta Trieste ai 6 de merz en recordanza de Othmar Costabiei. Por le tëmp de Carsëma y Pasca s’án incuntè dui iadi, le pröm iade por la Via Crucis ai 26 de merz y la secunda por la velia dla Jöbia Santa a Oies al 1 d’aurì.

Tratan la competiziun s’archìton inće a se bëre n bun tê

Al vëgn arjigné da fà füch.

Le consëi che s’à cruzié de döta l’organisaziun. 46

Al vëgn mangé na buna griliada.

Calfosch Le salf ê toch y plëgn de jënt.

De jügn él gnü metü a jì n curs da arpizé y por la festa dl Cör de Gejù ai 13 de jügn él gnü fat füć cun na griliada. En la segra da Calfosch à i jogn metü a jì le bal dles ambreles che à albü n gran suzés, al é rové adalerch jogn y manco jogn da vigni pert. Sciöche paiamënt por les bries dl’organisaziun é le comitê jü d’otober en jita a Aunejia y tl medemo mëis s’à le consëi nü y le vedl incuntè pro na cëna. Ailò àn albü l’ocajiun da rajonè sön temesc desvalis por odëi ći ch’an po organisé por i jogn. La sentada generala preodüda dal statut é gnüda tignida ai 20 de novëmber. Dedô s’l’à le bel grup ćiamò lasciada jì buna pro na ćiastagnada. Stlüt jö l’ann él gnü cun n rorate de dezëmber.

COR DI JOGN Deplü iadi à le Cor di jogn abelì cun sües ćianties les funziuns de dlijia, danter chëstes inće na noza. Le proiet plü important y impegnatif dl grup é stè le conzert gnü tignì ala ﬁn dl isté a Corvara y a Sëlva: indöt él gnü imparè ite por chësta manifestaziun 12 ćianties, sides de dlijia co profanes. Al à orü ester cotan de proes da s’arjigné ca, mo al à paié la möia da odëi spo la gran sodesfaziun de n conzert dër garatè y aprijé dai ascutadus. Tratan le tëmp d’Advënt à le cor di jogn metü a jì, adöm cun i cors de dlijia da Corvara y Calfosch, dui conzerć de ćianties d’Advënt, un a Calfosch y un a Corvara: vigni cor à portè dant döes ćianties y trëi ćianties é 47

Calfosch

Le cor di jogn en jita a Desproch.

gnüdes ćiantades da düć i cors adöm. Dlungia chëstes ativitês s’à i corisć inće tut la bria da miorè süa usc cun n valgünes ores de formaziun vocala tignides da Cristina Pitscheider. Por stlüje jö l’ann s’à i ćiantarins mirité n bel iade a Desproch a ti ćiarè a n musical y a se bëre en compagnia n bun Le grup dles Armonies.

gote de vin cöt söl marcé da Nadè. Cuartet – Les Armonies Tartan l’ann 2010 à le cuartet Armonies, metü adöm da 4 jones da Calfosch y Corvara, ćiantè deplü iadi en gaujiun de döes nozes, pro mësses a

Calfosch Calfosch, Corvara y Rina, pro rorati, dales funziuns i dis dles crusc, en la festa dla uma, en gaujiun dl’edema di jogn y pro d’atres manifestaziuns. Por dötes chëstes prestaziuns àl orü ester tröpes proes y sambëgn inće tröp entusiasm y ligrëza da ćiantè. Nanter l’ater él da alzé fora che le grup à fat cursc cun Bruno Rives por miorè la usc. Da chësc ann inant é le grup Armonies inće pro le Sängerbund. LE TËMP D’ADVËNT Y SÜES TRADIZIUNS Le tëmp d’Advënt é por la maiù pert dla jënt la plü bela perioda dl ann. Löms de vigni corù, lëgns cun decoraziuns da Nadè, le bun tof dles sondles (checs) lascia sintì l’atmosfera dles festes. Mo ći che va plü sot tl spirit de vignun é nostes tradiziuns y le bun sonn dles ćianties y dles musighes d’Advënt y da Nadè. SAN MICORÀ I dis 5 y 6 de dezëmber é por i mituns dis da na gran agitaziun por gauja dla vijita de S.Micurà. Nia tan por San Micurà, che é pö le bun Sant che va a ciafè i mituns, che damana do ći ch’ai à imparè y che ti porta na picia scincunda. Le momënt dala maiù

Le grup de San Micurà.

agitaziun y coriosité é bëgn chël sce San Micurà lascia ciutié te stüa i malagn sce i mituns ne n’à nia stimé. Por tignì sö chësta tradiziun él stè n pêr de jogn che é jüs a fà San Micurà. AZIUN DI TRËI RÊSC Atira do Nadè ćina en Santaguania é jüs dui grups de mituns y mitans fora por ćiases, ostaries y botëghes a portè la buna noela dl Nadè de nosc Signur perian do na oferta por les Misciuns. I dui grups é gnüs insignà jö da Evelyn che se tol sö chësc impëgn bel da tres incà y a chëra ch’an ti é de debit n gran giulan. 49

Calfosch

GRUP DLA CARITAS Le Grup dla caritas da Calfosch, metü adöm da siur Andreas, Alma Alfreider, Agnes Alfreider, Gabi Costa, Maria Erlacher, Gustl Mersa, Metilde Pitscheider y Rita Pitscheider, à metü man

An spazirëia a marëna. 50

cun süa ativité de Carsëma cun na via crucis y zelebraziun comunitara de penitënza por la jënt de tëmp. Ai 27 de mà él gnü invié ia n peregrinaje al santuar de Santa Maria da Trens adöm cun le grup da Corvara : chi che ê n pü’ bugn da jì a pé à podü se gode le bel tru di peregrins che va ćina sö dala dlijia. De chësc santuar mànćel i dać plü avisa de süa eté. Na liënda cunta che n paur é rové, tratan ch’al ćiavâ tl paltan de na smöia, pro na toﬂa de Santa Maria che ê bunamënter gnüda trasportada dailò dal rü. Al l’à portada a ćiasa y l’à venerada deboriada cun süa familia. Le dé do é chësta toﬂa gnüda ciafada tla capela dl paîsc y da dailò inant àn metü man da la venerè publicamënter.

Calfosch

Le gran grup de peregrins dan la dlijia de Maria Trens.

Grup che Ă tut pert al iade a Seres. 51

Calfosch

Le grup dla caritas che se crüzia vigni ann da mëte a jì iniziatives y incuntades (söl retrat manćel siur Andreas).

Do na funziun tignida da siur Andreas tla dlijia dal stil gotich de Santa Maria da Trens, de chëra che documënć baia bele dl 1345, é le grup jü a marëna ite Ridnaun. Sön le program êl domisde la vijita dl Museum dles mineures da Schneeberg a Ridnaun che n’é nia mâ stè na vijita scëmpla de n museum, mo an à podü se vire ite tl monn de laûr sfadius tles mineures. Les mascinns da inlaota é ćiamò dötes che funzionëia. Cun le grup dla caritas da Corvara él gnü organisé ai 11 d’otober n iade a Lungiarü sö Seres a ti ćiarè ala capela nöia dedicada al Sant ladin da Oies. 52

Do na picia funziun é le grup spaziré ia dal lüch de Vanc a na buna picia marëna y düc à podü s’la cuntè y inće ćiantè. Ai pröms de dezëmber él gnü tignì n rorate y dedô na picia festa d’Advënt tla ćiasa de cultura: chilò, danter n biscotto y l’ater, danter na copa de bun tê ćialt y cafè cun brama, él gnü lascè odëi retrać fora dl’ativité di ultimi 10 agn. Por stlüj jö la sajun y l’ann 2010 à düc canć ciafè ćiamò na picia scincunda da Nadè. Aldefora de ći che vëgn metü a jì por la jënt de tëmp, él gnü organisé n referat coch’an fej da scrì fora i formulars por l’assiguraziun en caje de

Calfosch n inzidënt sön strada cun le referënt Clara Benedikt. Le grup à inće ﬁstidié por la racoiüda y le trasport dl guant vere dla Caritas y arjigné ca le placat y i tesć por la mëssa dla domënia dla Caritas ai 14 de novëmber.

Ingrid Castlunger (presidënta), Martina Irsara, Sonia Piccolruaz, Marlene Costa y Nadia Alfreider sciöche aconsiadësses.

FORMAZIUN CULTURALA

FÀ GRANARES DAL ORÌ

Le consëi de formaziun culturala stlüj jö l’ann cun la sodesfaziun de podëi ćiarè indô a cotan de ativitês. Al é gnü metü a jì deplü manifestaziuns y iniziatives culturales. Al ti é gnü dè gran pëis ai referać y cursc de vigni sort y chësc en colauraziun cun düć i grups dl paîsc: curs de pitöra cun corusc acrilics cun Cristiano Tortorici, curs da laurè cun arjila con Roberto Pallestrong, curs da lì la scritöra todëscia vedla cun Angela Castlunger, curs de inglesc cun Marion Posch, curs de fotograﬁa cun Karin Pizzinini, referać sura la omeopatia cun Anneliese Obermann, curs sura la cosmetica naturala cun Michela Comploi, „Klangschalenmeditation” cun Christine Höllrigl y Armin Conci, curs sura i ćians cun la psicologa di ćians Ruth Wahlmüller. Ai 26 de novëmber él gnü tignì la sentada generala, te chëra che Roland Adang à lascè le grup de laûr do 9 agn de ativité. Tla sentada di 28 de dezëmber él spo gnü metü sö le grup nü de laûr de chël ch’al fej pert :

Le vëindres dan la Domënia dal Orì s’à abiné i mituns y les mitans da scora cun n valgügn geniturs tla ćiasa dles uniuns a se fà instësc y se pastelnè süa granara cun saìna, vëtes da corusc, minai y orì. Cun gran ligrëza y bravöra ài spo portè en la Domënia dal Orì sües granares te dlijia olach’ares é gnüdes benedides y dedô portades a ćiasa sön la si d’urt o invalgó d’ater. Chëstes granares dess portè benedisciun y fà

USANZES

Mituns che s’à pastelnè süa granara. 53

Calfosch garatè i früć dla tera ti ćiampoprà y ti urć. Zacan, canch’al manaciâ bur’ tëmp d’isté, gnôl tizé ite n valgönes stinfes d’orì por stravardè la ćiasa da medefüch y desgrazies. SANTA MARIA DAL CIÜF Por i 15 d’agost, festa de Santa Maria dal Ciüf o plü conesciüda sciöche „ferragosto”, arjigna ca les families de bi cësć, olach’al vëgn metü ite n pü’ de sè y armaies, che vëgn spo infornis sö cun ciüfs y erbes de medejina. Chîsc cësć vëgn portà te dlijia a benedì. Dedô ti vëgn les armaies dades ai tiers da mangé por i stravardè da

Bele dadoman adora vëgnel portè i cësc te dljiia a benedì. 54

maratìes, les erbes de medejina vëgn tutes da fà tê. COR DE DLIJIA Le Cor de dlijia s’à indô dediché al bel ćiantè abelin les funziuns te dlijia y tolon inće pert a manifestaziuns foradecà. Sot ala direziun de Laura Lezuo cun l’acompagnamënt dl organist Patrick Clara èl gnü imparè ite ćianties de dlijia y ćianties profanes de compagnia. Indöt s’à le cor de dlijia abiné 78 iadi a proes, de chëstes 24 proes despartides y 54 proes düć adöm. Al é gnü ćiantè pro 8 sopoltöres y 21 funziuns de dlijia. Ai 19 de setëmber à le cor

Calfosch

tut pert al dé dla ćiantia Ladina ia en Sëlva. Por tignì impé la cassa dla uniun él gnü venü ciüfs en gaujiun dla festa dla uma y organisé la festa alaleria ala fin de messè. Ala fin d’invern s’à le cor abiné a na cëna sö dala ütia Marmotta. En chësta ota é i ćiantarins jüs en jita al Leonardiritt a Bad Tölz y le dé do a München; dui dis en compagnia à indô dër renforzè la uniun. Adöm cun le Cor da Corvara y le Cor di jogn él gnü tignì dui conzerć d’Advënt. Cun la sentada generala ai 3 de dezëmber y la partezipaziun musicala ales festes da Nadè, che ghira bindebò de sacrifizi,

Al vëgn venü ciüfs por la festa dla uma.

Grup de ćiantarins pro cëna. 55

Calfosch

En jita a Bad Tölz. 56

Giuvani à complì 80 agn

Calfosch s’à stlüt jö l’ativité dl cor por l’ann 2010. Por le compliann de 80 agn é i ćiantarins jüs a ti ćiantè döt le bun al compagn Giuvani Mersa de Sorà .

LA MÜJIGA La uniun dla müjiga à stlüt jö süa ativité cun la sentada generala tignida en la sabeda, ai 18 de dezëmber, do avëi sonè

Herbert y Helmuth ciafa la medaia d’or.

Renato, Edith y Harald ciafa la medaia d’arjënt. 57

Calfosch

André à ciafè la medaia de brom.

Le grup dla müjiga. 58

pro le rorate de rengraziamënt dl bun ann musical passè. Tla sentada él gnü tignì les relaziuns dl presidënt, dl cassier, dl dirighënt, dl verdatroht y inultima inće dl scrivan: i musicanć à bele metü man de forà tignin regolarmënter proes despartides por s’arjigné al conzert tradizional d’aisciöda, en chësta ota plü adora co zënza, bele al 1 de mà. Chësc conzert, che é gnü tigni dantadöt por nosta jënt, che à te chësc tëmp plü dlaurela, é stè le punt zentral dl ann musical. Les ultimes proes dan le conzert é stades scialdi intensives mo al à paié la möia. La motivaziun y la pasciun por la musiga che le dirighënt Gerhard Mohr à salpü da ti dè inant ai musicanć, à fat garatè chësc conzert, dediché al

Calfosch compagn Othmar che s’â lascè püć mëisc denant. Les musighes dër desvalies öna dal’atra cun melodies dër plajores y saurides da ascutè sö, ti à dër plajü al publicum. Tla bela cornisc musicala él gnü surandè onoranzes por la prestaziun musicala dada cun fedelté y lezitënza: la medaia d’or a Herbert Alfreider y Helmuth Kostner por 40 agn d’ativité, la medaia d’arjënt a Renato Pizzinini, Edith Alfreider y Harald Dapunt por 25 d’ativité y la medaia de brom por 15 agn d’ativité a Tanja Agreiter, Nadja Alfreider, Laura Lezuo, Arnold Posch y Luca Valentin. Do le conzert él gnü ofrì n pice

renfrësch ai ascutadusc y por i musicontri él gnü arjigné ca na picia cëna. Do na palsa cürta él stè da tó pert ales festes de dlijia fora por döta l’aisciöda. Inant é jü le program cun les proes, i conzerc da d’isté por i foresć y les festes alaleria. Foradecà à la müjiga sonè jö Al Plan en gaujiun dla segra amez setëmber. La müjiga à sonè pro döes sopoltöres, n iade da tó comié dal compagn Giusto Lezuo y da Sepl Costa de Mane, pêre de n compagn musiconter. Pro les ativitês d’aurela cört él da recordè la jita dla nëi de merz y la jita tradizionala da

La festa alaleria a Corvara vëgn metüda a jì dala müjiga y dal cor de dlijia y düc dà na man.

Calfosch d’altonn, ai 16 y 17 d’otober fora en Bayern. Ai 27 y 28 de novëmber fóssel stè söl program dui dis d’eserzizi da sonè mo por manćianza de maestri él gnü desdit chësc proiet. Compedan i 94 iadi che i musicontri s’à incuntè, pon dì ch’al é indô stè n ann rich d: ativité: 44 é stades les proes cun düć adöm, 10 proes despartides, 3 proes da deﬁlé, 7 festes de dlijia y 2 sopoltöres. Conzerć n’èl stè 9 y festes alaleria 3. Tratan l’ann à Samuel, Nadja y Peter fat la « Bronzene », Jennifer, Christina y Peter à fat la teoria dla « Silberne » y Barbara à arjunt le diplom. André fej pert dl Bezirksjugendbl asorchester y Tanja dl Südtiroler Jugendblasorchester.

Te süa relaziun s’à le dirighënt baudié dla püćia lezitënza, mo al n’à nia baudié dla qualité y chësc à i musicontri sambëgn aldì dër ion. La sentada generala s’à stlüt jö cun propostes por l’ann che vëgn y osservaziuns sön ći che n’é nia jü bun. LA BÖHMISCHE DLA MÜJIGA I 14 mëmbri dla müjiga da Calfosch – Corvara che fej pert dl grup dla Böhmische, s’à abiné deplü iadi a proes y a 5 sëres folcloristiches portan dant ai ghesc musighes ch’ai ciafes n’idea de nosta cultura y tradiziun. Le maester che condüj le grup é tres Michl che ti insëgna ite ai musicontri vigni iade toć nüs. Le grup dla Böhmische al dedaincö.

Calfosch GRUP DI STÖDAFÜCH Un n iade su é le grup gnü cherdè en aiüt te n caje de medefüch a n auto. Sc’i jìsson 20 agn indô, spo se rovass la relaziun chilò. Mo sciöch’i savun, vëgn i stödafüch cherdà al dedaincö a dè aiüt inće te tröpes d’atres situaziuns: 19 iadi por intervënć tecnics y plü avisa por inzidënć sön strada, por chirì porsones o por lovines, por daurì portes, despifé y i.i. Indöt po le grup mostrè sö 223 ores fates dai stödafüch ti intervënć de aiüt. Por i sorvisc de segurëza pro les manifestaziuns y pro les sopoltöres él gnü fat 562 ores. Ćiamò deplü ores él gnü fat por l’istruziun, 812 por proes y 240 por la partezipaziun a cursc tla scora a Vilpian. Da d’aisciöda él gnü tut

sö tl grup di stödafüch i jogn Peter Pescollderungg y Carlo Pitscheider; le comandant da denant Werner Costa à lascè le sorvisc de mëmber atif. Por trà ite val’ à i stödafüch organisé d’agost la festa alaleria cun na deﬁlada. Implü ciafa la uniun contribuć da deplü istituziuns. Da d’altonn él gnü invié ia na jita dër interessanta: an é jüs a ti ćiarè ai laûrs pro le Brennerbasistunnel adöm cun Daniel Alfreider che laora pro chësc proiet. UNIUN DI PËIAPËSC La uniun di pëiapësc s’à incuntè por le pröm iade ai 23 d’aurì por na sentada y por partì fora les chertes anuales da jì a

Le grup che à tut pert ala gara. 61

Calfosch I mius da pié pësc.

pié pësc y mëte jö n program por la sajun dan man. De jügn él gnü tignì la gara tradizionala sön le lech de Boà por i sozi dla uniun y da d’altonn, tres sön lech de Boà por düc i pëiapësc dla valada. Trames les manifestaziuns é gnüdes stlütes jö cun la premiaziun, la ola dla fortüna y na bona marëna sön la munt de Planﬁstì. Aldefora dla pëscia à i pëiapësc inće ćiarè de rüs che ne ćiara alüsc nia fora tan bun: le toch che va dal Planac ćina sön Ćiaulunch é plëgn de brüsces y an ne po apëna passè y le toch da punt da Borjé é gnü dër roviné dala 62

nëi dan da dui agn. An à tut sö contat cun i funzionars dl Oﬁze di rüs dla Provinzia che é defata gnüs a fà n surapost y à impormetü de mëte a post i dui tòć de rü. Do avëi stlüt jö la sajun dla pëscia ai 30 de setëmber, s’à i 26 sozi abiné ala sentada generala olach’al é gnü fat n ressumê dl’ativité y di cunć. Te chësta incuntada él stè da lité le presidënt y le consëi por i proscimi trëi agn, sciöch’al é preodü dal statut. Al é gnü confermè le presidënt Paolo Agreiter sciöche inće i aconsiadus da denant Oliver Mersa (vizepresidënt),

Calfosch Herbert Pezzedi, Christof Costa y Lothar Oberbacher. Inće i revisurs di cunć é romagnüs i medemi, Heinrich Costa y Margaret Nöckler. An vëiga che la uniun funzionëia, le tlima é bun; cun le diretif ê düć contënć porchël é döt restè sciöche denant. Al é bel, cis te nosc comun, ch’al é ćiamò na uniun che vir te n bun tlima. TOFLES NÖIES Do döta la polemica dla toponomastica à inće Calfosch ciafè por la ﬁn dl ann les toﬂes nöies di trus y dles sëmene,s che é gnüdes metüdes sö dala lia da munt.

CORIOSITÊS Giulan a n dependënt dla ﬁrma Kässbohrer, che â bele fat chësta esperiënza, à le jonn da Calfosch Dennis Alfreider de 22 agn albü l’ocajiun da fà na esperiënza döta particolara: al à podü jì por cater mëisc alalungia danter les dlaces dl’Antartica a laurè: deboriada cun sü compagns messâl portè material y patüc da mangé da na basa al’atra, olache scienzià studiâ i planëć y les morvöies dl monn. Da na basa al’atra êl lontananzes inće de 1.200 km y les temperatöres jô da – 40 a – 45 gra de frëit. Deplü iadi él rové te situaziuns prigoroses cun n vënt che soﬂâ 180 al’ora. Por podëi to pert a chësta spediziun à Dennis messü passè na vijita y to pert a n curs de n’edema de tënda sön le Mont Blanc por ester arjigné da afrontè les condiziuns crödies dl’Antartica. Da chësta esperiënza à Dennis imparè dër tröp.

La carovana che va cun refornimënt da n post al ater. 63

Calfosch Dennis Alfreider.

LE TËMP Le pröm mëis dl ann é stè scialdi frëit y i dis scialdi da nio. Novü n’âl tratan jenà nia tröp. Por fortüna ne n’unse nia albü le gran frëit dla Gran Bretagna y le ri tëmp dla Francia sciöch’inće chël dla Polonia. Forà y merz é inće stà frëić, novü n’àl nia gran tröp y i dis ne n’ê gnanca propi da laldè sciöch’an é ausà chilò da nos d’invern. Le pröm dé d’auri é stè dër frëit y burt. Dedô él gnü bel y inće les temperatöres s’à smorjelè. N avenimënt particolar é stè ai 14 d’aurì l’eroziun dl vulcan Eyjafjalajokull te Island. Le föm che le vulcan à spodé fora é gnü sternü dal vënt sura döta l’Europa gaujan na situaziun de 64

caos tl’aviaziun tl aria. De mà al plovü dër tröp y al é stè le mëis plü frëit ti ultimi 20 agn. I pröms de jügn unse albü bel tëmp y inće bun ćialt. Ai 20 de jügn àl novü, te paîsc n’àl fat jö 15 cm; dedô él stè bel ćina ai 23 de messè. I temporai, che desfridâ jö ti agn passà i gragn ćialduns, é en chësta ota stà fora. Impormò ala fin de messè àl plovü. L’isté à albü fases dër desvalies, agost sciöch’inće setëmber é stà mëisc olach’al à plovü gonot. Otober é stè bel ćina ai 20, dedô ćina ala fin dl ann él bëgn stè püć de bi dis. Ala fin de novëmber àl novü y al é inće stè n pêr de dis frëić. De dezëmber àl inće en chësta ota indô plovü.

Corvara

Corvara • Elisabeth Penazzi

1599 März 31 Caspar de Bockhonärä, ﬁ de Zuan de Pöscasta, a Corvara tla signoria de Mareo, ti vënn a Hanns Frenner de Gherdëna tla signoria de Godun, tla funziun de rapresentant legal de so pere Christan Frenner, i dërć pro la terza pert dl lüch tlamé „Bockhonärä” a Corvara, por 248 rainesc (Gulden) ala condiziun che al pois dala data dla venüda inant ćiamò stè por trëi agn söl lüch, che al pois laurè l’urt y tignì na vaćia. Testemoni: Peter Pizening, Anthoni Poscästa, trami aćiasà tla signoria de Mareo, sciöche inće Jöri de Sorai da Calfosch, signoria de Sëlva. Sigiladus: Hanns Pitscheider, vicare de Mareo Bragamin orig.; sigil da n blasun tachè te vëtes de bragamin, ponü te na poscia de lëgn (le cuertl manćia).

Corvara Introduziun N ann é indô jü a piz. Cun döt ći che é sozedü. Le bel y le burt. Y inće tö che te lies śëgn chësta introduziun, es indô gnü de n ann plü vedl. Por valgügn, dantadöt por les ëres, é chësc gonot n pëis y nia dër da se ralegrè. I sëgns dl tëmp che rogor inant ne pordona nia, inće sc’al é al dedaincö tröpes poscibilitês da i smendrì. Mo an mëss imparè da s’azetè, da lascè ia y da s’arjigné ca bele danfora ai agn che gnarà… sce ai gnarà! I savun pö instësc che la vita, inće la nosta, é tacada te n fì. I ne savun nia can, mo al é nosc destin che chësc fì creparà n dé! Vignun à i agn che ti vëgn conzedüs. Al stà tla porsona instëssa da ester buna da i vire bun, püć o tröc ch’ai sides. Porchël messess vigni ann che passa gnì pordërt conscidré sciöche na scincunda y na ocajiun nöia che se vëgn dada, y nia na desdita ćiodì ch’i sun indô de n ann plü vedli. Nosc püre pice monn vëgn scassè sö vigni dé da tröpes de burtes notizies. Al nen foss dessigü inće n gröm de beles, mo chëres à pücia ressonanza y fej vëne püć folieć. Dër en cört oressi ma recordè ći che é sozedü tratan l’ann 2010: le gran tremoroz de Haiti che ti à costè la vita a 300.000 porsones, l’aluviun tl stat dl Pakistan bele insciö tan martorjè, le vulcan 66

de Island che é stè bun cun so föm y so cënder da tignì sö le trafich dl jore de mesa la tera, la crisa economica dla Grecia y i atentać ales dlijies cristianes ti paîsc dl Islam. Plü dlungia nos spo la desgrazia dla ferata dl Venost, i tröć inzidënć sozedüs cun i tractors, la mort de Silvius Magnago y la maratia de nosc vësco. Y ala fin, ćiamò plü dungia nos, le calvare por mëte sö la junta te n pice comun sciöche Corvara, la maratia dla rabia y la polemica de Antersasc… che sc’an conscidra avisa, ne n’é pa nia tan dalunć l’öna dal’atra. Notizies daldöt nia plajores. Mo spo ti ćiari al numer di viadus che é nasciüs… y al me vëgn indô la buna löna! MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ai 31.12.2010 arcumpëda nosc comun na popolaziun residënta de 1.335 porsones. Dan da n ann n’êl ćiamò 1.307. L’ultim ann à les ëres superè i ëi de öna na unité: indöt él 668 ëres y 667 ëi, despartis sö te trëi fraziuns. La majera fraziun, sciöche numer de unitês, é la fraziun da Calfosch cun 529 porsones, spo chëra da Pescosta cun 498 porsones y ala fin chëra da Corvara cun 308 porsones. Le numer dles families residëntes é jü söpert: da

Corvara 504 al 01.01.2010 a 513 ai 31.12.2010. Sc‘i ti ćiarun al movimënt dla popolaziun, spo él da dì ch’al é nasciü 20 de pici viadus (12 mituns y 8 mitans), 10 porsones (5 ëi y 5 ëres) é „jüdes ia tl ater monn”, 33 é gnüdes pormez y 15 é jüdes demez. An po insciö dì che nosc comun é chersciü de 28 unitês, ći che é le primat di cin’ comuns dla valada.

Te döta la Val Badia él indöt 10.644 abitanć. Chisc é i dać statistics publicà dal Comun. Por ći che reverda dantadöt i inoms di nasciüs y di maridà vel la lege 675 sön la privacy. Chël ô dì ch’ai é gnüs coiüs adöm mâ por interessamënt dla cronista. Al desplej dër sc’al é gnü lascè fora valgügn.

Nasciüs Dër alt en confrunt ai agn da denant é stè tratan l’ann 2010 le numer di nasciüs. Al n’è gnü arcompedè indöt 16: -

ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai ai

04.01 15.01 18.01 08.03 04.04 18.04 25.04 03.05 14.05 16.06 19.07 27.08 28.08

Emil Alfreider de Klaus y Sarah Tavella Anna Piccolruaz de Erich y Francesca Compostella Jamie Kostner de Emanuel y Evelyn Mutschlechner Lisa Deiaco de Tomas y Annelies Ferdigg Samuel Agreiter de Andreas y Daniela Pecotic Nicolas Emilio Beccarello de Riccardo y Marion Pider Matthias Untergassmair de Othmar y Evi Zingerle Soﬁa Alfreider de Stefan y Eveline Frenademez Damian Niederkoﬂer de Dieter y Sylvia Willeit Kevin Joshua Costamoling de Michael y Margherita Gnata Janisse Iori de Antonio y Adriana Domingos de Souza Filippo Dapunt de Oliver y Alexandra Kostner Albert Comploj de Vijo Mano y Maria del Pilar Carranza Cajan - ai 30.09 Sara Sigismondi de Andy y Michela Floris - ai 11.11 Matthias Delazer de Stefan y Maria Di Modica - ai 11.12 Noemi Sorà de Andrè y Ani Stropin

Maridà Tratan l’ann 2010 s’à cater pêrs unì tl matrimone, te comun o te dlijia: -

ai ai ai ai

22.02 22.05 05.06 15.10

Sonia Crazzolara cun Ivo Valentin da Badia Werner Delazer cun Alessandra Ties da Rina Walter Erlacher cun Katia Cassiadoro da Belun Peter Malfertheiner cun Daniela Willeit da Al Plan 67

Corvara Morć Da feter vigni sopoltöra vëgnel pordiché che degügn de nos ne sa canche la mort nes chërda. Ara vëgn fora de nia. Avisa sciöche n lere che vëgn te ćiasa y se porta demez nüsc avëis, se pórtera demez da chësc monn y dales porsones a chëres ch’i ti orun bun. Porchël él tan important da ester arjignà! Tl paîsc da Corvara à en chësc ann „chëra dala falć” albü compasciun y s’à acontentè de trëi porsones, dötes bele n pü’ ti agn. Por i familiars él sambëgn impò dagnora na crusc y n gran incherscimun che se porta inant por n tëmp dër lunch, ai pö partì agn alalungia deboriada ligrëzes y dolurs. - ai 18.03 - ai 05.06 - ai 30.06

Petronilla Irsara vëdua Dapunt Luciana Borgogelli Amatori Giuseppe Costamoling

Recordanzes Impormò ai 6 de dezëmber dl ann da denant à mëda Petronilla Irsara messü soportè che so om Sepl se n’ê jü da chësc monn, do bëgn 61 agn de matrimone. Dal gran incherscimun à les forzes de mëda Petronilla lascè ia y ai 18 de merz éra gnüda cherdada da ti jì do. Mëda Petronilla é nasciüda ai 28 d‘agost dl ann 1914 jö dal Sartù de Badia te na gran familia. Bel dër da jona âra messü jì a patrun por se trà le vire. Por n valgügn agn éra stada a sorvì pro na familia ia Cortina d’Ampëz y spo ia en Gherdëna. Tratan la secunda vera âra laurè por i ofziers todësc, che â chilò Corvara sü oﬁzi. Te chël tëmp âra inće conesciü le jonn Sepl da La Lega, che laorâ te fujina dlungia 68

de 95 agn de 80 agn de 79 agn

l’Ost. Ai s’à maridé, à fat sö na picia ćiasa, a chëra ch’ai ti à dè l’inom A l a s k a , bunamënter en recort ala vera che Sepl à Chël Bel Dî à orü fat para. cherdè mëda Deboriada ài Petronilla Irsara sö trat sö döes da d’ël püch plü de trëi mëisc do so om mitans. Pro dötes Sepl. les bries ch’ara à albü y i ﬁstidi por la sanité, ê mëda Petronilla impò na porsona dër da la buna löna, dagnora alegra y che stô ion en compagnia, dantadöt a cartè. Ara à albü la fortüna de na vita lungia cun sü familiars, cun i

Corvara nus y i pronus, che jô gonot a la ciafè y a ti la cuntè. Che ara palses śëgn saurì dlungia so om Sepl. Ai 5 de jügn nes à lascè la farmazista de paîsc, la dott.ssa Luciana Borgogelli maridada Amatori, morta tl ospedal da Bornech tl eté de 80 agn do na maratia cörta . Fina l‘ultim invern l’unse odüda do le bancun dla farmazia, dagnora bela fata sö, cun so gormêl blanch y i odlà tacà te na vëta incër le col. Por bëgn 30 agn s‘àra dè jö cun nosta sanité y cun chëra di foresć. Mo les maraties ne scona g n a n c a chi che les Luciana Borgogelli é mediëia. morta ai 5 de jügn tl La mëssa ospedal da Bornech. de sopoltöra é gnüda zelebrada dales 10 dadoman, denanche la condüje demez por la cremaziun y spo te so paîsc nadè. Ara lascia indô l’om Giorgio, n möt y na möta. Ai 30 de jügn é gnü cherdè dala orentè de Chël Bel Dî Bepi de Vijo. Bepi é nasciü ai 9 d‘aurì dl 1931 a Pescosta y ê n ﬁ de Nina

de Col y de Sepl Paracia. Cun i fredesc Vijio y Franzl y la só Rosina él chersciü sö te Ćiasa Blanćia. Da möt âl fat por tröć agn le famëi, Bepi de Vijo sciöch’i ćina ch’al orun le recordè. jü a imparè muradù. Bepi é jü tröp fora dla Val Badia a laurè y à danter l’ater inće daidé fà sö la ütia nöia de Pöz. A süa ćiasa, te chëra ch’al aﬁtâ val’ ćiamena ai sciori, ti à Bepi dè l’inom „Jägerhaus”, ê pö la ćiacia süa gran pasciun a chëra ch’al ti é jü do por bëgn 50 agn. Bepi ê na porsona che ti ciarâ dër avisa ai tiers y ala natöra. Al stô ion te bosch y sö por i crëp, tla surité mo inće cun sü compagns iagri. Al n’é mai gnü pro da se maridé, mo al é dagnora stè bëgnodü te ćiasa de süa só, olach’al passâ tröpes ores dl dé da canche la sanité à metü man da jì do jö. Avisa dailò él n dé da duman inće tomè ia. Le pröm aiüt che ti é atira gnü dè tres i omi dla Crusc Blanćia y le dotur dl elicoter dl Aiüt Alpin Dolomites n’à nia plü jovè. Mo sce Bepi ess denant podü se chirì fora le tru da s’un jì da chësc monn, spo l’éssel dessigü orü avisa insciö. Tröpa jënt ti à orü bun a Bepi y l’à albü ion. Chësc é stè da odëi 69

Corvara le dé dla sopoltöra, tratan chëra che le grup di iagri ti à sport l’ultim salüt cun le bel sonn di corgn da ćiacia. Da chësc ann inant él tla picia dlijia de Santa Tarina n bel album di defunć da podëi ti ćiarè. L’album é gnü metü adöm da Siglinde Kostner cun gran laûr y paziënza. En recort di aviadusc dl B24 „Sandman” La jënt de tëmp se recorda ćiamò avisa chë domënia di 10 de dezëmber dl ann 1943 canche n ﬂieger american é gnü atochè dai todësc y é tomè jö dlungia Lech de Crespëina. Fora dles bandes intortes y de ći che ê romagnü dl bombardier da cater motors B24 „Sandman” dl Army Air Force

USA â n valgügn omi da Calfosch y Corvara, jüs söl post cun liöses da fëgn, tut fora i corps borjà de 10 aviadus. Ai 3 de dezëmber à l‘ombolt Robert Rottonara tut ite na delegaziun cun a cé Giorgio Pietrobon, che sighita ćiamò śëgn da inrescì do sura chësc y d’atri ﬂigri tomà jö tratan la vera. Presënta ê inće la neza dl pilot, rovada aposta adarlerch dal stat dla Louisiana. Do n pröm salüt é düć gnüs acompagnà te cortina nöia, olache i resć di 10 soldas americans ê inlaôta gnüs sopolis, por i condüje spo do la vera te süa patria. Te cortina él gnü fat na comemoraziun cörta y tachè fora na scrita en recordanza. Le grup é spo jü a Calfosch, olache Heinz Kostner s’un à tut a cör de dè ćiamò n valgönes spligaziuns.

I 10 aviadusc dl bombardier che à pordü la vita ai 10.12.1943. De un n’él nia ćiamò stè meso da chirì sö i familiars. 70

Corvara FORA DL’AMINISTRAZIUN DE COMUN Le calvare lunch de na junta Püch, mo tl medemo momënt inće tröp, él da scrì por ći che reverda l’aministraziun de comun. Sciöche por düć i comuns de Südtirol él inće chilò da nos gnü tignì les lîtes, mâ che inió n’éra jüda fora sciöche a Corvara. Inće sce la lîta da d’aisciöda é stada tlera por ći che reverda l’ombolt, n’éson nia stà bugn da mëte impé la junta. Fora por l’isté à le Comun da Corvara ciafè porchël n comissêr che à porvè da portè inant l’aministraziun ordinara ﬁna ales proscimes lîtes da d’altonn. Y ﬁnalmënter éra spo inće garatada. Les lîtes da d’aisciöda: Rottonara ombolt, a „Düc Adüm” la maioranza Bele cotan dan le dé dles lîtes àn capì che la situaziun ê plülere ćialda. I zitadins s’à despartì sö danter les döes listes, y plü de un, por ne ti fà tort a degügn, s’un n’ess dejidré mâ öna sora. Mo insciö ne n’éra nia stada. Ales lîtes de comun di 16 de mà s’à presentè döes listes: la lista zivica „Düć Adüm” cun a cé le candidat da ombolt Franz Pedratscher y la lista sot ala

picia stëra de munt „Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara” cun a cé le candidat da ombolt Robert Rottonara. I programs de intrames les listes ne jô nia tröp indalater: la familia y le frabiché, l’economia y le turism, la viabilité y l’ambiënt, l’agricoltöra y l’artejanat, le sozial y le volontariat, les uniuns y la istruziun, le sport y la sanité. Mâ ch’ara nen va cotan deplü dles porsones co dles impormetödes. Di 1.058 zitadins cherdà a lité, n‘él stè 880 che à dè jö süa usc. Danter chëstes zetoles n’él stè cotantes de blanćes y de anulades. Mo al é da dì che chësc po inće ester gnü gaujè dal sistem de lîta, che ghirâ tröp tëmp y che ê bindebò compliché dantadöt por la jënt de tëmp. Cun mâ döes cabines de lîta él ste döt le dé n gran busiamënt de porsones. Ala ﬁn à Robert Rottonara abiné le 53,3 % dles usc, sborlan insciö jö de scagn l’ombolt da denant Franz Pedratscher. Mo süa gran ligrëza é tosc gnüda adorbada dal resultat por le consëi: la lista „Düc Adum” à arjunt le 52,2 % deperpo che süa lista à mâ arjunt le 47,8 %. Cun 7 mandać te consëi â l’ombolt nü n problem. Do la publicaziun di resultać dles lîtes à metü man n jüch politich dër bas por i scagns, che s’à trat en lunch, por cin’ sentades alalungia: na mesa 71

Corvara maratona por ciafè n’acordanza sön la composiziun dla junta. Düć i sforć che é gnüs fać da pert dl ombolt, porvan da ciafè na soluziun, é stà debann. Tröpes y desvalies é stades les propostes metüdes sön mësa dal ombolt , mo ares ne ti scusâ mai ala lista „Düc Adüm”, che à tignì süa ligna de numeri y de inoms ćina ala ﬁn, les refodan dötes. Da dui assessorać é Rottonara passè ala proposta de partì en assessorat danter les döes listes, cun n barat amesa la legislatöra, y spo tlaﬁnada ćinamai a trëi assessorać, mo degöna proposta n’é gnüda azetada. Pro chëstes sentades él gnü vigni iade dër tröpa jënt a ascutè sö les discusciuns. Mâ bun che le publich ne podô nia tó la parora, zënza nen fossel jorè de grosses! Ai 18 de jügn dales 23.48 do l’ultima de cin‘ sentades, do palses y discusciuns zënza resultat, él gnü stlüt jö na plata foscia de nosc comun, che lasciarà na merscia ćiamò por tröc agn. Cî ne butâ pa nia? Massa tröć interesc privać, massa ćiacoles da ostaria, massa tröp ćiarè indô a ći che é stè, massa pücia orentè de dialogh y massa pücia scerieté tl orëi se dè jö por le bëgn de düć, sciöche por ejëmpl inće tla presënza ales sentades.

Le comissariamënt dl Comun Do les prömes lîtes jüdes a sbüja à le guern provinzial messü nominé n comissêr. Chësc é gnü fat tla sentada di 5 de messè. Do ch‘al é tomè deplü inoms, danter l‘ater inće chël dl ex ombolt da Corvara Heinz Kostner, ti é l’inćiaria gnüda surandada a Heinrich Huber da Rina, secretêr personal dl presidënt dla junta provinziala Luis Durnwalder y vizepresidënt di museums de Südtirol. Zënza junta y zënza consëi à le comissêr portè inant l’aministraziun ordinara dl comun y s’à fat mirit por süa desponibilité y profescionalité. Stritaries él te vigni paîsc, chësc à dit inće le comissêr, dantadöt ti mëndri comuns, olach’al vëgn dant chestiuns y interesc lià a conescënzes y parenteles, mo canche les dezijiuns vëgn tutes da na porsona da defora él plü saurì da les portè inant y da les azetè. Ciamò deplü te n tlima politich lorënt sciöch’i ùn albü chilò da nos. Por fortüna ê les opres publiches bele plü o manco inviades ia, y por ći che reverda les chestiuns privates liades al frabiché s’à le comissar metü a desposiziun di zitadins n iade al’edema. Por le Comun da Corvara à Heinrich Huber dessigü fat n bun laûr, zënza n‘aproﬁté de süa inćiaria, jon a tó consëi y aldin la

Corvara minunga de chi de competënza y che conësc miù le cheder dla situaziun. Vigni mal é bun por val‘: le comissariamënt de nosc comun à portè n pü‘ de pesc y dantadöt tëmp por fà arsì le malcontënt. L’ultim gran impëgn de Huber é stè chël de arjigné ca les lîtes da d’altonn. Spo à nosc comissêr podü jì fora de comun a cé alt.

Tratan l’isté 2010 à le comissêr Heinrich Huber da Rina albü te sües mans l’aministraziun de nosc comun.

Les lîtes da d’altonn: la maioranza a Rottonara y inće a süa lista Por ne suraćiarié nia la comunité, che é bele gnüda cherdada ai 7 de novëmber a lité le consëi de cöra, él gnü tut la dezijiun de mëte a jì les secundes lîtes de comun ai 21 de novëmber. En chësc iade êl cotan manco büsia te paîsc. Sambëgn él indô gnü partì fora por les ćiases i programs y tröć jorantis ćiamò

laprò, mo en confrunt al iade da denant ê l’atmosfera n pü’ plü lisiera. Bunamënter s’à inće i candidać dles döes listes metü do les orëdles ći che ê sozedü da d’aisciöda y à fat la propaganda litala cun plü scerieté. I majeri mudamënć à surantut la lista „Düc Adüm” che à te so inom lascè demez le „Düć” y ê śëgn ma plü „Adüm”. Spo à la lista baratè fora inće le candidat da ombolt, meton dan i 20 candidać Hubert Dalponte impede Franz Pedratscher. Tratan l’isté à la lista „Uniun Calfosch-PescostaCorvara” davagné pormez 9 candidać nüs, rovan insciö a 21. Trames les listes à indô presentè so program y i candidać ai zitadins. Val’ un deplü é chësc iade gnü cherdè a lité: de 1.063 à dè jö süa usc 879, mâ che chësc iade êl ćiamò deplü zetoles blances o che ne valô nia. Ala ﬁn de chëstes secundes lîtes é le candidat da ombolt

Carlo de Lena é un di 879 zitadins che é jüs a lité. 73

Corvara Robert Rottonara indô gnü confermè cun 432 usc (le 54,96%) sciöche chë porsona orüda dala popolaziun a manajè le comun por i proscims cin‘ agn. Dalponte é rové sön 354 usc. Mudaziuns él stè en chësc iade por ći che reverda le consëi, olach’ara ti é garatada ala lista „Uniun CalfoschPescosta-Corvara” da ciafè inće chilò la maioranza, plü avisa

le 52,35%, che corespogn a 8 aconsiadus cun l’ombolt laprò. Inće en chësc iade é le resultat jü fora plülere strënt y vigni usc à albü so pëis, mo almanco à l’ombolt ciafè inće la maioranza tl consëi. Baldi vëgn chësc dainré tut en conscideraziun dai litadus canch’ai chîr fora ombolt y candidać da döes listes desfarëntes. Te consëi é insciö rovà:

Robert Rottonara

Uniun Calfosch Pescosta Corvara

432 usc

Hubert Dalponte

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

354 usc

Daniel Alfreider

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

292 usc

Hubert Costner

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

214 usc

Franz Pedratscher

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

158 usc

Carlo Declara

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

148 usc

Roland Adang

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

144 usc

Elisabeth Penazzi

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

143 usc

Conrad Irsara

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

139 usc

Oscar Alfreider

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

119 usc

Nadja Alfreider

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

110 usc

Stefan Costa

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

110 usc

Christian Pezzei

Adüm Calfosch Corvara Pescosta

110 usc

Helmut Thaler

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

103 usc

Raimund Alfreider

Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara

103 usc

Corvara

Foto de grup de chi che é rovà tl consëi de comun.

La pröma sentada dl consëi y la lîta dla junta nöia La pröma sentada dl consëi nü é gnüda cherdada ite por i 2 de dezëmber. Düć s’aspetâ ch’ara foss indô jüda scialdi ert, mo le candidat da ombolt é atira stè dër tler dijon che la lista „Adüm” ciafâ ma un n assessorat, inće sce i atri s’un n’ess aspetè dui. Le capolista Hubert Dalponte à spo splighé che süa lista s’ess bëgn acontentè de un n assessorat, mo al messâ ester l’assessorat por le turism cun n cer’ budget a desposiziun da podëi manajè autonomamënter. Mo chësta ghiranza é gnüda refodada dal ombolt, che ti à respognü che

vigni assessur dess gnì tratè anfat y ch’al gnarà ćiarè de daidé olach’al é debojëgn. I atri assessorać é gnüs partis sö danter i candidać dla lista „Uniun Calfosch-PescostaCorvara”. Plü avisa: Daniel Alfreider por l’urbanistica, Hubert Costner por i laûrs publics y Nadja Alfreider por le setur sozial y la cultura. L’assessorat por le turism ti é gnü surandè, sön proposta dla lista „Adüm”, a Stefan Costa. N pü’ de stöp à ćiamò alzè sö le fat che tla junta n’ê la fraziun da Pescosta nia rapresentada. Mo inće chësc é gnü avalié fora. Interessant él stè che la proposta de junta é gnüda 75

Corvara

„Cun vin cöt y duciaries él manco stritaries.” Chësc mëss l’ombolt s’avëi ponsè canch’al à invié döt le consëi, i dependënć y i lauranć de comun a stè n pü’ deboriada.

aprovada mâ dala lista „Uniun Calfosch-Pescosta-Corvara”, deperpo che i aconsiadus dla lista „Adüm” s‘à düć astignì. La spligaziun é stada chëra ch’an à orü dè insciö na imaja de unité! Le bun de chësta junta nöia è dessigü che düć i assessurs é nüs y fajarà süa pröma esperiënza. Chësc comportarà zënzater n valgönes diﬁcoltês tl mëteman, mo tl medemo momënt él inće n vantaje por fà pié ia na aministraziun comunala cun le dër vare. Laprò él śëgn ćiamò da sperè ch’al vëgnes veramënter laurè deboriada y che les detlaraziuns de orëi fà 76

oposiziun sides ma gnüdes dites sön la bota ćialda. N valgügn dis dedô, tla pröma sentada de junta, s‘à l’ombolt chirì fora chë porsona che dess tó ite so post canch‘al é debojëgn. Hubert Costner à spo inće azetè l’inćiaria de vizeombolt. Tla secunda sentada de consëi, ai 20 de dezëmber, él gnü partì sö les comisciuns y aprovè le program che sarà da portè inant ti proscimi agn. L’ombolt à spo invié i assessurs, i aconsiadus, i dependënć y i lauranć de comun a stè n pü’ deboriada dan Ćiasa de Comun pro vin cöt y duciaries.

Corvara I laûrs ordinars de comun é jüs inant Cun le comissariamënt de nosc comun él inće gnü a mancé l’informaziun generala che nes gnô dada dër por menü tres la Plata de Comun. La plata ne n’é logicamënter nia plü gnüda dada fora. Mo i laûrs de amministraziun ordinara é sambëgn jüs inant. Te chësta cronica gnaral reportè ma i laûrs plü importanć o che à albü le plü gran pëis tl cëst dles spëises, sciöche por ejëmpl i laûrs pro le tretuar dal Bocà ﬁna jö da Punt da Burjé, che é gnü spostè da d’aisciöda da öna al’atra pert. Datrai mëss

mefo inće le comun fà dui iadi n laûr denant ch’al garetes! Tröp tëmp y bries ti à costè ai lauranć de comun cuncé sö y mëte apost dötes les iluminaziuns de paîsc, mo porchël ti él gnü cumprè na mascinn da scoè nöia. Le costimënt é stè de 98.000 euro. Por la sajun da d’invern él spo gnü mudé fora sön i mesi da desparè y ingiarè düć i murins dal sè. N gran pëis sön le bilanz de comun à albü les mosöres de segurëza istalades sö do la sëmena de Pasciantadù y la manutenziun dles strades, por chëres ch‘al è gnü spenü incër 150.000 euro.

I lauranć de comun cun l’ombolt Robert Rottonara y l’assessur por i laûrs publics Hubert Costner dan les üties de lëgn lasciades fà por le tëmp da Nadè. 77

Corvara

La strada da Punt da Burjé fina sö dal Bocà é gnüda sarada jö por podëi spostè le tretuar.

Por stlüje jö l’ann en belëza à le comun lascè fà n zacotan de pices üties de lëgn, por podëi mëte impé n pice „Marcé da Nadè” te plaza de comun. Le costimënt de chëstes üties é stè de 10.000 euro. Rëis de fer por mëte al sigü la sëmena Pasciantadù Le majer intervënt che é gnü fat da pert dl comun é bunamënter la realisaziun de n valgönes rëis sura la sëmena Pasciantadù. Tambëgn i sciori 78

co la jënt da chilò fej ion d’isté na spazirada fora por chësc bel tru. Al é na fortüna ch‘al n‘é mai sozedü valch, deache surassö él n parëi de crëp dër frat da olach‘al toma saurì jö peres, sciöch‘al é sozedü en chëst‘ultima aisciöda. Ai 2 d‘agost s‘à na comisciun dla Provinzia y dla Proteziun zivila ćiarè jö cun nosc comissêr la situaziun. Do avëi constatè le prigo y le gran bojëgn de mëte al sigü nia mâ la sëmena, mo tl medemo momënt inće les ćiases te chël raiun, él gnü laorè fora n proiet. La realisaziun ti é gnüda surandada ala dita Unirock da Balsan, che à scomencè cun i laûrs ala fin d‘otober. Indöt él gnü metü sö trëi rëis che passa zirca 6 metri sura le tru ia. Chëstes é gnüdes ancorades te palfiers metüs jö tl terać cun fundamëntes stersces. Sura y sot les rëis él gnü romenè jö lëgns y pedruns. Fraziuns da Pescosta y Corvara Tratan l’ann 2010 à les fraziuns da Pescosta y Corvara portè inant l’ativité ordinara de aministraziun. Novitês reverda ma la lîta dles aministraziuns dles fraziuns che foss tomades da d’altonn, mo che é gnüda sburlada ala proscima aisciöda por gaujes d‘organisaziun.

Corvara N punt nü por completè le mioramënt dla viabilité Pormez al areal dl Anas à la Provinzia da Balsan costruì n punt nü por chi che va a pé y por chi dales rodes. Chësc proiet va insciö a completè y a mioré ćiamò deplü la viabilité te chësc raiun tan prigorus. TRASFORMAZIUNS URBANISTICHES En confrunt al ann passè él gnü frabiché cotan deplü. Danfora él da nominé le scomenciamënt dla costruziun dles ćiases alisirades tl plan de Tonia, sura l’Hotel

Eden. Chilò ciafarà lerch bëgn diesc families dl post. An à messü giavè dër sot, dech‘al vëgn fat sö ćiases da cin’ alzades. I laûrs che à metü man da d’aisciöda s‘à intardié por gauja dl spostamënt dles condütes dal‘ega y dal gas. An spera śëgn che les families pois tosc jì te sües ćiases y se stè saurì! En chësc ann él gnü trat jö deplü ćiases vedles, sciöche por ejëmpl la Ćiasa Crazzolara a Pescosta y la ćiasa Sciatore dlungia la cortina. Chësta é gnüda venüda a foresć, plü avisa a na sozieté da Luxemburg. Ampliamënć é gnüs fać pormez ala Ćiasa Pre da Nëi y

Al é gnü metü jö le punt che dess mioré la viabilité y dè plü segurëza a chi che va a pé y a chi dala roda. 79

Corvara

L’ann 2010 gnarà recordè inće por le scomenciamënt dla costruziun dles ćiases alisirades tl plan de Tonia. 80

Corvara

Na bela ćiasa tl stil tradizional é gnüda fata sö da foresć, do avëi trat jö la ćiasa Sciatore. Sciode che le post olache ara ê resta inant de gran prigo tratan la saison da d’invern..

ala Villa Alpina. Podëi se fà sö n’abitaziun da susc é al dedaincö na gran fortüna. De chësta minunga é dessigü inće Edi Adang che à fat sö na bela picia ćiasa dlungia chëra olach’al é nasciü. Jüs inant é inće i laûrs pro les döes abitaziuns tla localité Ćian da d’Eghes a Pescosta, trates jö ćiodiche ares ê malsanes; pro la Villa Montanara deperpo él gnü fat ampliamënć. It‘en Pre de Sorega à metü man i laûrs de costruziun de n pêr de abitaziuns. Chilò él preodü tl dagnì la realisaziun de n zënter comunal olach‘al dess ciafè lerch n magazinn y les mascinns y la sënta de deplü

uniuns y assoziaziuns. Da d‘aisciöda él gnü dè sö la destribuziun de benzinn pro la pumpa dl Agip, dlungia l‘ Hotel Col Alt. Da d’altonn él gnü trat fora les bots y ressanè le terać. Śëgn é chësc areal plaza da parchè por le hotel. FORA DLES SCORES Scolina Le numer di scrić ite ala scolina é lisiermënter jü sö. Deperpo che tl ann 2009/2010 n’êl ćiamò 38, n’él stè en chësc altonn 45 che s’à lascè scrì ite. Mo sciöch’al sozed plü gonot él 81

Corvara

La Scolina da Corvara arcompëda n bel grup de 40 mituns y mitans.

spo inće valgügn che, por öna o l’atra gauja, toma demez. Ala ﬁn nen podunse arcompedè indöt 40. Por l’ann 2010/2011 él stè val‘ mudaziuns por ći che reverda le personal. Atualmënter laora te scolina Anita Alfreider, Irma Frenes, Martina Canins, Iris Tavella y Valentina Fontanella. Daniela Alfarei che tignî cun gran orentè nëć i salamënć à messü dè sö süa inćiaria. Por fortüna él spo gnü Lidia Frenademetz a daidé fora. Na bela iniziativa é gnüda metüda a jì de mà: na festa por düć i neni y por dötes les lâs. 82

N valgügn de chisc é inće gnüs da plü dalunć adalerch por ne se jomé nia ia chësta incuntada cun i nus. I fantolins à insciö podü lascè odëi ći ch’ai à imparè tratan l’ann de scolina. La festa ti à plajü a gragn y pici. Tratan l’ann à i mituns y les mitans indô podü fà n gröm de esperiënzes. Deboriada cun i omi di Stödafüch da Corvara ài podü fà la proa d’evacuaziun y ti ćiarè avisa a düć i auti y ales mascinns. Sambëgn ne n‘él gnanca gnü lascè fora la festa tradizionala de San Martin. Ci che é dër da laldè él che les

Corvara maestres à orü condüje i mituns n pü‘ plü dlungia a nosta cultura ladina y ala vita da inlaôta. Tratan le tëmp d’Advënt él porchël gnü invié te scolina na lâ che à cuntè sciöch‘al gnô festejé zacan Nadè. Inće siur Andreas à portè so contribut sura le tëmp d’Advënt. Al é important sensibilisé i mituns bele da pici insö da ti portè respet ala jënt de tëmp y da tignì vi le contat cun les generaziuns che ti é jüdes danfora. Avisa porchël él gnü organisé ai 20 de dezëmber na incuntada cun i berbesc y les mëdes dla Ćiasa de Palsa da San Martin. Inće chësta é stada na esperiënza che ti é jüda a cör y che à dër plajü. Por stlüje jö l’ann él gnü tignì na festa da Nadè cun i familiars, olach‘al é gnü portè dant n -

jüch cun les mans y n teater da Nadè. Scora Elementara Do feter trëi mëisc de vacanza à ai 13 de setëmber indô metü man la scora. Indöt él 62 scolars despartis sö te cin’ tlasses. Interessant él che le numer di scolars che vëgn vigni dé da Fodom fora va söpert. La motivaziun prinzipala é dessigü chëra che te na zona de turism, sciöche chëra da Reba, devënta le lingaz todësch inće tres plü important. 37 n’él da Corvara, 14 da Calfosch, 2 da La Ila y 9 nen vëgnel da Fodom fora. Tl ann de scora 2010/2011 él valgamia na gran pröma tlassa. Indöt n’él stè 14 che é pià ia por le pröm iade a scora. Plü avisa él

Costa Julian Costner Jan Da Silva Abrantes Braz Julio Rafael Dapunt Jordan Delmonego Andrea Di Genova Matteo Furgler Alessandro Giuliano Elena Mersa Iris Penazzi Moritz Piai Iaco Seppi Susan Sigismondi Aaron Sommadossi Jan

da da da da da da da da da da da da da da

Calfosch Calfosch Calfosch Corvara Reba Corvara Reba Corvara Calfosch Corvara Corvara Corvara Reba Corvara 83

Corvara Les maestres che se dà jö cun i scolars é Heidi Flatscher, Elisabeth Oberbacher, Annemarie Crazzolara, Herta Mitterrutzner, Gabriella Pezzedi, Martina Dejaco, Sonja Pellegrinon, Ruth Frenes, Michaela Vittur, Sara Clara, Maria Pezzei y le maester Milio Terza. Ann de scora 2009/2010 Fora dl program d‘insegnamënt él inće en chësc iade indô gnü metü a jì na gran arcompëda de proieć y de novitês, che porta pro ala formaziun di scolars y che i dëida imparè y madurì. Da alzè fora é dantadöt la patent dla roda por les döes majeres La proa d’evacuaziun dla scora cun stödafüch é dagnora na gran emoziun por i scolars.

tlasses y le proiet „Hallo Auto” gnü fat tla 3. tlassa, te chël che i mituns é gnüs confrontà cun le tema dla segurëza sön strada. Le spirit de solidarité é gnü renforzè cun le marćé da Nadè; le patüc da vëne é gnü pastelnè adöm cun Pia Pedevilla por daidé i mituns profugs dla Birmania. Danter l‘ater él indô gnü ﬁstidié por mëte a jì na proa d’evacuaziun cun i stödafüch, la festa de San Martin y les mësses-rorate d‘Advënt, la festa da Carlascè, la nöt dla letöra, le dé dla nëi cun la liösa sön Störes y le proiet Minibasket te palestra. Por la festa dla uma à i scolars dla 4. y dla 5. tlassa pastelnè na scincunda de arjila cun Irina Tavella. Dötes les tlasses à spo inće tut pert ala 40ejima ediziun dl concurs de dessëgn metü a jì dala Cassa Raiffeisen Val Badia, sot al tema „Tö y le tlima”. Por l’ocajiun él gnü invié inće le striun Sertan che à fat de vigni sort de morvöies da restè cun la bocia daverta. Por ći che reverda les jites, a chëres che i mituns tol pert vigni iade cun gran ligrëza, n’él gnü organisé öna da d’altonn cun i verdabosch sön Crëp de Sela. Chëres de mà à albü sciöche travert por les prömes döes tlasses la vijita dla Ćiasa dl parch y dl lüch de Plazores jö Al Plan, y les atres trëi tlasses é jüdes söl Renun a ti ćiarè ales piramides y al museum dles ês.

Corvara

Ai 9 de jügn él indô gnü metü a jì la nöt dla letöra.

Les maestres y i organisadus dla Cassa Raiffeisen Val Badia che à metü a jì le concurs de dessëgns se ralegrëia por les beles pices opres d’ert. 85

Corvara FORA DLA CÖRA Consëi de cöra Da süa istituziun insö à le consëi de cöra ciafè tres na maiù importanza por la vita pastorala dl paîsc y é incö n organn important, nia plü da ponsè demez, por l’organisaziun dla vita dla cöra. La dlijia adora tres deplü la colauraziun di volontars, che à insciö inće la poscibilité da portè ite idees nöies, creatives y personales. Le consëi de cöra da Corvara à indô albü n gran laûr da mëte adöm le program liturgich dl ann cun dötes sües recorënzes. Implü él stè inće d’atri evënć che à ghiré preparaziun y iniziativa. Bele tl scomenciamënt dl ann, ai 4 de forà, él gnü metü a jì le Dé dla nëi dla Diozeja da Balsan Porsenù, da na data nia dër ideala, mo che ne jô nia da spostè. Mo la bela colauraziun cun tröpes d‘atres uniuns à lascè garatè l‘incuntada ala perfeziun. En Santa Tarina à le consëi de cöra orü ti fà gran festa a Siur Vijo Pitscheider por sü 40 agn da prou. Inanter ite él inće spo stè les lîtes dl consëi che é gnüdes arjignades ca bele edemes denant. Ia por l’ann s‘à le consëi de cöra da Corvara incuntè n iade inće cun le consëi de cöra da Calfosch y n iade cun i consëis di 86

atri paîsc dla valada. Te chësta ocajiun, metüda a jì ai 25 de setëmber, él gnü organisé na incuntada de meditaziun do le tru de Nikolaus von der Flühe a San Ćiascian. Dé dla nëi dla Diozeja da Balsan y Porsenù en recort de Siur Fonjo Dessigü n’él nia val‘ de scëmpl por n paîsc sciöche le nost che laora cun le turism da mëte a jì n dé dla nëi por passa 50 porsones a mez invern. Mo indô à la jënt da Corvara desmostrè de ester buna da laorè adöm canch‘ara nen va dl inom de düć. Le Consëi de cöra, la Scora dai Schi, i omi di Stödafüch, dl Aiüt Alpinisć, dla Crusc Blanćia, l’Aministraziun de comun, l’Assoziaziun Turistica, i Carabiniers, chi di implanć portamunt y tröć volontars à daidé para y à veramënter ponsè a döt che chësc dé garetes bun. Finamai San Pire à dè so contribut por le bel tëmp. Ai 4 de forà s‘à incuntè proi, patri, monies, seminarisć y diaconns por se mosoré te trëi disciplines desvalies: schi, liösa y paslunch. Atira da duman él gnü metü a jì le slalom lerch por chi dai schi sön la pista de Col Alt. Bun le resultat de siur Ulrich Fistill che é rové terzo, deperpo che siur Vijo Pitscheider, che raitâ bele da pice insö jö por chi coi y śogâ porchël te ćiasa,

Corvara

Momënć fora dl Dé dla nëi dla Diozeja. 87

Corvara à tignì alt l’inom de chi da Corvara, davagnan tla categoria di seniors. Canche les ćiampanes sonâ les dodesc à metü man la gara de paslunch che piâ ia dlungia la Scora dai Schi. Maria Canins y so om Bruno Bonaldi é jüs danfora sön l’anel de na lunghëza de 3,1 chilometri, tratan che i mituns dla scora elementara s’â arcuncè sö cun les maestres sön le travert a ti dè coraje ai atleć, mo danfora sambëgn a siur Andreas. I apascionà dla liösa à messü pisimé ﬁna les 14.00 denanche raité debota jö por Pre dl Rü dlungia Costes. Pro chësta gara él da alzé fora la prestaziun de siur Angel Complojer che cun sü 90 agn complis ai 15 de jenà, à salpü da lascè jì la liösa bel ﬁn y zënza alzè n gran füm. Inće le vësco Karl Golser à orü tó pert a chësta competiziun, raitan jö cun la liösa de so predezessur. Do avëi stlüt ia la pert dla competiziun, s‘à düć abiné tl Salf F.Angel Rottonara por la premiaziun cun copes y medaies, por la ola dla fortüna cun tröć de bi pesć y por na buna marëna cun panicia, liagnes y craut y duciaries. Tratan i salüć él gnü recordè cun incherscimun siur Fonjo Clara, a chël ch’al ti é gnü dediché chësc Dé dla nëi. Al foss stè le pröm che ess tut pert cun spirit sportif y che ess albü ligrëza da avëi tan de compagns incëria. 88

Na picia festa por i 90 agn de siur Angel Complojer Por bëgn 41 agn, dal 1954 al 1995, é siur Angel Complojer stè le famëi spiritual de nosta cöra. Gran é stè te chi agn so contribut por fà sö la ćiasa de calonia y la dlijia nöia, por n paîsc che se slariâ fora tres deplü. Inće do ester jü en ponsiun, é siur Angel tres indô gnü ion derevers a Corvara, a conzelebrè y plü iadi inće a acompagné conescënć sön l’ultim iade te cortina. Por le compliann dla bela eté à porchël le consëi de cöra metü a jì na picia festa, che é gnüda tignida ai 14 de jenà, le dé dan so compliann. Tratan mëssa, che é gnüda abelida dal cor de dlijia, ti él gnü sport les mius aodanzes da pert de Edith Kostner, surastanta dl consëi de cöra, y dal ombolt Franz Pedratscher. Do la funziun, tl salf de calonia, à düć ćiamò podü stè n pü’ en compagnia de siur Angel, ti tocan personalmënter la man por les audanzes y s’la cuntan pro n bun bocun. Segra de Santa Tarina y iubileum de 40 agn da prou de siur Vijo Pitscheider N azënt particolar ti él gnü dè al dé dla segra de Santa Tarina, che é da l’ann passè incà inće le dé dla comunité. Le consëi

Corvara de cöra à orü stlüje ite inće i festejamënć por i 40 agn da prou de siur Vijo Pitscheider. La festa à metü man cun l’ingrès solënn te dlijia des siur Vijo Pitscheider cun siur Andreas Perathoner, siur Angel Complojer, le degan siur Franz Sottara y i ministranć, acompagnà dai confaruns y dala Musiga Calfosch-Corvara. Danter la tröpa jënt presënta êl inće i maestri dl iubilar, Agnes y Lejio Lezuo, che ti à dè a siur Vijo la pröma istruziun. Te dlijia ti à cater mitans fat les mius aodanzes cun na rima. La zelebraziun eucaristica é gnüda abelida dal cor de dlijia, chësc

iade cun na picia orchestra, che ti à dè al’indunanza n tônn de gran solenité. La festa é spo jüda inant sciöch’al toca tl salf F. Angel Rottonara olache la uniun di stödafüch â bele arjigné ca döt por la segra. Siur Vijo é nasciü ai 19 de messè dl 1944 sö Schütz te na familia da paur dër scëmpla. Tla picia dlijia âl ciafè i sacramënć dl bato, dla pröma comuniun y dla confermaziun. Al é jü a studié tl Vinzentinum a Porsenù. Dailò àl inće aldì la cherdada de Chël Bel Dî. Grana é stada la ligrëza dla jënt da Corvara canch’al â dit mëssa noéla ai 5 de messè l’ann

Corvara 1970, tla gran dlijia consacrada al Sacher Cör de Gejù. Siur Vijo é stè caplan a Burgstall, a Badia y Urtjëi. Dedô él jü a Roma a studié soziologia. Por tröć agn él stè assistënt spiritual dl KVW y professur de religiun, ći che l’à portè dër dlungia ala jënt te sües deblëzes y te sü problems da vigni dé. Tl ann 2001 él deventè ploan dla ploania da Milland y da setëmber incà él degan de Gherdëna a Urtjjëi. Lîtes dl consëi de cöra Sciöche te vigni cöra dla Diozeja da Balsan-Porsenù, é inće la popolaziun da Pescosta y Corvara gnüda cherdada ai 7 de novëmber a lité le consëi de cöra nü. En confrunt ai atri paîsc s’àn fat chilò da nos scialdi saurì da abiné porsones a öna da se lascè mëte sön lista. Indöt él stè 20 candidać che s’à metü a desposiziun. La gran partezipaziun ales lîtes testimoniëia che l’interès por la comunité cristiana y süa organisaziun é dötaurela ćiamò vis: sön 608 porsones che â le dërt da lité, n’él stè 418 che é jüs a lité. Chël ô dì le 68,75 %. Lité podô dötes les porsones batiades, sura i 16 agn. I resultać dles lîtes, conscidran i pröms trëi dles ëres, di ëi y di jogn é tomà fora insciö: 90

- Edith Canins Kostner

319 usc

- Lydia Zingerle

122 usc

- Anna Dacco Di Genova 101 usc - Peter Kircher

253 usc

- Richard Costabiei

128 usc

- Raimund Irsara

104 usc

- Serena Foppa

121 usc

- Klaus Taibon

116 usc

- Roman Crazzolara

83 usc

L’inćiaria da surastanta de Edith Kostner é gnüda confermada. Te chësc gran impëgn che ara à indô surantut por cin’ agn, gnarara daidada dal vizesurastant Peter Kircher, Klaus Taibon sciöche scrivan y sambëgn da düć i atri mëmbri. RECORËNZES Y FESTES DE DLIJIA Pröma Comuniun La festa dla pröma comuniun de 4 mitans y 5 mituns é gnüda tignida ai 16 de mà tla dlijia da Calfosch. Do ch‘ai s‘à arjigné ca te deplü incuntades à Sharon Alfreider, Magdalena Costa, Vera Costa, Sara Costamoling, Gregory Crepaz, Matteo Lezuo, Jan Paul Piai, Lukas Thaler y Luca Chiusole podü jì pormez ala mësa dl Signur y tó tles mans le pan dla vita. Le tema che à caraterisé chësta bela festa ê chësc iade „Gejù nosta fontana de vita”.

Corvara

Cun n bel placat à i mituns y les mitans de secunda orü anunzié a döta la comunité cristiana süa pröma comuniun.

Edema dles crusc y prozesciuns Jì en prozesciun vëgn conscidré sciöche öna dles espresciuns de fede plü sotes, che nes dëida da öna na pert renforzè la convinziun de ester cristians mo che dëida dal‘atra pert inće da ciafè plü saurì consëi y confort te nostes meseries umanes. La pröma prozesciun dl ann é chëra cun les ćiandëres en onur de Santa Maria, al 1 de mà da sëra. De mà é tomada ite inće l’edema dales crusc. Sciöche vigni ann, éson jüs la jöbia sëra

ai 13 de mà dal Gran Col ia, le vëndres sëra ai 14 de mà do l’ega fora jö La Ila y la sabeda da doman ai 15 de mà te paîsc. Ai 5 de jügn él gnü tignì la prozesciun sö La Crusc. N bel dé ćialdin da d’aisciöda, à 17 porsones da Pescosta y Corvara, deboriada cun 16 da Calfosch, tut sö l’invit de jì a pé ﬁna sö La Crusc. Franz Nagler y süa fomena Hilda à indô aspetè ert che la prozesciun rovass sö por podëi ti ofrì n bun danmisdé te süa ütia Pasciantadù. Da misdé, do mëssa y do na picia palsa, é la prozesciun indô piada ia 91

Corvara

Les ëres da Pescosta aspeta sön ur de strada ch’al passes la prozesciun por se tachè ite y jì cun crusc jö La Ila.

En prozesciun jö La Crusc.

Corvara

Corvara cuntra ćiasa. Fina sö Corvara àn adorè feter 3 ores. L’ultima y majera prozesciun dl ann é sambëgn chëra dla festa dl Cör de Gejù cun la partezipaziun dles uniuns dl paîsc, pro chëra ch‘al vëgn portè statues y confaruns. Por fortüna à le tëmp lascè fà. Santa Maria dal Ciüf Por la festa di 15 d‘agost vëgnel al dedaincö adorè la parora „Ferragosto” feter deplü co chëra de „Santa Maria dal Ciüf”. Sciode, ćiodiche le

Cun amur y devoziun a Santa Maria arjigna vigni ann mëda Angela da La Lega n bel cëst da portè sö dan altè. 94

signiﬁcat de öna n’à nia da nen fà cun le signiﬁcat dl’atra. La parora „Ferragosto” vëgn dal latin „feriae Augusti”. Al é na festa popolara metüda sö dal imparadù Otavian August por stlüje ia i pröms laûrs te ćiampoprè. Al contrar é „Santa Maria dal Ciüf” na recorënza de dlijia por recordè l’assunziun al cil dla Uma de Dî. La pröma n‘à nia da chirì te nosta identité ladina y te nostes usanzes cristianes. „Ferragosto” é bëgn ma chilò da nos ćiodich’al vëgn na gran schira de talians a passè sües vacanzes te nüsc paîsc da munt, implenin en chël dé nostes dlijies danter l’ater inće cun bagheli y sonns dl fonin. Mo por nos déssel restè inant „Santa Maria dal Ciüf”, na desmostraziun de fede en onur de Santa Maria, inće sce tres plü smarida y debla. Zacan portâ les patrones y les fanceles n cëst de ciüfs y de erbes dan l’altè de Santa Maria, ch‘al portass fortüna y benedisciun a chi che nen mangiâ y tigniss dalunć le mal dala jënt, dai armënć, dales ćiases y dai ćiamps. Apé dl cëst gnôl metü almaies y suraia sè o farina. Spo gnôl infornì cun erbes da medejina, nagoles, ciüfs de pre y de urt. Cun pomacian o ajies gnôl datrai fat ite de bi moti. Do mëssa gnô i cësć metüs do le crist ite, te n piz de stüa, sön tët de ćiasa o de majun, sön si

Corvara d’urt o moscedà inanter le fëgn por i tiers. Scialdi püć é i cësć che vëgn portà al dedaincö en onur de Santa Maria, mo chi tanć é dagnora dër bì. Inanter chisc él inće le cëst de mëda Angela da La Lega che à na gran devoziun por Santa Maria y che mantëgn insciö via chësta bela usanza. Ćiarun inće nos da portè inant nostes tradiziuns vedles! Inće sc’i n’ùn nia plü na majun, na stala de tiers o n ćiamp dai soni, unse dessigü impò debojëgn de benedisciun. Al foss dër da incrësce sce nostes usanzes liades ales festes de dlijia jiss daldöt a perde. Festa di iubilars maridà Ai 24 d‘otober, à le consëi de cöra metü a jì la festa di iubilars maridà. Al é oramai n apuntamënt che alda pro öna dles domënies da d‘altonn. Vigni ann él valgamia tröć pêrs che partezipëia cun ligrëza. En chësc ann n‘él stè 14: -

Maria y Severino Zingerle Milia y Fortunato Agreiter Maria y Adolf Erlacher Anna y Heinrich Costa Maria Rosa y Alfred Rottonara Christa y Pepi Profunser Giuvana y Benno Steinmayr Monica y Eugenio Colleselli Erika y Livio Del Fauro Valeria y Angelo Dagai Ariane y Manfred Canins

50 45 45 40 40 40 35 30 30 25 15

agn agn agn agn agn agn agn agn agn agn agn 95

Corvara Trëi pêrs é bele plü de 50 agn maridà: - Agnes y Lejio Lezuo - Clara y Carlo Kostner - Anna y Carlo Piccolruaz

56 agn 54 agn 51 agn

Ai 24 d’otober à i iubilars maridà orü rengrazié le Signur por i agn de matrimone.

Consëi d’Aministraziun dla Cöra I mëmbri dl consëi d’aministraziun dla cöra s‘à abiné deplü iadi ia por l’ann. Aldefora dles chestiuns ordinares él stè debojëgn da se dè jö cun la realisaziun dla plaza de dlijia. Impröma àn mâ ponse da mëte apost y abelì la plaza, te n secundo momënt él gnü fat la proposta de anuzé la lerch sot tera ite por la costruziun de posć 96

da parchè. Do les lîtes de comun da d’aisciöda, jüdes a sbüja, s’à archité ia la proietaziun. Chësta gnarà portada inant l’ann che vëgn. D‘Advënt à nosta dlijia ciafè n cheder nü, che é gnü tachè sö daìte dala gran porta a man dërta, cun na bela rapresentaziun de Sant Ujöp da Oies ti agn de süa jonëza, sciöch‘an le vëiga dër dainré, canch‘al ê caplan a San Martin. Iadedô él da odëi le paîsc da Corvara cun Pescosta

Corvara

Le cheder de Sant Ujöp da Oies.

y le Sassungher, sciöch‘al é al dedaincö. Le cheder é gnü depënt dal artist Viktor Senoner da Urtijëi. Cun chësta pitöra àn orü sotligné che nosc Sant ê dantadöt n ladin che s‘à, inće dalunć da süa valada, dagnora recordè de süa jënt. Gran é stè so incherscimun do nüsc bì crëps, nostes dlijies y nostes ćiases. Le cheder gnarà benedì ai 29 de jenà dl 2011, le dé dla festa de Sant Ujöp da Oies.

Perathoner benedì i guanć di trëi pici sorvidus che à insciö podü mëte man so sorvisc pro les funziuns sacres a onù de Dî y por la comunité. Do la funziun ti él ćiamò gnü surandè le „pass da ministant” che desmostra ch’ai fej da śëgn inant pert dl grup. N diplom y na scincunda de reconescënza ti él gnü dè a Robin Canins, por cin’ agn de sorvisc ch’al à fat cun gran lezitënza y responsabitité. Indöt unse śëgn 36 sorvidus, che é dessigü n bel numer por n te pice paîsc. Ai vëgn insignà jö cun gran paziënza y dediziun da siur Andreas. Por ti dè ligrëza y forza al grup organisëia siur Andreas bindićé val’ incuntada, sciöche la jita de jügn sön munt da Frara ćina jön Val o la jita te Pöz dan

DLA VITA DI GRUPS DLA CÖRA Grup di Ministranć Ai 12 de novëmber, Domënia dla Caritas, él gnü tut ite trëi sorvidus nüs, che é jüs de mà ala pröma comuniun: Gregory Crepaz, Jan Paul Piai y Lukas Thaler. Dan mëssa à siur Andreas

Da chëst ann fej inće Gregory Crepaz, Jan Paul Piai y Lukas Thaler pert dl grup di ministranć. 97

Corvara Siur Andreas cun i ministranć le dé dla jita pormez al lêch de Sorapis cun so corù demorvöia.

la sajun da d’isté. Ai 26 d’agost é i sorvidus jüs cun la coriera söl Ju Tre Croci y da dailò demez sö dal lêch de Sorapis. Pro la pert d’aurela cörta alda vigni ann inće la vijita a Gardaland da d’aisciöda y les jadinades deboriada. Por vigni jita él zacotan de geniturs che se mët a desposiziun. N gran lalt ti va inće a d’ëi y a düć i geniturs di sorvidus che mëss ti stè do a chisc pici fanć de dlijia, i menè ales proes y ales mësses y i motivé vigni iade danü. Cun so sorvisc ti dài plü solenité ales funziuns de dlijia y dëida insciö tignì via nosta fede cristiana. 98

Uniun dles Ëres Aldefora dl’ativité ordinara dla uniun, él indô gnü metü a jì na jita. Ai 12 de mà é dötes les ëres da Corvara y Calfosch gnüdes inviades a tó pert al iade da d’aisciöda it‘en Sarntal. A Durnholz à siur Andreas zelebrè cun le grup na mëssa. Do marëna é le grup pié sö por le Penserjoch y s‘à spo archité ćiamò n momënt a Sterzing por n pü’ d’aurela cörta. La uniun dles ëres s‘à inće tut a cör i berbesc y les mëdes dla Ćiasa de Palsa. Cun Conrad dla Villa Tony che à ćiantè y sonè

Corvara

Les ëres da Corvara y Calfosch en jita a Sarnthein.

i orghi àn orü ti portè n pü’ de ligrëza y buna löna. Te Ćiasa de Palsa él inće n valgönes porsones che é chersciüdes sö o à vit la majera pert de süa vita tl paîsc da Corvara: Sepl de Gado de Col, Paola de Ziprian y Paolina dl Bel Sit.

N domisdé te Ćiasa de Palsa: inće a mëda Paola de Ziprian ti plêjera sciöche Conrad dla Villa Tony sona i orghi.

Uniun di Ëi Interessant él da reportè l’ativité dl ann dla uniun di ëi. Tl pröm momënt àn l’impresciun ch‘al ne se möies nia cis tröp, mo sc‘an mët man da jì plü sot, 99

Corvara röion a cöie adöm n gröm de iniziatives che vëgn portades inant chitamënter a bëgn de düć nos. I omi dla uniun da Corvara s’à incuntè cater iadi inanter ëi y cun la uniun di ëi da Calfosch, se tolon dant da laurè deplü adöm tl dagnì. Le pröm vare é stè chël de organisé le rorate di ëi por intrami i paîsc. Ai 17 de dezëmber él gnü festejé tla dlijia da Calfosch na mëssa abelida dal bel ćiantè dl grup Armonies. Dedô s’ài abiné a na picia festa d’Advënt. Tambëgn da d’aisciöda co da d’altonn vëgnel spo ﬁstidié por tignì na Via Crucis dal Gran Col ia. Fora por l’ann se crüzion da chirì chi che porta i confaruns dales sopoltöres, dala prozesciun dla festa dl Cör de Gejù y en chësc ann inće dala festa de 40 agn da prou de siur Vijo Pitscheider le dé de Santa Tarina. N gran suzès à albü le referat organisé dala uniun di ëi d‘aurì tl salf de calonia dan da 70 porsones söl tema „Eredité y testamënt” che é gnü portè dant cun savëi dal avocat Christian Pedevilla. Grup dla Caritas Atira do la lîta dl consëi de cöra à inće le grup dla caritas lité so comitê danü. Surastanta é śëgn Serena Foppa, che ciafarà sostëgn y colauraziun da süa vizesurastanta Pia Kostner, da 100

Al vëgn ćiarié sö le camion por condüje demez i sać dla Caritas.

Lydia Zingerle sciöche scrivana y Anna Dacco sciöche cassiera. Por ći che reverda l’ativité él indô gnü ﬁstidié por la confesciun da Pasca dla jënt de tëmp. Da d’aiscöda é i berbesc y les mëdes gnüs invià a n peregrinaje a Trens y spo a vijité les mineores da Ridnaun, na iniziativa piada ia dal grup dla Caritas da Calfosch. Ai 11 d’otober él gnü organisé n iade jö Lungiarü a vijité la capela dedicada a Sant Ujöp da Oies cun na picia marëna ia dal Lüch de Vanć. Por mëte man le tëmp d’Advënt s’à la jënt de tëmp abiné ai 28 de novëmber a n rorate y spo a na picia festa cun n teater tl salf de calonia. Por sostignì la misciun de padre Giampietro Pellegrini à le grup dla caritas coiü adöm Eur 9.085,00 da menè a Cerro

Corvara de Pasco söles Andes dl Perù a 4.350 metri de altëza. Le grup dla caritas se crüzia inće dla racoiüda dl guant adorè. Ch’i viun te na sozieté de gran consumism, àn odü dal numer de sać che é gnüs dà jö por i 6 de novëmber. Al n’à nia bastè le gran camion dla dita Impianti Colfosco da i menè demez düć. Mo i ëi da na gran forza y da na buna orentè sciöche siur Andreas, le mone Heinrich Tondl, Pire de Col, Alfredo, Michael, Luigi y Daniele à defata albü desfratè le gran müdl. FORA DLES UNIUNS DE PAÎSC Cor de Dlijia Ativité dla uniun Por gaujes de tëmp, él gnü sburlé la sentada generala dl cor de dlijia ai pröms mëisc dl 2011. Bele chësc fat se dîj che l’ativité é indô stada grana. Finalmënter éra jüda da d’aisciöda da organisé n curs de formaziun dla usc, che ê bele da n pez söl program. Cun so savëi à Cristina Pitscheider da Ruać salpü da motivé indô i ćiantarins y les ćiantarines da se sforzè da ćiantè plü bel, él pö ia dedô na tecnica daldöt nia saurida. Al é gnü tignì 92 ores de curs, mesamënter na ora y mesa por vigni mëmber dl cor.

Inće l’altonn é stè sfadius: impröma àn imparè ite na mëssa ćiantada cun orchestra por le iubileum de 40 agn da prou de siur Vijo Pitscheider y spo atira dedô àn metü man cun les proes por Advënt y Nadè. Sc‘an conscidra dötes les proes che é gnüdes tignides, spo n’él indöt 48. Bëgn 35 iadi à le cor lascè aldì sües usc te ocajiuns desvalies, sciöche mësses, rorati, sopoltöres y serades folcloristiches. Festa de Santa Zezilia y conzert d’Advënt de beneﬁziënza En Santa Zezilia, ai 21 de novëmber, à i ćiantarins fat festa a süa patrona. Le cor à indô ćiantè sö da alté. Do mëssa à le surastant Raimund Irsara sotligné tan bel ch’al foss sce döta la comunité porvass da ćiantè para fora dl liber y tan debojëgn che le cor ess da ciafè indô forzes nöies. I sperun che sües parores joes, ćiodich’al é bele agn ch’al ne vëgn plü pormez degügn! Por l’ocajiun él inće gnü partì fora düi chedri de mirit. Michaela Kostner à ciafè na onoranza por 25 agn, deperpo che Raimund Mussner à podü pié do la onoranza por 40 agn de sorvisc. La domënia éra jüda inant cun la marëna jö dal Dasser da San Martin. Domisdé ti él gnü a valgügn la buna idea de jì a 101

Corvara ciafè i berbesc y les mëdes dla Ćiasa de Palsa. Cun i orghi, la chitara y ćianties da munt ti à i ćiantarins scinché ai „ghesć” dl hotel Diamant na picia ora de buna löna. Dessigü él stè na esperiënza che ti à fat bun a düć. Por i ćiantarins é chësc altonn stè scialdi pesoch. Inanter les proes por s’arjigné ca ales festes da Nadé àn inće orü dè n contribut por n conzert d’Advënt metü a jì deboriada cun le cor de dlijia da Calfosch, le cor ProVoXis, le cuintet Herum y n trio de stromënć a ﬂe. Ala ﬁn àl paié la mëia, ćiodich’al é garatè n bel conzert che à trat

adarlerch tröpa jënt, tambëgn ai 12 de dezëmber a Calfosch co ai 16 de dezëmber chilò a Corvara. La spënora de buna man, che gnô trata ite jö apé de dlijia, é jüda en beneﬁzënza por la püra jënt dl Shihosana tl Limpopo, na regiun dër isolada tl’Africa dl süd. L’assoziaziun Actionaid à podü pié do la bela soma de 1.605 euro incassada pro i dui conzerć. La jita di Ćiantarins: dui dis de emoziuns desvalies Giulan inće al vadagn che vëgn trat ite dala festa alaleria che i ćiantarins mët a jì deboriada

En Santa Zezilia à le ćiantarin Raimund Mussner podü pié do le cheder de mirit por 40 de sorvisc pro le cor de dlijia. A man ćiampa le dirighent Franco Pizzinini, le surastant Raimund Irsara y siur Andreas Perathoner. 102

Corvara cun la Musiga Calfosch-Corvara la pröma domënia d’ agost, vara da organisé na bela jita che dess paié jö almanco en pert le gran impëgn pro le Cor de dlijia. La jita ai 2 y ai 3 d’otober é stada rica y desvalia. Impröma éson jüs a Dachau a vijité le ćiamp de conzentramënt. Odëi les baraches di porjuniers, i salamënć olach’al ti gnô tut le guant y taié jö i ćiavëis, la gran plaza dl apel y i furns olach’ai gnô borjà canche l’ultim ﬂé de vita lasciâ ia, à lascè tröć zënza parores.

Paolo y Angelo partësc fora liagnes y cotletes tratan la festa alaleria. Inće Reiner dëida dagnora para che la festa garetes.

I ćiantarins dan dal monumënt tla plaza dl apel tl ćiamp de conzentramënt da Dachau. 103

Corvara Söl program êl spo na sëra d‘opera tl palaz nobl dla Bayerische Staatsoper da Minca, olach’i ćiantarins à podü assistì a na rapresentaziun spetacolara de „Il Barbiere di Siviglia” de Rossini. Do la mëssa dla domënia tla Jesuitenkirche St. Michael, é i ćiantarins ćiamò jüs al Oktoberfest, olache tröć n’â nia ćiamò albü ocajiun da jì. La jita dl ann s’à insciö stlüt jö te na bela atmosfera lisiera y zënza ﬁstidi. Uniun di Stödafüch L’ativité di stödafüch vëgn reportada dër avisa tl foliet che la uniun mëna fora por vigni ćiasa n iade al ann. Impò ne po chësta uniun nia gnì tralasciada tl liber Sas dla Crusc, él pö l’uniun plü importanta dl paîsc, de chëra ch‘al fej pert 46 componënć atifs. Intervënć: por fortüna degun medefüch Tambëgn le paîsc da Corvara co i paîsc vijins é por fortüna gnüs stravardà dal medefüch, da smöies y rogossies. Impò él indô stè debojëgn da fà tröć intervënć. Da dezëmber 2009 a novëmber 2010 é i stödafüch gnüs cherdà 25 iadi. Tröpes é 104

indô stades les ores de tëmp lëde mo inće de laûr che i omi a fat por jì a daidé. Le majer numer de intervënć reverda cherdades d’aiüt sön strada. Al sozed tres plü gonot, dantadöt sö por Ćiaulunch, che i ciafers röia te diﬁcoltês por gauja dl lize y dla nëi, deach’ai n’à nia metü sö les morones. Tan comot ch’al é spo da cherdè sö i stödafüch plütosc co na fujina dai auti! Atira dedô él spo i intervënć che reverda condütes dal’ega impifades o rôs dlacià. 4 iadi é i omi jüs a daurì sö les saradöres de portes y 2 iadi por na lovina rovada te pista, n iade sot ala staziun a munt de Boà y n iade ia Calfosch, mo por fortüna n’é mai degügn rovà sot ite. N iade él gnü dè alarm por jì a trà jö n ospà. Sc‘an conscidra düć i intervënć, spo él mâ stè n iade su da jì söl post por n medefüch tl Hotel La Tambra. Ala ﬁn ân capì ch’al n’ê gnanca n medefüch, mo na löm che slominâ söl föm di ćiamins, ingianan insciö la odlada. Dui iadi é i stödafüch gnüs cherdà da jì a chirì: ai 15 d‘agost se tratâra „bëgn ma” de na vaćia da videl sö por Crëp de Munt; ai 11 de setëmber él jü a perde n berba dla Ćiasa de Palsa da San Martin. Baldi é le corp dl berba gnü menè a spona dala Gran Ega n valgügn dis dedô. Tl ultimo mëis, do la sentada generala, él ćiamò rové laprò dui intervënć sön strada.

Corvara I stödafüch tratan la proa de medefüch tla Ćiasa Crazzolara a Pescosta, che é spo gnüda trata jö.

Proes: deboriada impàron deplü Feter tan de iadi co por intervënć, s’à i stödafüch inće abiné por les proes: indöt 21 iadi, 9 da d’aisciöda y 12 da d’altonn. Les proes te chëres ch‘al vëgn imparè deplü, dantadöt por ći che reverda la colauraziun inanter les atres uniuns y les assoziaziuns de pröm aiüt, é chëres che vëgn metüdes a jì a livel dla valada alta. Insciö inće la proa di 26 d’aurì, gnüda tignida deboriada cun i stödafüch da La Ila, pro chëra ch’al é gnü simulé

n medefüch tla Ćiasa Crazzolara a Pescosta. Al ê na ćiasa che gnô spo trata jö püć dis dedô; insciö àn podü laurè zënza tëma de roviné valch, adorann inće massaries groies. Ala proa di 14 d‘otober à tut pert dötes les uniuns di 5 paîsc dla valada alta, i omi dla Crusc Blanćia y i Carabinieri. Te chësc caje se tratâra de deplü intervënć te n iade: n medefüch tl Hotel Posta Zirm, n medefüch tl Hotel La Perla y n’evacuziun dl implant portamunt de Col Alt. Na proa d’evacuaziun é indô gnüda organisada te scolina, deperpo che a San Ćiascian él 105

Corvara Tratan l’ann él sambëgn indô stè n valgügn omi che à tut pert ai cursc metüs a jì tla Scora Provinziala di Stödafüch a Vilpian. Ai 25 d‘otober él gnü invié ia n curs de pröm aiüt cun la Crusc Blanćia, por imparè da lié sö ferides, da reanimé y da stabilisé porsones che toma ia da nescia.

Les proes vëgn metüdes a jì le plü daimprò ala realté. Chilò na proa de n intervënt sön strada cun feris.

gnü metü a jì por le secundo iade n dé dles portes davertes por i mituns da 7 a 12 agn.

Grup di jogn: les forzes dl dagnì Le grup di jogn s‘à abiné indöt 19 iadi por proes y gares desvalies. Bele ai 31 de jenà, en gaujiun dla gara dai schi y de snowboard dl Raiun de Puster Bas a Rein

Mëmbri dl grup jonil di stödafüch en gaujun dla gara dai schi dl Raiun de Puster Bas a Rein de Türesc. 106

Corvara de Türesc, à i jogn messü desmostrè sües capazitês. Y ara ti é garatada, dantadöt a Jean Marc Moling che à portè a ćiasa la medaia d’arjënt. Ai 30 de mà à le grup tut pert al „Vorbereitungswettbewerb” a Laiun y ai 25 de jügn al concurs de rendimënt a Lana. Grana é stada la sodesfaziun de podëi pié do la medaia de brom y la medaia d’arjënt. Do avëi complì 17 agn é Simon Delfauro passè dal grup jonil a chël di mëmbri atifs. Gares dai schi y jita di stödafüch: inće la buna vöia alda laprò Düć chi che fej pert de na uniun adora inće momënć de buna vöia. Tratan che an s’la

cunta, s’la ćianta y stà deboriada en gaujun de na gara dai schi o dla jita dl ann, devënta le liam inanter un y l’ater plü sterch. Ala ﬁn va chisc sentimënć indô derevers a bëgn dla uniun. Insciö inće ai 23 de jenà: Siegfried Costamoling, Tomas Deiaco, Ivo Pezzedi y Herbert Pezzedi s’à indô mosoré tla gara dai schi dl Raiun de Puster Bas a Rein. Düć cater à arjunt le scalin plü alt dl podest, ći che ti fej sambëgn onur al inom di Stödafüch da Corvara. Ai 9 d‘otober él gnü organisé na jita dl’uniun a Valdobbiadene. Impröma à i omi podü vijité la ćianoa dl prosecco „Bisol”. L’acompagnadù à splighé dër avisa les condiziuns tlimatiches che dëida madurì les piches de üa y le prozès de laûr por rové Inće sce le laûr tratan la segra é gran, ne màncel nia la buna vöia.

107

Corvara a fà n bun prosecco. Mo les parores dij dagnora püch, miù él sambëgn sc’an po ćiarce. Do na marëna da deplü derzades dl post tla Trattoria dalla Marianna éson indô pià sö cuntra ćiasa. Onoranzes Cun na medaia dada fora dal Raiun de Puster él gnü onorè 8 mëmbri di stödafüch: Helmut Thaler à podü pié do la medaia de brom cun mirit por 10 agn da vizecomandant; Heinz Pezzedi à podü pié do chëra d’arjënt por 25 agn de sorvisc pro la uniun; 6 omi à ciafè la medaia de brom por 15 agn: Ulrich Costabiei, Albert Crepaz, Mauro Lezuo, Dieter Niederkoﬂer, Andreas Sigismondi y Daniel Steinmayr. Hubert Costner: na inćiaria de gran mirit Tratan la sentada generala di Stödafüch dl Raiun de Puster Bas di 11 d’aurì a Terenten, él gnü lité do cin’ agn le consëi nü. Hubert Costner, comandant di Stödafüch da Corvara, à ciafè le majer numer de usc por la inćiaria da vizesurastant; inće sce chësta comporta n gran impëgn à Hubert azetè. Te düć chisc agn s’à Hubert fat sciöche comandant y surastant dl Raiun dl’Alta Badia n bun inom y gran mirit, tan da se davagné inće la crëta di pustri. Süa inćiaria da surastant dl Raiun dl’Alta Badia 108

é gnüda surantuta da Renato Pizzinini da La Ila. Por les uniuns di Stödafüch dla Val Badia é chësc n vantaje da ne sotvaluté nia: al öga dagnora da avëi na porsona de referimënt che capësc ite les diﬁcoltês y che porta inant minunghes y ghiranzes. Aiüt Alpinisć Alta Badia Tambëgn d’invern co d’isté él tres deplü da odëi na sort de lisirëza cun chëra che valgügn alpinisć va al dedaincö sö por munt. Ai ne se lascia nia plü sprigoré o tignì sö dales stletes previjiuns dl tëmp o dal prigo da lovines, che è stè dër alt. Ai à pö te gofa ći ch’ai arata la soluziun por döt: le fonin! Al n‘é tres deplü che va demez dales pistes afolades y chir le devertimënt y la surité a mez la natüra, sö por pizes salvaries, cun les pels o cun les ćiaspes. Mo la surité devënta bel plan na ilujiun: na inrescida à calcolè che tratan na bela domënia d’invern él sön tru te döt Südtirol apresciapüch 10.000 porsones! De chëstes n’él gonot tröpes zënza esperiënza. Porater él le 19% che pëia ia pormò do les önesc danmisdé! Demorvëia él inće sciöch’al vëgn fat datrai bele de dezëmber jites cun les pels che gnô fates dandaìa pormò da d’aisciöda. Canch‘al suzed spo valch, él

Corvara por fortüna dagnora valgügn che respogn ales cherdades de aiüt y che pëia ia, se meton datrai instësc al prigo por i atri. Bëgn 14 iadi deplü co l‘ann denant é i omi dl Aiüt Alpinisć Alta Badia jüs a daidé porsones en diﬁcolté. I 84 intervënć é gnüs portà a bun ﬁn 24 iadi cun le suport dl elicoter dl Aiüt Alpin Dolomites y 11 iadi cun chël dl 118. Te 49 caji éson rovà söl post cun le meso dla staziun. Le numer dles porsones ferides é stè 51, deperpo che 32 ne n’à reportè degünes conseguënzes. Baldi é por 3 desgrazià rové vigni aiüt massa tert. Dër alt é le numer dles aziuns de chirida che é rové sön 16. Sc’an arcumpëda

spo adöm le numer dles porsones che s’à metü a desposiziun por le pröm aiüt, spo röia la staziun dl Aiüt Alpinisć Alta Badia sön 535 por n total de 975 ores. I omi dla seziun à contribuì inće cun le sorvisc tla basa dl Aiüt Alpin Dolomites de Pontives. Chilò él gnü fat indöt 111 intervënć, de chisc 71 ti crëp. Uniun di Paurs Tles cater sentades che la junta dla uniun di paurs à albü tratan l’ann él gnü rajonè de vigni sort, dantadöt dles mudaziuns dl plan urbanistich dl comun. En chësc

Tratan na eserzitaziun: la scuadra dl Aiüt Alpinisć Alta Badia püch denanche sentè tl elicoter.

109

Corvara

Devënta la Stala Soziala defata na „vila ladina”?

ann él gnü pormez la discusciun sura la mudaziun dl art. 29 dla lege che regolëia le vërt alpin. La domanda che é gnüda dada jö y che é spo inće passada te junta comunala, reverda la poscibilité, che ti vëgn dada ai paurs y a chi che siëia ite i prà da munt, de ingrandì le tablé. La uniun di paurs s‘à impegné cotan da arjigné ca les lîtes da d’aisciöda y da d’altonn, ćiaran de abiné te consëi de comun n rapresentant che s’un toles sura di bojëgns di paurs. La crëta dla popolaziun ti é gnüda dada ala ﬁn al surastant dla uniun Thaler Helmut, che à bele sotligné plü iadi che por ël va danfora a döt le respet dla proprieté. 110

I mëmbri dla junta dla uniun di paurs ciafa inće dagnora le tëmp por se sentè jö deboriada a cëna che é gnüda metüda a jì ia dal Sciadà. Sciöche bele da 10 agn incà, à la uniun indô organisé n dé söi schi adöm cun les atres uniuns dla valada y cun i dependënć dl oﬁze dl raiun da Bornech. Stala soziala: la ﬁn de na taialungia? Dalunć dal zënter y dala büsia dl paîsc ne vëgn la Stala Soziala gonot gnanca plü tuta en conscidraziun dala jënt. Te n articul gnü fora sön la Usc

Corvara di Ladins à le presidënt Angel Costamoling cuntè la storia dla stala y splighé la situaziun da śëgn. La Stala Soziala à pordü süa finalité prinzipala: laìte él ma plü fëgn y de tiers ne vëigon gnanca plü l’ambria. Zënza tiers n’é gnanca la zopa dala cultöra plü por nia, porchël vëgnera afitada ai implanć portamunt da mëte ite ega da fà nëi artifiziala. De n bel proiet metü jö sön papier ai 11 de merz dl 1979, ne réstel śëgn indô nia d’ater co tröć debić y i assozià, che n’arà bëgn nia n gran interès de tignì impé l’agricoltöra. Tla domanda gnüda fata al Comun da Corvara de mudé en

pert la destinaziun urbanistica dla zona, vëgnel a löm l’intenziun de stlüje ia chësta taialungia. Na idea foss chëra de fà sö na „vila ladina” cun n valgönes de pices majuns y n tablé. I assozià podess cumprè le terac dla cooperativa por se fà sö na ćiasa y la cooperativa ciafass insciö le capital por fà sö „na stala sciöch’al alda”, à dit le presidënt. Uniun di Iagri da Corvara y Calfosch Inće sce les previjiuns de combate y devënje defata la maratia dla rogna ê do la rata

Da man ćiampa le verdaćiacia Andy Sigismondi cun le ćian Aica, Fridl dl Roch y le surastant dl revier Corvara-Calfosch Franz Schrott cun n bëch de ciamurć copè it’en Val.

111

Corvara bunes, n’él nia ćiamò stè meso da la fà stè fora daldöt. Ia por l’ann él ćiamò gnü arcompedè 10 caji. La salverjina, dantadöt i cerfs y i rehli, s‘un sint tres ćiamò dla gran nëi tomada de dezëmber dl ann 2007. Al é gnü baié cotan en chësc isté dla maratia infetiva dla rabia, do ch‘al é gnü ciafè tl teritore dl Comun de Badia n valgönes olps mortes. Por fortüna conësc chisc tiers avisa le termo di comuns, ćiodiche te chël da Corvara n’él stè gnanca n caje su…. Impò à le comun tachè fora placać por informè la jënt. La rabia po se tachè mamifri salvari, tiers da ćiasa y inće les porsones. Por la combate él gnü dè la poscibilité de incalmè i tiers y imunisé les olps cun paisses, che é gnüdes sciurades fora dai joliers. Tla Provinzia de Belun s’à la rabia slarié fora dassënn. Mo sciöch’al é bele sozedü cun d’atres maraties do ch’al é passè ia le pröm gran spavënt, ne n’àn da d’altonn plü aldì nia. Cun incherscimun à i iagri tut pert ala sopoltöra de Bepi de Vijo da Pescosta, che é stè por 50 agn mëmber dla uniun. Inće sce tl ultimo ne jô Bepi nia plü a ćiacia, âl tres desmostrè gran interès por döt ći che sozedô te y incër la uniun. Da d’aisciöda él ćiamò stè presënt dal stlopetè it’en Val y s’à sentè jö en compagnia cun i atri iagri. 112

Scora dai Schi La Scora dai Schi da Corvara crësc vigni ann n pü‘ deplü. Oramai à le numer di sozi bele passè ia le sessanta. Cun l‘assunziun de 6 maestri nen arcumpëda la scora avisa 66. Gnüs laprò é Barbara Vollmann, Stefan Oberbacher, Andrea Zancanaro, Andrea Lastei, Serena Foppa y Giorgia Rizzo. Sciöche assistënć é gnüs pormez Nicolò Di Genova, Arianna Tricomi e Silvia Delmonego; Laura Di Genova deperpo é deventada maestra de pröm gre. Sciöch‘an vëiga vëgnel pormez tröć jogn. Chësc é val’ dër de bel, che porta aria frëscia y idees nöies, che tëgn alt le livel de insegnamënt y che tëgn dalunć tl medemo momënt le prigo de na secunda scora. L’aria frësca vëigon inće dala Skishow, che vëgn metüda a jì indöt cin’ iadi fora por l’invern y che é na demostraziun dles tecniches dl schi, dl snowboard mo inće dl telemark. Da alzè fora é dantadöt chëra da Carlascè, olache i maestri va en mascora y contribuësc a mantignì n pü’ de chë festa, che ne vëgn plü feter fata da degügn. Le bun livel di maestri dla Scora dai Schi da Corvara é gnü ćiamò plü a löm cun la devënta de Luca Tiezza pro i campionać talians di maestri dai schi tl slalom lerch y cun la devënta dla

Corvara

Tres maiù devënta le numer di assozià dla Scora dai Schi da Corvara.

Scora dai Schi, por le secundo ann indô l’ater, pro i campionać provinziai dles scores. En chësc ann él inće gnü lité le consëi. Che düć i mëmbri é indô gnüs reconfermà é n sëgn ch’ai à fat n bun laûr. Herbert Pezzedi à indô ciafè la crëta da diretur y Oliver Dapunt chëra da vize-diretur. Martin Pezzedi, Claudio Tiezza y Paolo Agreiter resta inant aconsiadus. Assoziaziun Turistica Corvara-Calfosch Ai 6 d‘otober à l’Assoziaziun Turistica Corvara-Calfosch cherdè ite sü mëmbri ala sentada generala. Do le salüt dl presidënt Oscar Alfreider, éson

L’Assoziaziun Turistica ti à dè l’inćiaria al jonn Edmund Nagler da La Val da cherié chertes nöies da scrì. 113

Corvara jüs inant cun l’aprovaziun di contribuć söi pernotamënć che gnüs partis sö te na manira plü menüda. Inant éra spo jüda cun l’aprovaziun dl bilanz y cun les conscidraziuns sön la sajun da d’isté. Chësta à metü man bun, ćiodiche le tëmp à daidé mo dessigü inće por les döes gran manifestaziuns dla roda che deura la sajun. Novitês y proieć por les vacanzes da d’isté Tratan la sentada generala él gnü portè dant les novitês dla sajun da d’isté. Por cherié vacanzes plü plajores à la

sozieté di implanć portamunt Skicarosello realisé deplü parcs ti raiuns de Piz La Ila y Piz Sorega. Deboriada cun la Lia da Munt Val Badia él spo gnü fistidié por mëte sö tofles nöies d’indicaziun di trus. Pro les novitês che à dër plajü alda inće la „Jöbia da Corvara”. Giulan al aiüt finanziar dl Comun da Corvara àn podü mëte a jì n program rich y desvalì che s‘à desfiré fora por sis jöbies dal 22 de messè al 26 d‘agost, olache les botëghes é restades davertes inće da sëra. La strada Col Alt, stlüta al trafich di auti dales 17.00 inant, s’à animé cun mujiga, jüć por pici y gragn,

Tratan la „Jöbia da Corvara” él gnü ponsè dantadöt ai mituns cun intratenimënć da pert de clowns y artisć de strada. 114

Corvara corusc y buna vöia. La pert de intratenimënt cun clowns, artisć de strada che fajô scultöres de palons da suﬂè sö, ﬂocores de jafa gigantes y spetacui de magìa é gnüda portada dant dal’assoziaziun Tiatro. I conzerć jazz dles street bands P-Funking Band, Pamstiddn Kings y Tiger Dixie Band é gnüs organisà tl cërtl dl Val Badia Jazzfestival da Chris Costa. Gran suzès à albü dantadöt le grup P-Funking Band che à salpü da entusiasmè y da trà para pici y gragn tl ritm dla mujiga.

Pre Ćiablun: n implant de coliamënt nü Cun la sajun da d’invern é jü en funziun le lift de Pre Ćiablun, l’implant de coliamënt nü cun Braia Frëida. Da odëi le gran numer de schiadus che jô sö vigni dé, à la sozieté dai lifć tut la dezijiun de fà n implant che i condüj dala Ütia de Pre Ćiablun dlungia la staziun mesana de Braia Frëida, ch’ai pois spo jì tl vers de Prè dai Corf. L’implant é a scagns da cater posć, à na lunghëza de 356 metri, n deslivel de 17 metri y na portada al’ora

Le implant nü a scagns Pre Ćiablun. Al dess dantadöt alisiré le lift de Braia Frëida. 115

Corvara de 1.800 porsones. A chësta manira an orü alisiré le lift de Braia Frëida y ti dè la poscibilité ai schiadus da se spostè plü a slöm cuntra i raiuns da La Ila y San Ćiascian. Alta Badia Guides L’assoziaziun di Mënacrëp Alta Badia Guides pîta vigni ann n program valgamia rich che se

Le mënacrëp Manuel Agreiter cun n scior tratan le trekking tla zona dl Everest. Ia dedô la maiestosité dl Lhotse. 116

desﬁra fora por les sajuns dl ann cun escursciuns, arpizades, jites cun les pels, cun les ćiaspes y tan d’ater por jì a descorì la natöra salvaria de nostes munts. Mo al vëgn metü a jì inće spediziuns foradecà, sciöche en chësc ann, canche Manuel Agreiter à fat n trekking tla zona dl Everest, plü avisa sön le ćiamp basa de Kalapatar, deperpo che Francesco Tremolada à condüt söl Kilimangiaro. I mënacrëp dl‘Alta Badia Guides à indô dè inant so savëi y süa esperiënza ai scolars dles scoles mesanes tl proiet che é jü inant por plü agn y che é śëgn rové a süa contlujiun. Le proiet é gnü metü a jì dales Assoziaziuns Turistiches en colauraziun cun le Bergführerverband Südtirol. N valgügn mëmbri dl’assoziaziun s’à dè jö ai 11 de jenà cun les secundes tlasses dla Scora Mesana da San Martin, y le dé do ai 12 de jenà cun chëres dla Scora Mesana da La Ila don spligaziuns sura la formaziun dla cutra dla nëi y sura le prigo de lovines, ch’an po evité sc’an conësc le boletin nivometereologich, sc’an se comporta aladô y sc’an conësc les regoles de precauziun; tl’eserzitaziun pratica él gnü mostrè co ch’an chir cun l’ARVA y la sonda. Inultima à i scolars ciafè jorantins dl’Aineva, l’assoziaziun internazionala de coordinamënt y documentaziun por i problems che reverda la nëi y les lovines.

Corvara CULTURA Y FORMAZIUN Consëi de formaziun dl Comun da Corvara Dër rich de apuntamënć y de poscibilitês da imparè valch laprò é stè le program che le Consëi de formaziun à partì fora por les ćiases da d’aisciöda y da d’altonn. Chësc program é le früt de na buna colauraziun inanter les uniuns, che se tol a cör da organisé cursc, incuntades y sëres de informaziun. Indöt él gnü metü a jì 56 incuntades, por na dorada de 463,4 ores y na partezipaziun de 1000 porsones. An à indô ćiarè da ti jì

adincuntra ai bojëgns y ai interesc n pü’ de düć, inće sc’al é feter vigni ann les ëres chëres che desmostra de avëi la majera orentè da imparè val’ de nü y da savëi val’ laprò. Insciö él gnü pité cursc de computer y de inglesc, da pastelnè y da depënje, da nodè y da arpizé, cursc de omepatia, de automassaja y de pröm aiüt, cursc de bal y de yoga, da lì la scritöra vëdla todëscia y da imparè l‘ert vedla da sciomentè cun erbes. Dër interssantes é inće stades les sëres de informaziun, scöche chëra sura l’arpejun y le testamënt, sura i strinëć y les maledisciuns, la politica y la sozieté.

Le consëi nü de formaziun: da man ciampa Nadja Alfreider, Sonia Piccolruaz, Marlene Costa, Ingrid Castlunger y Martina Irsara. 117

Corvara Ai 28 de dezëmber él danter l‘ater gnü metü a jì les lîtes dl consëi de formaziun. A će dl consëi de formaziun é śëgn Ingrid Castlunger che ciafarà sostëgn te süa inćiaria da Nadja Alfreider, Sonia Piccolruaz, Marlene Costa y Martina Irsara. Presentaziun dles publicaziuns de rimes y teatri de Agnes y Carla Lezuo Ai 13 de novëmber à la Uniun Maestri Ladins presentè, te n salf toch y plëgn de jënt, döes publicaziuns nöies: n liber dal titul „Rimes por vigni ocajiun”,

che contëgn n racoiüda de rimes scrites dala maestra en ponsiun Agnes Clara Lezuo y da süa möta Carla, y na mapa de teatri de Agnes Lezuo. Les rimes, che cunta de sentimënć, de religiun, de festes ia por l’ann y de natöra, é scrites te n stil dër tradizional cun n lingaz ladin scëmpl, tler y saurì da capì. Tla presentaziun à dit l’ispeturia dles scores Romy Crazzolara che chësc é n gran contribut por la leteratöra, deperpo che la presidënta dl UML Cristina Clara le conscidra plülere sciöche n documënt storich che cunta la vita de paîsc y i avenimënć dl passè. Agnes, nasciüda a Lungiarü l’ann 1928, ê sentada dancà

La mestra en ponsiun Agnes Clara Lezuo deboriada cun i familiars, en ocajiun dla bela presentaziun dl liber.

118

Corvara ligrëza y à portè pro che chësta bela incuntada garetes. Le domisdé, sintì y ligherzin, é jü a piz pro n bun renfrësch. FORA DL SPORT Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch

Retrat dles döes auturies, uma y fia.

deboriada cun so om Lejio y i familiars. Süa möta Carla n’ê baldi nia dailò. Bele l’ann 1997 s‘un éra jüda da chësc monn por gauja de na burta maratia. La secunda publicaziun é na racoiüda de 12 teatri da Nadè y 9 teatri por la festa dla uma, che Agnes Lezuo à scrit por sü scolars te düć i agn ch’ara à insigné. Avisa i mituns à ﬁstidié da fà ćiamò plü bela chësta festa. Deboriada cun les maestres él gnü portè dant sön paladina n valgün bai, acompagnà dai orghi, y inće n tòch de teater. Inće i nus dl’auturia à orü ti fà na

Ai 24 de messè à la Uniun Sport Amatoriala Corvara y Calfosch metü a jì por le cuinto iade le tornê dal palè por i mituns da 5 a 13 agn. Al é chësta öna dles majeres manifestaziuns che vëgn organisades y che à dagnora na buna ressonanza. Le tornê dal palè tira adarlerch tröc jogn y nia demanco le tornê de broomball che vëgn metü a jì tl mëis de novëmber. Na novité da alzè fora é le „Dé dl sport por families”, ch‘an ess orü mëte a jì de mà, mo le bur tëmp cun vënt y frëit à sforzè i organisadus da desdì la incuntada, che é gnüda sburlada a n ater ann. Al é gnü organisé cursc de sport de vigni sort dantadöt por i mituns. Chël da nodè cun Ubi Valentini, metü a jì da d’aisciöda, à cherdè adarlerch 28 mituns dla scora elementara. Por les mitans él gnü metü a desposiziun la palestra por śoghé pallavolo. Por les ëres él gnü tignì deplü sëres de ginastica de condiziun, tambëgn d’isté co inće d’invern. Le majer numer de partezipantes à albü le curs de ginastica cun Simon 119

Corvara

Les prömes trëi scuadres che s’à tlassifiché pro le tornê de Broomball.

Dapoz, che s’à desﬁré fora por les sëres lunges da d’altonn. Hockey Club Alta Badia Do la sajun sportiva 2009/2010, che s‘à stlüt jö valgamia bun por les scuadres dl Hockey Club Alta Badia, àn orü mete man da d‘altonn cun n alenadù nü. Swatomir Lamac s‘à tut a cör i alenamënć dles döes scuadres che tolarà pert ala sajun 2010/2011; plü avisa se tràtel dla Under 10 y dla Under 13. Pormez a chëstes condüj l’alenadù slovach inće i pici che 120

mët man la fasa de aviamënt. La sajun à metü man cun dër de bugn resultać. Sciöche te vigni assoziaziun sportiva y nia sportiva, él inće tl Hockey Club Alta Badia dër important da avëi ia dedô porsones che à interès y se crüzia dla organisaziun. Le presidënt Willy Clementi po cuntè sön de bunes forzes tles porsones de Carlo Planatscher, vize-presidënt, Leni Agreiter, Jimmy Schrott, Gerda Pedevilla, Kurt Castlunger, Carlo Rottonara y Elisabetta Bassani.

Corvara

Les dรถes scuadres Under 10 y Under 13 dl Hockey Club Alta Badia.

121

Corvara Ice Club Alta Badia Inće tratan l’ann 2010 él indô gnü metü a jì cursc de livì desvalis, por prinzipianć y por progredis. Chisc s’à trat fora por döt l’ann. Feter sön 50 é śëgn le numer di scrić ite, formè dantadöt da mitans che vëgn da düć i paîsc dla valada alta. Les jadinadësses tol pert regolarmënter a gares de livel triveneto, nazional mo inće internazional. Zënza orëi les arcumpedè sö dötes por inom, pon dì ch‘al é gnü arjunt de bugn resultać, gonot ti pröms plazamënć dl podest. Chësc ô dì ch’al vëgn fat na buna preparaziun tecnica y ch’al é regolarité y lezitënza ti alenamënć. Da alzè fora é dantadöt n

pröm post dles „Ice Angels”, la scuadra de jadiné sincronisé, che é la sóra de döt Südtirol che tol pert a gares nazionales. En domënia, ai 12 de dezëmber, en gaujun dla gara „Open” a Trënt à les atletes badiotes dai 8 ai 14 agn presentè so program che ti à portè la devënta. Dessigü na bela sodesfaziun por düć, por les atletes instësses, por l’alenadù, por i geniturs, por i organisadus, l’assoziaziun y düć chi che é do ia y ofrësc sö tröpes ores de tëmp lëde. Öna dles novitês, por ći che reverda l’Ice Club Alta Badia, é le mudamënt di alenadus. Les mitans vëgn śëgn insignades jö da Matteo Ottaviani da Milan y da Caterina Nemela da Ćiampidel de Fascia.

L’Ice Club Alta Badia à 50 scrić ite. I abiné düć sön na fotografia ne é nia stè saurì. 122

Corvara

En ocajiun dl „dé dl jore” à i apascionà de modelism podü se baratè fora informaziuns y minunghes.

RC Club Ladin Regolarmënter inant é jüda l’ativité dl RC Club Ladin. En chësc ann à i apascionà dl modelism de ﬂiegri y alianć podü s’incuntè y ti jì do a süa ligrëza inće tl ćiamp dal jore de Armentarola y tla palestra dl ITC a La Ila. Al 1 y ai 8 de setëmber él gnü metü a jì n curs por posizioné y controlè indortöra le barizënter dl model te na manira da le fà jorè miù. Ai 11 de setëmber él gnü organisé n‘incuntada sön Pordù y ai 26 dl medemo mëis la griliada y le „dé dl jore” a Corvara. Sciöche vigni ann él inće gnü ponsè indô ala jita dl club a Friedrichshafen a ti ćiarè al „Modellbau Bodensee”. Gara dai schi dl paîsc En domënia ai 11 d‘aurì se à abiné la jënt da Corvara y

Pescosta ala gara dl paîsc, metüda a jì dala Scora dai Schi deboriada cun la Uniun di Stödafüch jö por la pista nr. 5 de Col Alt. Cun i schi, sön la brëia o cun i schi da telemark s‘à i partezipanć mosoré cun gran spirit agonistich fora por les portes. Tl travert aspetâ n bun gote y val da bocolè. Tl Hotel Arlara él spo gnü fat festa bele do marëna passan domisdé ala premiaziun. Le miù tëmp é gnü realisé da Claudio Tiezza, deperpo che Kylian Dalla Piazza, ann 2006, é stè nia ma chël che é jü le plü plan, ći che é inće da capì, mo tl medemo momënt êl inće le partezipant plü jonn. Le concorënt manco jonn é stè Carlo Kostner, nasciü l’ann 1928. Danter l’ater él inće gnü premié les families che é jüdes le plü debota. Do avëi balè pro le sonn dles notes dl grup musical „Alpenduo”, à tröć fortunà podü pié do de bi pesć fora dla ola dla fortüna. 123

Corvara Tratan la gara dai schi dl paîsc él gnü premié le miù tëmp de Claudio Tiezza, mo inće chël de Kylian Dalla Piazza, le partezipant plü jonn. Peter Kircher ti à surandè les copes.

Inće tratan la „Maratona for kids”, la gara dales rodes por i mituns dai 6 ai 12 agn, é la tenjiun dër alta. 124

Maratona dles Dolomites En domënia ai 4 de messè s‘à les strades da Corvara indô implì de jënt y de rodes, por la 24ejima ediziun dla Maratona dles Dolomites, che à cherdè adarlerch apresciapüch 8.798 ziclisć, selezionà danter 25.000 domandes de partezipaziun. Di partezipanć êl indöt 770 ëres. I ziclisć gnô da 42 nazionalitês: 50% ê talians y 50% da paîsc foresć. Le ziclist plü jonn â 15 agn y le manco jonn 80 agn. La manifestaziun, che n‘é oramai nia plü da ponsè demez y che é por nosc raiun n retlam de ressonanza mondiala, é stada da odëi live tla televijiun te na trasmisciun de 6 ores, dales 6.10 ales 12.00, cun imajes spetacolares, stories de vita di ladins y comentars di ghesć, sciöche de Mauro Corona y Erri De Luca. Mancè ne podô sambëgn nia l’intervënt dl presidënt Michil Costa. Interessant é inće dagnora les iniziatives de cornisc che vëgn metüdes a jì te chësta ocajiun, sciöche la musiga, cun coreograﬁes y melodies cun stromënć da percusciun, le ćiastel de gume y i jüć por i plü pici. Dër plajü à indô la „Maratona for kids”, la gara dales rodes por i mituns da 6 a 12 agn, metüda a jì le dé denant tla zona dl travert dla maratona, a chëra che inće tröć mituns dla Val Badia à tut pert

Corvara cun entusiasm. La Maratona dles Dolomites à promoiü en chësc ann n‘aziun de solidarité por le proiet „Ega nëta” a bëgn de n paîsc tl’Uganda. DESVALIES Edith Kostner à podü pié do la medaia dl Land Tirol En Santa Maria dal Ciüf, él indô gnü surandè tla Hofburg da Desproch, en presënza di presidënć di governs provinziai de Südtirol y Tirol, les crusc y les medaies de mirit. Danter les porsones che à podü pié do les medaies n’êl inće cater dla Val Badia. Öna de chëstes é Edith Canins Kostner

da Plaza. Por bëgn 20 agn s‘à Edith dè da fà tl consëi de cöra, de chël che ara é indô gnüda reconfermada surastanta. Dlungia le consëi de cöra à Edith dè so contribut inće pro la uniun dles ëres y pro le grup dla caritas. Chësta onoranza, che é por ëra gnüda fora de n sarëgn, é zënzater miritada, é pö Edith öna de chëres porsones che é dagnora presëntes y che ne scona degüna fadia a bëgn dla comunité. Marćé da Corvara Ai 15 de mà él marćé da Corvara, olache les patrones va a cumprè i pröms ciüfs y les prömes plantes da sentè

Edith Kostner cun le Landeshauptmann Luis Durnwalder le dé dla surandada dla medaia dl Land Tirol. 125

Corvara

126

Corvara fora. Sciöche pro vigni marćé vëgnel pité de vigni sort: ćialzà, massaries y en chësc ann finamai ciüries y sbetri di peruans. Laprò alda sambëgn le banch dales liagnes, pro chël ch’an storj ion pro a se bëre valch, se cumprè n galüć por la marëna y n pü’ s’la ćiacolè. Al dedaincö vëgn le marćé tignì fora de paîsc dlungia l’implant portamunt de Boà. Zacan ê la plaza dl marćé sö dan l’Ost. Inlaôta venô i crameri scialdi ma peza y drap, fighi da majenè jö por fà cafè, vaines, patüć da cujì, vëtes y jafes. Por tradiziun storjôn spo pro dal Ost a se mangé na jopa ajia o na jopa da liagna. En chësc ann êl scialdi frëit y da vënt; porchël à i crameri pochenè ia süa marćianzia bele defata söl pröm domisdé. N messaje tl sotpassaje Ala fin de jügn à n valgügn orü lascè süa merscia cun scrites ofensives, firmes y dessëgns sön i mürs dl sotpassaje nü dales rodes. Danter l‘ater êl inće l’invit ala jënt dl post, scrit por talian, de se fà sü afars! An po ponsè döt y nia, sc’an ne sa nia chê che é stè l’autur. Mo dessigü se tràtera de na porsona da püćia educaziun y da degun respet por la jënt y por les infrastrotöres publiches. Le comun, che s‘à porater lascè dër dlaurela, s‘à ingalin inće cruzié da lascè depënje surajö les scrites.

Y por stlüje jö: ći à pa fat le tëmp? Sc‘i ti ćiari zoruch al tëmp ia por l’ann, spo mëssi bëgn dì ch’i ùn albü püch de bun: n invern plülere frëit, n’aisciöda apëna apëna stada da sintì, n isté che à doré n mëis y n bur altonn. Sciöche dit, é l’invern stè scialdi burt, inće sce la nëi n’à nia manćé. Tl raiun alpin él stè tröpes desgrazies gaujades da lovines. Na perturbaziun dër sterscia à metü söi jenëdli feter döt le zënter dl’Europa cun de gragn problems por la viabilité. Ćina mez jenà unse albü dër frëit, inanter ite val’ dé de sorëdl mo le tëmp n’orô propi nia gnì bel. Ai pröms de merz é le termometer jü jö a -17 gra. Pormò dedô él gnü n pü’ d’aisciöda y le ćialt à dlighé a slöm la nëi. L’ultim salüt dl invern é gnü ai 26 de merz, canch’al é tomè ćiamò 10 zentimetri de nëi, a puntin por stlüje jö la saisonn dai schi. Inće la Domënia de Pasca, ai 4 d’aurì, é stada ćiamò scialdi frëida, mo dedô fóssun bëgn düć stà arjignà por la bela sajun. Deperpo à le mëis de mà albü ma plöia, vënt y frëit dessurora. Erbes y ciüfs stentâ da crësce. Döes de beles domënies é stades chëres dles Antlês y dla festa dl Cör de Gejù. L’isté à metü man bun: ai 20 de jügn âl fat jö la nëi! Mâ le mëis de messè é stè ćialt y süt. Le mëis d’agost s’à atira spazè da gnì indô cun plöia y temperatöres basses, 127

Corvara inanter dui iadi al ﬁnamai curì jö a blanch les pizes di crëps. Le mëis de setëmber à metü man dër bun, mo inće chësta é stada na ilujiun. Incër i 10 y tröć iadi ćiamò dedô âl novü sö alalt. Na consolaziun: i funguns é spizorà dër tert, porchël unse podü s’i cöie düć nos! Dadoman êl bele gonot la broja y sorëdl stentâ da scialdè ite. Por chësta gauja s’à inće tröc paurs intardié cun l’artigö. A mez otober él gnü la pröma nëi dl altonn, che à impò ćiamò pordejü da s’un jì y ti lascè lerch ai atri 25 zentimetri tomà ai 24. Le mëis de novëmber é stè dër burt. Da otober a novëmber él gnü arcompedè indöt 10 domënies de bur tëmp öna indolatra! Da Santa Tarina él gnü frëit y atira dedô àl fat jö 25 zentimetri de nëi lisiera. Insciö âl fat dis alalungia: vigni dé n pice blauch ćina a nen abiné zirca chi 60 zentimetri. Dala Imacolada âl plovü y spo él gnü frëit y da

Sö por munt: i ultimi corusc destöda ia n altonn frëit y mol. 128

vënt. Les temperatöres basses, inće ćina a -18 gra, à tignì inant fina incër i 20. Ai 23 de dezëmber àl ploiü döt le dé y en vëia de Nadé s‘unse descedè cun 20 zentimetri de nëi pesoćia y plomia. En Nadè àl novü inant fina da sëra. Spo s’à le tëmp finalmënter rodè söl bel. Rengraziamënć I ti diji de cör giulan a düć chi che m’à dè informaziuns y material por fà garaté inće en chësta ota la cronica de paîsc. N rengraziamënt particolar ti va a Silvano de Foto Honolulu che à metü a desposiziun deplü fotografies debann. Al me desplej sce val‘ argomënt é gnü lascè fora o sce valgügn é gnüs desmentià; dessigü n‘êl nia mia intenziun de trascuré o ofëne zacai.

La Ila

La Ila • Concetta Bonaldi

Te n sföi scrit a man da Alfons Rottonara da La Ila dal titul „Über Krankheiten der Menschen und des Rindviehs, Hausmittel und allerhand gemeinnützige Dinge (nur Naturmittel) dl ann 1935 ciàfon de vigni sort de informaziuns, consëis por la vita da vigni dé y mesi da varì. Danterite vëgnel dant chësta coriosité che é – a desfarënzia de döt le rest – scrita por ladin... magari propi por la tignì adascusc.

La pipa mat bagn averda e fa adaschkusch An tol les föies, les mat in suralater fa n pok de 15 zentimetri gross, schpo maten n peis la sura e les lascha 7 dis sot ches peis kal drüka fora lega fora dles föies. Schpo kunpren na woza de 150 gramm de Spiritus Jgenico schpo moschaden kesch Spiritus Jgenico kund ui Litri dega schpo tolen n pinel e depansche les föies da üna na pert schpo les matt tlambria a sicee (a sak). Schpo el fat. (Jgenico masen inge kumpre adaschkusch avalmoda, mataverda) 129

La Ila Movimënt demograﬁch Tratan l’ann 2010 à 7 mitans y 5 mituns ciafè le sacramënt dl Bato:

Martina de Aldona y Gianluca Teresa de Ulrike y Giuseppe Denise de Roswitha y Massimo Maximilian de Christine y Christian Aurora de Kornelia y Carlo Francesco Maria de Emanuela y Alessandro Elena de Maria y Christian Lea Marie de Roberta y Elmar Luca de Daniela y Vincenzo Daniel de Renata y Robert Gloria de Carla y Florian Philipp de Elisabeth y Sepl

7 é i pêrs che à ciafè le sacramënt dl matrimone: Cristiano Tortelli cun Fiorella Cerchiaro Stefano Scalabrin cun Elena Sorarù Renzo Clement cun Albina Pescoller Konrad Tavella cun Chiara Ortolan Jan Willeit cun Edit Crazzolara Alex Irsara cun Annelies Rubatscher Emiliano Leone cun Barbara Brusoni

130

La Ila

La picia Teresa de Ulrike y Giuseppe.

Elena Sorar첫 y Stefano Scalabrin.

Le pice Luca cun i geniturs Daniela y Vincenzo.

Albina Pescoller y Renzo Clement.

131

La Ila Tl ann 2010 él gnü cherdè 4 porsones a miù vita: Rosa Rigo ved. Canins, nasciüda ai 26.01.1912 y morta ai 25.03.2010. Rosa dl Roder, möta de Paul dl Roder y de Carolina Konrater da Biei, ê nasciüda a Brach a La Plì de Marou olach’ara à vit ćina ch’ara s’à maridé tl 1942 cun Sepl Canins. A La Pli àra laurè sciöche fancela sön le lüch dl Tescere de Soratrù y de Blaje. Te familia êi cater mitans y trëi mituns, un de chisc ê bele mort tratan la secunda vera. Do ch’ara s’à maridé, éra stada impröma a Badia jö tla ciasa „La Rô” y dal 1955 inant a La Ila. Do na vita de laûr y de gran fede é Rosa gnüda cherdada a miù vita tla bela eté de 98 agn en Santa Maria de merz. Tratan süa vita s’àra dediché tröp ales misciuns, daidan trà ite ofertes y partin fora folieć dles misciuns. Ferdinando De Giovanni, nasciü ai 07.01.1925 y mort ai 26.03.2010. Al ê conesciü sciöche Nando Haniger; Nando é tres stè n gran laurant, al à laurè plü de 40 agn pro i lifć dl’Alta Badia y jô ćinamai i pröms agn dl 1960 132

d’invern cun la roda a Calfosch a laurè pro i lifć. Te cortina l’odôn gonot, al se cruziâ cun pasciun da romenè demez les ciandëres vardüdes jö y dl refodam. Nando à inće fat le famëi de Gardenacia por deplü agn y à tut pert ala secunda vera mondiala. Nando, ê un di cater mituns de Josef Haniger da Deutschnofen. Renata Consonni ved. Polli, nasciüda al 01.03.1915 y morta ai 02.10.2010. Renata é nasciüda a Cantù (CO), s’ à maridé cun Angelo Polli tl 1935, ara à passè la gran pert de süa vita a Milan y à rodè tröp fora por le monn cun so om, dantadöt t l ’A m e r i c a dl Süd, olach‘ara à vit n valgügn mëisc alalungia. Ara ê uma de dui mituns y s’à dagnora dediché ala familia cun amur y dediziun. Ara à podü festejè prësc 70 agn de matrimone. Da plü de vint agn àra vit a La Ila cun l’om,

La Ila la möta Elsa, le jënder Lois y la nea Susy. Ara é sopolida cun so om tla cortina da La Ila. Oskar Costa, nasciü ai 10.05.1952 y mort ai 24.10.2010. La familia y la comunité à messü tó comié da Oskar che â pormò 58 agn. Oskar ê na porsona straordinara che lascia na gran loćia te düć i cörs. „Basc” ê conesciü lunc y lerch por sües matades, so bun cör, süa scemplité, so otimism y süa gran vöia de vire. Döes mans da dè y öna da tó ê so LA CÖRA DA LA ILA Avenimënć Dales festes dl Cör de Gejù y dles Antlês vëgn les tradiziuns indô vies y les ëres se vist le guant da paur da zacan. La Pröma Comuniun – Ai 16 de mà, en la festa dl’Assënza, à la ploania da La Ila festejé la pröma comuniun. Indöt à 18 mituns (5 mituns y 13 mitans) podü tó pert por le pröm iade al past de Gejù Crist. La mëssa é gnüda zelebrada da siur Christian y la Musiga da La Ila

moto. Bele cun set mëisc à Oskar por le pröm iade trat ite l’aria de Pöz. Al s‘â inamorè tla munta dala pröma „odüda„. Da möt y da jonn messâl daidé i geniturs Stefania dl Tondl da La Val y Pire de Ziprian, al le fajô cun gran ligrëza y impëgn. Cun le tëmp à Oskar imparè da conësce vigni picia pera de „süa„ munt olache al se stô saurì. Vigni viandant y ghest saludâl cun na matada y n gote de buna „Schnops„. Na buna parora âl por düć, pici y gragn. Ai 24.10.2010 él gnü cherdè da Chël Bel Dî propi te süa munt, fora de nia. Al ne sarà nia plü sciöche denant da jì sön Pöz, mo i savun che l’anima de nosc „Basc” se ćiara jö dlun rion dala Piza de Pöz y nes dij: „Bergheil!” à acompagné i mituns dala scora ćina ia te dlijia. Le cor di mituns à ćiantè sot ala direziun de Elisabeth Fistill acompagné dala chitara sonada da Bruno Pizzinini. La festa é dër garatada y inće l’altè à fat süa parüda cun i bi ciüf che Loise Rottonara à arjigné ca cun gran savëi. Na bela festa por i iubilars - Sciöche vigni ann à le consëi de cöra indô organisé la festa iubilara di maridà, olache al é gnü festejé i pêrs che à albü la fortüna de podëi vire deboriada 10 agn de matrimone y deplü. La festa, coordinada da Lilli Nicosia 133

La Ila Les ëres da La Ila dan calonia.

I mituns y les mitans dla pröma comuniun cun les maestres y siur Christian Moroder. Tla pröma ligna: Ruben, Corinne, Vicky, Korina, Valentina, Greta, Lucas, Marie, David; tla secunda ligna: Nadin, Diana, Mateusz, Katia, Alison, Anna, Ines, Philipp, Giulia. 134

La Ila

I 15 pêrs che à tut pert ala festa de iubileum di maridà cun siur Christian Moroder y le degan siur Franz Sottara.

y Rosmarie Castlunger, é gnüda tignida ai 10 d’otober y à metü man cun la mëssa zelebrada da siur degan Franz Sottara adöm cun siur Christian y ćiantada dal Cor de Dlijia. Dan mëssa à le presidënt dl consëi de cöra, Lois Kastlunger, portè dant le salüt ai iubilars baian dl’importanza dl crësce deboriada tl matrimone. I pêrs che à tut sö l’invit de tó pert ala festa é stà: Carlo y Zilia Peccei, Otto y Maria Ploner, Franz y Hilda Rottonara, Konrad y Gusta Crazzolara, Sepl y Clara Crazzolara, Irma y Paul Feichter, Otto y Irene Moling, Pire y Veneranda Frenademetz, Hubert y Mary Pizzinini, Leo y Rita Moscon, Andrea y Elisabeth Agreiter, Walter y Lia Comploj,

Irene y Otto Moling à festejé i 30 agn de matrimone.

Andrea y Lucia Thurner, Günther y Lara Fistill, Christian y Laura Burchia. Do mëssa s’à düc i iubilars abiné adöm cun i familiars sön plaza de dlijia, olach’al é gnü organisé n buffet cun l’aiüt dl’Uniun dles ëres. 135

La Ila Na festa por la jënt che vir fora de paîsc - Le KVW y le consëi de cöra à organisé en colauraziun cun les atres uniuns dl paîsc ai 18 y ai 19 de setëmber n’incuntada cun les porsones che vir fora dl paîsc, mo che é chersciüdes sö o à vit tröp tëmp a La Ila. Por chësta ocajiun él gnü menè fora 200 invić, de chisc 80 tla valada y 120 fora dla valada, che é gnüs dessignà dal artist Lois Rottonara. La festa à metü man la sabeda cun n aperitif tla ciasa dla cultura y cun n salüt da pert de Lois Castlunger, coordinadù dl KVW, che à sotligné l’importanza de chësta scomenciadia: jì indô ales raîsc y podëi s’incuntè cun la jënt dl paîsc olach’an é nasciüs o chersciüs sö. Ala festa n’àl nia manćé les autoritês dl Comun de Badia, sciöche le vize ombolt Klaus Castlunger che à cuntè dl svilup sciöche le comun é chersciü ti ultimi 60 agn, i

Le grup dles porsones che vir fora de paîsc tratan la festa. 136

assessurs Elmar Castlunger, Roberta Rinna Mellauner y Edith Dapoz Valentini. Fora por le program à condüt Lois Kastlunger, presidënt dl consëi de cöra; danter l’ater àn podü odëi fotograﬁes de Freddy Planinschek sciöche le paîsc da La Ila ê inlaôta y sciöch’al ćiara fora al dedaincö. Musiga y bal n’à nia mancé: le grup dl bal popolar y la musiga di orghi de Lois Kastlunger y dla chitara de Bruno dl Pech à cherié na bela atmosfera. La sabeda domisdé à les porsones che é gnüdes adalerch podü cuntè sües esperiënzes y Giuvani Pescollderungg à lit na poesia metüda adöm por l’ocajiun. Ala ﬁn à düc ciafè na bela scincunda: un di dui libri de Giuvani Pescollderungg „Sorëdl y ambries” o „Chilò orun restè”. La sëra é jüda inant cun na cëna tl restorant La Majun, olach’al é gnü inće ćiantè y balè val’

La Ila valzer. La domënia él inće gnü adalerch chi che ne sciaﬁâ nia da gnì la sabeda; le Cor de Dlijia à dè le bëgngnü cun la ćiantia „Bel lingaz dla uma cara” y la Musiga y i confaruns à spo acompagné la jënt te dlijia. Da mëte man la mëssa él gnü portè

dant na rima de Loise Dorigo da Valentina, cun le signiﬁcat de lié adöm chi che vir foradecà y le rest dla comunité. Dedô à düc podü stè ćiamò n pü’ adöm sön plaza dan calonia, olach’al é gnü organisé n buffet y la Musiga à fat da cornisc al’incuntada.

Por l’ocajiun él gnu metu adom na rima de Giovani Pescollderungg. La Ila, mi bel paîsc nadè, amada cöna dla jonëza, inće tl forest tö es restada por mè n amur y na richëza. Na perla amez le vërt di pra, cun munts y crëp döt incëria, cun la dlijia de Santa Maria, cun Gherdenacia y Sas dla Crusc che slomina da sëra ti plü bi corusc. La Ila, cöna di recorć plü bi, t’es cun i agn dassënn chersciüda y cotan atramënter gnüda, mo sc’i pënsi do y ćiari intoronn, romagnaràste intres por mè te mi cör n to’ de monn. Consëi de Cöra l’ativité dl consëi de cöra dl ann 2010 é caraterisada da dui momënć importanć: la retrovijiun sön le laûr gnü fat ti ultimi cin’ agn y la prospetiva tl dagnì cun l’organisaziun dles lîtes por la legislatöra di proscimi cin’ agn. Le ciarè indô é te vigni ćiamp de nosta vita y de nosc laûr lié a sensaziuns positives de suzès, de sodesfaziun y de

ligrëza por ći che é jü bun y por ći che é gnü arjunt. Dal’atra pert él dagnora inće val’ saù ajia laprò de ći che ess podü jì damì o de ći che n’é nia gnü arjunt. Nia atramënter n’éra stada pro la reﬂesciun dl consëi de cöra sön la legislatöra passada, che s’à porvè da jì por n tru fondè deplü sön i contignüs dla fede, sön les tematiches metüdes dant dala diozeja, co sön l’organisaziun y sön i fabricać. 137

La Ila Le Consëi de Cöra.

Refodè dal oﬁze che tutelëia le paesaje é por le momënt gnü le plann de amplié la cortina; porchël chiriaran deboriada cun le comun n’atra soluziun. Por ti pité ales families n aiüt concret tl ćiamp dl’educaziun da vigni dé, él gnü metü a jì döes sëres d’aisciöda y d’altonn cun siur Tone Fiung sön «Vire i valurs te familia» y « Ester geniturs: crësce y madorì adöm cun i mituns ». La festa di iubilars da noza ai 10 d’otober à inće en chësc ann desmostrè na buna partezipaziun de copies che se prô da tignì adöm, da s’orëi bun, da tignì fora y superè deboriada diﬁcoltês y da odëi ite che cun Chël Beldî amesa ite él plü bel y saurì da mantignì la fedelté 138

impormetüda tl matrimone. Cun solenité él gnü festejé la domënia dl Cör de Gejù cun le vësco Jose Romeo O. Lazo dla diozeja Antique tles Filipines, olache siur Gustl Frenademez é miscionar. En colauraziun cun le KVW él gnü invié adalerch ai 18 y 19 de setëmber les 200 porsones nasciüdes a La Ila y che é jüdes a stè te n ater post tla valada (incër 80) o foradecà (incër 120). Por n valgügn de chi che é rovà ala festa (incër 70) él stè plü co mâ na incuntada scëmpla: le partì recorć da plü dadî, n abrac cun porsones bele dî nia plü odüdes, la realté de n paîsc che crësc y se müda, la ligrëza de avëi ciafè n daćiasa inće

La Ila

Le degan siur Franz adöm cun siur Christian y cun Patrik, Renè, Renate y Lois che à podü pié do le diplom sotescrit dal vësco, che i autorisëia por cin’ agn da condüje la «Zelebraziun dla Liturgia dla parora».

fora dl paîsc nadè. Le curs sön le renovamënt dla fede ti à inće en chësc ann dè la poscibilité a n grup moscedè de porsones da s’incunté edema por edema a perié, ćiantè, medité la bibla y se baratè fora esperiënzes de fede colegades cun la vita y aprofondì insciö la propria pert spirituala. Nia mancé ne po la vijiun tl dagnì che é caraterisada da na varieté de formes liturgiches che jarà debojëgn tles cöres. Ai 30 de mà ti à siur Degan surandè a Patrik, Renè, Renate y Lois le diplom sotescrit dal vësco,

che i autorisëia por cin’ agn de condüje la « Zelebraziun dla Parora de Dî». En la festa de Santa Zezilia àn podü odëi por le pröm iade la müjiga y le cor de dlijia adöm sö da d’altè acompagnan la mëssa cun so sonè y ćiantè deboriada. l’ultima pert dl ann ê caraterisada dala chirida de candidać por le consëi de cöra nü, che é gnü smendrì da 14 a 8 porsones. Le resultat dles lites (a chëra che 538 porsones sön 926 à tut pert) y la pröma sentada costituënta à portè a chësta composiziun por i proscimi cin’ agn: sciöche 139

La Ila presidënt él gnü confermè Lois Kastlunger, sciöche vize él gnü lité Patrik Frenademez y René Pescoll à surantut da scrì le protocol. Dl Consëi fej ćiamò pert Riccardo Frenademez, Pietro Frenademez, Maria Gasser Sottsas, Lilli Nicosia Garulli y Angelo Tavella. La junta é formada da siur Christian, Lilli Nicosia y Lois Kastlunger, tl consëi d’aministraziun saral siur Christian, Angelo Tavella y sciöche mëmber estern Aldo Bernardi. Por la cortina él inant Angelo Tavella che se crüzia y al vëgn perié Giovanin Valentini de portè inant la cronica dla cortina sciöche ti agn passà. Por la Caritas s’à metü a desposiziun tl consëi Lilli Nicosia y Maria Gasser. Tl zënter dl laûr saral la tematica dla diozeja «I cherdun, porchël baiunse» sciöche aiüt da tignì via nosta

fede y sciöche motivaziun da chirì tres deplü les sinergies danter les tröpes porsones che dëida para ativamënter tla cöra. Siur Christian é stè n gran ejëmpl cun süa motivaziun da laurè por le rëgn de Dî te nosta cöra; tröpes é les porsones che contribuësc cun savëi, cun dediziun y talënt, cun mesi materiai, cun idees y cun umilté de sorvisc a fà che la Dlijia ne sides nia mâ fata de mür, mo implida de vita, de parores, de festes y ocajiuns por se sintì na comunité cristiana. Uniun dles Ëres Chësc ann é stè por l’Uniun dles ëres dër plëgn de de vigni sort de ativitês. Ares à metü man tolon pert al’aziun „Na rösa por la vita„ en domënia de Pasca; la

L’Uniun dles ëres söl iade a Weissenstein. 140

La Ila sabeda do él gnü zelebrè te dlijia na bela funziun cun siur Pire por le „Dé dla vita”, a chël che 23 mitans y mituns cun geniturs y neni à tut pert. En la festa dla uma à l’uniun daidé arjigné ca la mëssa dla domënia. Amez mà él gnü lité les surastantes y al é gnü pormez Ingrid y Jessica; Lilli, Emma y Marta à lascè chësta inćiaria. De jügn él gnü organisé na prozesciun a Oies, olach’al é gnü zelebrè na mëssa. D’agost é jüs n grup de ëres che ćianta y siur Christian tla Ćiasa de palsa a ti fà festa ai berbesc y ales mëdes. Da d’altonn à l’uniun fat n peregrinaje a pé dal lech de Ćiarëza ćina a Weissenstein. Chësc iade é stè veramënter na bela ocajun da perié y stè adöm.

Ai 21 d’otober à les ëres da La Ila tut pert ala „Impulstagung„ de döt le decanat. L’uniun à tignì inće en chësc ann n curs cun Pia Pedevilla da decorè ćiandëres, n bel batadù y ala ﬁn de novëmber na ćiastagnada dër garatada. Inplü à les ëres daidé lavè la dlijia, dit corones y staziuns, daidé pro festes desvalies dla cöra. L’ann s’à stlüt jö cun n rorate dit da siur Christian y acompagné dales ćianties dl cor di mituns. Le Cor de Dlijia Aldefora dl’ativité che é vigni ann scialdi anfat, sciöche le ćiantè pro le festes, les funziuns

Le Cor de dlijia tratan la jita. 141

La Ila liturgiches y les sopoltöres, à le cor tignì da d’aisciöda n curs por la formaziun dla usc cun la maestra de musiga Tina Pitscheider de Badia. Tröpes y tröc à tut pert y s’à surantut n gran laûr y impëgn. Da d’aisciöda é le cor gnü invié a ćiantè la mëssa en ocajiun dl’incuntada dla jënt da La Ila che vir foradecà. Inće i maridà che à festejé so iubileum à orü le cor por abelì süa festa. Deache la Müjiga da La Ila à festejé en chësc ann le iubileum de 25 agn d’ativité, àra invié le cor y deboriada ài imparè ite la mëssa „Missa brevis” de J. De Haan che é spo gnüda ćiantada dala festa de Santa Zezilia; cor y müjiga s’à metü sö tl presbitêr incër altè. La mëssa da festa é garatada y düć à podü fà n’esperiënza nöia. Por stè adöm zënza le pëis dles proes à le cor fat na jita al Wörthersee. Chësta jita gnarà inće recordada por le fat che dadoman da pié ia cun le bus tomâl de bi ﬂoć de nëi. Inće en chësc ann é le cor gnü condüt dala maestra Tanja Pallestrong y l’orghe é gnü sonè dal maester Ulrich Willeit che à fat da dirighënt canch’ara jô debojëgn; presidënt dl cor é stè Richi Frenademez. Le cor s’à abiné bëgn plü de 80 iadi; da chësc vëigon che l’impëgn di ćiantarins é stè valgamia gran. Le cor s’abina inće les domënies sön dessura y ti dà forza ales ćianties dla comunité. 142

Le Crup di ministranć Al é stè n ann de gran sodesfaziuns por i Minis La Ila, che stlüj jö n ann de ativité plëgn de novitês y de devertimënć. Le tëmp passa y gonot pel sciöch’al se sciampass fora dles mans, dandadöt canche l’ativité, sciöche chëra de n grup, devënta interessanta y plajora. Insciö éra stada inće por le Grup di minis. Al é oramai passè cin’ agn da canche le grup é gnü metü sö. Por le momënt compëda le grup passa 50 mëmbri (26 mitans y 24 mituns). Inće en chësc ann à i Minis ciarè de arjunje i ﬁns metüs dant a livel diozejan dal cërtl de laûr di ministranć: le grup sciöche tëmp lëde, atramënter co la scora y la familia olach’an impara da stè adöm, se baié, da ciafè soluziuns a conﬂić y se devertì, le grup sciöche dlijia adöm cun i mituns, por crësce y se svilupé tla fede y ester pert integranta dla vita de nosta cöra, le grup sciöche aiüt portè dai mituns, a d’atri tres la solidarité, le grup sciöche proteziun di dërć di mituns, tla sozieté, a livel comunal y politich. Inće tratan le 2010 à i minis porvè da pité deplü ativitês desvalies y ciarè de descedè l’interès di mituns. Dlungia le sorvisc da sorvidù o sorvidëssa él gnü pitè ativitês che s’à desfarenzié da chëres ch’an po fà da susc o cun val’ compagn. Le grup à tut pert inće en chësc ann a livel decanal

La Ila

Le Crup di Ministranć cun Patrick, René y siur Christian.

al „Hüttenlager„ dai 5 ai 7 de setëmber a Toblach. Tratan i trëi dis à i mituns albü la poscibilité de vijité la nodadoia a Sanćiana, la pista dal bob Haunold y la roda dl lech de Toblach cun la vijita dl zoo. D’isté é stà i minis tröp tla natöra; da na jita sön Gardenacia à i mituns albü le compit de fà sö te n tëmp cört na picia ütia cun le material che ê da ciafè tla natöra. Inće sce le tëmp n’ê nia dër sigü à i mituns pordejü da fà sö de beles ćiasotes y storje pro tla ütia de Gardenacia ston n pü en compagnia pro val’ da bëre. Tl mëis de messè é i sorvidus y les sorvidësses plü gragn jüs sön Sass Stria olache ai à podü i

jì do ala storia dla Pröma Vera dl monn. Sambëgn ési inće en chësc ann indô jüs sön ćiampanin, chësta é vigni ann n’atraziun che interessëia i mituns y les mitans. Podëi odëi realmënter les ciampanes, de chëres ch’an alda dé por dé ma le sonn, é sambëgn stada na ocajiun che degügn ne se desmentia. Inće en chësc ann à le cërtl de laûr dla Schira Jonila y di Ministranć dla Val Badia metü a jì n iade a Gardaland por düć i mituns che fej pert di grups de döta la Val Badia. Passa 100 é sta i mituns y les mitans di 12 paîsc che à tut sö l’invit. Tl mëis de novëmber à le grup tut pert ala ćiastagnada 143

La Ila Le grup di ministranć.

di ministranć a livel de valada metüda a jì a San Martin de Tor; do na zelebraziun dla Parora de Dî olache al é dantadöt gnü alzè fora l’importanza dl jì a sorvì dan altè y olache al é inće gnü baié dl’importanza di dërć di mituns, à i sorvidus podü passè n valgönes ores en compagnia tla palestra, olache düć à podü se scuscé val’ ćiastëgna do na bela cartada . Sciöche vigni ann s’à inće l’ann 2010 stlüt jö cun n rorate y la festa da Nadè olach’al ti é gnü dè ćiamò n iade na odlada ai bì momënć che le grup à podü vire adöm ia por l’ann. Tl ćiamp dla Dlijia é sambëgn le ﬁn prinzipal chël 144

de sorvì a mëssa, porchël él gnü metü a jì deplü cursc da sorvì. Önesc é stà i mituns y les mitans dla terza tlassa elementara ch’à tut la dezijiun de jì pro la uniun. En Domënia Blanćia él gnü tignì la festa di ministranć olache al ti é gnü surandè le diplom ai mituns che à lascè chësc sorvisc. Tröpes é inće les meditaziuns, corones y via crucis metüdes à jì tratan l’ann liturgich. Te chisc ultimi cin’ agn él gnü trat ite passa 20.000 euro dal grup di minis por i menè diretamënter ai miscionars fora por le monn a bëgn dla jënt dala meseria. Tl mëis d’agost él gnü venü sones de turta y i scioldi che é gnüs trać ite é jüs deplëgn a Pater Georges Cheou tl Benin, olach’al é gnü restrotorè na scora y metü jö n resservar dal’ega. Cun le vadagn trat ite cun la venüda de ciandëres tl mëis de novëmber él en pert gnü paié jö i guanć di ministranć jogn y na pert é indô gnüda menada tl Benin. Le respet di dërć di mituns y la tematisaziun de chësc argomënt important tla vita dla sozieté é n ﬁn prinzipal. Porchël sostëgn le grup les iniziatives metüdes a jì a livel comunal, decanal y de diozeja. Tratan le 2010 é le grup stè bun da mëte sö n grup de jogn che sorvësc a mëssa tratan les maius festes. Jogn che à sorvì dan da deplü agn à tut la dezijiun de gnì indô sö da d’altè a surantó chësc sorvisc. Bele pro la confermaziun dan da dui

La Ila agn à n grup de jogn surantut chësc impëgn. Dër de valur por le grup é l’aiüt y l’interès de siur Christian ch’al desmostra tres danü ti confrunć dl grup. La Schira Jonila Chësc ann é stè por la Schira Jonila n ann particolar che à podü recordè l’ativité che döra śëgn 10 agn. Cun l’aiüt dles animadësses à les mitans arjigné ca na domënia n pü’ particolara ai 30 de mà cun n „Dé dla porta daverta„. Le dé à metü man dan la gran mëssa tolon sö oﬁzialmënter les 9 mitans che à detlarè de orëi gnì a fà pert dla schira. La mëssa à

albü n tonn jonil da festa cun la partezipaziun ativa dles mitans dla Schira Jonila y cun les beles ćianties dl cor di mituns da scora. Do mëssa à düć podü jì tl gran local sot calonia ite a conscidré i placać cun les fotograﬁes di ultimi 10 agn. Sön invit él rové adarlerch inće cotan de mitans (śëgn jones!) che é stades pro la Schira Jonila ti ultimi 10 agn y che à podü s’odëi ćiamò n iade tratan les ativitês fates deboriada y sciöch’ares s’á mudé da dailò incà. Sön invit de siur Christian, portè dant tl consëi dla Uniun dles ëres de mëte indô impé le grup dla Schira Jonila, él stè dl 2000 Wilma y Mariangela che s’un à tut sura de cherdé adöm mitans dala 5a elementara ala

Valgönes dles mitans dla schira jonila che impara da cujiné le fondü. 145

La Ila Les animadësses dla Schira Jonila.

3a mesana che s’ess incuntè regolarmënter n iade al’edema da d’altonn y da d’aisciöda (incër 20 iadi al ann). Por la buna adejiun y la ligrëza dles mitans da stè adöm a soghé, pastelnè, perié y s’la ćiacolè é le grup tosc gnü amplié pian ia dala 3a elementara. Ares s’à cruzié de damanè d’atres porsones che les ess daidades por podëi fà dui grups y ares à ciafè sostëgn da Cinzia, Renate, Irma, Ingrid, da püch Rosa y en pert da Maria P., Maria A., Helene y Carla. Te chësta ocajiun dla porta daverta àn podü amiré tröc laûrs fać dales mitans te düć chisc agn che desmostra la buna preparaziun dles incuntades da pert dles 146

animadësses. Cun tröpes fotograﬁes él gnü documenté les ativitês prinzipales dla Schira Jonila, sciöche: soghé deboriada, depënje, ćiantè y balè, laurè fora tematiches dl ann, festes da Nadè y dla Uma, arjigné ca mësses particolares, aziuns de solidarité (por i Schmetterlingskinder, Elena dla Moldavia, mituns tl Perù, families te diﬁcoltês), la miniolimpiada, la nöt dla bibla, les vidrines dan dlijia, jites (a Oies, a Gardaland y ai Hüttenlager), n curs da cujiné, val’ ćiastagnada, les vijites ai ghesć dla Ćiasa de palsa a ti fà compagnia ai berbesc y ales mëdes y tröpes d’atres. An à inće orü coleghè

La Ila la ocajiun dla festa por i 10 agn cun n’aziun de solidarité „Aziun dla turta” por daidé - adöm cun les Schires Joniles dl raiun de Puster - families che vir tla stënta por gauja de val’ desgrazia. l’ann 2010 à sciöche da tröc agn scomencè cun les mitans vistides sö da „Trëi Resc„, che é jüdes da ćiasa a ćiasa a incundé la noela da Nadè y a cöie adöm spënores por i proieć fora por le monn, metüs a jì dala diozeja, y na pert por les misciuns de Siur Gustl Frenademez tles Filipines. l’ultima ativité é stada chëra de jì por le cuinto iade a to „La löm da Betleme„, chësc iade ai 23 de dezëmber tla dlijia dl Brenner, olach’ara ti vëgn surandada a Südtirol dai Boyscouts da Desproch. Les mitans dla Schira Jonila l’à spo portada te dlijia a

La Ila en vëia de Nadè tratan na zelebraziun dla Parora de Dî. Dötes les porsones che orô à podü s’la tó a ćiasa sciöche sëgn de chë pêsc che à les raîsc tla stala olache Gejù é nasciü. Le Seniorenclub Le Seniorenclub à tigni ia por l’ann deplü incuntades: da Carlascè él gnü invié i seniors tl hotel Ladinia a festejé le compliann de 96 agn de mëda Burgl y inće i atri nasciüs ti mëisc de jenà y forà. Na domënia de Carsëma él gnü perié y medité la Via Crucis te dlijia. Ala ﬁn d’aurì é jüda la jënt de tëmp a Lungiarü a vijité la capela de Sant Ujöp da Oies sentada ite tl chît tl larjëi da Seres, olache siur Christian à La jita sö Ju y jö Al Plan de Mareo.

147

La Ila Le Club Boé

Festa da Nadè tl’ostaria Stella

zelebré na mëssa acompagnada dal bel ćiantè dl cor dles ëres da La Ila. Dedô à düc passè n valgönes ores d’aurela cörta söl lüch de Vantsch pro de bunes tutres y cajinci. De mà él gnü perié la corona a Santa Maria y de jügn é jüs i seniors adöm cun so prou jö dala capela de Ju a San Martin a zelebré n mëssa y spo jö Al Plan ala picia marëna. Na jita plü lungia é gnüda fata de setëmber a Bula te Ghërdena, olache i seniors à podü amiré la bela picia dlijia con pitöres de valüta y stè adöm en compagnia cun val’ de bun sön mësa. Inće d’otober él gnü dit la corona te dlijia a onù de Santa Maria dl Rosare y de novëmber na funziun religiosa cun l’ocajiun por les porsones sura 80 agn de ciafè l’Öre Sant. Scioche vigni ann s’à incuntè la terza domënia d’Advënt tröc seniors a n Rorate y dedô ési stà adöm pro na bona marëna ia dal Ost. 148

Le pröm Club tla Val Badia é nasciü tl ann 1987 por interessamënt de Costante Valentini, che à laurè ćina dan süa mort por l’assoziaziun cun gran entusiasm y altruism. Al ti à dè al Club na merscia personala, caraterisada dala poscibilité de gnì fora dl tunel dla droga y dl alcol. Dal 1987 inant s’abina vigni mercui dales 20 i mëmbri dl Club Boé a La Ila te n salf tla ćiasa di stödafüch. Le maiù laûr dl club é chël da se daurì ala soferënza umana y daidé, da dè indô speranza y ligrëza da vire, da davagné na batalia do na crisa che à destrüt la personalité y le bun inom de na porsona rovada tla rëi dla droga y dl alcol. De jügn él gnü organisé na incuntada sö La Crusc cun i Clubs dl Trentin y de Puster. Mo en chël dé êl bele da doman n gröm de nëi sö dal santuar; al novô dassënn y al n’ê praticamënter nia meso da rové sö a mëssa y a marëna; insciö él gnü mudé le program jon a mëssa tla dlijia a Badia olache le degan siur Franz Sottara à albü de beles parores por i grups. Marnè él gnü sö dal Lech da Sompunt cun la presënza dl ombolt Iaco Frenademez, dl dotur Franz Vittur y l’assessuria Edith Dapoz. En chësta ocajiun ti él gnü surandè al dotur Vittur n cheder fat da Hilda Pedratscher, n laûr de convënt

La Ila

Foto de grup tratan l’incuntada cun i clubs dl Trentin y de Puster.

dër ﬁn, oron ti dé n pice sëgn de reconescënza por so contribut al Club y por le laûr ch’àl à albü da mëte adöm le liber «Canch’al vëgn sorëdl», che é gnü fora tl 2009 por recordè i 20 agn dl’assoziaziun. Do marëna n’él jü zacontanć cuntra La Crusc a fà val’ fotograﬁa tla nëi frësca. Por düć él sté n bel dé y na bela esperiënza. Da d’altonn él gnü festejé na porsona, che ne bër da 25 agn incà nia plü alcol y che é stada presidënt dl’APCAT, maester sorvidù dl club, che à daidé n gröm de porsones da gnì fora tl tunel dl alcol. D’otober él gnü a La Ila Guido Della Giacoma a tignì n referat

söl alcol y sües conseguënzes. Le tema dl referat ê «La sanité vîr y crësc tles pices cosses da vigni dé: te familia, a scora, söl laûr, tl jüch». L’Uniun di Confaruns L’Uniun di confaruns tol pert ales prozesciuns de dlijia cun düć cater i confaruns y é insciö na pert importanta dla vita dla cöra. En chësc ann él gnü restaurè tratan l’invern le „Gran Ble” do da 50 agn. Śëgn à l’uniun, che cumpëda 15 mëmbri, düć i confaruns nüs y restuarà. Le confarun plü vedl é le cöce, chël 149

La Ila Düć y cater i confaruns.

Le “Gran Blé” tratan na prozesciun.

dles eres, che é gnü fat tl 1989, dedô él gnü restaurè le vërt y l’ann passè él gnü restaurè chël ghel. LA SCORA La scolina Tratan l’ann êl 41 mituns y mitans che à frecuentè la scolina da La Ila. La coordinadëssa Annelies Planatscher, la maestra Karin Pedevilla, les colauradësses pedagogiches Judith Comploj y Maria Pia Crazzolara y la colauradëssa por l’integraziun a tëmp parzial Rejane Costa à acompagné i mituns y les mitans y ti à arjigné ca n bel ambiënt por

150

La Ila

I mituns dla scolina. 151

La Ila podëi imparè tröpes cosses y fà de vigni sort d’esperiënzes. Ia por l’ann él gnü invié ia tröpes ativitês, sciöche le proiet de movimënt tla palestra dla scora mesana cun Thomas Valentini, la festa di neni y dles lâs di mituns y dles mitans che va da d’altonn a scora, la jita de mà a San Martin de Tor cun la vijita dl ćiastel, da San Martin la festa dles linternes te dlijia cun i geniturs y la festa da Nadé cun i geniturs te ćiasa dla cultura (ćianties, teatri, bai). La scora elementara La scora elementara à albü n ann da tröpes scomenciadies. Le dé dla nëi é i mituns jüs a

I mituns vistis sö da Carlascè. 152

jadiné y cun la liösa. Al é da recordè la festa da Carlascè, la jita de mà, na spazirada te bosch cun la verda forestala y la festa di lëgns, na jita a Dietenheim a imparè da fá pan, la festa de San Micurà y le marćé da Nadè por le proiet „Früć y lat inće por mè?” en colauraziun cun Pia Pedevilla. Sciöche vigni ann él gnü i Stödafüch da La Ila a fà na proa de evacuaziun. Implü à i mituns tut pert al proiet „Corriamo insieme”. Cun interès à i scolars tut pert ales mësses te scora, a teatri desvalis y ales vijites tla biblioteca. Inće por ći che reverda le sport s’á i scolars moiü cotan. Bel y interessant él stè da imparè da balè cun Lois Kastlunger.

La Ila I mituns tratan la proa cun i stĂśdafĂźch.

I scolars tratan la jita. 153

La Ila

I mituns à podü imparè da balè cun Lois.

I scolars tratan la jita it’en Gsies. La cuinta tlassa.

La scora mesana „Tita Alton” Dessigü se recorda i scolars dla scora mesana „Tita Alton” almanco öna o l’atra dles ativitês de chësc ann: la gara dai schi dles scores mesanes dla 154

Val Badia de merz sön la pista Gardenacia, la prevenziun dl bulism (canche compagns vëgn parà sön na pert y stlüć fora dala compagnia) cun n’esperta dla prevenziun educativa, la vijita dl museum natural y la partezipaziun ala premiaziun

La Ila

La terza tlassa A dla scora mesana. La terza tlassa B dla scora mesana.

155

La Ila

La terza tlassa C dla scora mesana.

dl concurs „Pest dla buntè” a Balsan, la nöt de letöra de mà tla palestra dla scora, a chëra che i mituns s’à dër incunfortè, y de jügn la vijita dla dlijia de Badia. De novëmber él gnü invié la polizia da Balsan a na incuntada sura le tema „Educaziun ala legalité”, olach’al é gnü baié inće dla segurëza da navighé te internet. D’otober él pié ia le proiet RAIS sura la promoziun dl plurilinguism tles scores ladines. Tl frabicat dla scora mesana él gnü fat d’isté laûrs de ampliamënt y de restrotoraziun, che é gnüs portà te n tëmp cört bun a piz.

156

Les scores altes: lizeum linguistich y Istitut Tecnich Comerzial De merz s’à les tlasses dl biennium incuntè cun l’organisaziun Pro Positiv – Südtiroler Aids-Hilfe. Tla Ćiasa dla cultura à dötes les tlasses dles scores altes da La Ila portè dant le teater por todësch „Dossier: Die Akte Ronald Akkermann”, che trata tematiches liades ala maratia AIDS. Por informè sön i prighi lià ai mesi telematics él gnü organisé n workshop formatif por adorè i mesi telematics danter adolescënć. Tres plü studënć dles scores altes da La Ila ciafa le diplom

La Ila

La cuinta tlassa dl ITC.

La jita di scolars al consĂŤi provinzial. 157

La Ila ECDL (European Computer Driving Licence) che é na zertiﬁcaziun reconesciüda a livel internazional che atestëia les conescënzes de basa y la competënza di programs standard tl’adoranza dl computer. Dal ann de scora 2008/2009 inant vëgn i contegnüs dl ECDL tratà tles materies de EDV y de informatica y inće te cursc a pert. Insciö ciafa les studëntes y i studënć tl biennium dles döes scores na buna preparaziun por to pert ales proes d’ejam. Le proiet vëgn coordiné dal’insegnanta Elena Pellegrini che acompagnëia i candidać inće ales proes d’ejam tla scora profescionala

da Bornech. L’ECDL n’é nia na zertiﬁcaziun por spezialisć de computer, mo atestëia na buna conescënza de basa dles tecniches informatiches. Chësc diplom vëgn ghiré aldedaincö tres deplü tl monn dl laûr. D’aurì él gnü portè a ﬁn le proiet „Solidarisch unterwegs für die Nachbarn in Europa„. Les tlasses cuarta y cuinta dl ITC à albü la poscibilité de portè dant tles reuniuns dl’assoziaziun turistica dl’Alta Badia, tignides d’aurì a La Ila y a Colfosch, le proiet sura la suzesciun de aziëndes. De merz à les terzes tlasses dl lizeum linguistich y dl ITC da La Ila podü jì n’edema tl’ Irlanda por na sojornanza linguistica.

I scolars a Lignano. 158

La Ila I studënć à abité pro families, podon imparè insciö damì inglesc y y podon inće ćiarćé spëises tipiches irlandejes. Te chëst’edema é i studënć jüs vigni dé a scora, por baié y imparè inglesc; ai à imparè ćianties popolares, ai à ciafè informaziuns sura les tradiziuns irlandejes, ai à vijité posć importanć dla storia irlandeja, sciöche p.ej. Belfast, na cité tl nord dl’Irlanda che alda pro l’Inghiltera, olache catolics y protestanć vir ćiamò aldedaincö te n conﬂit. Danter l’ater él tla cité de Belfast inće gnü costruì la barca Titanic ti prüms agn dl 1900, le transatlantich che é spo jü sot amesa l’ozean Atlantich. I studënć à vijité la bela gran catedrala de San Patrick, la fabrich dla „Guinness”, l’université plü vedla dla cité, olach’al é da odëi „The Book of Kells”, n liber vedl dër prezius por sü scrić y por sües beles decoraziuns. Sön invit dl’insegnanta de materies iuridiches Michaela Willeit à l’ombolt de Badia Iaco Frenademetz incuntè d’aurì les studëntes y i studënć dla cuinta tlassa ITC. Tratan l’incuntada él gnü baié de tröc argomënć iuridics che é bel gnüs tratà a livel teorich tles leziuns te scora. Iaco Frenademez à presentè l’ativité dl’aministraziun comunala, i compić de n ombolt y les particolaritês dl comun de Badia. Les studëntes y i studënć

I scolars tratan l’edema de orientamënt.

à desmostrè n gran interès cun tröpes domandes ch’ai ti à fat al ombolt, dantadöt sura tematiches liades al fabriché y al problem dles secundes ćiases ti raiuns turistics. Aladô dl ombolt, ćiararà l’aministraziun comunala inće tl dagnì de ti pité ai jogn dl post la poscibilité de se fà sö na ćiasa. L’ombolt à invié les studëntes y i studënć da s’interessè por le comun y da tó pert ala vita politica locala. Al à inće invié les studëntes/i studënc a na sentada dl consëi dl Comun de Badia. Les prömes tlasses dles scores altes da La Ila à tut pert dai 31/05 ai 04/06/2010 a n’edema de sport, sanité y devertimënt a Lignano. Adöm cun i insegnanć Sepl Zingerle, Christian Ferdigg y Karin Oberbacher à les studëntes y i studënć porvè fora disciplines sportives nöies, imparè les regoles de pröm aiüt 159

La Ila y perfezionè sües abilitês tl’ega. Ćiaran indô él stè de bi dis de ativité ﬁsica, de compagnia y de devertimënt, olache les tlasses é chersciüdes adöm y à imparè n gröm de cosses deboriada. Les scores altes da La Ila à metü a jì deplü manifestaziuns che liëia adöm le monn dla scora cun l’economia, la sozieté y la vita tl raiun incëria. N gran pëis ti dà la scora al orientamënt dles studëntes y di studënc. La scora à aldedaincö le compit de daidé la jënt jona da chirì fora le dër tru te n monn che se müda debota y dassënn, inće tla Val Badia. Porchël ô les scores altes inće laurè tl setur dl orientamënt profescional, mo nia mâ chël, al é inće important che les studëntes y i studënć capësces y surantoles i valurs dla popolaziun dla valada. Propi te chësc cheder él gnü programè da d’altonn n’edema de orientamënt por les cuartes tlasses dles scores altes. Les studëntes y i studënc à vijité n valgönes aziëndes importantes sciöche le hotel La Majun, l’aziënda turistica da La Ila o la ﬁrma Impianti Colfosco. Le diretur Hubert Obwegs ti à dè informaziuns monüdes sura la Cassa Raiffeisen, Barbara Verginer y Max Nicosia dla Cassa dl Sparagn à tignì na relaziun sura la börsa. Tröc esperć é gnüs te scora a baié de so setur de laûr: le comerzialist Fortunato Verginer é jü ite sön 160

süa profesciun, Giorgio Costabiei à presentè le marcé dl laûr te Südtirol y les oportunitês de laûr a livel europeich. Le surastant di artejans dl Comun da San Martin Isidoro Clara à informè söles poscibilitês de formaziun tl artejanat. A San Martin à les tlasses imparè da conësce damì le laûr de n’aministraziun comunala, mo inće l’importanza di tröc sorvisc soziai tla sënta dl Raiun soziosanitar a Picolin. Mo nia mâ l’economia é gnüda tratada, les studëntes y i studënc à incuntè porsones dl ćiamp dl volontariat che à presentè le sorvisc dla Crusc Blancia y di Stödafüch. Inće la vita culturala é gnüda trata ite; les tlasses à vijité le Museum ladin, à podü odëi inće le laûr da manajé na te strotöra y à albü l’ocajiun da imparè da conësce le laûr di artisc Barbara Tavella y Claus Vittur te so atelier a Pidrô. Insciö ti à le proiet, coordiné dal’ insegnanta Karin Oberbacher, pité ales studëntes y ai studënc na bela odlada tles tröpes realtês dla Val Badia. L’ativité d’orientament dles scores altes jarà inant de forà cun consulënza profescionala, mo inće cun tröć referimënc a seturs importanć sciöche chël dla sanité. Al gnarà danter l’ater metü a jì n curs de pröm aiüt pité dala Crusc Blancia y relaziuns de esperć sura le mangé sann y i prighi dla dependënza dal alcol y da d’atres droghes.

La Ila UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS Assoziaziun Turistica Indunada generala da d’aisciöda L’Assoziaziun Turistica de Badia à tignì d’aurì l’indunada generala. Tla sentada él gnü portè dant l’ativité dla sajun da d’invern, che é stada dër buna cun 4% d’aumënt tles sojornanzes. Al é gnü presentè da pert de Giulia Dal Bó dl istitut de inrescida EURAC da Balsan, n „Mystery Guest Test” sön le Consorz Turistich dl’Alta Badia. Döes scolares dles scores altes da La Ila à presentè le proiet „Successione d’impresa” che é gnü organisé dal Consorz Turistich dl’Alta Badia en

colauraziun cun l’istitut por le svilup regional y le management dl teritore dl’EURAC, cun EURAC junior y cun l’intendënza dles scores ladines. Chësc proiet é gnü laurè fora dai scolars dles scores altes da La Ila. Le presidënt Andy Pertot à sotrissé en chësta ocajiun l’importanza por l’Alta Badia de colaurè cun les scores ladines. Saûs dl isté Tles scomenciadies d’isté ti él gnü dè ai produć de Südtirol n post da protagonisć. Do l’aziun „Saûs gourmet sön la nëi” à le Consorz Turistich dl’Alta Badia ponsè da fà inće val’ por l’isté „Saûs dl isté”. Ot üties dl’Alta Badia à arjigné ca na derzada

Le pich nich di Dolomitics: le grup dla jonëza da paur de Badia cun l’assessur provinzial Hans Berger. 161

La Ila

L’Assoziaziun Turistica de Badia: i colauradus y les colauradësses cun le presidënt Andy Pertot.

gourmet, adoran produć de Südtirol. Les rezëtes é gnüdes ideades dai Dolomitics, i coghi cun stëres Michelin dl’Alta

Le presidënt dl’Assoziaziun Turistica Andy Pertot y le diretur Manfred Canins. 162

Badia (Norbert Niederkoﬂer dl restorant St. Hubertus, Claudio Melis dl restorant La Siriola, Arturo Spicocchi dl restorant La Stüa de Michil) en colauraziun cun cin’ coghi svizeri, austriacs y germanics (Reto Mathis dl restorant Mathis Food Affairs da St. Moritz, Martin Dalsass dl restorant Santabbondio da Lugano, Bobby Bräuer dl restorant Petit Tirolia da Kitzbühel, Johannes King dl restorant Doring Söl’ring Hof de Sylt y Holger Stromberg dl restorant Stromberg de Waltrop). D’isté él indô gnü invie ia la scomenciadia Apenrosa,

La Ila l’aperitif dl’enrosadira cun produć de Südtirol. En chësc ann ê le tema „Ćina söinsom les munts jon a é cun val’ de bun da mangé”. Danter l’ater él gnü organisé cursc da cujiné derzades ladines sön le lüch da Sotciastel a Badia cun Erica Pitscheider, mo inće te plaza cun i trëi coghi cun sterës Michelin dl’Alta Badia. Por le pröm iade él gnü daurì le pich nich di Dolomitics al publich. La particolarité dla manifestaziun é stada la colauraziun cun i paurs jogn y les patrones de Badia; ci che al é gnü trat ite é jü en beneﬁziënza al Südtiroler Bauernfond por paurs che à debojëgn. Organisaziun de manifestaziuns Dles manifestaziuns dl’Assoziaziun Turistica de Badia él da recordè les gares di ćiavai, le skijöring, la sliosada da paur y le rait de San Linert. Implü à l’Assoziaziun Turistica colaurè y daidé pro d’atri evënć sciöche pro la Chef’Cup Südtirol. Danter les manifestaziuns plü garatades é chëra dla BMW xDrive Live, che é gnüda organisada dala BMW Italia en colauraziun cun le Consorz Turistich dl’Alta Badia. I apascionà di auti à podü porvè fora sön n percurs arjigné ca aposta les cualitês dinamiches dla ligna BMW cun le sistem dla traziun integrala xDrive.

Uniun di Stödafüch Na burta desgrazia ti à costè la vita a Oskar Costa ai 24 d’otober sön süa munt de Pöz, n compagn che düć i stödafüch â dër ion. La notizia de süa mort à descedè n gran incherscimun nia mâ te paîsc mo inće foradecà. Por 40 agn à Oskar fat sorvisc pro l’uniun, che le recorda dantadöt por süa positivité y bona löna ch’al portâ dagnora inanter i compagns. I stödafüch é gnüs cherdà ia por l’ann a deplü d’atri intervënć, mo por fortüna ne s’àra mai tratè de val’ de gran. Al é stè scialdi intervënc de carater tecnich, degügn intervënć de medefüch. Dlungia val’ pice inzidënt sön strada à i stödafüch daidé chirì na porsona dla Ćiasa de palsa a San Martin che é jüda pordüda. Ai 11 d’aurì él gnü tignì a Falzes l’incuntada raionala dla Val Bassa de Puster, olach’al é gnü lité le gremium diretif por i proscimi cin’ agn. Sciöche surastant él gnü lité Hermann Schmid y sciöche vizesurastant Hubert Costner da Corvara. Ispetur di Stödafüch por le raiun dl’Alta Badia é deventè Renato Pizzinini. Ala ﬁn dl’incuntada él gnü premié n valgügn omi di Stödafüch da La Ila: Oskar Costa y Albert Crazzolara à podü pié do la medaia d’or por 40 agn. Werner Crazzolara à ciafè la medaia por 15 agn a cé dl’uniun di Stödafüch da La Ila sciöche comandant. Ai 2 de mà él stè la festa 163

La Ila

Le grup jonil.

I stĂśdafĂźch cun i mituns dla scora elementara. 164

La Ila de San Florian, patronn di stödafüch. I omi presënć ala festa é gnüs acompagnà te dlijia dala müjiga dl paîsc. Tratan la funziun te dlijia à siur Christian indô albü parores sotes por le sorvisc che i stödafüch fej a bëgn dla comunité y inće dla dlijia. Do mëssa él gnü benedì auti y mascinns. En chësta ocajiun él gnü premié dui compagns: a Oskar Costa ti él gnü surandè n bel retrat en recordanza de 40 d’ativité pro i stödafüch, Florian Rottonara à ciafè la medaia de 15 agn de sorvisc. Al vëgn dit che chi che sa da fà festa deboriada, se fej inće plü saurì da laurè deboriada; dessigü éra insciö pro i stödafüch. La pröma eserzitaziun d’aisciöda por i grups dl raiun dl’Alta Badia che laora cun les mascheres de respiraziun é stada a Corvara. Oswald Stampfer, spezialisé por les condütes dal’ega, é antergnü cun i compagns pro n medefüch simulé sön le lüch da Ploten, olache le grup de salvataje é jü te ćiasa cun les mascheres de respiraziun a chirì porsones. Les eserzitaziuns é dër importantes por l’uniun, ćiodich’ares é na bona ocajiun da imparè da manajè cun massaries, cordes y carabineri. D’aisciöda él gnü organisé deplü iadi proes d’alarm cun le pipser, pro chëstes é le ritm de laûr plü asvelt y la repetiziun de chëstes proes porta pro a mioré l’organisaziun. L’ultima

eserzitaziun d’aisciöda, cun dötes les uniuns di Stödafüch dl raiun Alta Badia, é stada na eserzitaziun por les mascheres de respiraziun, gnüda metüda a jì dai Stödafüch da La Ila tl gran magazinn sot al tennis. En domënia ai 4 de messè s’à la gran pert di omi di stödafüch metü a desposiziun por la Maratona dles Dolomites, che é gnüs posizionà sön vigni incrujada dl paîsc. I stödafüch à fat n bun sorvisc por i passa 8.000 ziclisć. En Santa Maria dal Ciüf s’à defata domisdé abiné n gröm de jënt tl parch tl zënter dl paîsc por la deﬁlada tradizionala y la festa alaleria organisada dai Stödafüch y dala Müjiga da La Ila. Sot ala plöia él gnü portè dant le tema „Les Dolomites sot al’Unesco, patrimone dl’umanité”. Do le plann, metü jö a puntin da Paola Crazzolara y da Loise Rottonara, é tröć ćiars trać dai ciavai infornis sö y tröpa jënt te n costüm particolar deﬁlà fora por le paîsc. La novité de chësc iade ê le ćiantun sön la terassa dla scolina dai schi dediché ai mituns, olache i pici à podü śoghé, trà salć y se lascè depënje sö le müs. A mez setëmber à indô metü man la ligna de eserzitaziuns che s’à trat fora por döt l’altonn. Dötes le proes é gnüdes fates a scür y an à albü l’ocajiun da porvè fora de vigni sort de atrezatöres y de mascinns. 165

La Ila

Le consëi atual cun i comandanć da denant.

Grana é indô stada la festa por i mituns, canche al é gnü fat la proa de evacuaziun dla scora elementara, la sabeda ai 10 d’otober. Vigni iade che al gnô salvè un di compagns, êl i atri scolars che batô les mans laldan i omi di stödafüch. La proa é gnüda tignida en colauraziun cun la Crusc Blancia. Ai 23 d’otober é i stödafüch jüs en jita a Schwaz a ti ćiarè al monn straordinar de cristal de Swarowsky. L’ativité dl grup jonil é inće en chësc ann indô stada valgamia rica de proes y incuntades. Te chi pra daîte da Ninz s’à da d’aisciöda i verdajogn nüs Armin Bernardi, Roman Bernardi y Simon Granruaz dè dër da fà da insigné jö n bel grup che à spo tut pert ales gares di stödafüch ia Lijun y a Lana. 166

Tröc omi é jüs tla scora di Stödafüch a Vilpian a frecuntè cursc, danter chisc à Marco Moscon frecuentè le curs de basa, Julian Bernardi, Alessandro Bonfanti, Aaron Frenademetz y Daniel Stampfer à frecuentè le curs de basa por la pert tecnica, Stefan Fistill le curs da comandant de grup, Simon Agreiter y Werner Crazzolara à tut pert ala formaziun de proteziun tl caje de crolamënt de infrastrotöres, Stefan Fistill le curs da magazinier y le curs da adorè la camera da rais infracöci y Armin Bernardi le curs da EDV por la gestiun dl’ativité tres internet söl program dl Uniun di Stödafüch de Südtirol. Tratan l’ann é rovà pormez sciöche mëmbri atifs trëi omi

La Ila nüs: Andy Frenademez, Marco Moscon y Robert Rottonara. Enrico Zona ne fej nia plü pert dl’uniun; Zona à metü man tl 1985 y, do ch’al â frecuentè deplü cursc, él stè por n pez responsabl di radiofonns; dal 1995 al 2004 àl fat pert dl consëi sciöche casssier. Tl medemo tëmp é Zona stè vizecomandant dla uniun. Incö cumpëda l’uniun 59 mëmbri atifs, 16 mëmbri fora de sorvisc, 1 n mëmber de onur y 8 mëmbri dl grup jonil; indöt él 84 porsones che fej pert dla uniun di Stödafüch da La Ila. Dl’ativité di stödafüch fej pert inće les proes y le sorvisc pro les festes de dlijia, festes tl zënter de paîsc sciöche inće manifestaziuns desvalies. Le comandant Willy Fistill à podü surandè chëstes onoranzes: medaia de brom por 15 agn de sorvisc a Giorgio De Grandi y Aldo Pedevilla, la medaia d’arjënt por 25 agn de sorvisc a Michael Rottonara y n’onoranza por 40 agn de sorvisc a Albert Crazzolara. La Müjiga da La Ila La Müjiga da La Ila à podü festejé 25 agn d’ativité. Le travert dl consëi vedl ê chël de mëte a jì na bela festa iubilara. Chësc travert é zënzater gnü arjunt cun la CD „Melodies Suraconﬁn” y cun le liber „Cronica dla Müjiga La Ila”, gnü metü adöm

dal maester Giovanin y da n grup de laûr intern dl consëi. Tla defilada de Santa Maria dal Ciüf à la Müjiga da La Ila presenté deboriada cun la Musiga da La Val. La festejamënt di 25 agn é gnü tignì en Santa Zezilia. Pro le conzert dla müjiga ti él gnü surandè onoranzes ai mëmbri fondadûs, al pröm mëmber de onur siur Christian Moroder y ai mëmbri atifs cun 25 agn de ativité. Por chësta ocajiun él por le pröm iade gnü portè dant composiziuns fora dla CD „Melodies Suraconfin”. Adöm cun le cor de dlijia à la müjiga acompagné la mëssa dla domënia di 21 de novëmber, sonan la „Missa brevis” dl composidù olandesc Jacob de Haan. Por recordè i 25 agn él gnü scrit na cronica che cunta la storia de chësta uniun documentada cun fotografies y che tol ite inće la vita dl paîsc da La Ila. Tl liber vëgnel portè dant le progrès y le svilup ti ultimi tëmps, sciöch’al é nasciü i pröms implanć portamunt, l’artejanat y le laûr, l’economia y le comerz, le sport y sües infrastotöres, le mistier dl paur al dedaincö, l’istruziun, la cultura y la storia dl teater da La Ila. Al é na picia documentaziun che ô mostrè sciöche le paîsc da La Ila s’à mudé ti agn. Deperpo che San Ciascian, Corvara y Calfosch à na müjiga da 80 agn incà y Badia bele da 175 agn incà, n’él stè a La Ila nia saurì da mëte sö na müjiga dan da 25 167

La Ila

La Müjiga da La Ila dan le ćiastel Colz.

agn. La nezescité de mëte sö na müjiga se fajô sintì tres deplü, ćiodiche por les gran festes messân jì a chirì na müjiga da foradecà y chësc costâ sambëgn inće scioldi. Bele tl 1956 da d’aisciöda él gnü porvè da sonè dales prozesciuns dles Antlês y dl Cör de Gejù: la Fraziun à cumprè döes trombëtes, döes posaunes y al é gnü sonè salms y acompagné i ćiantarins. Mo chësc grup n’é nia jü inant por tröp tëmp deach’al manćiâ musicontri. Tl 1984 s’à incuntè te ostaria Paul de Sossas dla Brida, Rudi Granruaz d’Arlara y d’atri porvan da mëte sö na müjiga. D’invern dl 1985 él gnü partì fora stromënć y i musicontri, scialdi 168

düć jogn zënza esperiënza, s’à dè da fà da imparè da i sonè y cotanć é inće jüs ala scora de musiga. La müjiga é piada ia cun 31 musicontri, al gnô tignì proa por düć adöm n iade al’edema sot ala direziun de Jan Willeit che gnô da Corvara. Le gran laûr é stè chël da formè n bel grup che jô a öna. Te chisc agn n’él gnü tröc pormez a orëi sonè n stromënt, y tröc à inće lascé. Do da 25 agn pon dì che al é n grup solid che sona en armonia y chësc pon inće odëi tl impëgn di musicontri. Le grup à na gran motivaziun y sambëgn ti sal inće bel da stè adöm danter compagns. Por le momënt à la müjiga da La Ila 56

La Ila componënć atifs: 48 musicontri, le dirighënt, trëi marcadëntres y cater portabandira. Tl ann 2010 él gnü tut sö ot componënc nüs, de chisc trëi che é stà laprò i agn passà, mo che à ponsè sura y che é indô gnüs pormez. Indöt él gnü tignì 59 proes ia por l’ann, 24 conzerć. Crusc Blanćia seziun Alta Badia L’ann 2010 cumpëda la seziun dla Crusc Blanćia Alta Badia 76 volontars, che à fat le 60% dles 37.090 ores de laûr fates indöt. Le rest dles ores é gnüdes fates dai operadus a tëmp plëgn y dal

colauradù zivil. Tl ultimo ann él gnü pro la uniun 8 volontars nüs (tröc de chisc vëgn dal Grup Jogn dla Crusc Blanćia) y 5 volontars à lascè la uniun. I mëmbri sostignidus é rovà al bel numer de 946. Al é gnü fat 2.526 intervënć (2.387 l’ann passè), de chisc él stè 1.483 intervënć d’emergënza (14 iadi le NEF y 63 iadi l’elicoter) y 1043 trasporć programà. Indöt él gnü condüt 2.708 paziënć. 51 iadi à La Crusc Blanćia fat sorvisc por assoziaziuns desvalies, i recordun chilò la Maratona dles Dolomites y la Gara de Copa dl Monn. Nia da desmentié n’é les tröpes proes d’intervënt cun d’atres uniuns

Le consëi: d.m.c. impé: Tomas Dejaco, Paolo Anvidalfarei, Franz Dapoz, Sepl Miribung, Marcus Alton; d.m.c. cufà: Nicolò Miribung, Daniela Clara y Simon Frenes. 169

La Ila sciöche i Stödafüch y l’Aiüt Alpin. Laprò él gnü fat 1.531 ores de formaziun. Le Grup di Jogn cumpëda 52 jogn, chisc vëgn acompagnà da 11 operadus. Miribung Nicolò é indô gnü confermè sciöche responsabl de chësc grup. Ai s’incunta n iade al mëis por imparè noziuns de basa de pröm aiüt, mo inće por stè adöm y passè le tëmp te na manira creativa. La responsabla dl grup dla RUD (Realistische Unfalldarstellung) é Daniela Clara. Chësc grup se crüzia da depënje sö porsones canch’al vëgn fat proes de simulaziun, che chëstes àis na parüda realistica.

Do 4 agn él indô stè da lité le consëi nü. Sciöche caposeziun nü él gnü lité Anvidalfarei Paolo, so vize é Miribung Sepl. Dl consëi fej pert Daniela Clara, Simon Frenes, Marcus Alton y Franz Dapoz. De rajun fej pert dl consëi le caposorvisc Tomas Dejaco y le responsabl dl grup di jogn Nicolò Miribung. An à podü stlü jö l’ann cun na bela festa por le iubileum de 40 agn d’ativité. Por chësta ocajiun él gnü dè fora n pice sföi sura la storia dla seziun Crusc Blanćia Alta Badia. Tratan chësta festa él gnü onorè 9 mëmbri atifs che à ciafè n diplom por 10 agn d’ativité.

Festa 40 agn: Dlungia i 3 ombolć de Badia, Corvara y La Val él le caposeziun y i responsabli dl consëi provinzial dla Crusc Blanćia cun i volontars che à ciafè l’onoranza. 170

La Ila Uniun di iagri La rabia é passada sura i conﬁns ca y é rovada inće te nosc comun. Tl revier de Badia él stè cater caji de mà y de jugn, trei olps copades y öna é gnüda ciafada morta (öna a Ruac a La Ila, öna a Pre de Vì, öna a Corjel a San Ciascian y öna a Adang a Badia). Por le sospet de rabia él gnü dè jö tl labor a Balsan incër chinesc olps. Ia por l’ann él gnü ciafè por inzidënć sön strada 9 rehli morć y n cerf. Al é gnü copè na ćioura de ćiamurc dala rogna y n cerf amarè. Al é gnu copè 10 trofês de rehli, 9 rehli de n ann, 26 müles de rehl, 7 trofês de cerf, 7 cerfs da n ann, 20 blosara y set ćiamurc (5 te bosch y 2 tl raiun di ćiamurc). Al vëgn ciarè tres deplü da cerne fora i cerfs, porchël él gnü copè i cerfs plü vedli. I püć ćiamurc che ti à tignì bot ala rogna é gnüs sconà. Vigni ann vëgnel metü en mostra tl hotel Savoy i corgn di tiers che é gnüs copà tratan l’ann. Ala ﬁn dl ann s’à i iagri abiné te dlijia a n rorate y a na cëna tl hotel Savoy. Le salf dles sentades vëgn metü a desposiziun da tröc agn incà dai patruns dl hotel Savoy Iaco y Andreina Granruaz che é intrami iagri. Iaco à tigni por 28 agn la stadira di tiers, al é stè cotan de agn tl’aministraziun dla ćiacia y por öna na legislatöra inće surastant. Süa fomena

Andreina é inće bele da deplü agn incà na buna iagra (dal 1978).

Andreina y Iaco Granruaz tl hotel Savoy cun la mostra di corns.

Le grup di jogn I jogn s’à dër porvè da organisé jites, festes y incuntades por crësce adöm tl paîsc y cun i jogn da foradecà. Ala ﬁn de merz s’à abiné 19 jogn passan na domënia sön i schi danter les valades s’architan vigni tan pro na ütia. Por tignì impé la usanza di füć en la festa dl Cör de Gejù s’à i jogn abiné da sëra impian n bel füch por na griliada y ćiantan val’ ćiantia. D’agost él gnü tignì la festa „Pan por la fan” che é gnüda organisada dall’Agape en colauraziun cun i jogn. D’otober ài fat na jita a Gardaland abinan n dé plütosc frëit, mo porchël s’ài impò devertì tl parch di devertimënć. 171

La Ila

I jogn en jita a Gardaland.

La Lia da Munt Ladinia Ala ﬁn dl ann s’à la Lia da Munt Ladinia abiné ala reuniun generala te n’atmosfera de

Le presidënt dla Lia da Munt Ladinia Oskar Costa che nes à lascè en chësc altonn te Pöz. 172

incherscimun y de dolur por la mort de so presidënt Oskar Costa. Oskar é gnü recordè cun n momënt de chît. Por düć é Oskar stè n gran presidënt che ê conesciü lunc y lerch por süa buntè y simpatia. Al é inće gnü recordè Martin Moling che é mort da d’altonn; al ê n compagn y n comëmber che tolô pert ativamënter cun ligrëza ales jites y manifestaziuns dla Lia da Munt. La Lia da Munt Ladinia – Cai Val Badia à sö por 600 mëmbri, en gran pert dla Val Badia. Ara é, do chëra da Balsan, la secunda maiù assoziaziun Cai de Südtirol. Danter l’ater él gnü lité le consëi nü por i proscimi trëi agn, te chël ch’al é rové ite n valgügn jogn. Ai 9 de dezëmber s’à le consëi nü abiné por lité le presidënt, le vize, le secretêr y les atres inćiaries. Cun dötes les usc a öna él gnü lité Renato Costa, ostì dla ütia de Pisciadù

La Ila Gran pert dl consëi nü cun i responsabli di grups d’ativité.

y fre de Oskar. Insciö va inant la tradiziun che la Lia da munt à sciöche surastant valgügn dla familia Costa dl Camoscio da La Ila. Un di pröms presidënć dla Lia é stè Pire Costa. Dl 1989, do süa mort, él stè so möt Oskar che à tut sö chësta inciaria y l’à tignida ćina süa mort. Śëgn él so fre Renato che s’à tut sö la responsabilité da portè inant l’ativité dla Lia da Munt. Vize presidënt é śëgn Christoph Alfreider da Corvara y Freddy Costa, secretêr é gnü confermè Fortunato Flatscher, che fej chësc laûr bele da tröc agn y che é inće le responsabl di trus. Le consëi nü à l’intenziun de portè inant i laûrs che é bele gnüs invià ia i agn passà, de colaurè tres

deplü cun les atres lies da munt de nosta valada y dles atres valades ladines, de organisé jites, manifestaziuns y cursc de vigni sort por pici y gragn. Inće le laûr de manutenziun y amarsciamënt di trus gnarà fat inant cun gran impëgn, en colauraziun cun les assoziaziuns turistiches y i comuns de Badia y Corvara. I aconsiadus dla lia é Maria Kostner (responsabla dles escursciuns),

Le presidënt nü Renato Costa. 173

La Ila Ivo Valentini (responsabl dl schialpinism), Verena Dapoz (responsabla dl grup jonil), Luca Valentini (responsabl dl grup alpinn), Martina Valentini (responsabla por la cultura), Isidoro Pezzedi (responsabl de „Raida Ladina”), Jan Paul Adang (protocol y scrivan) y Alessandro Irsara (revisur di cunć). Indô n bel isté cun la Lia da munt „Ladinia”. Le grup jonil – Le grup jonil à metü man l’ann d’ativité de forà cun na bela escursciun cun les ciaspes da Valgiarei (Badia) ćina sö La Crusc. Da gnì jö pert cuntra La

Ila s’à i mituns devertì n monn se brodoran te na bela nëi fresca y morjela; al é stè n bel dé cun n cil sarëgn y tröpa nëi. De jügn à i mituns podü vijité a Urtijëi le parch de aventöra „Col de Flam” y de messè é n bel grup de mituns da ot agn insö pié ia da Castalta (Badia) jon a ti ćiarè al Ander dla nëi sot le crëp de Sas dla Crusc, dedô é i mituns jüs inant iaijö Spescia (La Val). L’acompagnadù dla Lia da munt Walter (Babi) à condüt de messè i mituns dla lia jonila deboriada cun le grup jonil de Cavalese sö dal Ander dles Conturines. Por i mituns dla lia jonila él stè

Le grup jonil dla Lia da munt tratan l’escursciun tl ander dla nëi sot Sas dla Crusc. 174

La Ila

I mituns dla lia jonila che arpiza.

na escursciun dër interessanta y plëna de morvëies. D’agost él gnü fat n’escursciun sön la Furcela de Salares, spo cuntra Lagació y ia dal lech de Lagació; dailó à i mituns podü se devertì cun l´ega porvan da pié val’ pice pësc. I acompagnadus ćiara da ti insigné ai mituns le respet por la natöra, por i tiers y les porsones ch’an incunta sö por munt. D’agost él gnü fat n’escursciun de dui dis tl Parch Natural Pöz-Odles; i mituns é pià ia da Sëlva, spo ési jüs sön la Furcela dla Rô y da dailó él gnü vistì l´imbragatöra da arpizé, le casco y é jüs a fà la ferata Nives che se röia n pü’ sot al Piz Duleda. I plü stersc é ćiamò jüs sön la piza a amiré deplëgn le bel panorama. Dedô é düć rovà

sagns intun ia dala ütia de Pöz olache le presidënt dla Lia da munt, Oskar, à arjigné ca n bun tê cialt. Le dé do é le grup jü söl Col Plü Alt de Gardenacia y jö La Ila. De setëmber él gnü stlüt jö le calënder dles escursciuns cun la incuntada tradizionala de dötes les Lies da Munt joniles CAI-SAT dl Südtirol y dl Trentin. Le proscimo ann saral la Lia da Munt Val Badia che organisarà chësta gran indunada. Festa por i 10 agn de Badiamusica D’otober él gnü festejé tla ciasa dla cultura 10 agn de Badiamusica, l’assoziaziun conzertistica dla Val Badia, cun 175

La Ila masterclass tratan l’isté. Dal 2009 é Konrad Tavella presidënt de Badiamusica y Franz Comploj diretur artistich. Il Pinzimonio Vocale

55 Angela Palfrader y Renzo Huber à daurì la sëra cun musiga da ćiamena.

na sëra dal titul „La nöt lungia dla musiga”. Tröc é stà i grups musicai che é jüs sön paladina por chësc iubileum: le duo Angela y Renzo (Angela Palfrader cun la vidora y Renzo Huber pro le tlavier), Hannes Campei cun la chitara, le Cuartet Badia (Filippo Palumbo, Raimund Pizzinini, Roman Pizzinini y Fridl Pescoller), le Cor Armentara, le cuintet de stromënc a ﬂé „Lady’n winds” (Tanja Agreiter cun le fabló traversal, Laura Lezuo cun l’oboa, Barbara Costabiei cun le fagot, Katja Pescolderung cun le corn y Johanna Dapoz cun le tlarinet) che sona musiga moderna y tlassica y le grup de stromënc de banda. Badiamusica porta dant vigni isté na ligna de conzerc cun musizisć conesciüs a livel nazional, mo inće internazional y ﬁstidiëia inće da organisé 176

Le „Pinzimonio Vocale”: cin’ musicisć dla Val Badia che à ciafè sö so amur dantadöt por la musiga antica, mo n ensemble davert inće ai sonns dla musiga moderna. En ocajiun de cursc de perfezionamënt àl albü l’ocajiun da laurè adöm cun personalités ezelëntes sciöche Emma Kirkby, Christian Hilz, Bernd Oliver Fröhlich y da püch inće cun Ulrike Hofbauer. N gran sostëgn á ciafé l’ensemble da Monika Mauch; sot a süa diretiva àn bele podü realisé deplü proieć. Grups strumentai o inće musicisć sciöche le tiorbist Diego Cantalupi o l’organist Davide Pozzi, à bele acompagnè plü gonot l’ensemble pro sü conzerć. Tl repertore ciàfon danter l’ater operes de Heinrich Schütz, Johann Hermann Schein, Luca Marenzio, Orlando

La Ila

di Lasso, William Byrd y Claudio Monteverdi, mo inće Johann Sebastian Bach. Zënter dl’ativité dl ensemble „Pinzimonio Vocale” tl ann 2010 é stè la realisaziun de n gran proiet adöm al orghelist Davide Pozzi. Àn à orü cöie adöm i toć ciantá y ascutá particolarmënter gian dales ćiantarines y dai ćiantadus te na plata CD cun l’inom “Ich freue mich im Herren”, registrada dal stüde „Syntagma” de Diego Cantalupi da Cremona tl mëis de lugio tla dlijia da Arnpurch sot ala direziun artistica de Monika Mauch. Tl medem tëmp àn inće tignì n conzert tla dlijia da Türesc. Ai 21 de agost à le „Pinzimonio Vocale” abelì musicalmënter la festa de daurida dla mostra dl artist Lois Irsara tl Istitut Ladin Micurá de Rü. Adöm al cor „Concentus Clivi” de Trënt y al „Corale San Michele” da Porsenù á l’ensemble fat para ala X. ediziun dl „Laudamus – musica sacra” tla dlijia dla cöra da Porsenù. L’ann 2010 é gnü stlüt jö cun n conzert da Nadè tla dlijia da La Val y de Santa Cristina

adöm a plö stromentalisć: Esther Crazzolara y Josef Höhn ala vidora, Riccardo Coelati ala viola da gamba y Armin Engl al orghe. Pro vigni grup musical él inće l’edl che ascuta para! Bele da agn s’á le „Pinzimonio Vocale” cruzié da s’arjigné inće n guant da conzert. Tosc él sté tler che le guant messâ paissenè cun le stil musical y inće cun i cin’ mëmbri dl ensemble. Insciö àn ciafé na sartorëssa, Veronika Außerhofer da St. Joahnn iten Ahrntal, che é spezialisada avisa da cují costüms storics originai. Insciö àra dessegné y cují guanć sön mosöra che le „Pinzimonio Vocale” po vistì sides te conzerć sacrai te dlijia co inće por presenté programs profanns. Uniun dl teater En chësc altonn à l’Uniun dl Teater La Ila jobelnè tl mëis de novëmber por 5 iadi la comedia de Frank Pinkus y Nick Walsh „Snack bar da Penny”. Le toch de teater é ambienté te n snack bar dlungia strada, olache de plü porsones storj pro por rajuns desfarëntes. Al n’é de chi che mëss bel snel jì ala sela, chi che ô debota bëre o mangé val’ denanche pié indô ia y de chi che passa vigni tant a saludè Penny, la patrona dl snack bar. Tla pröma pert é düć i personaji söl tru da jì invalgò y tla secunda 177

La Ila I protagonisć dl teater „Snack bar da Penny”.

pert, do trëi edemes, vëgni derevers. Chësc toch de teater ti à dè la poscibilité ai jobleri y ales jobleres da interpretè deplü sorts de personaji, imparan insciö da interpretè deplü situaziuns y emoziuns. I jobleri y les jobleres che à tut pert al teater ê: Alessandro Bonfanti, Sabine Burchia, Alexander Craffonara, Serena Foppa, Diego Mussner, Manfred Oberbacher, Daniel Pescollderungg, Verena Pescollderungg, Roland Pizzinini, Romina Rottonara,Paola Rudiferia, Sabine Rudiferia, Lisa Stampfer, Susann Tavella y Cindi Vittur. Les löms é gnüdes proietades da Luca Pizzinini y la rejia ê de Erika Castlunger. 178

MANIFESTAZIUNS Y SCOMENCIADIES Gares di ćiavai y skikjöring – Les gares di ćiavai y skikjöring é oramai na tradiziun tl’Alta Badia, oalch’al é na bona colauraziun danter turism y agricoltöra. Al é dötaurela ćiamò tröć paurs che à ciavai, dantadöt dla raza haﬂinger y dla raza noricher. Les gares di ćiavai vëgn organisades dal’Assoziaziun Turistica adöm cun les Uniuns di ćiavai haﬂings y norics dla Val Badia. En chësc ann é les gares rovades ala 21ejima ediziun y à albü indô n bel suzès cun tröp publich. La categoria di ćiavai norics é gnüda davagnada da

La Ila Thomas Nagler, che à batü Paul Pescollderungg, Martin Irsara, Simon Declara, Carlo Crazzolara y Martin Tasser. Le pröm post dla categoria di haﬂings à davagné Klaus Castlunger, che à batü Erich Fistill, Stefan Comploi y Simon Dapoz, Reinhold Fistill y Iaco Rottonara. Les gares de skikjöring é gnüdes davagnades da Heini Rudiferia cun la Scora dai schi da Corvara. Na categoria che ti plej dagnora dër a düć i spetadus é chëra di mituns cun i ponis; tut pert ales gares à Klaus, Christian, Luca y Claudio Pescollderungg. Les gares di ćiavai é inće en chësc ann gnüdes metüdes a jì en colauraziun cun istituziuns y imprejes privates, y i concorënć cun sü ćiavai é gnüs sponsorisà da istituziuns, aziëndes y dites privates.

Sibille y Manfred Canins tratan la sliosada.

Sliosada y gara soziala – En domënia grassa, él gnü metü a jì la „Slitada da paur”. Dales 10.45 s’à abine dan la ütia Paraciora a Badia i paurs cun sü ćiavai y sües liöses infornides por la deﬁlada cun guanć da zacan ćina

La premiaziun di ćiavai norics do la gara soziala. 179

La Ila

La premiaziun di ciavai haflings do la gara soziala.

Momënć dla sliosada.

ite tl zënter da La Ila, olach’al ê n gröm de jënt sön ur de strada che i aspetâ. Dales 12.00 él gnü tignì dlungia le ćiamp dal sport dl paîsc na gara soziala di ćiavai haflings y norics afićià dan les liöses. Tla categoria di ćiavai haflings é rové Klaus Castlunger al pröm post. Cun n tëmp de 01.12,59 àl batü Simon Dapoz cun le ćiaval Corina (01.14,73). Inće le terzo post é gnü arjunt da Simon Dapoz, en chësc iade 180

cun le ćiaval Ulite (01.14,95). Christian Pescollderungg cun le ćiaval Mizzy de Erich Declara à davagné tla categoria di ćiavai norics cun n tëmp de 01.24,06 dan da Reinhold Fistill cun le ćiaval Lona de Josef Rottonara (01.27,99) y Paolo Pescollderungg cun so ćiaval Nora (01.31,49). La liösa, trata dai ćiavai, à na tradiziun lungia tl laûr da paur te nosta valada. La costruziun y l’abelimënt dles liöses é na ert che vëgn passada inant da generaziun en generaziun. Zacan ê les liöses n meso da trasport dër important por i paurs, che les adorâ d’invern da menè fëgn da munt jö y ares gnô adorades inće da menè patüć da n post al ater. Inće a mëssa jô i paurs cun la liösa, tolon ca la liösa plü bela y infornida sö.

La Ila Les 500 che à tut pert al’indunada.

La cuarta incuntada di auti Fiat 500 – D’agost s’à incuntè i apascionà dles Fiat 500; i partezipanć é pià ia da La Ila y é jüs sö por Ćiaulunch, Pordù y le Ju de Sela. Al é rové adalerch 65 auti da zacan y indöt él stè 120 porsones che à tut pert ala scomenciadia. Al é gnü premié chi che é rovâ da plü dalunc adalerch y chisc gnô dala provinzia de Trieste cun 321 km de destanza y da Udin cun 267 km. Le trofê por le grup plü numerus à ciafè le grup „500 Gherdëina” cun 11 auti, al secundo post le grup „500 Europa” da Bornech cun sis y al terzo post le grup „500 Nervesa” da Treviso inće cun sis auti. Le comitê organisadù, che é a cé dl Club 500 Alta Badia (atif dal 2004), é formè en gran pert

da mëmbri dl paîsc, da Florian che é presidënt dl Club 500, da Michael che é secretêr y da Giusy che é cassiera. Le Club 500 Alta Badia, che cumpëda indöt incër 50 mëmbri cun 30 auti, tol inće pert a d’atres incuntades inće foradecà, sciöche a chëres de Primiero, de Auronzo y de Desproch. Deﬁlada de Santa Maria dal Ciüf dal titul „Dolomites, patrimone dl’umanité Unesco” - Bele da doman s’à la jënt incuntè te dlijia dl paîsc, olach’al é gnü benedì i ciüfs, portà te cësć dan altè, ch’ai tëgnes dalunć dala jënt, dai tiers, dales ćiases y dal ćiampopré vigni mal o desgrazia. Do mëssa é la festa jüda inant cun la prozesciun incër dlijia cun la statua de 181

La Ila

182

La Ila

Santa Maria portada dales jones. La festa profana à metü man dan marëna cun le conzert dla Müjiga da La Ila sonan melodies fora de n repertore rich da composiziuns tradizionales tirolejes a composiziuns modernes. Le momënt plü important dla manifestaziun ê la defilada, metüda a jì cun gran savëi, sciöche vigni ann, da Paola Crazzolara y da Loise Rottonara. vigni ann ti vëgnel dé ala defilada n tema, do chël ch’al vëgn spo fat sö i ćiars. En chësc ann ê la defilada dedicada a nostes beles munts, les Dolomites, che é gnüdes detlarades ai 26 de jügn 2009 Patrimone Natural Mondial dl’Umanité UNESCO. L’Alta Badia

y le paîsc da La Ila é pö posizionà avisa amesa i dui parcs naturai Fanes-Senes-Braies y PözOdles, che fej pert dl Patrimone Natural dl’Umanité Unesco: le pröm parch é conesciü por les liëndes de Fanes y le secundo dai geologs por süa conformaziun y strotöra. Pro la deﬁlada ti él gnü dè importanza nia mâ ales munts y ala natöra,mo inće ala jënt che vir y laóra te chisc bi posć: i mënacrëp, i iagri, i paurs, y i.i. Al é gnü infornì sö deplü ćiars trać da ćiavai por ti mostrè ai ghesć les belëzes y la richëza culturala. Sön un di ćiars él gnü metü le monumënt, dediché a Déodat de Dolomieu, n geologh franzesc, che à studié la pera 183

La Ila

dles Dolomites, a chëra che al ti é gnü dè l’inom „dolomia” tl ann 1791. N’atra gücia ti é gnüda dedicada ai pröms alpinisć, che é gnüs dal’Inghilterra y dai Paîsc Todësc por pröms te nostes valades y à concuisté les pizes plü altes dles Dolomites. I alpinisć é gnüs rapresentà cun les massaries y i injins da inlaôta y da incö. Sön d’atres güćes él gnü mostrè la ﬂora y la fauna, sciöche por ejëmpl sön le ćiar dai iagri cun de vigni sort de tiers de bosch. Gran importanza ti él inće gnü dè al laûr da paur da munt sö sciöche cun le ćiar cun n pre da munt y n linzó de fëgn o le tablé da munt. N ater argomënt important ê sambëgn 184

le turism, sciöche ativité economica prinzipala por döta la valada. Al é gnü rapresentè l’invern, le sport dai schi cun i schiadus da inlaôta y cun chi d’al dedaincö. Dër plajü à le ćiar cun la rapresentaziun de un di pröms implanć portamunt. Implü êl inće da odëi d’atres ativitês sportives ch’an po pratiché tles valades dles Dolomites. Cun la roda à tut pert les campionësses Maria Canins y Deborah Agreiter. I ćiavaliers che raitâ danfora, les ëres cun la troht, les mitans cun i ciüfs che recordâ la festa de Santa Maria dal Ciüf y i pici gratuns cun cialzà dl cuch, pavà cöci, gerani y rapunzi aldî sambëgn inće pro le gran

La Ila defilada. Les Müjighes da La Ila, da La Val y da Milland, le grup dl Bal Popular Val Badia y n grup de Schuhplattler ti dê ala defilada le dër slöm. Un di highlights dla defilada é stada l’esibiziun da pert dles Müjighes da La Val y da La Ila. Bele da n pez y spo ćiamò te döes incuntades deboriada l’edema denant, à trames les müjighes imparè ite la marcia „Große Wende”. Dër contënć é stà i musicontri y dantadöt i mënamaza Lukas y Helmuth da odëi le gran aplaus di spetadus. Insciö à la Müjiga da La Ila recordè y festejé en gaujiun dla defilada sü pröms 25 agn d’ativité. Domisdé é la festa jüda inant cun i conzerć dles dles Müjighes da Milland y da La Val. Da sëra à cotan de balarins, che ne s’à nia lascè sprigoré dal bur’ tëmp, podü balè pro la müjiga dl grup Partyexpress. Döt le domisdé ti él gnü pité ai sciori Marcello Varallo cun le Landeshauptmann dla Ćiarënzia.

y ala jënt dl post spezialitês ladines, danter l’ater tutres y fortaies fates da n grup de ëres da La Ila. Copa dl Monn - La gara de Copa dl Monn é n apuntamënt do chël che i apascionà di schi aspeta ert. Por en chësta ota él gnü costruì n punt nü sura l’Ega ia por le travert dla gara. Tröpa jënt dl post y da foradecà é gnüda adalerch a ti ćiarè ala gara, inće tröpes autoritês dla politica ê presëntes pro l’ëvent. Maratona dles Dolomites: Eco?Logical! – La Maratona é piada ia da La Ila cun 9.271 partezipanć de 42 nazionalitês, 50% taliagn y 50% de stać foresć, laprò nia demanco co 770 ëres. Indöt él gnü presentè 25.000 domandes d’iscriziun. Les rodes s’á partì sö sön trëi percursc de gara: 55 km, 106 km y 138 km che passâ sura 7 jus y fora por les trëi provinzies de Belun, Trënt y Balsan. En chësc ann à la Maratona dles Dolomites albü sciöche tema l’ecologia. I garejadus é pià ia en domënia ai 4 de messè dales 6.30 dadoman. Sön le start êl cotan de personalitês, danter chëstes l’assessur provinzial Thomas Widmann, le diretur dla RAI Paolo Garimberti, Christian Zorzi, Pietro Piller Cottrer, Isolde Kostner, Mario Cipollini, Yuri Checchi, Karen Putzer, Antonio Rossi, Dj 185

La Ila

Tröpes ê les personalitês dl monn dl sport dan le start a La Ila; da man ciampa: Manfred Möllg, Yuri Checchi, Denise Karbon y Antonio Rossi.

Linus, Manfred Mölgg, Fabrizio Ravanelli, Roland Clara y tröc d’atri. Danter i ghesc dla maratona êl inće Mauro Corona che à baié sura les munts y à portè dant sües riﬂesciuns sura la fadia. La manifestaziun é stada da odëi tla televijiun sön Rai 3 por sis ores alalungia. La musiga é stada na cornisc plajora: en chësta ota é i ziclisć gnüs acompagnà tla zona dl start y dl travert dala musiga dl grup „Kyo Shin Do” cun coreograﬁes y melodies de stromënć da percusciun dl Iapann. La musiga de chësc grup gnô sonada tl Iapann dan 186

le combatimënt y â na funziun religiosa; porchël dô chesta musiga ti dè forza ai ziclisć che piâ ia. Sön le Ju de Frara êl da aldì le grup „Kaira Tilò- Beyond Music Project” cun i musizisć ladins Emanuel Valentin y Max Castlunger. Tl start y tla zona dl travert à n grup de monoziclisć jogn da Laiun intratignî le publich cun sües acrobazies. La Maratona dles Dolomites pënsa vigni ann inće a porsones che à debojëgn. Da chësta ediziun él gnü venü les iscriziuns a n prisc plü alt. Cun chisc scioldi él gnü cumprè 400 rodes por scolars dl Vietnam.

La Ila Impü él gnü sostignì n proiet de beneﬁziënza por le fornimënt de ega nëta a Karamoja tl’Uganda. Al dess gnì ciavè dui póc dal’ega, alimentà cun n sistem solar, por scores che n’à degöna ega; chësc proiet va a bëgn de 1600 mituns che ciafarà ega nëta da bëre. Le tema dl’ecologia ti stà dër a cör al presidënt dla Maratona Michil Costa. Tla cornisc de chësc tema él gnü metü sön le Ju de Frara n aparat ativé cun panì solars da ti scialdè le tê ai partezipanć. SPORT Uniun Sport Amatoriala La Ila L’ativité 2010 dla Uniun dl Sport La Ila é gnüda portada dant tla reuniun generala de jenà 2011 olach’al é gnü metü sö la seziun ﬁtness, che aumentëia, cun la seziun volley, la seziun Gara dl paîsc: René Pitscheider é stè le miù dl dé.

palê y la seziun telemark, l’uniun a cater seziuns. La seziun telemark à organisé de jenà n curs, a chël che diesc telemarkri à tut pert. Ai 16 de forà él gnü presentè por le cuarto iade „La Falda”, la tecnica da jì cun telemark, cun la partezipaziun de 50 telemarkri istruis da maestri nazionai fajon jö por la pista Do Ninz „la gran ota”. De merz él spo gnü tignì la secunda incuntada sön la pista Do Ninz. La gara de telemark é gnüda batiada le Re dla Falda, pro chëra ch’al gnô pretenü por le pröm iade trëi capazitês da jì cun telemark: n toch da jì söpert, spo trà n salt y arsì tl stil telemark y inultima êl da rové al travert danter les portes fora; la gara é gnüda davagnada da Manfred Seeber da Valdaura. De dezember à telemark stlüt jö süa ativité cun le dé de telemark, olache tröc apascionà de chësc sport s’à incuntè a storje le jenëdl en compagnia. La gara dl paîsc, la „Giatiscima”, é gnüda tignida ai 5 d’aurì adöm cun la Scora dai schi da La Ila. 165 schiadus à tut pert ala competiziun; le miù dl dé é stè René Pitscheider da Ninz. Ala premiaziun cun cëna y ola dla fortüna s’à düć abine tl restorant La Bercia. Por ći che reverda la seziun volley s’incunta i śogadus de volley n iade al’edema tla palestra. D’isté se sposta l’ativité tl ćiamp de saurun a San Ćiascian 187

La Ila

Gara dl paîsc: i schiadus contënć do la gara.

La Copa dl Min.

por soghé beachvolley. Verena Clara y Sara Pescollderungg à tut pert al Bank the Future BeachCup U18 a Bornech. Les döes beachres dl’US La Ila s’à plazè al 5° post. En ocajiun di 10 agn dl turnê tradizional de beachvolley „VijoCup” él gnü organisé dui turniers de 188

beachvolley inanter le Volley Gherdëina y le Ladinia Beach Cup; un é gnü tignì a Urtijëi ala ﬁn d’agost y l’ater ai pröms de setëmber a San Ćiascian. De novëmber à le Volley metü man le campionat dl Isarch. La seziun palê s’incunta prësc dötalann te palestra a La Ila o

La Ila tl ćiamp dl sport a La Ila n iade al’edema. De jügn él gnü tignì la Copa dl Min, turnier dal palê danter les cater maius vijinanzes da La Ila. En chësc iade él stè La Ila Alta la miù vijinanza da soghé cun le palê. Al secundo post s’à plazè Boscdaplan y al terzo post Funtanacia dan Ninz. De messè él gnü tignì La Sgrafdada, partida dal palê de chi che sta sura strada cuntra chi che sta sot a strada. Chi sura strada à davagnè por 3 a 0. La seziun ﬁtness à tignì ai 17 d’aurì le Dé dl ﬁtness, olache düć é gnüs invià a tó pert a programs desvalis de step, aerobica, pilates y hip hop. Da d’aisciöda y da d’altonn él gnü tignì cursc

de step y bodywork out por gragn y d’isté cursc de ginastica por i mituns dl’elementara y dla scolina. D’otober él gnü tignì tl ćiamp dl sport le dé dl sport por i mituns y por i geniturs da La Ila. Uniun Sport Alta Badia Sajun agonistica 2008/2009 Pröma scuadra - III Categoria – La III Categoria é gnüda alenada da Luca Massa y dal alenadù por portiers Giordano Clement, cun i direturs tecnics Klaus Costner e Chito Alfreider y acompagnada da Oswald Stampfer. Al é le terzo ann dl

La scuadra dla terza categoria. 189

La Ila

La scuadra di Under 17 – juniores.

ziclus nü cun Luca Massa. Do n sesto y n cuinto post, se stlüj jö l’ann cun n bun terzo post, n’andada nia mal y na retornada da d’aisciöda da pröm post, por mirit de śogadus importanć che é indô gnüs tla scuadra. La scuadra é piada ia indortöra n pü’ massa tert por rové al pröm post.

La scuadra di Under 15. 190

Under 17 – Juniores – La scuadra é gnüda alenada da Eppe Miribung y Alessandro Giandonato y acompagnada da Oswald Stampfer y Hansjörg Felder. Al é stè n’esperiënza positiva, cun n cuinto post y l’inserimënt de deplü jogn tla pröma scuadra.

La Ila La scuadra Under 12 esordiĂŤnc.

La scuadra Under 10.

191

La Ila Under 15 – La scuadra Under 15 é gnüda alenada da Herbert Burchia, Pepi Crepaz, Baldo Granruaz y Rinaldo Crepaz. Al é stè n campionat nia mal cun momënć positifs, mo cun pücia regolarité y costanza, cun n diejimo post final. Under 12 Esordiënć – La scuadra di Under 12 é gnüda alenada da Carlo Planatscher, Pepi Schrott y Edi Bernardi. La scuadra à albü n campionat nia mal cun alć y basc, arjunjon le nono post tla tlassifica finala. Under 10 – La scuadra di Under 10 é gnüda alenada da Nando Agreiter y Carlo Dalpiano. Le campionat é stè bun por la prestaziun de chisc jogn te sües prömes esperiënzes. Ai à stlüt jö le campionat cun n bun terzo

post tl’andada y n bun cuinto post tla retornada. Curs da d’isté de palê – Vigni isté vëgnel organisé n curs por imparè le jüch dal palê, a chël che düć i mituns interessà dles scores elementares po to pert. Indöt à 45 mituns dl’Alta Badia tut pert; le curs é gnü tignì da Ubi Valentini. Tornê cater valades ladinesMemorial „Ulrich Irsara” – En chësc ann n’él nia gnü organisé le tornê ćiodich’al foss tomè adöm cun le tornê de iubileum di 40 agn dl Rina. Tennis Club Ladinia Ala ﬁn dl ann él gnü tignì la reuniun generala y la premiaziun

200 Le presidënt Leo Pitscheider, Günther Huber, Devis Castlunger, Luigi Tasser, Rony Profunser, Franz Dapoz y Renato Costamoling. 192

La Ila dl turnier sozial di mituns y di seniors tl hotel La Majun. Le presidënt Leo Pitscheider à portè dant l’ativité desfirada ia por l’ann. Da d’aisciöda y d’isté él gnü tignì cursc por i mituns dla scora elementara y mesana, cun i maestri Rony Profunser y Klaus Planinschek söi ćiamps da tennis a La Ila y tl ćiamp da tennis curì a Corvara. Ai cursc à tut pert 80 mituns sot a 14 agn. Implü él gnü fat n alenamënt spezifich por i mius che tol pert ai turniers dl VSS. Na scuadra dles mitans de pröma categoria à tut pert al campionat provinzial cun les atletes Heliane Pezzedi, Tanja Profunser, Cristina Nagler y Elisa Crazzolara. Ares s’à cualifiché sciöche scuadra al cuarto post a livel provinzial y é romagnüdes tla pröma categoria. Elisa Crazzolara à tut pert al campionat Grand Prix Raiffeisen y a turniers terza y cuarta NC, olache ara é rovada te semifinala y é insciö deventada vizecampionëssa provinziala. Implü s’ara tlassifiché por i masters, a chi ch’al tol pert i mius ot dla tlassifica Raiffeisen Grand Prix, rovan te semifinala. Söla basa de chisc bogn resultać tl cuinto grup dla terza categoria éra rovada sön la soma de punć 4.2, che ô dì na categoria plü inant. Da d’altonn él gnü organisé le campionat di mituns y di seniors, söi ciamps da La Ila y Corvara, sot ala direziun de Rony Profunser. Pro i mituns

à tut pert 50 concorënć y pro i seniors 20. Le Schiclub Ladinia Le grup di baby-cuccioli, formè da 35 mituns, é gnü alenè da Heidi Schrott, Luca Tiezza, Claudio Clara y Tomas Deiaco. I alenamënć à metü man de dezëmber dl ann passè, é gnüs intensificà tratan les vacanzes da Nadè y la pröma gara é gnüda fata de jenà y l’ultima d’aurì. Cun düć i mituns, tl’eté da set a önesc agn, él gnü tut pert al campionat VSS che tol ite sis gares tla zona dla Val de Puster (trëi de slalom lerch, döes de slalom strënt y na gimkana). I pici schiadus à arjunt de bugn resultać, danter chisc la cualificaziun ales gares finales dl „Gran Premio Giovanissimi”

Heidi Schrott al start dla finala VSS sön Piz Sella cun Lisa Costamoling. 193

La Ila Le grup di ragazzi/ alievs cun Sepl Zingerle.

a Livigno da pert de Emmi Frenademez da La Ila y de Manuel Ploner da San Ćiascian. Ploner s’à inće tlassiﬁché secundo pro i campionać provinziai sön Piz Sella ia en Gherdëna. De merz él gnü organisé dal Schiclub Ladinia na gara por stlüje jö la sajun da d’invern dla categoria di „baby-cuccioli” (agn 1999, 2000 y 2001) sön la pista dl Edelweiss. Le grup di ragazzi/alievs é gnü alenè da Sicio Costamoling y da Arnold Ploner. Danter i atleć de chësta categoria à Hannes Zingerle portè a ﬁn 194

de bogn resultać, danter chisc él gnü convochè tl comitê AA dla scuadra B, à tut pert ai campionać mondiai di studënć a Folgaria, rovan al secundo post tl slalom. Christian Rottonara s`à tlassiﬁché al secundo post tl slalom lerch pro mondiai di studënć a Folgaria. Hannes y Christian à contribuì dassënn che la Scora Alta da La Ila s’á tlassiﬁché al cuarto post pro i campionać a Folgaria. Le grup di jogn/aspiranć é gnü alenè da Massimo Longhi y é formè da Julian Pizzinini, Florin Sorarù, Alex Zingerle, Nicolò Di

La Ila Genova, Robert Rottonara, Elisa Crazzolara y Greta Targhetta. Pro le campionat Finestral Cup (zircuit Südtirol) é rové söinsom la tlassiﬁca generala categoria jogn Julian Pizzinini, al secundo post Alex Zingerle y al otavo Florin Sorarù; tla categoria aspiranć é Robert Rottonara rové al otavo post. Tla categoria feminina di jogn à Elisa Crazzolara arjunt n otavo post. Al é gnü tut pert a 14 gares dl zircuit y indöt él gnü arjunt 20 podesć (diesc pröms posć, cin’ secundi posć y cin’ terzi posć. Danter l’ater él inće gnü davagné la medaia d’or pro i campionać zonai de slalom

Da man ćiampa: Robert Rottonara, Florin Sorarù, Julian Rottonara y Alex Zingerle.

strënt y la medaia d’arjënt tl slalom lerch. Alex Zingerle à tut pert ai campionać mondiai juniores rovan al önejimo post tl

Le grup di atleć dl paslunch adöm cun i alenadus Bruno y Maria. 195

La Ila slalom. Zingerle y Pizzinini é inće gnüs cherdà a gares de Copa Europa; Alex Zingerle fej śëgn pert dla scuadra nazionala C y en chësc ann àl davagné la tlassiﬁca generala dl zircuit istituzional jogn, na tlassiﬁca che tol ite i mius atleć talians dla categoria jogn. Julian Pizzinini garejëia por le grup sportif militar dla forestala.

196

Le Schiclub à inće na seziun por le snowboard che vëgn alenada da Klaus Rubatscher cun dui atleć, na seziun de freestyle che vëgn coordinada da Stefan Glira y na seziun de paslunch che vëgn alenada da Maria Canins y da Bruno Bonaldi y che à tut pert ales gares dl zircuit Volksbank Cup y al trofê Topolino.

San Ciascian

San Ciascian • Silvia Liotto

Ain schenns Khunst- und Arzoney Puech angefangen zu schreiben dem ersten freiytag in der Fasten a(nn)o 1627 jar aus gedruckhten und geschriebnen arzeneie Püechern genommen und gezogen. Joseph Crazzolara zu Pitscheider, S.Kassian Chësc sföi de medejina scrit a man é n document unich por ći che reverda les manires da medié te nosta valada tl 17ejimo secul. Baldi é le documënt ma plü mantignì te na fotocopia, l’original ne san nia plü olach’ é rové.

197

San Ciascian Al é na sensaziun che plej n pü’ a vignun de nos chëra de tó ca n liber, le platernè, ciafè fora val’ che nes reverda o fotografies che mostra müsc y posć familiars. Lì de nosc paîsc y se sintì daćiasa: forsc é chësc le sentimënt che nes condüj vigni ann danü chësta cronica tles mans. Al é la storia ch’i un plü dlungia, la microstoria fata de de vigni sort d’ativitês, datrai straordinares y datrai mâ da vigni dé. Propi chësta é na pert importanta de nos. Chilò la presentaziun de n ann, tëmp passè y prezius, da tignì sö te nüsc recorć: notizies de ëi y de ëres, de mituns, de atleć, de ćiantarins y de volontars. Ći ch’i à atira capì é ch’al é dantadöt stories de porsones che se dà da fà por i atri y che scinca inant la ligrëza de ester pert de na comunité via. Dër sintì te paîsc é le bojëgn de na plaza y chësta idea à metü man da deventè n proiet concret. L’ann de scora é gnü caraterisé da n tema important: „Ći che me fej deventé sterch” por ne deventè nia stlâfs dles dependënzes y afrontè la vita cun serenité y forzes sanes. Berba Jaco de Lenz s’un é jü do avëi complì 100 agn y al à lascè te paîsc n sentimënt de gran respet por süa vita tan lungia y rica de esperiënzes de vigni sort. Chëstes é ma n valgönes dles cosses che à caraterisé le 2010. Giulan a düć chi che à daidé chirì informaziuns y material fotografich, dantadöt a Thomas Pescollderungg y a Mirko Rudiferia por le gran aiüt ch’ai à dè por mëte adöm chëstes plates. MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Ala fin dl 2010 àn compedè a San Ćiascian 859 abitanć. Les porsones che é gnüdes pormez é 7 y les porsones che s’un é jüdes demez é stades 13. Maridà: Dl 2010 s’à 6 pêrs maridé te comun: •

Magdalena Frenademez cun Jones Adang

•

Claudio Ploner cun Sabine Agreiter

•

Marco Sorarù cun Simona Caldaro

•

Daniela Willeit cun Peter Malfertheiner

•

Albert Pescollderungg cun Annelies Planatscher

•

Isidoro Pezzedi cun Annegret Vescoli

198

San Ciascian Nasciüs: Dl 2010 él gnü al monn 12 viadus (6 mituns y 6 mitans) : • • • • • • • • • • • •

Christian Clement de Stefan Clement y Alma Tasser Cindy Crazzolara de Benno Crazzolara y Elisabeth Glira Noemi Canins de Moritz Canins y Sabine Miribung Daisy Valentini de Georg Valentini y Sara Vittur Matthias Ploner de Roman Ploner y Romana Cervesato Alessandro Ligato de Domenico Ligato y Ivonne Glira Julian Clement de Heini Clement y Sara Da Sacco Ezra Pizzinini de Axl Pizzinini y Elide Mussner Caterina Canins de Erwin Canins y Sabrina Deval Francesco Canins de Maria Lucia Canins, Soﬁa Rudiferia de Gustav Rudiferia y Esther Rungger Paul Pezzedi de Isidoro Pezzedi y Annegret Vescoli

La picia Sofia Rudiferia, nasciüda ai 19 de novëmber a Sterzing.

Le pice Julian Clement, nasciü ai 22 de agost a Bornech.

199

San Ciascian Morć: Trëi porsones à tut comié da chësc monn: • • •

Gualtiero Agreiter („Bati”) Genoveffa Agreiter Giacomo Canins

*25/04/1951 †12/07/2010 *30/03/1926 †20/08/2010 *23/07/1910 †05/11/2010

Walter Agreiter – „Bati” *25/04/1951 †05.07.2010 W a l t e r A g r e i t e r, conesciü da düć sciöche „Bati”, é nasciü ai 25.04.1951 a Itur, na picia fraziun da San Ćiascian, te na familia de trëi mituns (dui mituns y na möta). Tratan süa vita àl laurè ite le pice lüch y é jü intoronn a daidé chi che â debojëgn fajon de pici laûrs: daidé fà rià, sié, restelè, desfà fora y i.i. Walter à vit na vita dër scëmpla y stentada y plütosc tla surité y tl anonimat, zënza egoism y invidies. Inće sce la sanité ne l’à nia dagnora acompagné sön so tru, âl impò dagnora la buna löna, se gnô y ê valënt cun düć y düć l’odô sciöche porsona de pêsc. Do avëi passè i ultimi mëisc de süa vita danter ospedai y ćiases de cura, s’un é „Bati” jü ai 05.07.2010 tl’eté ćiamò jona de 59 agn.

Genoveffa Irsara nasciüda Agreiter – „Fefa d’Rüdeferia” *30.03.1926 †19.08.2010 Genoveffa A g r e i t e r, maridada Irsara, é nasciüda ai 30.03.1926 a San Ćiascian sön le lüch da Ćiampidel te na familia de cin’ mituns (dui mituns y trëi mitans), olach’ara à laurè sciöche fancela ćina i agn ’60, canch’ara s’à maridé cun Riccardo Irsara de Rüdeferia, da chël ch’ara à albü trëi mituns (dui mituns y na möta). Le rest de süa vita àra vit a Rüdeferia, olach’ara à laurè ite le lüch adöm cun la familia. Mëda Fefa, sciöch’al ti gnô dit, ê conesciüda sciöche na mëda tres dala buna löna, da na buna orentè y da na gran fede te Chël Bel Dî. Ara é gnüda cherdada dal Signur ai 19.08.2010 al’eté de 84 agn.

200

San Ciascian Giacomo Canins – „Berba Jaco de Lenz” *23.07.1910 †04.11.2010 Giacomo C a n i n s , conesciü da düć sciöche „Berba Jaco d’Lenz” é nasciü a San Ćiascian te na familia de 10 mituns. Al à studié a Trënt dai Capuzineri. Da jì a studié messâl jì a pé ćina ia en Sëlva da olach’al tolô la ferata por rové jö Trënt; ilò stôl spo feter döt l’ann de scora. Do avëi stlüt jö i stüdi él gnü cherdè pro i soldas. Dailò él stè danter l’ater tla Sizilia y a Turin, olache al â fat la scora da oﬁzier. Sot al rejim de Mussolini àl spo messü jì te vera: tla Somalia, tl’Uganda y tl’Abessinia, olach’al à inće fat 8 agn de porjunia. Da Nadè dl 1947, do ch’al â passè 14 agn tl forest, àl podü ﬁnalmënter s’un gnì a ćiasa. Al s’â ciafè n laûr söl Prener pro la ferata, spo àl metü man da insigné ti pröms agn ’50, impröma a Badia y spo a San Ćiascian, chësc laûr ch’al à fat ćina dl 1972 ch’al é jü en ponsiun. Le medemo ann ti él mort la fomena Antonia Bürgstaller, che ti à scinché indöt trëi mituns y döes mitans. Dl 1975 s’àl spo maridé n secundo iade cun mëda Emma Glira d’Armentarora. De messè

dl 2010 àl ćiamò podü festejé la bela eté de 100 agn. N valgügn mëisc dedô él gnü cherdè da Chël Bel Dî, ai 04.11.2010, do na vita plëna de bries, fadies y ﬁstidi. AMINISTRAZIUN COMUNALA, ATIVITÉ DE FRAZIUN Y VITA DE PAÎSC Na plaza sciöche post por s’incuntè Chi da San Ćiascian s’audâ bele da agn incà na bela plaza tl zënter dl paîsc. La plaza à n signiﬁcat important tla vita de na comunité, ara rapresentëia n punt de referimënt. Sön plaza, tl cör de n paîsc, s’intrecëiel la vita da vigni dé cun la vöia de stè adöm: an s’incunta do mëssa, an se dà n apuntamënt, an pëia ia por n iade, an fej na spazirada y, dalunc dal prigo di auti pon lascè saltè incërch i pici mituns. Da d’altonn dl 2010 s’à la popolaziun da San Ćiascian incuntè cun i rapresentanć de comun a baié dla poscibilité de cherié na plaza dan dlijia. Al dess deventè n post por miorè la cualité dla vita da vigni dé. Laprò él gnü ponsè de trà jö la ćiasa de fraziun y cherié danter l’ater n pice local por lascè jö i injins ch’an adora te ocajiuns particolares, sciöche por ej. por la festa dl paîsc, o por mëte ite 201

San Ciascian

Le dessëgn dl proiet por la plaza nöia dl paîsc.

Cherta dla strada alternativa che rovass sön Soplà.

La medema strada sön na cherta ortofoto 1:5.000. 202

San Ciascian

Insciö ćiarass fora le zënter nü da San Ćiascian.

scagns por conzerć y massaries desvalies. Dl 2011 messaràl gnì tut na dezijiun deﬁnitiva söl proiet. Le comun à inće portè dant la proposta de realisé na strada alternativa che röia pormez ala pert alta dl paîsc (Soplà). Chësta idea é piada ia por miorè la viabilité dl paîsc y podëi laurè fora damì le zënter y scinacajo inće por le stlüje jö al traﬁch te val’ toch. La strada de colegamënt nöia che messess pié sö püch defora dal rondel nord foss indöt 510 m lungia y 3,50 m leria. Chi da San Ćiascian à desmostrè n gran interès por le proiet y la fraziun aspeta ert la realisaziun de chëstes infrastrotöres che ti darà n aspet nü al zënter.

Ativitè de Fraziun Le consëi dla Fraziun à portè inant l’aministraziun ordinara publican les deliberes söl portal internet dl Comun de Badia. Tl ann 2010 él stè n renovamënt tla composiziun dl consëi dla fraziun, che é gnü lité danü. Dl consëi nü fej śëgn pert: Francesco Glira, Vito Agreiter, Paul Ploner, Paul Rudiferia y Thomas Pescollderungg. Al é gnü laurè tröp por le proiet de costruziun dla ćiasa nöia de fraziun, olach’al dess rové ite le Pice Museum Ladin y l’oﬁze dl’Assoziaziun Turistica. An à tut pert a n gröm de sentades por coordiné i laûrs de costruziun y de aredamënt. Da d’altonn él spo stè meso da rové pro la conzesciun da frabiché y insciö 203

San Ciascian

I laûrs pro la ćiasa de fraziun nöia.

La costruziun groia dl frabicat amesa le paîsc, olache le Pice Museum y l’Assoziaziun Turistica ciafarà locai nüs. 204

San Ciascian àn podü fà sö la costruziun groia dl frabicat. Por l’ann 2011 se tol l’aministraziun dant de portè a ﬁn la costruziun en colauraziun cun le Comun de Badia y i oﬁzi dla provinzia. Ti dè vita nöia ales munts de Baita La Fraziun oress portè inant le proiet por miorè les ćiajares de Baita daìte y de Baita defora. Les ćiajares é de proprieté dla Fraziun. Sö Baita daìte é la gran pert dl grunt de proprieté dl Comun de Badia, la vijinanza d’Armentarora à dailò n dërt da vardè che n’à por agn nia podü gni anuzé. Śëgn é la verda forestala a öna da lascè vardè sön n areal che mëss gnì sighé ite. Da d’altonn él bel gnü taié jö cotan de bosch por arjignè ca la pastöra. Sö Baita defora é inće la ćiajara vedla de proprietè dla Fraziun, le grunt incër la ćiajara ia é dla vijinanza d’Armentarora y le gran areal dl bosch é indô dla Fraziun. Chilò orésson fà deboriada cun la forestala n tru nü che va sö Baita defora. I proprietars di grunć tocà dala strada (vijinanza d’Armentarora, Cöra da San Ćiascian y Fraziun) à bele dè le bëgnstè. L’intenziun generala é de renovè les ćiajares y de fà laûrs de mioramënt dles beles munts restades

Baita daìte.

por agn alalungia ötes. Les aministraziuns interessades ćiararà de ciafè deboriada n’acordanza sura l’anuzamënt dla munt. Les ćiajares restarà inant de proprieté dla Fraziun da San Ćiascian. Dlijia da San Ćiascian garatà i laûrs de ressanamënt dl ćiampanì Sön interessamënt dl consëi d’aministraziun dla cöra él gnü fat d’istè de gragn laûrs de ressanamënt di mürs y dl ćiampanì de dlijia. Cun le passè di agn â le ri tëmp roviné bindebò i mürs defora jö y inće le ćiampanì ê bindebò ademal. Le gran impëgn dl consëi d’aministraziun à portè pro che le ressanamënt dl ćiampanì é dër garatè. Da dan püch à le consëi 205

San Ciascian Le bel ćiampanì do i laûrs de ressanamënt.

La dlijia po indô mostrè ca sü bi corusc.

ciafè da pert de Günther Fistill, responsabl dla portina dla Cassa Raiffeisen Val Badia, n bel contribut por le ﬁnanziamënt di laûrs. A inom de döta la ploania da San Ćiascian ti àn sport n rengraziamënt de cör ala Cassa Raiffeisen Val Badia por le sostëgn ﬁnanziar. PAÎSC EN FESTA: Musiga, gastronomia y tröp devertimënt Inće tratan l’ultima sajun da d’isté él gnü metü a jì la manifestaziun por la jënt dl post 206

y por i sciori tl zënter de nosc paîsc, por cin’ iadi danter messè y agost, vigni iade dales 16.00 inant. Al é stè na bela ocajiun da se devertì n pü’ en compagnia. Sciöche pro düć i atri apuntamënć de chësta festa, él gnü tignì tl zënter n pice marćé de produć tipics dl post, di artejans dla valada y inće de Êgort y de Puster. Implü ti él gnü dè na bela cornisc musicala da pert de deplü grups cun orghi da man. Pro i stonć gastronomics àn ciafè de bun patüc da mangé y an à podü ćiarćé les spezialitês dles uniuns y assoziaziuns dl paîsc.

San Ciascian Inće por i mituns él gnü organisé n bel program de aurela cörta cun fujines didatiches y de vigni sort de jüć. Da sëra podôn ascuté de vigni sort de grups musicai y por i interessà él ćinamai gnü metü a jì n curs de ladin tla scora elementara, na novité che ti à dër plajü ala jënt. Tla cornisc dl proiet gastronomich „Saûs dl isté – In vetta con gusto” él gnü metü a jì n curs da cujiné alaleria cun i trëi coghi dl’Alta Badia ch’à la stëra Michelin: sön plaza dla scora elementara à Norbert Niederkoﬂer dl restorant St. Hubertus, Claudio Melis dl restorant La Siriola y Arturo Spicocchi dl restorant La Stüa de Michil tignì n curs sön le tema „La tradizione contemporanea dei Dolomitici: Piatti di oggi, ingredienti di ieri con i ristoranti stellati”. La gran novité de chësc ann é stada la sëra di 11 de agost dedicada ala „Musiga ladina te plaza”, olach’an à podü ascutè sö melodies y ćianties de grups dla valada en colauraziun cun l’Assoziaziun Ćiantauturs Ladins. LE SETUR TURISTICH Le Comun de Badia à al dédaincö incër 3.300 abitanć y plü o manco 9.000 leć da aﬁté (ti ultimi 40 agn ési

aumentà dl dopl). La gran pert dla popolaziun vir al dédaincö diretamënter o indiretamënter dal turism y porchël é Badia tlassiﬁcada sciöche Comun da n svilup turistich dër alt. N problem che é bele scialdi gran y che reverda inće San Ćiascian é chël dl traﬁch che pësa dassënn sön la cualité dl turism y dla vita de chi dl post. Por miorè chësta situaziun saràl debojëgn de de gragn investimënć por costruì strades plü leries y zirconvalaziuns. Dales statistiches dl’Assoziaziun Turistica Badia che reverda le paîsc da San Ćiascian pon lì fora informaziuns dër interessantes. Por ej.: aladô dla sort d’alberch y dla dorada de sojornanza di ghesć pon odëi che ti ultimi trëi agn é i pernotamënć ti hotì restà plü o manco anfat, deperpo che tles ponsiuns, ti garni y ti residence ési jüs jöpert. An podess dì che chësc é n sëgn che la crisa economica é plü sintida tles categories mesanes. Dl 2010 él gnü registré i pernotamënć anuai aladô dles naziuns cun chisc reslutać: al pröm post él na presënza sterscia di sciori talians cun le 66,33%, al vëgn spo i todësc (Germania) cun le 18,71% y i inglesc cun le 2,16% (spo vëgnel pormò i ghesć dl’Austria). Sc’an ti ćiara mâ ai pernotamënć tratan la sajun da d’isté pon odëi che i sciori talians y todësc resta inant ai pröms 207

San Ciascian posć (68,96% y 15,74%), mo al terzo post él l’Austria cun le 2,59% de presënzes. N’atra informaziun interessanta é che le numer di sciori che vëgn dala Polonia è jü söpert tratan le 2010, dantadöt tla sajun da d’invern. D’isté él deperpo stè n aumënt di sciori che vëgn dal’America. Demorvëia é le fat che le numer di sciori che vëgn dal’America é plü alt co chël di sciori che vëgn da d’atri paîsc dl’Europa plü dlungia nos, sciöche le Belgium, la Francia o la Spagna. LA SCORA DAI SCHI SAN ĆIASCIAN La Scora dai schi é gnüda metüda sö dl 1954 y cumpëda al momënt 35 maestri. Le grup de maestri dla Scora dai schi.

208

Les novitês de chësc ann é ch’al é gnü pormez trëi maestri nüs: Jordan Crazzolara, Daniela Dalpiano y Alex Ploner; al é spo gnü daurì n oﬁze secondar dlungia l’Apres-ski y l’imprëst de schi „La Siëia”. Ia por l’ann él gnü invié ia cotan de ativitês: la sabeda domisdé él indô gnü metü a jì n curs da jì cun i schi por i mituns dla scora elementara, al 1 de forà él stè le „Interski skishow” di maestri dai schi cun salć acrobatics dl grup Vitamin F da Bornech y laprò, tl cil scür dla sëra, n jore cun le deltaplann dl campiun dl monn Alex Ploner y de d’atri compagns cun le parapënn. Ai 30 de dezëmber àn fat la ﬁacolada tlassica cun i sciori y l’estraziun dla lotaria di stödafüch dl paîsc.

San Ciascian LE CONSËI DE CÖRA En chësc ann él gnü baié dër tröp sura i problems dles ploanies, dla manćianza de proi y de d’atres chestiuns liades ala vita dla comunité. Dales discusciuns él gnü fora le debojëgn de n dialogh danter i consëis de döta la Val Badia. Al foss dessigü bun y dërt sce i aconsiadus ess deplü ocajiuns da imparè da se conësce damì y da s’incuntè a baié sura de vigni sort de tematiches y odëi sciöch’an podëss laurè damì düć deboriada tl dagnì. Tles sentades ia por l’ann à le consëi de cöra baié gonot dl tema dla familia y di problems che la reverda; la familia é la fondamënta de na comunité via. Propi por chësta rajun àn organisé deplü festes por les families cun mësses, marënes y jüć por podëi passè n dé deboriada. Ti mëisc plü ćialdins él gnü dortoré la falzada dla dlijia y la capela de cortina dala dita Kaiser y Wolf da Toblach. La ploania rengraziëia le comun, les banches y la vijinanza da Armentarora por le contribut ch’ai à dè. Ai 25 de setëmber dl 2010, en gaujun dla festa de San Klaus von der Flüe, él gnü invié düć i rapresentanć di atri consëis de cöra dla Val Badia a Sciarè a fà deboriada le tru de meditaziun de Klaus von der Flüe. Tres de setëmber él inće gnü fat na bela festa por le 25ejim aniversar de misciun dla monia

Paola Glira da Armentarora y en chësta ocajiun ti él gnü scinché de cör da siur Heinrich y dala ploania na picia statua de Sant Ujöp da Oies. En domënia ai 3 de otober él stè la gran mëssa por y cun le consëi de cöra; ala ﬁn dla mëssa à siur Heinrich rengrazié Salvester Vittur por so gran impëgn y süa dediziun ch’al ti à scinché ala comunité por bëgn passa 30 agn sciöche presidënt dl consëi. Sciöche sëgn de reconescënza ti él gnü surandè n cheder de Lois Irsara. Ai 16 d’otober él gnü organisé n domisdé plajor por i leturs dles poanies da San Ćiascian, La Ila y Badia. Cun i auti privać ési jüs a Lungiarü a fà la Via crucis che condüj sö dala capela nöia de Sant Ujöp da Oies tl bosch dles viles Seres y Miscì; dedô s’ài ćiamò sentè adöm pro na picia marëna ia dal lüch de Vanc. Ai 7 de novëmber él gnü le momënt de baratè fora le Consëi. La diozeja â fat la proposta de ne tignì nia plü na prelîta, mo de damanè diretamënter les porsones che podess ti jì bun ala jënt. Do tröpes discusciuns à le consëi tut la dezijiun de tignì impò na prelîta, ćiodiché düć odô na prelîta sciöche la soluziun plü democratica. Por la prelîta y les lîtes él gnü nominé na comisciun. Les porsones tla comisciun n’à nia podü stè sön lista. 209

San Ciascian Resultat dles lîtes dl Consëi de cöra nü Nr. prog. 01 02 03 04 05 06 07 08 09

Cognom Frenademez Declara Tavella Rudiferia Pescollderungg Dapunt Bajett Mangutsch Crazzolara

Dërt da lité Litadus Lîtes blanćes Lîtes anulades Prozentuala di litadus che à lité

Inom Marlis Raffaele Sabine Alex Hubert Giustina Abele Robert Roberta

Usc 343 292 230 215 182 154 138 112 102

621 397 0 0 63,93%

De setëmber à monia Paola Glira festejé 25 agn ch’ara é tles misciuns y la comunité à partì la ligrëza de chësc aniversar cun ëra. Salvester Vittur à ciafè n cheder de Lois Irsara sciöche rengraziamënt por so impëgn sciöche presidënt dl Consëi de Cöra por passa 30 agn. 210

San Ciascian LA PRÖMA COMUNIUN En la festa dla Santa Trinité ai 30 de mà 2010 à 5 mituns y 7 mitans festejé la Pröma Comuniun:

Ghezzi Nicole Piccolruaz Dennis Pescollderungg Iaco Tasser Alex

Irsara Isabel Sintoni Emanuele De Marchi Barbara Ploner Katrin Pescollderungg Sara Crazzolara Iris Glira Tobias Crazzolara Silvia

Le tema ê „Ćiara, i t’à dessigné sön mies mans, tü mürs é por dagnora dan mi edli.” (Isaia 49,16). Ai é gnüs acompagnà te dlijia da döta la comunité y dala müjiga, olach’al é spo gnü zelebrè la bela mëssa da festa.

I mituns y les mitans che é jüs ala pröma comuniun adöm cun les maestres y siur Heinrich. 211

San Ciascian LA SCORA Tratan l’ann de scora 2010/2011 él a San Ćiascian 60 scolars, avisa 30 mituns y 30 mitans: 10 11 12 10 17

te te te te te

prüma, secunda, terza, cuarta, cuinta.

Les responsables dl’istruziun y educaziun di mituns te scora é stades: Gabriella Campidelli, Erna Canins Frenademez, Natalia Ellecosta, Katja Pescollderungg, Karin Verginer, Hubert Pescollderungg, Sabine Pezzei y Monica Castlunger Irsara. Da d’altonn é le numer di scolars jü jö de 7, da 67 a 60. Ia por l’ann de scora rich de laûr por imparè da scrì, lì, fà cunć y tröpes d’atres cosses, él gnü invié ia deplü manifestaziuns che ti à dër plajü a mituns y mitans. Defata do le scomenciamënt dl ann de scora nü, plü avisa ai 12 d’otober, él gnü fat la jita da d’altonn che à condüt scolars y insegnanć a Sciarè a ti ćiarè ai corëć y ai tiers de berba Iojafat Pezzedi. Ai 28 d’otober à podü jì i scolars dla cuarta y dla cuinta tlassa a La Ila tla biblioteca por ascutè sö i consëis dl corf Maxl sura l’energia renovabla. 212

Ai 30 d’otober él stè la proa d’evacuaziun cun i stödafüch y so comandant nü, Christian Obojes, che à mostrè sü auti cun i injins che alda laprò. Cun gran paziënza ài respognü ales tröpes domandes di scolars y dles scolares plëgns d’interès y de curiosité. De novëmber él indô gnü Lois Kastlunger, acompagné da Eveline Vinatzer, che ti à insigné ai mituns y ales mitans da balè bai tradizionai sot al tema „Por restè en movimënt”. Ai 6 de dezëmber él stort pro te scora San Micurà cun de pices scincundes por vigni möt y vigni möta. La festa de San Micurà é na festa dër sintida dai mituns y ai se conforta bele dî denant. Ai 13 de dezëmber él gnü Raimund Alfreider da Corvara a insigné sciöch’an despartësc dërt le ciomënt aladô dl proiet „Por n monn plü nët”. Dala festa da Nadè él rové te scora l’autur ladin Christian Ferdigg che à scrit y portè dant na bela storia aposta por chësta ocajiun. De jenà él jü fora por les tlasses dla scora la presidënta onorara dl’Uniun di Ladins Hilda Pizzinini che à tratè l’argomënt „I Ladins dles Dolomites”, por sotrissé i valurs culturai de nosc popul y de nosc raiun, śëgn che les Dolomites é deventades patrimone Unesco. I pici scolars à podü ascutè sö cun gran ligrëza les liëndes de nosc monn

San Ciascian

Da d’altonn é i scolars jüs a ti ćiarè ai tiers y ala bela coleziun de corëć de berba Jojafat Pezzedi da Sciarè.

Christian Ferdigg sentè amesa i scolars ite: al ti cunta na storia da Nadè ch’al à scrit aposta por ëi.

Ći che fej bun po inće savëi bun! Chësc pinsier fondamental por imparè da mangé sann é gnü portè dant dala dietista Silvia Pitscheider.” 213

San Ciascian

Le bufê sann che i scolars à arjigné ca ti à scusé propi a düć, pici y gragn.

Ći ligrëza cun i tiers sön le lüch de Plazores jö Al Plan! 214

ladin. I gragn à inće tratè argomënć fora dla storia de nosta jënt. Ai 6 de merz à n valgügn musicontri da San Ćiascian presentè süa uniun y sü stromënć. Por i mituns y les mitans él stè dër interessant da porvè fora i stromënć y damanè fora i musicontri. Le tema dl ann é stè „Ći che me fej deventé sterch” por ne deventè nia stlâfs dles dependënzes y ester bugn da afrontè la vita cun serenité y forzes sanes. Dr. Lois Kastlunger à acompagné i mituns cun sües bunes idees y sü orghi da man fora por l’aisciöda.

San Ciascian Tl mëis d’aurì él stè le momënt dla dietista Silvia Pitscheider che à baié sura l’alimentaziun sana. Por stlüje jö le proiet à i mituns y les mitans arjigné ca n bel bufê sann, sponsorisé dal Sorvisc dl’Educaziun ala Sanité, por mostrè che ći che fej bun po inće savëi bun. Tl medemo tëmp ti à Silvia tignì n referat interessant ai geniturs, che à dër aprijé sües informaziuns . D’aurì él stè l’apuntamënt tradizional cun „Hallo Auto” por sensibilisé i scolars de terza sura la segurëza sön strada, deperpo che chi de cuarta y cuinta à podü de mà fà la proa por la patent cun la roda a Corvara. Dai 11 ai 15 de mà él gnü te scora Mara Miribung cun so proiet «Nos y l’Africa» cun melodies, ćianties y bai africans. Mara à salpü da entusiasmè pici y gragn cun so savëi y süa creativité. Dala jita de mà éson jüs cun les prömes tlasses a Al Plan de Mareo a ti ćiarè ai tiers dl bel lüch da Plazores y ala Ćiasa dl parch natural; dedô é düć adöm jüs ite por le tru dles liëndes. I maius é jüs a Villanders a ti ćiarè ales mineores d’arjënt ascognüdes sot tera ite. Ai 20 de mà él gnü a ciafè i scolars Markus Moling, secretêr dl vësco y prou apascionè dla natöra. Cun ël ési jüs alaleria a osservè y ascutè sö le bel ćiantè di vicì. Ai 30 de mà à i 12 scolars de secunda podü festejé la pröma

comuniun. Dala festa di lëgns, ai 07 de jügn, él gnü tratè en chësc ann le tema dër atual dla rabia, do ch’al ê gnü ciafè deplü olps püres propi tl raiun da San Ćiascian. Le verdabosch Roland dla staziun forestala da La Ila à dè tröpes informaziuns sura chësta maratea y de bugn consëis, che i mituns sais co se comportè sc’ai ess da incuntè n tier püre. Ai 8 de jügn él stè le Dé dl sport y i scolars à podü anuzé por pröms le bel ćiamp sintetich nü dl’Uniun Sport San Ćiascian. Al é gnü organisé deplü jüć a scuadres por promöie inće l’ativité sportiva te scora, dal momënt che d’invern n’él nia gnü tignì le Dé dla nëi. LA SCOLINA Por l’ann 2009/2010 él gnü scrit ite 31 mituns, che é spo gnüs acompagnà dales maestres Renate Valentini y Miriam Costabiei, dala colauradëssa pedagogica Martina Valentini y dala colauradëssa por l’integraziun Martina Canins. En gaujiun dla festa de San Martin él gnü tignì na bela funziun te dlijia cun les linternes y le dé de San Micurà é i pici jüs fora por paîsc y ćinamai fora por bosch a le chirì. Cun gran morvëia l’ài spo ingalin incuntè y l’à invié da gnì te scolina a se scialdè n pü. 215

San Ciascian San Micurà jô fora por bosch bel su canch’al à incuntè i pici dla scolina che le chirî bele da n pez...

Les ćianês che i mituns y les mitans à pastelnè deboriada cun sü geniturs dan Advënt. 216

Le tema dl ann é stè „renforzè nostes competënzes soziales” y cun de vigni sort de iniziatives à i mituns imparè da ti mëte deplü averda ai compagns ch’ai à dlungia, da daidé, partì, ascutè sö, da adorè de beles parores, da se vijiné y ii. Denanch’al mëtes man l’Advënt é i peri y les umes gnüs te scolina a daidé pastelnè na gran ćianê. Intratan le tëmp de preparaziun a Nadè podô spo vigni mëmber dla familia mëte ite vigni dé n fostü de stran sc’al â fat val’ de bel o sc’al ê stè pros ia por le dé. Chësta ê na vedla usanza che la scolina à indô orü descedè.

San Ciascian Cöje pan sciöche i dër indians fajô: n’esperiënza da Carlascè daldöt particolara.

Da Carlascè s’à düć mascherè da indians y i mituns ti à fat dant ai geniturs y a düć i invià na rapresentaziun dla vita da indian. Inultima él ćinamai gnü cöt pan cun i bachëć sura le füch, propi sciöch’i dër indians fajô. La jita da d’invern é stada dër bela y de mà é mituns y maestres jüs deboriada da La Ila ćina jö San Linert a pé. L’ultimo dé de scolina él gnü tignì na funziun de contlujiun te dlijia, olach’an à saludé i mituns y les mitans che piarà ia da d’altonn a scora. Chisc pici à ciafè na bela lëtra che les maestres ti à scrit a vignun singolarmënter. Da recordè él spo inće i proieć dl comun: chël de arjigné ca na bela lerch incër ćiasa de

scolina che i mituns pois stè defora a fà la belaìta y ch’ai ais la poscibilité da se möie sciöche ai à debojëgn. La pröma pert dl parch é gnüda arjignada ca da d’altonn y l’isté che vëgn jarà i laûrs inant. Por les maestres él spo inće gnü arjigné ite n oﬁze aposta te scolina. LES ATIVITÊS DLES UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS I MINISTRANĆ N lalt se mirita i sorvidus por düć i sorvisc ch’ai à fat incër altè a onù de Chël Bel Dî. Al é na gran ligrëza, mo inće n gran impëgn por i mituns da sorvì pro dötes 217

San Ciascian Oliver, Marco y David à pié do n diplom por le sorvisc fat cun gran impëgn por sis agn alalungia.

les funziuns liturgiches che é valgamia tröpes ia por l’ann. Al é indô gnü partì sö i sorvisc cun les „zetoles di ministranć”: vigni cinch/sis edemes ciafa i jogn na zetola, olach’al vëgn scrit sö i sorvisc che vignun à da fà. Sc’an ne sciaﬁa nia, spo mësson se chirì n sostitut. Al é le 14ejimo ann che al vëgn metü a jì chësc sistem y ara va valgamia bun. Ala ﬁn dl ann cumpëda le grup indöt 37 sorvidus. De chisc nen él 15 che va tla scora elementara y 22 tla scora mesana. Al é gnü pormez 4 de te’ pici sorvidus nüs. Ara se trata de Denis Piccolruaz, Iaco Pescollderungg, Alex Tasser y Emanuele Sintoni. Por chisc jogn él gnü organisé tratan 218

l’isté na sëra d’informaziun y preparaziun. Al ti é gnü mostrè la sacrestia, i injins incër altè y y bele tratan l’isté à i sorvidus nüs metü man da imparè da sorvì. I ministranć plü gragn, chi che à rové la terza tlassa dla scora mesana, é „jüs en ponsiun”: Oliver Canins, Marco Vanzi y David Frena. Al ti é gnü surandè n pice diplom en gaujiun dla festa dl Cör de Gejù, ai 13 de jügn do öspi, sciöche sëgn de rengraziamënt y reconescënza por 6 agn de sorvisc fat cun lezitënza. La sabeda ai 13 de novëmber é spo düć i sorvidus y les sorvidësses dla Val Badia gnüs invià a San Martin a fà n pü’ de festa cun ćiastagnes y jüć. Inće

San Ciascian n bel grup de nosc paîsc à tut pert a chësc dé, fajon na bela esperiënza. N rengraziamënt a düć i sorvidus (te nosc paîsc él döt ma mituns, por le momënt ćiamò degöna möta), n lalt particolar a chi che é „jüs en ponsiun” y n „brau!” a düć chi pici che à pormò metü man. LA SCHIRA JONILA L’ativité y les incuntades dles mitans dla schira jonila se stlüj dagnora jö dan Nadè y mët man vigni ann danü do Pasca, cun incuntades regolares por s’la cuntè, ćiantè, perié, pastelnè

y fà de vigni sort deboriada. Les jones dla scora mesana s’incunta n iade al’edema y les mëndres dl’elementara n iade al mëis. Gran é l’impëgn dles animadësses che à dagnora la buna löna y se dà da fà por dè inant le valur de tignì adöm y fà dl bëgn. Inće tratan l’invern él pa tres val’ da fà y les mitans ne se stüfa propi nia: vigni jöbia sëra él la mëssa por i scolars dla mesana y la schira jonila ﬁstidiëia da ćiantè y lì dant les letöres y les oraziuns. Ai 31 de jenà él gnü daidé pro l’aziun „mil dla solidarieté” dl AIFO y ći ch’é gnü trat ite é gnü menè inant sciöche buna opera

La Festa dles families sön Salares. 219

San Ciascian

Inće pro la Maratona dles Dolomites él bel da daidé para che la manifestaziun garetes.

La creperia dles cöghes dla Schira jonila tratan la festa dl paîsc da d’isté. 220

por i amarà de lebra. N dé bindebo particolar à les mitans dla scora mesana passè cun Alma, che les à acompagnades cun na dërta ligrëza sön la pista Foram a jì cun la liösa. Intratan la Carsëma à les jones arjigné ca na Via Crucis y por le Vëndres Sanć inće l’ora d’adoraziun di mituns. Ai 7 de mà é döta la schira jonila jüda a Oies a tignì n’ora d’oraziun. D’isté él stè bel da daidé indô pro „La Maratona dles Dolomites”: dan la maratona à les mitans arjiné ca cun gran lezitënza i pacli por i atleć y le dé dla gara ti àres aspetè sön le travert por ti mëte n prosc sön le ćiapel a vigni partezipant che dê jö le „chip”. Ai 11 de messè à la schira jonila dè so contribut por abelì le dé dles families sön Scotoni. Les mitans y les animadësses à daidé para pro la santa mëssa. D’isté à la schira tut pert ales manifestaziuns „Paîsc en festa”. Pro n stont él gnü partì fora de bunes „crepes” che les pices cöghes arjignâ ca dailò. L’avenimënt plü important é stè le „Hüttenlager” a Toblach; dailò éres jüdes söl Helm y jö por la pista cun i bob da d’isté, te nodadoia a Sanćiana, a ti ćiarè al „Streichelzoo” y ala Käserei Drei Zinnen. En gaujiun dla bela festa por nosta Monia Paola, ch’à festejè

San Ciascian 25 agn de dediziun a Chël Bel Dî y al proscimo, à les mitans partì fora turta y patüc duc adöm cun les atres assoziaziuns dl paîsc. Ai 20 d’otober s’à les mitans dl „Hüttenlager” incuntè a La Ila y al à dè ca na sëra cun pizza y ligrëza bindebò garatada. Ai 13 de novëmber à les mitans dla mesana passè na nöt plajora y da ne desmentié nia tan atira: ares à dormì tl local di jogn y à insciö podü fà damat y s’la cuntè ćina ch’ares é stades bunes da tignì i edli daverć. L’UNIUN DLES ËRES La Uniun dles ëres à tignì en vëndres, ai 26 de merz, na Via Crucis. Le Dé dla vita é gnü recordè en domënia, ai 9 de mà, sot al tema „N möt é la plü bela resposta de Dî al amur de döes porsones”. Tl 2010 él gnü dodesc viadus al monn, sis mitans y sis mituns: che chësc pinsier i acompagnëies dagnora. Les festes de compliann tla Ćiasa de palsa a San Martin vëgn tignides n iade al mëis y vigni mëis él n ater paîsc dla valada che s’un tol sura da ti fà festa ai berbesc y ales mëdes che complësc i agn en chël mëis. Por i nüsciüs tl mëis de mà s’un à tut sura la Uniun dles ëres da San Ćiascian. A fà la cornisc musicala él gnü le möt Franz Pescollderungg cun sü orghi da botuns. Insciö à i berbesc podü

se gode n pü’ la bela musiga y la compagnia. Al é bel da ti fà sintì ch’an ti sta dlungia y ch’an ne se desmëntia nia d’ëi. Sciöche vigni ann de mà, tl mëis dediché a Santa Maria, él gnü arjigné ca y dit dant na corona. Ai 4 de jügn é la Uniun jüda por sanć a Türesc a fà le tru de San Francësch. Do tru àn podü amiré nia ma les staziuns, mo inće la bela natöra cun le ćiant di vicì, les cascades cristalines y söinsom l’atmosfera contemplativa dla bela capela. Sciöche vigni ann à les fomenes portè la statua de Sant’Anna dales döes gran festes dles Antlês y dl Cör de Gejù. D’isté s’à indô n bel grup de ëres dl paîsc metü adöm a fà tutres por i stödafüch, che les venô dala manifestaziun dl „Paîsc en festa”. Ai 10 d’otober él gnü metü a jì la festa di iubilars de matrimone: indöt s’àl abiné 30 pêrs a festejé so aniversar danter 10 y 55 agn de matrimone. Le tema dla festa ê „Ti orëi bun a na porsona ô dì la odëi sciöche Chël Bel Dî l’à orüda.” Dal ofertore dla mëssa iubilara à Maria y Paul Ploner, le pêr cun plü agn de matrimone, portè sö da altè na gran ćiandëra bel decorda sciöche sëgn de giulan. Do mëssa s’à düć incuntè te calonia por n aperitif y al n’à nia manćé na bona turta da noza. Por la festa de rengraziamënt dla racoiüda ai 17 de otober é 221

San Ciascian l’altè gnü infornì sö cun ciüfs y produć de sajun. Ai 24 d’otober él indô stè, do 4 agn, da lité le consëi dla uniun. Cater ëres é gnüdes litades danü; 2 mëmbres nöies é gnüdes pormez. Por la comemoraziun di morć él gnü arjigné ca les ćiandëres da mëte sön fossa di defunć dl ultimo ann. L’ativité s’à stlüt jö ai 8 de dezëmber, festa dl’Imacolada, cun le rorate por les ëres. Dedô s’à ćiamò dötes incuntè jon a se mangé deboriada na pizza. Por ći che reverda l’organisaziun de cursc, él gnü metü a jì indöt cater cursc: da

d’aisciöda, ai 27 d’aurì, le curs da fà cajincì arestis y ai 19 de mà le curs da imparè fà snel n condimënt por na pasta y n dessert; trami i cursc é gnüs dër aprijà. Da d’altonn él gnü organisé n curs de deplü sëres de „Klosterarbeit” y n curs de basa da balè fox, che à albü n gran suzès. Sciöche bele i agn passà s’à la uniun surantut le bel compit de ti surandè ai geniturs di nasciüs la ćiandëra da bato, de ti menè les audanzes ai pêrs che s’à maridé y de dì na corona vigni iade ch’al mör na ëra dla comunité.

Iubilars ch’à festejè so aniversar de matrimone 10 agn:

Werner Piccolruaz y Petra Obojes Erwin Canins y Sabrina Deval Giuseppe De Marc y Monica Obojes

15 agn:

Michl Mangutsch y Brigitte Campei Salvester Agreiter y Elisabeth Berger Ernst Campei y Renate Granruaz Manfred Vanzi y Edith Crazzolara Robert Mangutsch y Helga Tolpeit Luca Crazzolara y Marina Rubatscher

20 agn:

Pio Canins y Margareth Oberlechner Raimund Rudiferia y Margareth Moling Carlo Irsara y Monica Castlunger Silvio Ploner y Pia Miribung Osvald Canins y Yvonne Hennings

25 agn:

Zeno Tasser y Erna Jegle Iaco Sorarù y Clara Burchia Konrad Glira y Lidia Costabiei Bruno Crepaz y Sandra Posch

222

San Ciascian

30 agn:

Sepl Schuster y Renate Crazzolara Hermann Vittur y Berta Schuster Norbert Robatscher y Herta Crazzolara

35 agn:

Iaco Canins y Emma Glira Paul Canins y Zilia Thaler

40 agn:

Eustacchio Pezzedi y Anna Costabiei Edi Granruaz y Maria Pedevilla Giovanni Pescollderungg y Maridl Hofer

45 agn:

Nando Pitscheider y Teresa Dapoz Vijo Crazzolara y Fefa Canins

50 agn:

Mariangel Campidelli y Tarejia Saning

55 agn:

Paul Ploner y Maria Corisell

Indöt 30 pêrs à podü festejé i aniversars de matrimone danter 10 y 55 agn. Söl retrat i iubilars le dé dla festa ai 10 d’otober.

223

San Ciascian Dan la capela dl tru de San Francësch a Türesc.

Paul y Maria, Mariangel y Tarejia: i iubilars che é sön tru deboriada da 55 y 50 agn.

224

San Ciascian L’UNIUN DI OMI L’Uniun di omi se crüzia de ti dè indô vita ales tradiziuns y s’à bele ti agn passà dè jö cun deplü iniziatives che reverda la vita dl paîsc. Al basta recordè la bela scomenciadia de arjigné na troht por i portaconfaruns y portastatues che ti dà n valur nü ai guanć da zacan. Da d’altonn é la costruziun dla ćiasa de fraziun nöia a bun punt y insciö röion bel plan a d’avëi n zënter tres plü bel. Porchël s’à i omi ponsè de mëte sö por Nadè na cripele dan le frabicat nü. Laprò él gnü cherié n efet de löm cun i trëi resc Casper, Marćiun y Baldassè. Incëria él gnü fat na bela si, an à abelì döt cun lëgns y scorzes. Na bela nëi frësca tomada dan Nadè ti à dè ćiamò plü na bela atmosfera a chësc cheder. Tröc ghesć y inće la jënt dl post s’à archité a ti ćiarè.

Les statues di trëi resc s’àn por le momënt imprestè fora. Al foss bel scara jiss da fà por n ater ann döta la cripele y sc’an podess la mëte fora vigni ann tratan le tëmp d’Advënt ćina la ﬁn de jenà. L’Uniun di omi ti dij n bel giulan ala familia de Oswald Canins ch’à surantut le cost dl aﬁt. N bel giulan ti va inće al Comun de Badia por la desponibilité di lauranć y n giulan ai omi volontars che s’à tut la bria de mëte sö y tó jö la cripele. L’UNIUN DI JOGN Al plej dër da odëi sce le grup di jogn é atif te n paîsc. I jogn, anima dla comunité y energia por le dagnì, é bugn da odëi les cosses cun d’atri edli: zacó ch’an ô la mëte, pon dì ch’ai vir les situaziuns, i impëgns, les amizizies y i mudamënć

La cripele arjignada ca dan le frabicat dla ćiasa nöia de fraziun ti à dè n aspet particolar y plajor al zënter tl tëmp d’Advënt. 225

San Ciascian

Na fana öta y düć che s’la ri... spaghetti y buna vöia: inće insciö tëgnon adöm.

Na bela cufada alda da Pasca tl local di jogn. 226

San Ciascian cun n corù implü. L’ann à metü man por l’uniun ai 7 de jenà cun na sentada generala. Ilò él gnü baié de programs, dles manifestaziuns y de intenziuns. Bele tl mëteman àn albü la sensaziun ch’al foss val’ de nü tl’aria dl 2010. Sciöch’al é usanza él gnü intënt üs da Pasca por fà na bela cufada do la gran mëssa tl local di jogn. Avisa sciöche i bi corusc di üs intënć é stada en chël dé inće l’alegria y l’armonia danter i jogn. De mà s’ânse dër inconfortè cun coriosité da ascuté sö l’aventurier Erich Pescolderungg che à cuntè de so iade tl Nepal cun so compagn Roland Pedevilla y dla spediziun sön öna dles pizes dl Himalaya: l’Ama Dablam. I retrać nes à condüt düć te chi bi posć tan vis y nes à lascè sintì la spiritualitè y la scemplité de chës porsones tan dalunc. En chë sëra nes gnôl imënt ch’ares foss dër daimprò. D’isté él indô gnü fat festa te paîsc: al n’ê de chi che fajô tutres o venô copes... i jogn ti à pité ala jënt jüć d’alegria y buna löna. D’otober él gnü a s’al’dè n mudamënt important che à portè aria frësca: an à metü sö n comitê nü. Insciö él śëgn metü adöm da 12 jogn motivà y cun na gran vöia de se dè da fà por la uniun. Bele atira à le grup messü se trà ite les manies por organisé i evënć da d’invern. De novëmber él gnü fat na buna spaghetada por ti

dè le bëgnodü ai jogn nüs, che é gnüs pro la uniun. Por ti dè na idea dla uniun di jogn ti él gnü presentè y splighé l’ativité ch vëgn fata dai jogn. En la festa de San Micurà àn spo arjigné ca i pacli da ti dè ai mituns dl paîsc. Ai 23 de dezëmber él gnü tignì le rorate di jogn y dedô na festa da Nadè che à stlüt jö l’ann. Les usc di Kyrios à daidé abelì la mëssa. LE GRUP DE VOLONTARIAT Le grup de volontariat é metü adöm da 10 porsones. Al é n pice grup che laôra tl chît y dantadöt por la jënt de tëmp, les porsones sores y chëres che à problems psichics o é amarades. An s’abina apresciapüch da trëi a cater otes al ann y te chëstes sentades vëgnel fat fora le program. Da d’aisciöda él por ejëmpl gnü organisé na jita plajora a Lungiarü, indöt s’àl abiné n bel grup de trënta porsones. An é jüs tla capela de Samt Ujöp Freinademez y dedô a mangé da domisdé sön le lüch de Vanc. D’otober àn zelebrè na mëssa te paîsc y dedô éson jüs düć deboriada tl salf dla cöra a se mangé val’ y a ciacolè n pü’. En Santa Maria da Lourdes, ai 11 de forà, va le grup vigni ann a ciafè les porsones che n’é nia plü bunes da jì a mëssa. En chël dé ti vëgnel scinché n ciüf y düć 227

San Ciascian à pa vigni iade na dërta ligrëza. Ia por l’ann van spo a ciafè les porsones sura i otanta le dé ch’ares complësc i agn y chisc é dagnora de bi momënć. I volontars y les volontares ti scinca spo inće privatamënter n pü’ de tëmp ala jënt plü vedla y va a ciafè i berbesc te ćiasa de palsa y te ospedal, vignun aladô de sües poscibilitês. LA MÜJIGA La Müjiga da San Ćiascian à sonè por le secundo ann sot ala bachëta dl dirighënt jonn Ivan Agreiter che, adöm cun le presidënt Heini Clement y le consëi dl’uniun, à salpü da manajè bun na müjiga bindebò picera, danter les plü piceres de

Le grup de musicontri che é jüs por le pröm iade tla scora elementara a ti mostrè sö i stromënć ai scolars y a ti cuntè val’ deplü sura la müjiga. 228

Südtirol y dessigü la plü picera dla Val Badia cun sü 31 mëmbri. De chisc él trëi portabandires, cater marcadëntres, le dirighënt y vintetrëi musicontri y n’eté mesana scialdi bassa: 28,79 agn. Al é diesc ëres y vintun ëi. Al é dessigü n gran impëgn ester mëmber de na picia müjiga, deach’an ne po nia manćé plü gonot y vignun mëss tres dè döt ći ch’ara va. Manajè n te grup ne n’é dessigü gnanca saurì, porchël ti va a düć i musicontri y dantadöt a chës porsones che l’à tles mans n lalt y n complimënt! Sciöche vigni ann à l’ativité dla müjiga metü man bele ti mëisc da d’aisciöda cun les festes de dlijia. Insciö él gnü sonè dala festa de San ćiascian, patrozinium dl paîsc, ai 18 d’aurì, dala festa de San Florian, protetur di stödafüch, ai 2 de mà, dala festa dla pröma comuniun ai 30 de mà y dales festes dles Antlês y Cör de Gejù ai 6 y 13 de jügn. I musicontri à albü spo la ligrëza de jì a sonè pro la noza de so compagn Albert Pescollderungg che sona le bas y che s’à maridé ai 5 de jügn cun Annelies da San Martin. Por l’ocajiun ne podô la müjiga sambëgn nia manćé, bele dadoman adora cun na dërta descedada! Jüda inant éra spo de messè y d’agost cun i conzerć da d’isté. Le pröm de chisc é gnü tignì sön le paiun tl zënter dl paîsc da

San Ciascian

Le conzert da d’altonn é na scomenciadia nöia dla Müjiga y la manifestaziun é dër garatada.

La defilada dla Gran Festa da d’istà a Cianacëi ai 5 de setëmber 2010.

229

San Ciascian Jona y plëna de motivaziun: n bel retrat dla Müjiga da San Ćiascian.

I fredesc Iris y Ivan Agreiter à ciafè pro conzert da d’altonn la medaia de brom por 15 agn d’ativité tla Müjiga.

230

San Ciascian La Ila ai 14 de messè, por rete le conzert che la müjiga vijina â tignì la sëra denant a San Ćiascian. Ai 20 de messè y ai 4 d’agost él gnü tignì n conzert sön plaza dla scora elementara; püch denant à i musicontri tut pert a na defilada fora por le zënter. Dal momënt che le tëmp ne lasciâ nia fà, él gnü tignì l’ultimo conzert di 18 de agost tl salf dles manifestaziuns dla Ćiasa dles uniuns J.B. Rinna. N avenimënt n pü’ particolar y n gran onûr por la müjiga é stè l’invit ala partezipaziun ala gran festa de iubileum de 175 agn dla Müjiga de Badia. Por chësta ocajiun dô la Müjiga da San Ćiascian tignì so conzert sön paiun a San Linert, mo por gauja dl tëmp, s’à nosta müjiga metü adöm cun chëra da La Ila y à improvisé n conzert deboriada, che é dër garatè. Domisdé à la Müjiga da San Ćiascian tut pert ala defilada y ala pert ofiziala deboriada cun les atres müjighes. La Müjiga di jogn dl’Alta Badia s’à inće presentè a San ćiascian, tignin n conzert ai 30 d’agost. La müjiga dl paîsc s’à cruzié dla pert organisativa. Al é na bela usanza che la Müjiga da San ćiascian tol vigni ann pert a na manifestaziun foradecà. Insciö s’à i musicontri metü sön tru la domënia ai 5 de setëmber jon ia Ćianacëi te Fascia por tó pert ala defilada dla „Gran Festa da d’istà”, en

chësc ann sot forma d’indunada dles müjighes dla Ladinia. Le Consëi de cöra à metü a jì en domënia ai 19 de setëmber na festa de iubileum y rengraziamënt por la monia Paola Glira d’Armentarora. Do mëssa él gnü organisé sön plaza de dlijia n bufê cun l’invit a dè ca na spënora de bona man y la müjiga à surantut l’intratignimënt musical. Sciöche bele l’ann passè à i musicontri da San ćiascian sonè en ocajiun dl’indunada di auti dla marca „Porsche” dan le hotel Armentarola ai 24 de setëmber. Na novité é le conzert da d’altonn, metü a jì por le pröm iade ai 23 d’otober tl salf dles manifestaziuns dla Ćiasa J.B. Rinna, cun la presënza de tröpes autoritês. En chël dé ti él gnü surandè ai fredesc Iris y Ivan Agreiter la medaia de brom por 15 agn d’ativité tla uniun. Do la manifestaziun él gnü oranisé n pice bufê por düć. Ai 7 de novëmber à la müjiga indô tut pert ala deﬁlada dl „Rait de San Linert”. Ai 11 de dezëmber s’à l’ativité stlüt jö cun n rorate sonè dala müjiga y la sentada generala. Sciöche ultimo pice apuntamënt dl ann à n grup de musicontri sonè n valgönes ćianties da Nadè sön plaza de dlijia do Madovines. N ater avenimënt particolar che é gnü metü a jì por le pröm iade te nosc paîsc é stè 231

San Ciascian la presentaziun dla müjiga tla scora elementara. En chësc dé dla porta daverta, ai 6 de merz, é n grup de musicontri jü tla scora elementara a ti mostrè y splighé ai mituns de vigni sort de stromënć. Sambëgn ti n’él inće gnü sonè dant öna o l’atra ai scolars y inultima él düć ch’à podü ćiamò instësc mët les mans sön i strumënć y porvè da fà gnì fora val’ tonn. Chësta scomenciadia ti à dër plajü ai mituns. L’impëgn de düć i mëmbri dla müjiga da San Ćiascian é indô stè dër gran tratan döt l’ann, al basta ponsè che danter proes, rapresentaziuns, sentades y manifestaziuns y/o ocajiuns desvalies s’à i mëmbri abiné 83 iadi. Mo l’ativité n’é nia ma fata de proes y rapresentaziuns. Al é inće stè momënć de compagnia y d’aurela cörta. Insciö él gnü organisé n „dé dla nëi” ai 14 de merz. En chësc dé é i partezipanć jüs a fà na roda cun i schi jö por les pistes da La Crusc, por s’incuntè dedô tla ütia „I Tablà” pro na buna marëna. Inće en chësc ann à la müjiga da San ćiascian fat para pro le proiet dla müjiga di jogn dl’Alta Badia, che ti dà ai mituns la poscibilité da fà n pröm vare ite tl monn dles müjighes sot forma de devertimënt y jüch. I s’audun che la müjiga pois jì inant bun, cun so idealism y sü bogn resultać inće tl tëmp che à da gnì! 232

Picia intervista a Ivan Agreiter, dirighënt jonn Domanda: Ćiöna é pa la motivaziun plü sota che t’as surantut chësc impëgn che é n gran onur, mo inće na gran responsabilité? Resposta: La motivaziun plü sota é stada chëra de ne lascè nia sozede che le paîsc da San Ćiascian romagness nia indô zënza dirighënt y insciö zënza müjiga. I à metü man pro chësta uniun canche i â 9 agn y do 13 agn ch’i ê laprò ne sunsi nia stè bun da ćiarè pro che döt le laûr fat jiss do l’ega fora. Domanda: Ćiönes é pa les majeres ligrëzes y les majeres diﬁcoltês liades a chësc laûr por n jonn sciöche tö? Resposta: Les majeres ligrëzes é odëi che n musiconter à la buna löna do na proa, che la jënt vëgn ion ales proes por stè en compagnia y fà müjiga deboriada. Les majeres diﬁcoltês speri che sides passades, le pröm ann ne n’ân nia düć i registri, mo por fortüna unse ciafè aiüt da n’atra müjiga dla valada. Domanda: Ći importanza à pa secundo te la müjiga popolara tla tradiziun y cultura ladina (de nüsc paîsc)? Resposta: La müjiga popolara à na gran importanza tla tradiziun y cultura ladina. Ćis pro les festes de dlijia él plü da festa sc’al é la müjiga. Iö à messü jì ala pröma comuniun zënza müjiga,

San Ciascian deache ara n’ê nia chi agn. Al é stè na festa n pü’ zota, sc’ an po dì insciö. Porchël à la festa dla pröma comuniun n significat particolar por me. Domanda: Ćiügn é pa tü fins personai sciöche dirighënt de chësta müjiga tan particolara, la plü picera dla Val Badia? Resposta: I n’à nia tröc fins, por me él important che i musicontri se stais saurì tl’uniun, ch’al ti sais bel, spo sc’ara va inće da sonè de bi toć y da fà bela figöra, sunsi dër contënt. Domanda: Sce te messesses descrì cun na parora sora la musiga da San Ćiascian, fóssera… Resposta: „armonia”.

LE COR DE DLIJIA Tratan l’ann s’à le Cor de dlijia abiné indöt 78 iadi por les proes y por acompagné les festes o funziuns liturgiches. I ćiantarins à inće albü d’atres ativitês che i dëida da tignì adöm y che porta vita tl grup: insciö é indô i Trëi Resc jüs tles ćiases a cuntè la buna noéla dl Nadè dl Salvatur y tiran ite tl medemo momënt ofertes por les misciuns. Sön invit dl consëi de cöra à le cor tut pert al bel iade a Imola che conservëia tla dlijia dla cité na relicuia de San Ćiascian ai 10 y 11 d’aurì. Tl santuar de Santa Maria da Caravaggio à spo le cor ćiantè mëssa tla dlijia plëna de

Le Cor de dlijia tratan la mëssa tla dlijia de Santa Maria da Caravaggio a Imola. 233

San Ciascian peregrins rovà adalerch da vigni pert dla Talia. Ai 18 d’aurì à nosc paîsc festejé so patrozinium: le cor ti à dè n ton da festa ala gran mëssa y da sëra ai öspi. Ai 20 de mà à le cor tut pert a n conzert a Badia y al referat de dr. Fonjo Willeit sura le tema „Ćiantè fej bun”. La manifestaziun é gnüda inviada ia dal consëi cultural dl Comun de Badia. La domënia ai 19 de setëmber é le cor gnü invié a abelì cun ćianties a plü usc la festa de iubileum de 25 agn dla monia Paola Glira. Sön dejidêr di iubilars maridà à le cor tut pert ai 10 de mà ala mëssa cun ćianties da festa. Sciöche dagnora él gnü recordè cun solenité Santa Zezilia ćiantan na mëssa nöia cun l’acompagnamënt de dües vidores y orghe. Sön iniziativa di mëmbri dl cor él gnü tignì n curs por ćianturs che ćianta dant te dlijia cun la partezipaziun de deplü ćiantarins a chësta scomenciadia importanta de formaziun, deache le cor ﬁstidiëia inće por les mësses ćiantades dala comunité ia por l’ann. Le presidënt Raffael Declara y la vizepresidënta Giustina Dapunt à ﬁstidié cun gran lezitënza che döt vais por la dërta strada y le dirighënt Ulrich Willeit à inće sonè plü gonot i orghi. 234

L’UNIUN DI STÖDAFÜCH L’ann 2010 é stè n ann dër rich de ativitês y de intervënć por i stödafüch da San Ćiascian, mo por fortüna é le paîsc y süa popolaziun gnüs stravardà da de gragn füć, desgrazies, calamitês o rogossies. I stödafüch cumpëda ala fin dl ann 40 mëmbri atifs. Da chësc ann inant fej pert dl’uniun 3 jogn nüs: Werner Piccolruaz, Simon Canins y Fabiano Glira. I stödafüch é gnüs cherdà indöt 107 iadi tratan l’ann, de chisc él stè 32 iadi por intervënć de vigni sort, 26 iadi por proes, 8 iadi por festes de dlijia cun prozesciuns o sopoltüres, 23 otes por sorvisc desvalis y 18 por sentades dl consëi o di comandanć. Da chëstes zifres pon odëi fora che i stödafüch é gnüs cherdà prësc vigni terzo dé por öna o l’altra ativité. Chësc desmostra la gran desponibilité, la gran importanza y le gran impëgn de na uniun de volontariat te na vita de n paîsc. De dötes chëstes ativitês pon nen recordè n valgönes plü relevantes: Ai 29 de dezëmber, de nöt püch dan les cater da doman, à sonè l’alarm por n füch te n ćiamin de na ćiasa d’abitaziun. Por fortüna êl n scior de n garni ilò dlungia bele impé te chël momënt: al à odü le füch y à atira cherdè le 115. Do ester stà bugn da sofié y destodé les flames, é le ćiamin

San Ciascian gnü controlè ćiamò n iade cun la „camera termica”. Ai 19 de forà é i stödafüch gnüs cherdà por n bur inzidënt daìte dal hotel Gran Paradiso. N auto che ê sön strada tl vers dl paîsc é jü adërtafora te na picia ota, bunamënter por gauja dla nëi frësca. Söl post él rové inće la Crusc Blanćia, le dotur y i Carabiniers. Da Bornech êl pié ite inće le NEF cun le dotur d’emergënza. Cin’ mëmbri à surantut chësc intervënt, à daidé la Crusc Blanćia y à trat sö dedô l’auto te strada. Da mesa les döes de nöt di 20 de forà é i stödafüch gnüs cherdà por n intervënt söl Ju de Valparola: al ê gnü jö na lovina Medefüch te n ćiamin: n gran prigo te strada y ara dô avëi sopolì n por les ćiases d’abitaziun. auto cun jënt laìte. Por chësta gauja bindebò da spavënt él gnü cherdè inće i stödafüch da La Ila, le Socurs Alpin, la Crusc Blanćia y i Carabiniers. Bele atira ti savôl demorvëia ai stödafüch che n auto ess podü rové sön le ju, dal momënt che la strada ê stlüta por la gran nëi y les stanges ite a Sciarè y sö dala Capela de vera ê dessigü stlütes jö. Canch’ai ê rovà söl post ê le scenar daldöt atramënter co ch’ai s’aspetâ: auti nen n’êl N grup de mituns cun dui volontars tratan le dui da odëi, un dan la „dé di mituns”. 235

San Ciascian

En la festa de San Florian ti él gnü surandè n’onoranza a Franz Sorarù.

lovina chit cun jënt laìte, y l’ater, n gran Q7, jü sot tla lovina. An à constatè che al n’ê degügn sot ite y che le SUV â ma porvè da jì sura la lovina fora, cossa che ma n gran tractor o n giat dala nëi foss stà bugn da fà. Dal’atra pert dla lovina êl bele söl post i stödafüch da Cortina, che ê gnüs bel alarmà denant. Le ciafêr dl Q7 é tosc gnü nervus y ri cun i tröc volontars rovà söl post a le daidé, por fortüna é i Carabinieri stà bugn da calmè ia la situaziun che gnô ingalin tres plü ćialda. Le ciafêr é inultima 236

gnü acompagnè te caserma y düć à podü s’un jì a ćiasa. Chësc avenimënt desplajor à fat baié düć ćiamò por n bel pez, inće deache tan de volontars à messü se mëte al prigo inće sc’al ess bastè da jì sö cun un n auto. Ai 26 d’aurì àn indô metü man cun les proes d’aisciöda, indöt 16 iadi y cun tecniches desvalies. Ai 8 de mà à i stödafüch tut pert al „dé ecologich”, metü a jì te döt le Comun de Badia. Do avëi romenè sö le paîsc s’à i volontars incuntè tl hotel Störes a marëna.

San Ciascian Ai 25 de mà domisdé sonâ indô l’alarm por n füch te n pre incër le sostëgn dl implant portamunt Piz Surega sot i Runć. Al é gnü atira alarmè inće i stödafüch da La Ila y Badia, mo inultima n’ési nia gnüs cherdà söl post, dal momënt che i 13 mëmbri, che ê rovà al’arjunta, é atira sta bugn da destodé les ﬂames. Le „dé di mituns” é gnü festejé en chësc ann a Sciarè. Ai 10 de messè à 5 stödafüch tut pert a chësc dé de jüć y devertimënt deboriada cun i stödafüch dl’Alta Badia, cun la Crusc Blanćia y le Socurs Alpin. Dedô s’à düć abiné a marëna söl ćiamp dl sport. Na domënia ai pröms d’agost é i stödafüch gnüs cherdà por n inzidënt söl punt de Rü Blanch, olache n motor é saltè adöm cun n auto. Le motor, che ê sön strada tl vers dl paîsc, â orü surpassè n auto tla ota y ne s’à nia intenü ch’al gnô n ater auto decuntra. Söl post é rovada inće la Crusc Blanćia, l’Aiüt Alpin cun le dotur d’emergënza y i Carabinieri. De setëmber él sozedü n fat desplajor: n berba dla Ćiasa de palsa a San Martin n’ê te n iade plü ignó da ciafè, bunamënter êl pié ia y â pordü l’orientamënt. Insciö él jü 5 porsones a le daidé chirì ai 11 de setëmber, adöm cun i stödafüch de döta la Val Badia. L’aziun n’à indere en chël dé portè a degügn resultać. Les proes da d’altonn à metü man ai 13 de setëmber, indöt nen él gnü tignì 10. Dai 2 ai

Tratan na proa de n inzidënt.

3 d’otober é 16 stödfüch jüs a Wels, olach’ai à podü vijité, te n’atmosfera plajora y da festa, la ﬁera dal titul „Retter: Fachmesse für Sicherheit und Einsatzorganisationen”. Ai 30 d’otober él gnü organisé tla scora elementara le dé dl’evacuaziun, n apuntamënt oramai tradizional che descëda vigni ann n gran entusiasm. Indöt 7 porsones s’à tut dlaurela en chë sabeda da stè cun i mituns y ti splighé le ri laûr di stödafüch. I scolars à ascutè sö cun curiosité y chësta é na bela sodesfaziun por i volontars. La sabeda ai 4 de dezëmber s’à spo düć i mëmbri incuntè tla Ćiasa J.B. Rinna en ocajun dla reuniun generala, deboriada cun i ghesć invià adarlerch. Do le salüt da pert dl comandant Christian Obojes y les relaziuns 237

San Ciascian de laûr ti él spo gnü surandè n’onoranza a Josef Irsara por 25 agn d’ativité pro i Stödafüch da San Ćiascian. Inće dl 2010 à deplü mëmbri tut pert a cursc a Vilpian por miorè la preparaziun y ester arjignà a de vigni sort de intervënć tecnics. D’isté él indô gnü fat para pro manifestaziun „Paîsc en Festa”, organisada dal’Assoziaziun turistica de Badia en colauraziun de deplü uniuns. Gran suzès à indô albü les tutres ch’é gnüdes venüdes dër bun: al basta ponsè ch’al nen é gnü fat a man, cöt y venü ca. 4.700! N gran giulan ti va a düć chi che à daidé y dantadöt ala Uniun dles ëres por avëi fat n te’ gröm de tutres. Da d’altonn él gnü relevè y fotografè jö düć i idranć dl paîsc, indöt 76, por gnì spo reportà ite te na cherta dl paîsc. Aldefora de chisc intervënć é i stödafüch gnüs cherdà plü iadi por d’atri de pici intervënć tecnics, sciöche daurì portes, pumpè fora ćianoes o despifé condütes dal’ega. Ia por l’ann à i stödafüch inće tut pert ales sopoltöres te paîsc y a deplü festes de dlijia. Al dédaincö vëgn i stödafüch cherdà tres plü gonot inće por de vigni sort de sorvisc, sciöche por ejëmpl chël de parchè tratan manifestaziuns desvalies (Copa dl Monn y Campionać Europeics de Paslunch), o le sorvisc de 238

verda y ordinn pro la Maratona dles Dolomites, le sorvisc d’iluminaziun o le sorvisc por tó sö ﬁlms y retlams de auti. Le volontariat rapresentëia na gran richëza te nüsc paîsc. Por düć i sorvisc che i stödafüch pita y pitarà inant inće tl dagnì a nosta jënt y por la segurëza ch’ai ti garantësc tratan döt l’ann ti é düć dër reconescënć. ATIVITÊS SPORTIVES PASLUNCH: GARES DE COPA EUROPA „FIS OPA CONTINENTAL CUP” Ai 11 y ai 12 de dezëmber él gnü tignì tl zënter de paslunch Alta Badia les gares de paslunch di ëi y dles ëres che vêl por la Copa Europa „Fis Opa Continental Cup”. Ara se trata de n apuntamënt oramai tradizional y important a livel europeich che é gnü invié ia bele por le terzo iade. Chësta manifestaziun é le resultat dla buna organisaziun y dles bunes condiziuns dla pista tan aprijades tles ediziuns passades. Le comitê organisadù, cun a će Carlo Mellauner, y l’Assoziaziun turistica de Badia laora bele i mëisc denant zënza lascè do por podëi ti pité ai atleć y a chi che ti ćiara pro n avenimënt ezelënt. Ti ultimi agn él gnü fat deplü laûrs por miorè la pista.

San Ciascian Al dedaincö él cater pistes omologades dala FIS. Insciö à le zënter döt ći ch’an adora por l’organisaziun de gares de n livel tan alt. La manifestaziun à albü n suzès tan gran inće deach’al é gnü dè le sostëgn dl Comun de Badia, dl Consorz Turistich Alta Badia, dla Provinzia Autonoma de Balsan, dla Cassa Raiffeisen Val Badia y de düć i sponsors privać.

L’UNIUN SPORT AMATORIALA SAN ĆIASCIAN Tröpes manifestaziuns sportives y dantadöt i laûrs importanć fać pro le ćiamp dl sport à caraterisè l’ann 2010. Por ći che reverda les competiziuns sportives organisades ia por l’ann él da recordè la gara dl paîsc sön Piz de Surega fata ai 5 d’aurì y rovada

I laûrs pro le ćiamp dal sport: chilò la pert che reverda la plaza di gokart da pedai.

Le ćiamp da śoghé al palê nü cun le funz d’erba sintetica.

Al vëgn arjigné ca le ćiamp d’asfalt fin por i go-kart.

La pista di go-kart da pedai é na bela novité da porvè fora. 239

San Ciascian

Trëi salć descuc sön n trampolin fej dagnora bun!

Por l’inaudaziun dl ćiamp nü él rové adalerch de vigni sort d’amisc. 240

a süa 18a ediziun y la gara dl VSS Jugendtrophy 2010 – trofê Auto Alta Badia (9a ediziun), varënta a livel provinzial, ch’è gnüda fata tl zënter de paslunch ai 22 d’agost. Cun la 17a ediziun dl „Dé dl sport”, dagnora rich de emoziuns, y cun l’inaudaziun dles infrastrotöres sportives nöies ai 5 de setëmber söl ćiamp dl sport él gnü stlüt jö oﬁzialmënter l’ativitè dl’uniun. Laprò él gnü a s’al’dè de vigni sort de promoziuns sportives y d’incuntada che porta inant na manira sana de vire le tëmp lëde y chërda adöm n gröm d’apascionà. Gran ligrëza à albü l’uniun dl sport da podëi realisé i laûrs pro le ćiamp dl sport. Chisc laûrs dër garatà ti dà a düć la poscibilité

San Ciascian de avëi n bun sorvisc tla zona sportiva dl paîsc ti mëisc d’isté. Inće la situaziun tl liber fondiar y pro l’oﬁze dl catast é gnüda metüda a post. Al é gnü dè la lizënza d’anuzamënt por döta l’infrastrotöra. N bel giulan de cör ai mëmbri dl comitê, ales istituziuns y ai sponsors privać che à sostignì l’uniun y a düć i atri che à daidé te val’ ocajiun ia por l’ann. N bel giulan inće a düć chi ch’à tut pert ales manifestaziuns y ch’é gnüs d’isté söl ćiamp dl sport. XVIII. Gara dl paîsc La gara dl paîsc é gnüda fata ai 3 d’aurì. La pista Ćiampëi ê en chël dé te dër de bunes condiziuns. Le gran vënt y les temperatöres scialdi frësches por la sajun n’à nia sprigorè i passa 100 concorënć. Do n invern cun condiziuns tresfora ideales da jì cun i schi ê sambëgn tröc en buna forma da se mosoré jö por le percurs de slalom lerch. Le miù tëmp de gara à albü le maester Claudio Clara che à archité le cronometer sön 27.13”. Pro les ëres é stada Daniela Dalpiano cun 30.81” la plü asvelta. Dales 18:30 à spo la Uniun dl Sport invié a na spaghetada y ala premiaziun tla Ćiasa J.B. Rinna. Chilò él rovè adalerch passa 200 porsones, dantadöt familiars di partezipanć ala gara, che à

passè na bela sëra en compagnia pro na buna cëna. Dala lotaria organisada por daidé ﬁnanzié le ćiamp él saltè fora de bi pesć por chi che à albü la fortüna de trà numeri plëgns. La festa de premiaziun é stada n’emoziun dër Daniela sintida dantadöt Dalpiano à dai mituns, che davagné la s’la confortâ gara dl paîsc dassënn da pié tla categoria do les medaies dles ëres. y val’ copa. Na gran sodesfaziun él stè por i plü jogn che à fat por le pröm iade na gara, sciöche Mike Pedratscher, che cun 3 agn y mez à fat döt le slalom zënza lascè fora na porta y s’à dër confortè da pié do la medaia de partezipaziun. Püch do les nü da Claudio Clara sëra él gnü stlüt jö é stè l’ël plü chësc dé particolar asvelt y à y insciö é i mituns albü le miù rovà a ćiasa adora tëmp dl dé. assà da jì a dormì y palsè fora, denanche jì indô a scora le pröm dé do les feries da Pasca. 241

San Ciascian

Thomas Pescollderungg y i pici dla categoria scolina che ti à dër plajü a chi che ćiarâ pro … i pesć s’ài propi mirité.

La categoria dles fomenes döt contëntes do la gara.

Ulli Crazzolara en aziun. Al é rové tl travert pro i mius. 242

San Ciascian IX. Trofê Auto Alta Badia – VSS Raiffeisen Jugendtrophy: Rodes Val Badia Raiffeisen davagna le trofê En domënia ai 22 d’agost à l’Uniun dl Sport organisé la 9a ediziun dl Trofê Auto Alta Badia. Dal 2009 incà é la gara dles rodes da munt che vel por le VSS Raiffeisen Jugendtrophy a livel provinzial. La gara é gnüda fata sön le zircuit tl zënter de paslunch. I volontars dl’Uniun à arjigné ca le tru cun trëi variantes aladô dl’eté: le percurs „ghel” de 400 m, le percurs „ble” y le percurs „cöce” de 1.600 m. Aladô dles categories, pian ia dai „baby” cun 400 m de percurs, rovâ la competiziun sportiva ćina a 4.800 m tla categoria

junior sport. Da döt Süditrol y da Fascia ca él rové da doman adora 132 concorënć che à podü se ćiarè jö y porvè fora le percurs dan la gara por podëi spo dè le miù tla competiziun. La gara à metü man dales 10.30 cun les categories baby ćina a rové sö ala categoria junior sport, che fajô le percurs plü lunch. Rodes Val Badia Raiffeisen, che fajô la gara te ćiasa, à albü la miù partezipaziun de scuadra cun 36 atleć. Chësc à portè pro che tla tlassiﬁca a scuadres à Rodes Val Badia Raiffeisen arjunt le pröm post. Al é da alzè fora les mius prestaziuns de Matteo Di Genova cun n 3° post, Esther Valentini 3° post, Melanie Ploner 3° y Judith Pezzei cun n 2° post.

I jogn aspeta ert da podëi pié ia.

243

San Ciascian

N’atra fotografia di atleć n momënt dan le start.

L’entusiasm cun le trofê do la gran fadia.

244

San Ciascian Ti atri pröms, secundi y terzi posć él rové atleć jogn y stersc gnüs da foradecà. Dales 2 domisdé él stè la premiaziun söl ćiamp dl sport, olache i atleć à podü pié do les copes y medaies de premiaziun dl Raiffeisen Jugendtrophy 2010. Por recordanza ti él gnü ofrì na picia scincunda y na picia ola dla fortüna a düć i jogn presënć. N giulan de cör ai sponsors dla competiziun y a düć i volontars che s’à dè da fà cun gran profescionalité por na competiziun dër garatada. L’inaudaziun dles infrastrotöres nöies cun l’ombolt Iaco Frenademetz y siur Heinrich.

XVII. ediziun dl „Dé dl Sport” - 5 de setëmber 2010 y inauguraziun dles infrastrotöres sportives nöies Le „dé dl sport” en domënia ai 5 de setëmber à albü söl ćiamp dl sport n gran suzès. Le program rich d’ativitês à trat adalerch tröc apascionà dl sport. Le tornê dal palê é gnü śoghé da cin’ scuadres che s’à sﬁdé cun gran sportivité söl bel ćiamp che é gnü arjiné ca por chësta ediziun cun n bel funz d’erba sintetica. Tles ﬁnales dla categoria mituns à davagné la scuadra „blea” cuntra la scuadra „vërda”

245

San Ciascian

La scuadra di omi à fat na bela figöra y à inultima davagné cuntra chëra di jogn.

La scuadra blea y la scuadra vërda che à śoghé la bela finala.

246

San Ciascian

N momënt de palsa por imparè damì les regoles dl jüch.

cun n resultat de 5 a 1; insciö àra podü se portè a ćiasa la copa. Le miù canonier é stè Fabian Dalpiano cun 3 goi. Dër combatüdes é inće stades les partides dles scuadres di stodafüch, di omi y di jogn. Tla ﬁnala à la scuadra di omi albü le miù resultat cun 6 a 2 cuntra la scuadra di jogn. Le miù canonier pro i gragn é stè Manuel Anvidalfarei che à fat indöt 11 goi. I mituns s’â intratan dè bindebò da fà da jì ala ćiacia dl tesur, n jüch ch’i à fat saltè incër i ćiamps dl sport a chirì i posć olach’al ê gnü ascognü timbri da mëte sön folieć. Implü messâi respogne a domandes gnüdes arjignades ca aposta. Tröć

geniturs à daidé para cun gran entusiasm. Le bel tëmp ideal da stè alaleria, na buna marëna fata söl post y l’aurela cörta cun le grup musical „Cosanostra” à portè a n dé dër garatè. Dales döes domisdé à spo metü man la pert oﬁlziala cun l’inaudaziun dles infrastrotöres sportives nöies realisades da d’aisciöda. Le ćiamp dal palê é gnü arjigné ca, sciöche bele dit, cun na cortesc d’erba sintetica. Al é gnü fat n ćiamp d’asfalt ﬁn por i go-karts da pedai y realisé n funz traspirant d’erba sintetica por i jüć dla „Scolina salterina”. Al é inće gnü fat sö n frabicat cun n magazinn por injins sportifs y n tët dan la pista di gokarts. I laûrs ê bele programà 247

San Ciascian da n valgügn agn incà y cun i contribuć conzedüs da pert dl Comun de Badia y dla Provinzia da Balsan éra ﬁnalmënter jüda da realisé l’opra. L’ombolt de Badia Iaco Frenademetz, le vizeombolt, i mëmbri dla junta y i omi de comun gnüs al’inaudaziun à albü parores de lalt por l’Uniun dl Sport che é dër ativa, se dà jö cun de vigni sort de ativitês sportives y de tëmp lëde, dër importantes por i plü jogn mo inće por i atri. L’Uniun s’à demeztrù interessè de miorè les infrastrotöres sportives dl paîsc che vëgn anuzades nia ma dala jënt dl post, mo inće gonot dai ghesć. Siur Heinrich Ellecosta

à benedì les infrastrotöres nöies, sotrissan inće le bëgn y l’importanza ch’ares à sciöche posć d’incuntada. Domisdé ia s’à chësc bel dé rové cun les beles ćianties dl grup musical „Cosanostra” y intratan gnôl inće stlüt jö la ﬁnala dl „Ladinia Beach Cup”. Tröc mituns, geniturs y amisc à insciö podü passè n bel dé deboriada alaleria. N giulan sintì al Comun de Badia y ala Provinzia de Balsan por le sostëgn ﬁnanziar che à portè pro ala realisaziun dles infrastrotüres nöies. N rengraziamënt particolar a chi ch’à fat val’ sorvisc por chësc bel dé y a düć chi che à tut pert ala festa. Cun Stephanie, Vittoria, Irene y Waltraud é na buna marëna dagnora assigurada!

248

Badia

Badia • Werner Pescosta

Fontanes scrites de nia n pice interès por la storia locala é inće i inventars che gnô fać dandaia por savëi ći che aldî döt pro ćiasa y majun. Chësc jô dantadöt de öga dantadöt ti caji olache na proprieté mudâ patrun. Por le lüch de Ćiastel s’àl por ejëmpl mantignì chësc inventar dl ann 1821, olache al vëgn fat na lista de de vigni sort de ogeć y de patüc dl lüch. Actum in Castel per fare il ventario de Antonio Canis incastel fu morto del an 1818 ai 3 di giuno. In Ventario

249

Badia Introduziun L’ann 2010 é passè snel, danter na cossa y l’atra. Tla Val Badia él indô stè n gran viavai de jënt foresta y dl post, che à indô messü saltè y porvè de socodì i sciori por se tra le vire. Al é gnü trat jö y fat sö danü ćiases y frabicać, al é gnü laurè, dassënn. Tröpes cosses s’à indô mudé te n prozès de trasformaziun zënza ﬁn che va tres plü debota, da ponsè che denant ne se mudâl püch y nia, te 100 agn. Al dédaincö pò n paîsc se trasformè da n ann al ater, zënza che degügn ne s’intënes o se lasces sö: al é rî da dì sce chësc é bun o stlet, mo na cossa é sigüda: ara ne va nia plü atramënter. Impò resta le paîsc de Badia, en confrunt cun d’atri, n ćiantun de pêsc. La vita dla comunité à tres ćiamò na gran importanza, y chësc vëigon da dötes les ativitês che les uniuns desvalies a portè inant por la comunité y dala partezipaziun dla comunité. An s’incunta ti bi y ti bur momënć, an s’la cunta y s’la rì, an fej festa deboriada y al é solidarieté danter la jënt, canch’al sozéd val’... La vita dl paîsc, inće fora dla sajun turistica, desfarenziëia le paîsc de Badia da d’atri, olache l’economia é plü patruna co la comunité ... Chëstes valgönes plates de cronica dl paîsc de Badia dess nes daidé recordè i avenimënć plü importanć che é sozedüs tratan le 2010 y chës uniuns y porsones che é stades protagonistes, che à daidé portè inant la vita te chësc pice ćiantun dl monn amesa les munts. A düć chi che tôl chësc liber tla man ti aôdi tröpes de beles ores de letöra!

Le paîsc de Badia dan da 100 agn. 250

Badia Movimënt dla popolaziun Ai pröms de jenà dl 2010 ê i abitanć de Badia 1344 y ala ﬁn dl ann ési rovà a 1353; 23 porsones é gnüdes pormez a stè tl paîsc y 23 s’un é jüs a stè fora dl Comun. Tratan l’ann nen n’él nasciü 17 danter mituns y mitans y 8 é stà i morć che â la residënza tl Comun. Viadus che à ciafè le sacramënt dl bato Elia Teresa Marie Nicolas Lena Mattia Caterina Lia Alex Adrian David Axel Annalena Simon Michelle Adam

de Max Trebo y Maria Magdalena Moling nasciü ai 27.10.2009 de Giuseppe Nagler y Ulrike Frenademetz nasciüda ai 04.12.2009 de Theresia Trebo nasciüda ai 02.01.2010 de Tommaso Carboni y Cristina Anvidalfarei nasciü ai 24.01.2010 de Andrea Irsara y Eveline Complojer nasciüda ai 12.01.2010 de Albert Pedratscher y Katja Costa nasciü ai 19.02.2010 de Dietrich Pescoller y Maria Luisa Frontull nasciüda ai 24.03.2010 de Bruno Bertoldi y Danila Seraﬁni nasciüda ai 23.05.2010 de Hubert Bernardi y Roberta Canins nasciü ai 04.06.2010 de Ivo Canins y Claudia Prodan nasciü ai 26.03.2010 de Michael Adang y Romy Canins nasciü ai 04.05.2010 de Roberto Tasser y Sandra Schuen nasciüda ai 13.05.2010 de Martin Nagler y Anja Frenademetz nasciü ai 19.05.2010 de Daniel A. Iconicoff y Karin Irsara nasciü ai 07.05.2010 de Giuseppe Piccolruaz y Heidi Campei nasciü ai 21.06.2010 251

Badia Leon Samuele Rafael Elias Elia

de Paolo Pitscheider y Esther Moling nasciü ai 31.07.2010 de Stefano Brigadoi y Daniela Tavella nasciü ai 27.09.2010 de Igor Tavella y Claudia Plazza nasciü ai 05.11.2010 de Günther Pizzinini y Roswitha Crazzolara nasciü ai 29.10.2010 de Benedikt Valentin y Marta Moling nasciü ai 05.11.2010

Al s’à unì tl sacramënt dl matrimone Rosmarie Dapunt cun Bernhard Alton (de Sotvalgiarëi) (da La Val)

ai 22.05.2010

Verena Valentin cun Denis Zelić (de Piz) (dla Croazia)

ai 12.06.2010

Barbara Schmidt cun Jürgen Niederwanger ai 12.06.2010 (da Percha) Evelyn Adang cun Davide Macchi (d’Adang) (da Ferrara)

ai 19.06.2010

Albina Pescoller cun Renzo Clement (de Erich dl Mone) (da La Ila)

ai 11.09.2010

Jones Adang cun Magdalena Frenademetz ai 18.09.2010 (de Carlo d’Adang) (da San Ćiascian) Myriam Rubatscher cun Karlheinz Clara (de Hermann Moler) (da Lungiarü)

ai 25.09.2010

Sepl Dapunt cun Anita Alfreider (de Sotvalgiarëi) (da Calfosch)

ai 25.09.2010

Marco Irsara cun Michaela Peskoller (de Linert de Merch) (da Chiens)

ai 02.10.2010

252

Badia

Karl Plazza tëgn a batié le pice Rafael de Igor y Claudia.

Sepl y Anita s’à dit de sce tla bela picia dlijia da Calfosch.

253

Badia Morć Tratan l’ann 2010 él mort nü porsones de Badia. Che düć i defunć pois palsè tla pêsc de Chël Bel Dî.

Por i cristiagn ne se lascia la crozefisciun y la ressureziun nia despartì: la crusc é dantadöt n simbol de speranza.

David Valentin de Piz. David ê nasciü ai 23 de dezëmber dl 1943, sciöche terzo möt de Giuvani Valentin „dl Kapellmeister” y Anna Pitscheider de Sotćiastel. M a r i d é àl Agata Pescoller dl Mone y cun ëra àl albü trëi mituns y trëi mitans. De mistier êl z u m p ra d ù , mo al â inće n pice lüch da paur ia en Valgiarëi, olache al viô cun süa familia. Süa gran 254

pasciun ê la musiga y porchël él inće stè por bëgn 52 agn pro la Müjiga de Badia, olache düć, dantadöt i jogn l’odô sciöche ejëmpl da ti jì do. Do na ria maratia é David gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 13 de jenà dl 2010. Pietro Valentini de Val. Pire d’Val ê nasciü ai 3 de setëmber dl 1930, sciöche decim de catordesc m i t u n s de Felix Valentin y Maria Ferdik da San Martin. Maridé àl Caterina Pizzinini de Crafunara y cun ëra àl albü n möt y döes mitans. Canch’al ê jonn àl metü sö na dita da muradù che ël à spo inće portè inant cun impëgn y ligrëza ćina ch’al é jü en ponsiun. Pire é gnü cherdè da Chël Bel Dî ai 28 d’aurì dl 2010. Caterina Trebo „Trinele”. Mëda Trinele „de Sepl d’Iaco” ê nasciüda ai 30 de novëmber dl 1922, sciöche pröma möta de Sepl Trebo y Albina Pescosta da Corvara. Te paîsc êl vignun che la conesciô, jogn y vedli, deache ara à dagnora manajè süa picia botëga a San Linert, olache düć rovâ ite, bele ma ćiodìche al ê de vigni sort de cosses da cumprè.

Badia Mëda Trinele savô inće dagnora da dè val’ consëi ales ëres de ćiasa che rovâ te botëga. Ara ê na porsona scëmpla y dagnora dala buna löna. Mëda Trinele é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 22 de mà dl 2010. Anna Irsara-De Franceschi „de ćiastel”. Anna ê nasciüda ai 17 de messè dl 1935 sciöche pröma möta de Pire Irsara y Maria Canins. Maridé s’àra a Balsan cun Arturo De Franceschi dl 1973 y à da dailò inant dagnora vit a Balsan. Anna é gnüda cherdada da Chël Bel Dî ai 5 de jügn dl 2010 y é spo gnüda sopolida tla cortina de Badia. Albert Pescollderungg „Paijo”. Albert ê nasciü ai 15 d’agost dl 1946 a Badia sciöche möt de Adele Anvidalfarei, che s’à spo maridé Giuvani Pescollderungg y à albü cun ël ćiamò cin’ mituns. Albert ê n gran laurant y al ti savô bel da laurè de fadia. D’invern jôl dagnora pro i lifć portamunt. Scebëgn ch’al ne s’à mai maridé, â „Paijo” dër ligrëza cun i mituns, a chi ch’al ti cumprâ dagnora val’ papa o biscoto. Dër tachè êl inće a süa uma, da chëra ch’al

à albü rî da se despartì, canch’al n’ê por gaujes de sanité nia plü stè bun da ti fà le guern. A l b e r t „Paijo” é passè a miù vita ai 24 de jügn dl 2010. Federico Valentin da Pransarores. Friedl, sciöche düć ti dijô, ê nasciü ai 14 de messè dl 1932 sciöche cuinto möt de Mariangel Valentin da ćialaruns y Paola Costa da Grones. Zacotan d’agn àl vit a Balsan, olache al jô cun le camion, y olache al s’à spo inće maridé cun Anna Rizzi. Cun ëra àl albü un n möt, Stefan. Do che Paolo, le fre de Friedl ê mort dër jonn, àl ël podü pié do la ćiasa da Pransarores y la ütia Lee sö La Crusc, ch’al à dagnora manajè cun ligrëza ćina inultima. Friedl ê un dala bona löna y denant ch’al s’amaress ti savôl bel da stè en compagnia, dantadöt a cartè. Friedl da Pransarores é gnü cherdè a miù vita da Chël Bel Dî ai 20 d’otober dl 2010. 255

Badia Clara Anvidalfarei-Pescoller dl Mone. Mëda Clara ê nasciüda ai 14 de novëmber dl 1920 sciöche pröma de sis mituns de Pire Anvidalfarei da ćiaminades y Piccolruaz Genofefa d’Alfarëi. Ara à maridé le mone de Badia Pire Pescoller y cun ël àra albü set mituns. Oramai döta süa vita àra fat le laûr da mone, impröma deboriada cun so om y dedô adöm cun so möt Bruno. Ara ê na porsona dagnora de bona vöia, che stô ion en compagnia y savô da fà matades. Ara ê bona de dè inant süa ligrëza da vire inće ai atri, ultimamënter dantadöt ai bêrbesc y ales mëdes dl „Seniorenclub” che l’â dër ion. Mëda Clara ê dër na bona da cujì, da fà ćialza y tapeć: ai geniturs di pici mituns che gnô batià ti scincâra dagnora na picia cutra che ëra â fat y por cotan d’agn ti àra fat les ćialzines a düć i musiconć dla Müjiga de Badia. Ara ê inće na porsona che â na gran fede te Chël Bel Dî y che tolô dagnora pert cun gran devoziun ales mësses y ales funziuns de dlijia. Clara dl Mone é gnüda cherdada a miù vita ai 20 d’otober dl 2010.

256

Giancarlo Bertuolo. Giancarlo ê nasciü ai 26 de jügn dl 1944 sciöche secundo de trëi mituns de Giovanni Bertuolo y Crescenzia (Zenzele) Obwegs d’Al Plan. Da jonn àl laurè cun so pere, tan dî che al é gnü tignì sö l’oﬁze dl dazier. Giancarlo ê na porsona che jô scialdi do so tru, mo impò ti savôl bel da ste val’ iade inće en compagnia. Bel ti savôl da fà teater. Dala Maratona dles Dolomites jôl dagnora a daidé partì fora numeri y malies. Fora de n sarëgn é Giancarlo passè a miù vita ai 26 d’otober dl 2010. Pasquale Irsara „d’ Bernerd”. Berba Pasqual ê nasciü ia en Pescol ai 28 de merz dl 1921 sciöche secundo de cin’ mituns de Bernhard Irsara y Vittur Maria. M a r i d é àl Agata Anvidalfarei da ćiaminades y cun ëra àl albü sis mituns. Tratan süa vita àl dagnora laurè le lüch da paur ia en Pescol y al é stè na porsona dër ativa sides por la fraziun

Badia che inće por le Comun. Berba Pasquale é gnü cherdè a miù vita ai 26 de novëmber dl 2010. Fora de Badia él mort Petronilla Irsara-Dapunt a Corvara, Tone Tolpeit a San Martin, Emil Pitscheider a Mühlbach y Paola Vittur a Maran.

ATIVITÊS DL COMUN Y INIZIATIVES PUBLICHES Sozieté de sorvisc dl Comun „ACEAT S.r.l.” Le Consëi de Comun à aprovè de forà le statut dla sozieté de sorvisc dl Comun che à inom „Agenzia comunala pur l’energia, l’ambiënt y le teritore Badia – ACEAT S.r.l.”. Scemia ch’al ê preodü che la sozieté dl Comun ess messü surantó düć i sorvisc, sciöche por ejëmpl inće le smaltimënt dl refodam, le

Le Consëi dl Comun de Badia: (dant dmc.) Gustav Rudiferia, Roberta Rinna Mellauner, Edith Dapoz Valentini, Klaus Castlunger (vizeombolt), Iaco Frenademetz (ombolt), Gottardo Pizzinini (secretêr), Elmar Irsara y Elmar Castlunger; (iadedô dmc.) Thomas Pescollderungg, Andy Pertot, Salvester Vittur, Aldo Bernardi, Renato Pizzinini, Emerich Pedratscher, Silvia Alfreider, Günther Fistill, Raimund Irsara, Werner Pescosta, Vijo Tavella, Claudia Canins Egger, Rinaldo Crepaz. 257

Badia scodimënt dla cûta por le retlam y i.i., ne pò chësc nia ester, deache al é leges nazionales che ne le conzéd nia. Porchël dess l’ativité de chësta sozieté se conzentrè dantadöt sön la sconanza dl ambiënt tl raiun dl Comun de Badia, sfrutan l’energia alternativa y renovabla. Süa competënza porchël é chëra de realisé implanć de telescialdamënt cun emisciuns zero (CO2 neutral) o fotovoltaics aladô dles esigënzes dl Comun y di privać por podëi sparagné sön l’energia. Lsozieté ó inće se cruzié dla produziun y dla destribuziun de energia eletrica y pité n sorvisc de consulënza tl

setur energetich ambiental. La sozieté laóra tl Comun de Badia, mo pò eventualmënter inće tó pert a proieć suracomunai adöm cun i comuns confinanć; l’ativité dla sozieté dess avëi l’interès publich sciöche fin prinzipal: al n’é nia na sozieté cun fins de davagn. Le capital sozial de 100.000,00 euro é chël scrit dant dala lege por les sozietês a responsabilité limitada (S.r.l.) y po eventualmënter gnì aumentè te n secundo momënt cun na deliberaziun dl Comun che é por le momënt le sù mëmber. Les dezijiuns i spéta porchël al Comun y al ombolt

Un di pröms proieć dla sozieté nöia dl Comun é stè chël de realisé n implant de telescialdamënt por les ćiases publiches y dl Comun a San Linert. Les mascinns y i aparać à ciafè lerch ti locai realisà aposta y tacà pormez ala ćiasa dles Uniuns J.B. Runcher. Sön le retrat l’ombolt Iaco Frenademetz y l’assessur competënt Elmar Irsara cun Carlo Adang, patrun dla dita che à realisé l’implant. 258

Badia che à surantut l’aministraziun dla sozieté por cunt dl Comun. Al ombolt i spétel inće de rapresentè la sozieté y dötes les dezijiuns che à da nen fà cun l’aministraziun ordinara y straordinara; le control sön les prestaziuns de sorvisc, les dezijiuns che vëgn tutes, la gestiun, le bilanz y la situaziun ﬁnanziara dla sozieté é de competënza dl’Aministraziun comunala; le control dla contabilité mëss aladô dl statut dla sozieté gnì fat da n revisur (o deplü revisurs) di cunć regolarmënter scrit ite tl register istituì dal Ministér dla Giustizia.

La scolina nöia „Fostüs” y la Ćiasa di pici a San Linert Ala ﬁn d’otober él gnü inaodè a San Linert la scolina nöia „Fostüs”, sön chëra ch’an aspetâ bele da agn, inće ćiodìche i mituns de Badia che va ala scolina é gnüs tres deplü y la lerch gnô porchël tres mëndra. D’isté él porchël gnü laurè cotan por rové a dërt’ora la strotöra, por che i mituns podess mëte man l’ann de scolina tla ćiasa nöia y por che la Ćiasa di pici podess anuzé i locai da denant dla scolina. I dui proieć messâ jì inant a öna y porchël é inće l’impëgn da pert dl’aministraziun de Comun stè maiù co pro d’atres ativitês. Dal

La scolina nöia de Badia é dër garatada: i pici mituns à ciafè na bela lerch da podëi stè adöm y crësce deboriada. 259

Badia

I pici mituns dla scolina s’à arjigné cà indortöra ala festa d’inaodaziun, olache al é rové adalerch cotan de porsones y personalitês.

L’ombolt Iaco Frenademetz y le presidënt dla Provinzia Luis Durnwalder à taié deboriada la vëta por inaodè la scolina nöia de Badia. 260

Badia punt d’odüda di cosć éson rovà a spëne 2.600.000,00 euro por la costruziun dla scolina nöia y zirca 400.000,00 euro por la restrotoraziun dla scolina vedla. La picia festa d’inaodaziun dles döes strotöres, scolina y ćiasa di pici, é dër garatada, por l’impëgn dles maestres y di mituns da l’arjigné cà y por la bela compëda de jënt che à tut pert. Tröc geniturs di mituns, mo inće cotagn d’atri à orü jì a ti ćiarè ala scolina nöia che é dër bun garatada, cun de bi gragn locai lominusc, na picia palestra y na bela ćiasadafüch. Inće la restrotoraziun dla vedla scolina olache la Ćiasa di pici à ciafè lerch é jüda a bun ﬁn. Dantadöt inće chësc é n sorvisc che ara ne jiss nia plü da tó demez: tröpes families de nosc Comun, mo inće di comuns vijins da La Val, Corvara y Reba, é contëntes da podëi lascè sü pici mituns te de bunes mans, tratan che i geniturs i va do a so laûr. Le sorvisc é de gran valüta, dantadöt deache al vëgn mâ ﬁnanzié en pert dai interessà: na buna pert vëgn surantuta dal Comun y dala Provinzia. Tres po ći che reverda la Ćiasa di pici, ti é le Comun de Badia de n vare danfora a düć i atri comuns dla Provinzia, deache al é le su che ti à metü a desposiziun n frabicat aposta. Tl dagnì dess le sorvisc dla Ćiasa di pici ćiamò gnì slarié fora: te na seziun nöia dess inće i mituns che va

a scora o a la scolina podëi jì a passè le domisdé, a dessigné y a fà i compić deboriada cun i compagns. Punt de Costa Do che le punt de Costa é gnü tut dala roa, él dl 2010 gnü lascè fà le proiet por le punt de Costa nü, che dess ester plü lunch co chël da denant y gnì tignì sö da cordes d’acià tacades ite te n pilaster che mëss gnì fat sö sön grunt sigü che ne mëna nia y posizionè defora dala roa. Le cost preodü dl punt é de 1.700.000,00 euro. La soma vëgn corida en buna pert cun n contribut dla Proteziun Zivila y intratan à le BIM antizipé 750.000,00 euro da paié zoruch canch’al gnarà i contribuć provinziai. L’Oﬁze por la sconanza dla contrada n’à tl pröm nia aprovè le proiet, deache le pilaster é scialdi alt, mo le Comun à atira fat recurs pro la Junta provinziala che à spo dè so bëgnstè. N azès nü por le paiun dla Müjiga En ocajiun di 175 agn dala fondaziun dla Müjiga de Badia él gnü realisé n punt da jì a pé por mioré l’azès al paiun sura la Ćiasa dles Uniuns J.B. Runcher. Le punt che passa danter la scolina vedla y le Hotel Maria ìa 261

Badia

Le punt por rové plü saurì pormez al paiun dla Müjiga passa danter la scolina vedla y le Hotel Maria.

pita la poscibilité de rové pormez al paiun diretamënter dala plaza de dlijia demez. Na cherta topograﬁca cun i toponims ladins Ai 5 de dezëmber à l’Istitut Ladin „Micurà de Rü” presentè tla Ćiasa J.B. Runcher a San Linert la cherta topograﬁca cun i toponims ladins dl Comun de Badia. Te zacotan d’agn él gnü coiü adöm y scrit sö i inoms di paîsc, dles viles, di pra, dles munts, di lêć, di rüsc, di bosć, damanan fora porsones n pü’ plü de tëmp, paurs, iagri, verdaćiaćia y colaboradus dla verda forestala. Por le Comun de Badia él gnü abiné adöm zirca 1.400 inoms che é gnüs 262

scrić ite te na banca de dać sön computer, cun indicaziuns de vigni sort (etimologia, categoria, variantes dl inom, fotograﬁa dl post), da olache an podarà i tó cà por inrescides de vigni sort o inće i ajornè te vigni momënt. Le sistem che é gnü adorè dal Istitut va a öna cun chël dl’Université da Desproch, inćiariada da abiné adöm i toponims todësc de Südtirol. Porchël podaràn plü inant mëte adöm les informaziuns te na banca de dać unica por döt Südtirol, olache i inoms ladins arà spo inće süa lerch. L’Istitut s’à por intant cruzié de lascè georeferenzié i inoms: a vigni inom ti él gnü dè coordinates geograﬁches, aladô de chëres che ara va saurì da ciafè sö i posć (pra, bosć, lêć, parüs y i.i.) che à n inom. Tres chëstes coordinates àn spo inće podü scrì sö avisa i inoms sön na cherta dl Comun, che é gnüda publicada te na scala da 1:12.500

La cherta cun i toponims ladins dl Comun de Badia é gnüda partida fora a dötes les families dl Comun.

Badia Le laûr é gnü coordiné da Silvia Liotto da La Ila che à laurè fora les informaziuns ciafades da Rudolf Valentini de Val, Oswald Pitscheider da Ruac, Paul Canins, Rico Rottonara, Paul Nagler da Murin, Siegfried Dapunt da Sotrù, Lois Valentin, Gottfried Canins, Iaco Sorarù, Giovanni Crazzolara, Franz Thaler, Franz Pezzedi, Iojafat Pezzedi, Hermann Irsara, Pasqual Dursa, Sepl Pescollderungg y Hugo Valentin da Fussè, cun l’aiüt de Erika Pitscheider y de Florian Sottara dla Staziun Forestala da La Ila y cun la consulënza dl dr. Lois Craffonara. Le bëgnstè

Te deplü ocajiuns él gnü metü fora la cherta, por che la jënt podess i ćiarè y fà sües osservaziuns. Insciö inće tla Stüa di paurs a San Linert, olache tröc ti à ćiarè scialdi avisa.

Promoturs, colaboradus y sostegnidus dla cherta di toponims ladins dl Comun de Badia: (dmc.) Albert Videsott, presidënt dl Istitut Ladin, Florian Sottara dla Staziun Forestala da La Ila, Hugo Valentin, rapresentant ladin por les chestiuns de toponomastica te Südtirol, l’ombolt de Badia Iaco Frenademetz, Silvia Liotto, coordinadëssa dl proiet, i responsabli dles chestiuns tecniches Elmar Irsara y Paolo Anvidalfarei y le diretur dl Istitut Ladin, Leander Moroder. 263

Badia deﬁnitif é spo gnü dè dala Junta comunala de Badia. Le proiet à ciafè le sostëgn ﬁnanziar da pert dla Provinzia da Balsan, dl Comun de Badia y dla Fondaziun Cassa dl Sparagn. L’ECONOMIA PRIVATA L’Assoziaziun Turistica de Badia Scebëgn che le paîsc de Badia é dal punt d’odüda turistich l’ultima roda dl ćiardl Comun, ćiara l’Assoziaziun Turistica impò da fà ći che va por mëte a jì iniziatives y manifestaziuns a na manira da podëi ti pité ai

ghesć le medémo sorvisc co ti atri paîsc. Inće i operadus turistics prô a vigni mainira de tra do le „mënder prestige” de Badia, organisan diretamënter manifestaziuns che po ester interessantes por i sciori, mo inće por la jënt dl post. Insciö él indô gnü metü a jì la festa da carnescè, cun na premiaziun di plü bi ćiars, o le „motorshow” cun piloć che tirâ salć cun le motor söla nëi. L’Assoziaziun Turistica à spo inće ciafè na sbürla por i agn che vëgn dal Comun de Badia che à aumentè al 100% la cûta de sojornanza, che foss la cûta sön les secundes ćiases. L’aumënt pëia ia efetivamënter cun le 1.

Arnold Costa, maester dla scora de schi de Badia, à premié les plü beles mascheres y i plü bi „gratuns” da carnescè. 264

Badia

Por i mituns de Badia é la festa da carnescè metüda a jì dala scora de schi y snowboard vigni ann n bel devertimënt y por i turisć na manifestaziun olache ai s’archita ion a ćiarè pro.

de jenà 2011 y va dantadöt a bëgn dl’Assoziaziun, che ciafa por lege le 95% dles entrades da chësta cûta. Tl 2010 êl tl paîsc de Badia 29 eserzizi, danter hotì, pensions, garnì y residence cun 992 leć a desposiziun y 70 aﬁtaćiamenes cun leć. Interessant él da odëi che i eserzizi che laôra cun sciori sciöche ativité prinzipala à tl albü les ćiamenes ocupades por na mesana de 129 dis, deperpo che i aﬁtaćiamenes les à ma albüdes ocupades por 77 dis. En pratica ó chësc dì che al s’à mudé val’ tla manira de fà vacanzes tla Val Badia: le scior che röia adalerch é por la majera pert n scior che à le 265

Badia

Sö La Crusc, do la sëmena che va dala ütia Lee ćina ia dal Lêch Dlà Lè, à Stefan Valentin da Pransarores, patrun dla ütia, realisé n tru tematich che dess daidé i mituns da imparè a conësce i tiers salvari. Sot les figöres di tiers él na picia tofla cun informaziuns sura les particolaritês di tiers, le nudrimënt y l’ambiënt de vita.

möt y che va plü ion te n hotel cun düć i sorvisc, plütosc co se tó ma na ćiamena cun gostè. Sambëgn pòl inće ester che le majer retlam che vëgn fat dai hotì y dales pensions, plütosc che dai pici aﬁtaćiamenes, fejes süa faziun, dantadöt al dédaincö olache ara ne va nia plü zënza n „marketing” studié fora ćina tl plü pice detail. Tl paîsc de Badia él gnü registré indöt 31.667 presënzes cun 186.028 pernotamënć, che corespogn a na mesana de 5,9 pernotamënć por vigni scior che é rové adalerch. La majera pert di ghesć gnô dales regiuns dla Talia (63,34% dles presënzes). Cotan destacà é al dédaincö i ghesć todësc (20,34% dles presënzes), mo inće chisc é cotanć sc’an conscidrëia che al terzo post vëgnel i ingleji cun apëna le 3,53% dles presënzes, 266

dan dai olandeji cun le 2,89%. I turisć de Badia dl 2010 é gnüs adalerch da 46 naziuns desvalies, porchël pòn zënz’ater baié de n turism che vëgn tres plü internazional. Holimites, śëgn inće por chi che pëia ia en vacanza Holimites é na organisaziun metüda sö l’ann 2000 da n valgügn hoteliers y aﬁtaćiamenes de Badia cun l’idea de ti pité ai ghesć la poscibilité de conësce les Dolomites tres le sport: le jì cun la roda, le schi alpinn o d’alpinism, le jorè cun l’ambrela o le deltaplann, le saltè sö por munt y insciö inant. Chësc ti é inće garatè valgamia bun; tröc sciori à metü man de prenotè i „pacheć vacanza” cun döt laprò, iade da rové adalerch, hotel,

Badia

La scrita lominosa sura la finestra dl’ofize nü de Holimites a Pedraces.

atrezatöra sportiva, guides, impröma dantadöt por la sajun dla „Maratona dles Dolomites”, mo dedô spo inće en gaujiun de d’atres manifestaziuns y evënć. Da 3 agn incà pîta Holimites inće escursciuns cun guida sö por munt y stè suranöt te na ütia, olache le scior pò se chirì fora sc’al salta plü ion o sc’al va plü ion a pé do les altes vies dles Dolomites. Pro chësta sort de escursciuns, conesciüdes a livel internazional sciöche „trailrunning” o „trekking”, pîta Holimites pro la guida inće le trasport da na ütia al’atra dles tasces, a na mainira che chi che tôl pert pois se conzentrè sön le saltè o le jì a pé, zënza messëi se portè do de gragn pëisc. Chësta é na cossa unica al monn deache, en confrunt cun les munts de d’atres perts dl monn, ne n’él inió zënza la poscibilité de rové sö te na ütia, mangé y bëre y stè dailò sura nöt. Porchël à l’iniziativa inće albü valgamia suzès pro turisć americans che l’aratâ val’ de sensazional y de unich. Y deach’al é dagnora plü rî da s’intopè sc’an va demez dales strades asfaltades, organisëia Holimites inće escursciuns cun la roda da munt, sambëgn cun guida.

Igor, Oskar y Andrea cun Giorgia, la segreteria de Holimites.

Sce i fondadus de Holimites ê incër diesc, nen n’él al dédaincö ma plü trëi ala pert: Igor Tavella dl’Ustaria Posta, Andrea Irsara dl Hotel Gran Ander y Oskar Irsara dla Pension Gardenaccia, chësc dantadöt por n impëgn organisatif valgamia gran che i atri ne se sintî nia plü de portè para. Na novité interessanta é che do 10 agn de ativité pro l’organisaziun de vacanzes „incoming”, de jënt che vëgn adalerch tla Val Badia, à Holimites daurì n oﬁze inće por chi che ó jì en vacanza dala Val Badia demez! Tl vedl local dl skipass a Pedraces él porchël gnü a s’al dè na agenzia nöia, dessigü importanta do ch’al 267

Badia ê gnü stlüt l’agenzia de iadi a Corvara dl 2002. Śëgn po la jënt dla Val Badia indô s’informè y prenotè sü iadi tla Val Badia, zënza messëi jì a Bornech. Sinergies danter turism y agricoltöra Al n’é degöna novité che i paurs dëida dötaorela da manignì nëta y bela la contrada de nostes valades da munt y dà de chësc vers inće so contribut al turism, mo ëi ne l’à nia dagnora saurida. Porchël él da capì che ma plü le 4,97% dla popolaziun dl comun de Badia laôra ćiamò da paur. La perzentuala é dassënn bassa, da ponsè che l’agricoltöra â dan da 40 agn ćiamò le medémo pëis che le turism. Aladô dl oﬁze de colocamënt da Bornech él te döt le comun ma plü 8 paurs a tëmp plëgn (le 0,2% dla popolaziun), düć i atri fej n secundo laûr. Por i dè la poscibilité ai paurs de fà inant so laûr vëgnel bele da plü agn incà valuté poscibilitês nöies de colaboraziun danter turism y laûr da paur. Raimund Irsara, le paur dl lüch da Castalta a 1.700 m s.l.m., arata che chëra dl „Agritour” sides na buna poscibilité por n valgügn paurs che à le lüch daimprò dal paîsc, mo stënta da crëie ch’ara pois funzioné por düć i paurs y daldöt nia por i paurs che é plü dales perts fora. Les spëises foss massa granes y i sciori se damanass 268

bunamënter prîsc plü basc por le tru plü lunch da rové söl post: al ne paiass spo nia plü la mëia... La majera fortüna por i paurs é chëra ch’ai à la poscibilité da jì a laurè pro i lifć, deache l’orar de laûr ti impormët da ti stè do ai tiers y a dötes les mansciuns ch’ai à söl lüch. Chi che à grunć olach’al passa d’invern les pistes dai schi sciafiëia inće dailò da se davagné val’; sc’al é n lüch cun na certa storia dô ìa po i sciori gnì condüć dailò tl ambit de val’ jita, mo al sarà rî che le turism sciafiëies da ti dè d’atri sostëgns laprò ai paurs. Le turism é instës rové n pü’ al limit, dl vers ch’al é n setur che à inće sües spëises de gestiun y ne sciafiarà porchël nia a sostegnì i paurs por ch’ai fejes inant so laûr. Raimund vëiga plütosc na poscibilité d’integraziun danter agricoltöra y artejanat: „n paur po saurì s’imparè n mistier y laurè danterìte y danterfora, n pü’ sciöch’ara ti öga. Artejans da na buna man vëgn tres indô damanà. Al podess inće gnì sostegnì deplü le laûr tl bosch che rapresentëia dötaorela ćiamò na buna ressursa che messass gnì sfrutada. Le bosch podess gnì curé dai paurs y le lignan adorè pro i implanć de telescialdamënt che é en funziun tla valada. Implü foss chëra de na cooperativa di paurs, olach’al podess gnì copè i tiers söl post y venü la ćern, na bona poscibilité por sostegnì l’agricoltöra. L’ultimo proiet

Badia

Raimund Irsara da Castalta é patrun dl lüch plü alalt de Badia. Le laûr da paur ti da tröpa sodesfaziun y inće la poscibilité de laurè pro i lifć tratan l’invern.

de chësc vers é rové sot grata deache n valgügn speculanć s’à ficé ite fajon sü interèsc, impéde chi di paurs. Al é da speré che valch vais inant de chësc vers, inće deache al n’é nia dit che i paurs ciafes tres inant contribuć publics por sié, ći che i lascia inće stè sura ega ia. Al sarà porchël d’öga che i politics, mo inće la jënt ciafes plü interès por la natöra y la contrada ch’i paurs curëia da vedlamënter incà...” Les tofles de munt nöies La Lia da Munt Ladinia - CAI à laorè oramai döt l’isté 2010 por baraté fora les tofles do i trus y

les sëmenes da jì a pé tl raiun dl’alta Val Badia. Sön les tofles nöies fates de lëgn é i inoms di paîsc, mo inće chi di posć plü conesciüs a livel turistich, scrić te trëi lingac, sciöche por ejëmpl „La Crusc – Hl. Kreuz – S. Croce”, deperpo che i inoms di trus tematics é dagnora scrić ma por ladin, sciöche por ejëmpl „Tru do l’ega, Tru di lêć, Tru dles viles o Roda de Armentara”. Te vigni cajo vëgnel metü sö inće l’inom por ladin. Le proiet dess gnì stlüt jö por la fin dl isté 2011, cun la realisaziun dles tofles dles üties da munt. Le proiet vëgn coordiné da Nato Flatscher. Ël à laorè fora la segnaletica nöia 269

Badia

Franzl de Curcela, Franz Thaler y Nato da Ćiaminades, colaboradus dla Lia da Munt Ladinia - CAI Val Badia, mët sö n pè cun les tofles nöies.

adöm cun l’AVS (Alpenverein Südtirol), che à relevé düć i trus y les segnaletiches en GPS sön la plata www.trekking.suedtirol. info. Les toﬂes nöies por döta l’Alta Badia gnarà a costè incër 50.000,00 euro, le CAI spera te n contribut ﬁnanziar da pert dla Fondaziun Cassa dl Sparagn. Le rest di cosć gnarà partì sö danter les Assoziaziuns Turistiches y i Comuns. Cun le mëte man dl isté à le Consorz Turistich Alta Badia dè fora la guida por l’escursionist nöia, che i à dër plajü sides al scior che ala jënt dl post. Ara se trata de na racoiüda dles jites plü beles che an pò fà te chësc raiun, cun descriziuns dër monüdes. Implö pòn ciafè tesć sön la richëza naturala y 270

culturala dla localité y na cherta panoramica por se orienté damì. La guida por l’escursionist, gnüda scrita te trëi lingac, ciafon da cumprè te düć i oﬁzi turistics dl Alta Badia. Cun les toﬂes nöies, sciöche cun la guida por l’escursionist, ti vëgnel pité al ghest n aiüt por ći che reverda les tröpes escursciuns che al pò fà sön i 400 km de trus y sëmenes tl Alta Badia. FRABICHÉ La ćiasa vedla da Sompunt é gnüda ressanada Ai 9 d’otober à i patruns dl lüch da Sompunt Klaus Castlunger

Badia

I laûrs de ressanamënt dla ćiasa vedla da Sompunt é stà valgamia complicà y al à orü ester l’intervënt de tecnics spezialisà, danter architeć, injiniers y geologs, por ester bogn dla dortorè sö indortöra.

y süa fomena Maria Schrott organisé na bela manifestaziun cun chëra ch’al é gnü festejé la ﬁn di laûrs de restrotoraziun dla

ćiasa vedla, fata sö bele dan le 1600 da Jan Sompunt. Danter i invià êl parënć y compagns, autoritês y porsones che à a val’

I bi locai y la ćiasa da Sompunt do ch’ara é gnüda restrotorada. 271

Badia n pice liber metü adöm da Lois Trebo, olach’al vëgn cuntè en cört la storia dl lüch da Sompunt, denant co passè ala benedisciun dla ćiasa y dl lüch. I scioldi trać ite dala venüda dl liber ti é spo gnüs da al „Bäuerlicher Notstandfonds”, na fondaziun che se crüzia de daidé les families da paur che é gnüdes atocades da val’ desgrazia y che à porchël debojëgn d’aiüt. Al é spo ćiamò gnü rengrazié dötes les porsones che à daidé a val’ moda por che döt garatass indortöra y spo à Klaus y Elena invié düć i presënć a tó n aperitif te plaza y dedô a marëna te öna o l’atra dles tröpes stöes dla ćiasa. Por düć i invià él stè n avenimënt. Klaus Kastlunger y süa fomena Maria, i patruns dl lüch da Sompunt, à metü a jì na bela manifestaziun y à mostrè cun ligrëza le resultat de deplü agn de laûr.

manira contribuì ala realisaziun di laûrs che à messü gnì fać por ressanè le frabicat, che risćiâ sceno de se roviné tres deplü y magari ćinamai de jì en toć. I laûrs de ressanamënt à doré deplü agn y l’impëgn ﬁnanziar y les bries é bunamënter stades majeres co da fà sö na ćiasa nöia, mo al paiâ la mëia, por mantignì la belëza y la particolarité de na ćiasa „nobla” da zacan. En ocajiun dla picia festa ite a Sompunt él gnü presentè i dessëgns y i proieć di intervënć plü signiﬁcatifs y inće 272

VITA DLA COMUNITÉ DE CÖRA Le Cunsëi de Cüra N obietif important por le Cunsëi de Cüra é stè chël de i pité ala jënt poscibilitês por jì plü sot te süa fede y capì ći che fede ó dì: por chësc ﬁn él gnü pité n valgügn referać cun siur Sepl Granruaz che é gnü 5 iadi a Badia a splighé salms y a insigné da perié cun chisc. De setëmber s’à spo le Cunsëi incuntè cun la comunité, por baié dl laûr che é gnü fat y valuté sciöche ara se sta cun la fede tla comunité de Badia. Cun l’aiüt de n valgönes fotograﬁes él gnü ilustré l’ativité

Badia

Enrico

Rita

Claudia

Rosmarie

Klaus

Luca

Nato

Stefan

Le Cunsëi de Cüra nü de Badia.

Carlo

Maria

che é gnüda fata y an à odü che döt va plü saurì y é plü bel sc’al vëgn laurè adöm. Le tema dl’incuntada ê porchël inće „Ester pera viënta por costruì y svilupé la Dlijia de Dî”. Al é spo inće gnü recordè ćiügn che é i trëi compić plü importanć de n consëi de cöra, mo inće de vignun che vëgn baité y

Siur degan Franz Sottara

cunfermè: KÈRYGMA (dè inant la fede), LITURGIE (festejé la fede) y CARITAS (vire la fede). Cun n valgügn retrać fora dla vita dla cöra àn porvè de splighé ći che é gnü fat de chësc vers. Ai 7 de novëmber él spo inće gnü lité le Cunsëi nü, de chël ch’al fej pert 10 mëmbri, plü siur degan Franz Sottara y 273

Badia

La festa por i iubilars de Badia che à podü festejé deboriada l’aniversar di cin’, diesc, chinesc ... ćina sessanta agn de matrimone é inće na iniziativa dl Cunsëi de Cüra.

siur Pire Irsara. Rita Pitscheider Lerchegger é gnüda confermada sciöche presidënta, Carlo Bernardi é gnü lité vize-presidënt y Fortunato Flatscher sciöche scrivan. Pro le Cunsëi él inće Klaus Untersteiner, Maria Tasser, Enrico Valentini, Rosmarie Irsara, Claudia Frenademetz, Luca Irsara y Stefan Irsara. Ala lîta àl tut pert le 66,43% de chi che â le dërt d’usc, chël ó dì 679 sön 1022 zetoles da lité partides fora. Le Cunsëi de Cüra nü é spo pié ia cun le motto „nia un che fej döt, mo tröc che fej valch” y tröp entusiasm y vöia 274

de fà. Bel y important él ch’al é inće porsones jones dëida para. Danter les iniziatives dl Cunsëi nü él da recordè l’incuntada en San Stefo cun düć i proi dla Val Badia, olache al ti é spo inće gnü fat festa a siur degan Franz Sottara che complësc i agn en Nadè. I ministranć Ai pröms de forà à la comunité de Badia tut sö oﬁzialmënter tratan la gran mëssa dla domënia 14 ministranć y mininistrantes

Badia

I ministranć y les ministrantes de Badia sön Piz Sorega.

nüs, olache siur degan ti à spo inće surandè na picia recordanza de chësc avenimënt. Indöt é le grup rové a 70 sorvidus. I pici ministranć y les pices ministrantes de Badia à spo indô desﬁré ia na bela ativité, adöm cun so coordinadù Klaus Untersteiner y zacotan de geniturs che à daidé fà para. Dantadöt por les gran festes s’arjigna i mituns ca dër indortöra: por la domënia dal orì feji dagnora de beles granares, mo inće a d’atres festes toli pert te na manira ativa, sciöche por ejëmpl ala festa de San Linert, olache i ministranć à inće so ćiar por tó pert ala deﬁlada. Pro i cursc da sorvì a mëssa y les incuntades ordinares te so local tla scora vedla (ex-biblioteca) a San Linert, él inće gnü metü a jì val’ iniziativa tl tëmp lëde,

por stè adöm y passè de beles ores de aorela cörta, fajon de vigni sort de jüć. De messè él por ejëmpl gnü organisé na jita de dui dis sön Piz Sorega por i mëndri, deperpo che chi n pü’ maius che jô bele tla mesana à podü jì a Gardaland. Scora L’ann de scora 2009-2010 êl 41 mituns y 52 mitans, 93 scolari indöt, che frecuentâ la scora elementara da San Linert. Por ëi él stè n ann rich de proieć, realisà en pert düć deboriada y en pert inće tlassa por tlassa. Chisc dess dantadöt daidé i mituns da se confrontè cun i plü gran y i cun i plü pici, da stè adöm y da laurè deboriada por val’ proiet. 275

Badia

Por i mituns y les mitans dla secunda tlassa é la preparaziun ala pröma santa comuniun un di proieć plü importanć.

Le vësco Karl Golser deboriada cun le grup dla cuarta y cuinta tlassa dla scora elementara de Badia y les maestres Michaela y Daniela Vittur. 276

Badia Sciöche i scolars de d’atres scores dla Val Badia, à porchël inće chi de Badia pastelnè de vigni sort de ogeć che é gnüs venüs en la festa de San Linert y i scioldi che é gnüs trać ite ti é gnüs dà a na organisaziun che se crüzia di mituns profugs dla Birmania, por podëi i pité n got de lat y n früt al dé. Por düć i mituns deboriada él spo inće gnü metü a jì deplü jites, da d’altonn a Santa Berbura, jö La Val y de mà a Dietenheim a ćiarè le museum. Danterìte àn spo inće orü fà na spazirada de meditaziun sö Oies, olach’al ti é gnü cuntè ai mituns val’ deplü sura la vita de Sant Ujöp. N proiet che ti à dër plajü ai mituns y ales mitans dla cuarta y cuinta tlassa é stè le curs por imparè da fà teater y da fà i clown, olach’al gnô inće insigné da se depënje sö le müs. Chi de cuarta y cuinta à spo inće tut pert al concurs scrit fora dala Diozeja BalsanPorsenù dal titul „La domënia é por me...”. Pro chësc concurs, olach’al é rové ite passa mile laûrs, à i scolars de Badia cun la maestra de religiun Michaela Vittur davagné le terzo pest, ex aequo cun dui d’atri grups, tla categoria laûrs artistics di mituns. Por les döes terzes tlasses él stè interessant da jì ia en Sotgherdëna a ćiarè sciöch’al vëgn tosorè les bisces o inće

Le curs por imparè da se depënje le müs da fà teater o por carnescè ti sa dagnora bel ai pici mituns y ales mitans dla elementara.

tla ćiasa dl Parch Natural a Al Plan a odëi la mostra de bisches y reptils. Dër istrutif é inće stè le proiet por mioré da baié talian y todësch cun Erika Castlunger, o chël por imparè da conësce damì les liëndes ladines, cuntades da Hubert Adang, che i mituns de terza à podü fà adöm cun chi de cuarta y cuinta. 277

Badia UNIUNS Y ASSOZIAZIUNS La Müjiga de Badia Ai 27 de forà à la Müjiga de Badia tignì la sentada generala, a chëra ch’al à tut pert düć i 68 musicontri, i cater portabandira y les cater marcatenderes che fej pert dla Uniun. Al é spo gnü fat fora le program por döt l’ann, ponsan dantadöt inće alafesta por i 175 agn dala fondaziun dla Müjiga, che gnô metüda a jì a per al program ordinar. Indöt él gnü tignì 38 proes düć adöm, döes proes de marsc y nü proes de register por che i musiconć podess s’arjigné ca indortöra a dötes les manifestaziuns a chëres che la Müjiga à tut pert: indöt nen n’él stè 26, danter

Le presidënt da denant dla Müjiga, Heinz Canins, y chël da sëgn, Philip Lerchegger. Heinz é stè indöt 32 agn pro la Müjiga, 17 agn él stè tl comité y 15 agn presidënt. 278

Por i 175 agn dla Müjiga de Badia à Lois Trebo metü adöm n liber sura la storia dla uniun dala fondaziun ćina al dédaincö.

conzerć, prozesciuns y festes de dlijia. Particolar é dessigü stè le Conzert d’aisciöda tignì ai 9 de mà, olach’an à orü presentè la Müjiga de Badia da inier y d’al dédaincö, presentan cërces fora dl repertore di ultimi 80 agn d’ativité dla Müjiga. Le titul chirì fora por le conzert ê porchël inće „Müjiga de Badia: inier y incö”. I musiconć s’à intenü che bele i toć che gnô sonà dandaìa ê valgamia impegnatifs, mo bi da sonè, avisa sciöche la musiga plü ritimica, che va oramai dl vers dl rock, sonada ti ultimi agn. Por la Müjiga él stè na ligrëza particolara da podëi festejé i 175 agn dala fondaziun, n iubileum che ma püces musighes de Südtirol y degönes d’atres dla Val Badia à arjunt. Chësc travert important desmostra l’impëgn, la motivaziun, la ligrëza y

Badia

En ocajiun dl iubileum dla Müjiga él inće stè i ex-musiconć che à tignì n conzert.

Cun le conzert da Nadè tradizional ai 29 de dezëmber à la Müjiga de Badia stlüt jö l’ann iubilar. 279

Badia l’idealism che é gnüs dà inant da na generaziun al’atra y che à daidé tignì adöm y portè inant n grup sciöche la Müjiga de Badia. Do da zacotan de mëisc de preparaziun él spo gnü tignì la gran festa iubilara, dai 17 ai 25 de messè, cun na ligna de manifestaziuns, conzerć y la presentaziun de n liber sura la storia dla Müjiga metü adöm da Lois Trebo y de na CD cun deplü toć registrà da d’altonn dl 2009. L’ultimo dé de festa é la jënt de Badia gnüda descedada bele dales 6.30 dadoman cun les melodies dla Müjiga che é passada fora por le paîsc por invié düć canć a tó pert. La gran mëssa é spo gnüda sonada dala Müjiga adöm cun i cors de Badia. Dedô é la manifestaziun jüda inant sön paiun, olache les musighes da La Ila, San ćiascian,

Etersdorf, Poza y Cortina à tut pert sciöche ghesć. Al é inće stè l’ocajiun por ti surandè les onoranzes a Werner Valentin y Matthias Thaler por i 15 agn d’ativité pro la Müjiga, a Robert Anvidalfarei por i 25 agn da verdastromënć, a Heinz Canins por i 15 agn da presidënt y i 32 agn ch’al é stè pro la Müjiga. Le Corp di Stüdafüch Ai 16 de jenà dl 2010 à i Stüdafüch de Badia tignì la sentada generala tla ćJ.B. Runcher cun la presënza de deplü autoritês dl Comun y da foradecà. I 48 stödafüch presënć y le comandant Egon Ploner à spo impröma recordè i dui compagns Konrad Dapoz y Davide Valentin che é gnüs cherdà a miù vita

I trëi stödafüch onorà Arnold Costa, Sciandro Valentin y Richard Pitscheider cun l’ombolt y le comité nü di Stüdafüch de Badia. 280

Badia da Chël Bel Dî. An é spo passà ales lîtes, do da cin’ agn, dl comité nü di Stüdafüch. Cun gran maioranza él gnü confermè Egon Ploner sciöche comandant y Lois Craffonara dl Ustì é gnü lité vizecomandant. Tl comité él spo ćiamò gnü confermè Elmar Irsara, Christof Pitscheider y Raimund Irsara. La sentada é inće stada l’ocajiun por ti surandè impröma les onoranzes a Arnold Costa por i 15 agn y a Sciandro Valentin y Richard Pitscheider por i 25 agn che ai é sta mëmbri pro i Stüdafüch y spo por i jogn Stefan Mangutsch, Armin Ploner y Pasquale Pitscheider da dè juramënt y gnì tuć sö deﬁnitivamënter tl grup. Insciö à metü man l’ann d’ativité 2010 di Stüdafüch de Badia che é stè n ann manco impegnatif co zënza, altamo da confrontè cun i agn da denant, olache i intervënć ê stà deplü. Impò é i stödafüch gnüs cherdà 21 iadi por intervënć de vigni sort y 7 iadi por mèdefüch. N intervënt particolar che à metü ala proa la competënza y les mascinns di stödafüch é dessigü stè chël di 2 de messè: le vëndres dan la Maratona dles Dolomites é n camion articolè pié ia da su y é jü da mez Jonorëis cuntra la botëga Ski Top de Renato Piccolruaz, olach’al s’à archité fracian dassënn l’auto parchè dailò dant sön plaza. La fortüna é ma stada ch’al n’ê nia porsones amez ite che ess podü rové sot ite y gnì fraciades.

L’ombolt Iaco Frenademetz é gnü tut sö ofizialmënter tl grup di Stüdafüch de Badia, dal momënt ch’al é inće le pröm surastant de düć i stödafüch dl comun.

Sciöche dagnora él döt l’ann gnü fat na proa vigni pröma jöbia dl mëis y da d’aisciöda y da d’altonn vigni jöbia y datrai inće la sabeda. Implü él gnü tignì proes despartides por le „grup de intervënt sö alalt”, metü adöm da 15 porsones comanades da Paolo Pitscheider de Puntac. Chësc grup mëss ester arjigné en cajo de inzidënt sön i lifć o zënza invalgó sö alalt. Proes por so cunt à spo inće fat le grup d’intervënt cun i respiradus, comanè da Arnold Costa y Manuel Anvidalfarei, che mëss portè aiüt te frabiches y locai che verd, adoran indortöra les mascheres de respiraziun 281

Badia

Le camion pié ia da su che à spo fracé l’auto de Renato Piccolruaz dan süa ćiasa.

por che les porsones ne restes nia intossiades dal föm. Pro les festes de dlijia y dl paîsc à i stödafüch inće dagnora daidé cun deplü sorvisc. Dl’organisaziun dl grup di Stüdafüch s’à cruzié le comité cun a ćé le comandant Egon Ploner, so vize Lois Craffonara, le cassier Raimund Irsara, le mëmber Elmar Irsara y le scrivan Gottfried Nagler; Roman Pescosta y Manfred Schmid à portè inant le grup di jogn. Le Cor de Dlijia Le 2010 é inće por le Cor de Dlijia de Badia stè n ann important y impegnatif: ćiantarins y ćiantarines à portè inant l’ativité cun impëgn y idealism por fà 282

plü beles y solenes les festes de dlijia, les funziuns y momënć liturgics. Les 32 porsones che fej al momënt pert dl cor de dlijia s’à incuntè bëgn 118 iadi danter sentades, proes de ćiantè, festes de dlijia, sopoltöres y d’atres manifestaziuns. Laprò él stè zacotan de ćiantarins y ćiantarines che s’à metü a desposiziun por daidé ćiantè la mëssa tignida por le iubileum di 175 agn dala fondaziun dla Müjiga de Badia. N plajëi particolar por le Cor é stè da podëi tó sö döes ćiantarines nöies, Elisa Mangutsch y Benedicta Pescoller. Sciöche vigni ann à le consëi dl cor ćiarè de organisé val’ iniziativa por stè adöm inće tl tëmp lëde, sciöche n „dé dla nëi”, olache i ćiantarins é jüs deboriada cui

Badia

Le Cor de Dlijia en Santa Zezilia cun siur degan Franz Sottara y cun i ćiantarins che à podü pié do le diplom por sü tröć agn de sorvisc pro le cor: (dmc.) Elisabeth Ties, Anges y Frida Daprè, Walter Craffonara y Reinhold Pescoller.

schi, la jita da d’isté sön Lagació o le „Törggelen” ite a Kaltern. N valgügn ćiantarins à spo inće tut pert ala gara da jì cui schi metüda a jì dal „Sängerbund” ite en Braies. En ocajiun dla riuniun generala él spo inće gnü tignì les lîtes dl Consëi dl cor de dlijia, olache Susi Pitscheider da Ruac é gnüda confermada sciöche presidënta; Erich Pescoller dl Mone é gnü nominé vize-presidënt y Elisabeth Ties cassiera, deperpo che Flora Rives y Valeria Irsara à surantut l’inćiaria da scrivanes

y protocolistes. Dl comité fejel ćiamò pert de dërt siur degan Franz Sottara, la dirighënta Cristina Pitscheider da Ruac y l’orghelist Paul Dapunt da ćianacëi. Revisurs di cunć é gnüs nominà Franz Nagler da Murin y Walter Craffonara. En la festa de S. Zezilia, de novëmber, à siur degan Franz Sottara rengrazié le Cor inće a inom de döta la comunité de Badia por so sorvisc. Do tradiziun àl ël spo partì fora les onoranzes: Agnes y Frieda Daprè à podü pié do le diplom por 30 283

Badia

Le Cor de Dlijia à ćiantè cun ligrëza la mëssa da noza dla ćiantarina Albina Pescoller che s’à maridé cun Renzo Clement sö La Crusc.

agn d’ativité pro le cor de dlijia, Elisabeth Ties por 25 agn, Walter Craffonara por 20 agn, Reinhold Pescoller y Albina Pescoller por 15 agn. I sis iubilars à arjunt n bel travert, mo deboriada cun ëi inće döt le Cor, che sciaﬁëia ma da vire inant sce düć tëgn adöm y laôra cun impëgn y lezitënza. Le Cor Kèrygma Por le cor dles ëres Kèrygma é le 2010 stè n ann rich de ativitês, mo dantadöt de 284

sodesfaziun, por ëi arjunt na boniscima valutaziun pro le „4. Gesamttiroler Wertungssingen”, n concurs musical de livel scialdi alt tignì ai 14 de novëmber tl Tiroler Landeskonservatorium a Desproch. Indöt à 43 cors da Nord-, Ost- y Südtirol tut pert al concurs, partis sö danter plü categories. Le Cor Kèrygma s’à mosoré tla categoria B cun diﬁcolté mesana, portan dant les ćianties „Ave Maria, gratia plena” de J. Arcadelt, „Lucilla” de B. De Marzi, „Do-Re-Mi-Fa – so lasst uns frühlich singen”

Badia

Ai 22 d’agost à le cor Kèrygma ćiantè na bela mëssa cun l’acompagnamënt strumental de na picia orchestra tla dlijia de Badia.

de F. Koringer y „A Sant Ujöp” de Maria Irsara y Sonja Schmid. La majera ligrëza é spo stada da podëi pié do le diplom cun le predicat „ezelënt”, la miù valutaziun, che ti é ma gnüda dada a sis cors partezipanć indöt.

Chësc bel resultat é stè n pest mirité por 18 agn de impëgn y de continuité che les ćiantarines y süa dirighënta, Agnes Irsara, à tres desmostrè. Ia por l’ann à le cor abelì, sciöche dagnora, deplü mësses

Les ćiantarines dl cor dles ëres a Desproch, en ocajiun dl concurs tignì ai 14 de novëmber 2010. 285

Badia tla dlijia de Badia y te chëra da Oies y ćiantè n valgönes nozes. 10 de dezëmber à spo les ćiantarines tut pert a n bel conzert tl dom da Balsan, adöm cun le Cuartet Göma, l’Orchestra dla Val Badia, le Cor Sasslong, le grup „De Cater” y n grup stromental de Gherdëna. En ocajiun dla riuniun generala tignida ai 20 de dezëmber él gnü lité le cunsëi nü dl cor: la presidënta Monica Nagler é gnüda confermada cun na gran maioranza de preferënzes. Te consëi é inće gnüdes litades Irsara (vize-presidënta), Sylvia Irsara, Marlene Alfreider y Elisabeth Valentin. Pro le cor Kèrygma él ćiantarines che ćianta sot direziun de Agnes Irsara y dla vize dirighënta Sylvia Irsara. Badia Events Dl 2010 à Badia Events ćiarè de mëte indô a jì n valgügn conzerć por „bands” dl post adöm cun „bands” plü conesciüdes da foradecà. La motivaziun é chëra de fà incuntè musizisć dl post che sona musiga moderna cun musizisć che vëgn da d’atri posć dla provinzia da Balsan, mo inće dal rest dla Talia. De messè à l’assoziaziun metü a jì por le secundo iade le „Badia Music Days”, n festival de cater dis, olache le pröm dé ê dediché al „blues”, le secundo y 286

Le placat dla secunda ediziun de „Badia Music Days”.

le terzo dé ala musiga rock, hip hop, country, evergreen, metal, etnica y l’ultimo dé, la domënia, ćiamò ala musiga tiroleja. Le festival é spo gnü stlüt jö cun la ﬁnala di mondiai de calcio proietada söl gran linzó sön paiun dla Müjiga. Al festival àl tut pert grups musicai dl post, dla provinzia da Balsan, dl Venet, y da Roma, che à sonè a n bun livel. I jogn à podü aproﬁté por damanè val’ consëi, dal momënt che la maiù pert di musizisć é inće insegnanć de musiga: insciö él inće gnü a s’al dè n barat de esperiënzes che sarà dessigü produtif por i agn che vëgn. D’otober à Badia Events spo metü a jì ćiamò n conzert cun

Badia

Un di grups che à tut pert al festival „Badia Music Days”.

n grup che sona do ćianties dla band svedeja Europe: le grup à inom „Tribute night show”. Laprò él organisé ai 20 de novëmber, sciöche bele i ultimi agn, le conzert de beneﬁzënza: chëst’ann ti é les ofertes gnüdes dades al’organisaziun „Papa Giovanni XXIII” che dëida chi che à debojëgn tl Brasil. Jonëza da paur A n ann rich de ativitês ćiara zoruch la Jonëza da paur de Badia, na uniun che compëda intratan 125 mëmbri y che à metü a jì na bela ligna de iniziatives, en pert inće en colaboraziun cun

d’atres uniuns. La manifestaziun che à albü le maiù suzès é stada la segra dl paîsc ai 18 y ai 19 de setëmber, che les 3 uniuns da paur de Badia à indô metü sö. Tröpa jënt dl paîsc mo inće da foradecà é gnüs a daidé fa festa bele en la vöia dla segra: do ch’al é gnü arvërt sö le gran lëgn, à i musiconć jogn „Trio Razuns” intrategnì la jënt rovada adalerch. La festa é spo jüda inant la domënia cun la mëssa y dedô cun les melodies dla „Böhmische” de Badia, liagnes, tutres y furtaies. Domisdé é spo i paurs rovà adalerch cun i tiers che gnô de munt da Fanes fora. N punt zentral dl’ativité dla Jonëza da paur é la formaziun 287

Badia

Le comité che é gnü lité en ocajiun dla sentada generala: (iadedô dmc.) Christian, Samuel, Moritz, Martin, Winfried y Matteo; (dant dmc.) Karin, Patrizia, Eveline, Sara, Helene (al manćia Marlene).

de sü mëmbri y di paurs dla Val Badia. Da d’aisciöda él porchël gnü organisé na sëra por capì sciöche les stales mëss gnì fates sö aladô dles normes d’al dedaincö cun l’insegnant y paur Robert Obwegs. N ater curs dër interessant, olache 40 paurs da döta la valada a tut pert é stè le curs da pié talpines te ćiampopre. Organisé él inće gnü n curs da cujiné por ëi tignì da Arnold Canins. La solidarieté é stada n ater tema important por la jonëza da paur. Adöm cun l’assoziaziun turistica, i coghi da stëres y les atres uniuns da paur de Badia ti él gnü surandè n contribut al 288

„Bäuerlicher Notstandfonds”, chë organisaziun che dëida families da paur rovades te diﬁcoltês zënza avëi gauja. Tres indô à la Jonëza da paur de Badia inće tut pert ales ativitês metüdes a jì dai grups dla Jonëza da paur de Südtirol. Incuntades istituzionales sciöche la riuniun generala a Balsan o la riuniun dl raiun dla Val de Puster, mo inće tröpes incuntades d’aorela cörta olach’al ê dandadöt da se devertì y conësce d’atri jogn. N apuntamënt ﬁs é oramai deventè le bal dla Jonëza da paur de Badia che é rovè ala 6. ediziun y che é indô dër garatè.

Badia

En la vöia dla segra de Badia à i paurs jogn arvërt le gran „Kirschta Michl” de 32 metri.

L’ann 2010 é stè n ann de iubileo por la uniun: al é passè 30 agn da canche n valgügn paurs jogn â metü sö la uniun di paurs jogn, che crësc da ann a ann tres deplü. L’aniversar àn orü festejé en ocajiun dl rait de San Linert, olache i jogn da paur a tut pert ala deﬁlada cun n bel ćiar infornì sö. Ai 11 de dezëmber él spo gnü tignì la sentada generala olach’al é inće gnü lité le consëi nü, de chël ch’al fej pert: Karin Alfarei, Helene Irsara, Eveline Irsara, Marlene Tasser, Patrizia Pezzei, Christian Irsara, Winfried Pezzei, Moritz Irsara, Matteo Piccolruaz y Samuel Valentin. I surastanć da denant, Karin Alfarei d’Andrac y Christian Irsara de Jusciara é gnüs confermà; sciöche vizesurastanć él gnü lité Helene Irsara de Jusciara y Moritz Irsara

de Pescol. Winfried Pezzei da Cialaruns é gnü nominé scrivan y Matteo Piccolruaz d’Alfarëi cassier. Tl comité él spo ćiamò gnü cooptè Sara Pescollderungg y Martin Tasser. Ćiacia Badia Do la secunda Gran Vera él gnü deﬁnì danü i reviers dla Val Badia che va por le plü a öna cun le raiun comunal. Insciö tôl le revier de Badia por ejëmpl ite döt le raiun dl comun de Badia. Ezeziuns de chësc vers é ma le comun da San Martin, olach’al vëgn desfarenzié danter le revier da San Martin y Antermëia y chël da Lungiarü, y le comun de Mareo, olach’al é le revier da Rina y le revier da Al Plan y La Pli. Ti pröms agn Cincanta él spo gnü 289

Badia

N grup de iagri dl comun de Badia sura Rü, a San Ćiascian.

regolamentè la ćiaćia valgamia avisa, nominan inće n sorastant oﬁzial. I pröms surastanć ê de Badia: Giuvani Irsara da Mez, dal 1953 al 1956, Rudl Valentini de Val dal 1957 al 1960 y Pasquale Irsara de Pescol dal 1961 al 1976; dedô él gnü Franzl Pezzedi de Casciano (1977-1996) y Iaco Granruaz dl Savoy (1977-2000). Al dédaincö é Hubert Fistill da Funtanacia surastant dl revier y le vize é Christian Valentini de Badia; la uniun di iagri de Badia à al momënt 57 iagri y 4 iagres scrites ite. Dl 1954 êl spo inće gnü metü le pröm verdaćiacia por le revier de Badia, Hermann Irsara da Castalta che à fat chësc laûr ćina dl 1998. Do da d’ël él gnü 290

impröma Hubert Tschaffert da La Val (1999-2001) y śëgn él Herbert Comploi che ćiara do ai tiers y ai bosć dl revier de Badia. Sc’al bastâ dandaìa da tó la cherta da iagher por pordëi jì regolarmënter a ćiacia, po n’éra dal 1968 incà nia plü insciö, deache la Provinzia da Balsan à metü sö l’ejam oﬁzial da iagher por podëi avëi n stlop y fà pert dla uniun di iagri. Da dailò inant él spo inće gnü regolamentè avisa l’ativité dla uniun di iagri de Badia. L’ativité di iagri n’é nia ma chëra de jì a copè tiers salvari por la bona ćern. Ai à inće cer’ compits importanć, sciöche chël de tignì sot a control i tiers da

Badia

Le surastant dla ćiacia de Badia cun so vize Christian Valentini de Puntac döt brau cun le cerf copè ai 18 d’otober sön i Plans d’ la Fradora sot Piz Surega. Dandaìa ê le cerf na rarité chilò da nos. N gran cerf él da odëi tla gran stüa da Sompunt: al dess ester gnü copè sö La Crusc. Sön n per d’atri corn stàl scrit: „cupè dal gran fant te ćiamp de Jusciara incër l’ 1850”. Dedô él na gran locia por ći che reverda la ćiacia di cerf, che röia ćina püch dan le 1980, canche Adamo de Val â copè n cerf de un n ann, sura Val a Badia. Bel plan a spo chisc bi tiers metü man da se trà sö. Degügn n’ess miné che ai podess aumentè tan dassënn de numer. Al sozéd che iagri roda fora por bosch y vëiga plü cerf co rehli. N sëgn tler dla presënza di cerf é inće i lëgns scorzà da chisc tiers. La popolaziun da rehl va zoruch, an ne sa nia avisa sce i cerf é altamo en pert de gauja. L’ann 2010 él gnü copè tla ćiacia de Badia 34 cerf, danter vaces, vidì y manc.

maraties, sciöche i ćiamurc dala raide o les olps dala rabia. Avisa tl 2010 àl messü gnì copè deplü olps dala rabia tl comun de Badia. I tiers sagns àn porvè de salvè ti fajon na variora cun sostanzes sprinzades te toć de ćern che gnô sciurà fora de elicoter, olach’an minâ che les

olps ess podü rové pormez y s’ai mangé. I paurs à messü lascè vaziné armënć, biesces, ćioures y ćiavai; la popolaziun dl comun é inće gnüda inviada da ti lascè fà la variora a ćians y iać che messâ sceno gnì tignìs daìte ćina che dötes les olps dala maratia ne foss gnüdes copades. 291

Badia Pëiapësc Badia La Uniun di Pëiapësc tol ite döt le Comun de Badia y se crüzia, a per la pëscia, de oramai dötes les chestiuns che reverda i rüs dl Fausto é tl laûr de pié pësc cun la moscia, na tecnica olach’al n’é nia plü debojëgn de ploms o rampins.

Klaus à dër pié n pice pësc che al lascia spo indô jì. I pësc che é da ciafè tla Gran Ega é por le plü foreles de rü (trota fario) y foreles marmorates (trota marmorata).

292

raiun comunal. Indöt à la Uniun 4 verdapëscia che controlëia ch’al vëgnes respetè les regoles da pié pësc y les lizënzes, mo che ćiara inće do ch’al passes dagnora ega assà ti rüs, che ara ne vëgnes nia tuta döta por i berć da fà forza eletrica. Les cuantitês d’ega che po gnì adorades pro i berć é dades dant dales conzesciuns por i berć. Ma sce chëstes vëgn respetades, lascian dagnora la cuantité d’ega de rest preodüda, vàra da mantignì l’ecosistem. Sceno risćëiun ch’al möres no ma i pësc, mo na ligna de de pici organisms che mantëgn l’ecuiliber de döt l’ecosistem. L’anuzamënt dl’ega por i berć mëss podëi gnì fat aladô dla desponibilité che é al momënt, por che n rü de certes dimenjiuns ne s’assüies nia fora oramai daldöt. Sce le sfrutamënt fora de mosöra di berć é n problem de chësc vers, spo é la boaćia che val’ paur mina de jotè o de rovëne adascusc tla Gran Ega ćiamò n majer problem. Sce al rovâ zacan ma n pü’ de boaćia al iade te rü, deache ara rogorô fora dla büja dala coltöra, mëssera al dédaincö do lege gnì abinada sö te na büja aposta y porchël ne sa tröc paurs nia olâ ia impara. I pëiapësc é inće metüs da controlè che la boaćia ne vëgnes nia jotada te val’ rü: por chi che fej val’ de te’ él preodü straufunghes dër sarades. An po dì che da canch’al é la

Badia

Ite da Punt dla Roa (Sompunt) controlëia i pëiapësc dl comun de Badia la mosöra y les sorts de pësc che vëgn dant tla Gran Ega: porchël vëgnel pié düć i pësc sön na lunghëza de 100 m de rü cun l’aiüt de n aparat a strom. Insciö vëgn i pësc inciornìs por n valgügn menüć y po saurì gnì pià cun na rëi. Chësta operaziun de cer’ val’ inće n pü’ prigorosa vëgn fata por ajornè les statistiches a livel provinzial y mëss gnì autorisada dal Ofize por la ćiacia y la pëscia dla Provinzia.

sarenara da Sompunt à i pësc dla Gran Ega plü n „bel vire”, inće sce la cualité di pësc depënn plü co ater da ći ch’ai ciafa da mangé. Por le plü viri de inseć o de cheferi ch’ai ciafa t’ega o sceno de mosces. Romuns mangi apëna, deache t’ega ne nen ciaﬁ nia tan saurì. Al dédaincö él ćinamai proibì da pié pësc cun romuns; ezeziuns vëgnel ma fat por chi pëiapësc che à bele passa 70 agn y à dagnora pié pësc cun romuns. La gauja é che sce le pësc vëgn pié cun le romun, spo se dlotel dagnora le rumun y laprò le rampin y dailò mëss le pësc gnì copè. Inće sc’al é n pice pësc, ne pòl nia gnì sciuré zoruch t’ega, deache

sceno mörel impò por gauja dl rampin che ti resta tl magun. Al dédaincö vëgnel feter mâ plü adorè „esches” artiﬁziales, fates de gume y plömes, insciö él le pësc che mola atira pornanche al s’intënn ch’al n’é nia na dërta moscia. Le pëiapësc mëss ester dër asvelt da trà fora le pësc, denant ch’al moles. Insciö n’él gnanca n problem da lascè indô jì le pësc do l’avëi pié, deache al ne ti é gnü fat degun dann. I pëiapësc d’al dédaincö à gonot inće na pasciun da fà mosces artiﬁziales, che ti assomëies le plü che ara va a de dërtes, por pié spo plü saurì i pësc te n cer’ raiun. Porchël ti ćiari dër avisa ales mosces y ai inseć ch’ai 293

Badia

Werner, Alex, Igor, Oskar, Günther, Valentin y Roland cun Manfred Mölgg ala maratona de Lienz ai 10 de jügn 2010.

abina tl magun di pësc che ai à bele pié, por podëi i fà dô cun toć de plöma, ﬁs de lana, schaies y val’ toch de gume. Gonot vëigon imitaziuns realisades ala perfeziun dai pëiapësc, „artisć” che fej mosces. Le Club Rodes Val Badia De novëmber à le Club Rodes Val Badia-Raiffeisen podü pié do n pest signiﬁcatif, conesciü tl monn sportif talian sciöche „La Rotonda di Badoere”. Al é n reconoscimënt che ti vëgn dè n iade al ann a uniuns y assoziaziuns sportives che 294

contribuësc te na mainira ativa ala promoziun dl sport dla roda. Por le Consëi dl Club Rodes él stè na conferma che al vëgn laorè dl dër vers, ćiaran dantadöt ai mituns y ai jogn. Igor Tavella, Roman Valentini, Andreas Irsara y René Pitscheider s’à indô metü a desposiziun por alené n iade o inće plü iadi al’édema i mituns y les mitans che ciafa insciö plü motivaziun da pedalè. La ligrëza che ai à da jì cun la roda y da se mosoré te val’ competiziun vëigon inće fora dal numer alt de presënzes ales gares, che é stades bëgn 250. Dl 2010 ê i atleć scrić ite al Club Rodes 141; laprò röiel

Badia ćiamò i 82 mëmbri sostegnides por n total de 223 scrić ite. Tla tlassiﬁca di mëmbri dl Club é Michael Irsara rové al pröm post, partezipan a 24 gares y abinan adöm 316 punć; al secundo post s’à tlassiﬁché Igor Tavella cun 8 presënzes y 120 punć; al terzo post é rové Roland Ploner cun 10 gares y 89 punć. Badiasport L’assoziaziun Badiasport à inće dl 2010 organisé deplü iniziatives y manifestaziuns sportives y sü mëmbri à portè a ćiasa de bi resultać arjunć sides pro les gares de schi alpinism che inće pro chëres da saltè y da nodè. Laprò él inće gnü metü a jì sëres de informaziun sura tematiches valgamia interessantes por jënt che fej sport, insciö por ejëmpl

Le Tour de Sas 2010 é deventè n spetacul inće por chi che ćiarâ pro, dantadöt por la tröpa nëi nöia che é gnüda i dis denant.

le referat sura „poscibilitês y limić dl alenamënt mental tl sport”, metü a jì deboriada cun le Zënter de psicologia sportiva y training mental y le dotur Valentin Piffrader. Danter les manifestaziuns y competiziuns

Le start dl Tour de Sas 2010. 295

Badia

Le start dla „Patrouille de Glaciers” a Zermatt, olache Lois Craffonara y Roman Verginer à tut pert deboriada cun Pierangelo Gicaomuzzi de Fascia.

Lois Craffonara dl’Ustì é le majer talënt de Badiasport da jì cui schi d’alpinism.

metüdes a jì él da nominé la secunda ediziun dl Tour de Sas cun i schi d’alpinism, che à messü gnì fata te na verjiun scortada por prigo de lovines, le Salt de Sas, gara da saltè da San Linert ćina sö La Crusc y le „Sprint sot les stëres”, gara cörta

de schi d’alpinism organisada de dezëmber. N valgügn atleć de Badiasport à spo arjunt resultać che po se lascè odëi. Por ći che reverda les gares de schi d’alpinism à dantadöt Lois Craffonara y Roman Verginer desmostrè

Söl percurs dla „Patrouille” ... 296

Badia

N valgügn di atleć de Badiasport plü lezitënć da saltè cun l’alenadù Daniele Irsara che à tut pert ala „trëi cherć de mesa maratona”, da Bornech a Türesc.

d’avëi n gran potenzial, se tlassiﬁcan bindebó dancà pro competiziuns de livel scialdi alt sciöche i campionać taliagn ite a Weissenbach, te Ahrntal, mo inće d’atres a livel internazional sciöche la „Patrouille de Glaciers” tla Svizera, na gara a scuadres renomada che é gnüda metüda a jì por le pröm iade tl 1943. Le percurs de chësta gara condüj por les munts da a Verbier: la destanza é de 53 km cun n deslivel söpert de 4.000 m. Al start dl’ediziun 2010 êl bëgn 1.480 scuadres. Lois y Roman s’à metü adöm por l’ocajiun cun Pierangelo Giacomuzzi de Fascia: deboriada ài arjunt n bun 8. post de categoria, scebëgn che ai se

ciafâ cun le tëmp de 8 ores y 17 menüć passa 2 ores de destach dala pröma scuadra tlassiﬁcada, chëra di svizeri Troillet, Martin Anthamatten y Yannick Ecoeur, che à inće fat le record nü dl percurs. gara é inće conesciüda por l’atmosfera unica al monn: indöt êl passa 30.000 porsones che ćiarâ pro. Por i trëi atleć ladins na beliscima esperiënza! Pro les gares da saltè à i fredesc da La Val Diego y Ivan Tschaffert desmostrè costanza, arjunjan inće de bugn resultać pro competiziuns devalies. Danter chi de Badia che salta s’à desfarenzié dantadöt les ëres, Verena Ebner, Claudia Canins y Soﬁa Irsara por prömes, che à 297

Badia fat deplü de beles gares y meses maratones. Importanć é inće sta i cursc da nodè por pici y gragn, por chi che metô man y por chi che savô bele da nodè, adöm cun les alenadësses Katherina Agreiter y Verena Ebner. Ai cursc por mituns nen n’él stè 37 che à tut pert, ći che ti da tröpa motivaziun da fà inant inće ai organisadus de Badiasport. PORSONES Y PERSONALITÊS Carlo y Pire a ćiaćia cun l’aparat da fà jö Carlo Dapoz y Pire Ploner à na gran pasciun deboriada, chëra da fà jö tiers. Carlo fotografëia

bele da passa 30 agn incà. Al se recorda de avëi spenü döt so pröm paiamënt, canch’al â 16 agn, por se cumprè n aparat da fà jö y n obietif tele. Inlaôta orôl porvè da fà jö vicì. Al se n’â defata intenü ch’al n’ê nia tan saurì, ch’an messâ porvè tan dî ćina ch’al garatâ val’ da sciaﬁé. Carlo à dagnora fat diapositives y impormò ti ultimi cin’ agn àl metü man de adorè n aparat digital. Pire à ciafè n pü’ plü tert ligrëza da fà jö: al é śëgn n valgügn agn ch’al dedichëia oramai döt so tëmp lëde a chësta pasciun. Cun Carlo se confrontëiel gonot. La concorënza danter ëi dui é na motivaziun implü por porvè dagnora da se mioré, da arjunje tres de mius resultać. Por Carlo é le fà jö inće na sort de meditaziun, amesa la natöra, Carlo y Pire à bele arjigné la tenda olache ai po stè a fà jö, zënza sprigoré i tiers.

298

Badia porchël vàl tröp da su a fà jö, mo gonot él inće bel da ester de dui o deplü adöm. Da fà jö tiers ól ester almanco döes cosses: la tecnica da fà jö, mo inće n cer’ savëi naturalistich, deache por ester bogn da abiné n bel retrat de n cerf, de n rehl, de na olp o de val’ vicel mësson s’incapì fora bun tla natöra, la studié avisa y avëi na gran orentè. Por avëi nù di tiers y dla natöra ê Carlo Dapoz jü a fà l’ejam da iagher, mo ora ch’al l’â passè n’él mai pié ia a ćiaćia. Impéde n stlop s’àl arjigné n obietif tele por jì a fà jö le variöl, la olp, le corf. Ala fin é inće le fà jö tiers na sort de ćiaćia, dij Carlo, deache an mëss inće osservè, por capì olache le tier é da ciafè, y jì n gröm de iadi, por che al garetes ala fin n bel retrat. Le bel é che an po jì tan de iadi ch’an ó a fà jö n tier, magari abinon le medémo cerf ćiamò l’ann do; sc’an copa n bel tier, spo n’él dedô sambëgn nia plü da odëi. Da canch’al à metü man de fà jö à Carlo ti à la fotografia dagnora dè tröpes sodesfaziuns, tres les sëres de proieziun ch’al fej bele da passa 20 agn incà por l’assoziaziun turistica o la publicaziun de sü retrać sön calëndri o libri. La majera sodesfaziun é stada por ël canche na süa fotografia é gnüda chirida fora danter milesc de retrać y publicada tl calënder Swarowski. Carlo y Pire é trami dui mëmbri

Sön le program dl Fotoclub Val Badia dl 2010 êl inće na sëra de proieziun de fotografies de de pices y gran morvëies dla natöra mostrades da Carlo y Pire.

dl Consëi dl Fotoclub Val Badia y de Strix, la uniun di fotografs de natöra de Südtirol. I mëmbri de Strix s’abina n iade al mëis a Porsenù por ti ćiarè a retrać che vëgn inće comentà y criticà: insciö él vignun che po imparè tres indô val’ danü. Por cunt dl Fotoclub Val Badia à Carlo y Pire presentè l’ann passè la proieziun dal titul „A ćiaćia cun l’aparat da fà jö”, cun retrać de trami dui i fotografs che à dër plajü y che ti à fat gnì a deplü la vëia de porvè da descorì la natöra. Franz Vittur, autur dl liber sura la cöra d’animes tla Val Badia L’intendënt por les scores ladines en ponsiun Franz Vittur de Badia à laurè fora, amplié y 299

Badia

L’intendënt dles scores ladines en ponsiun, Franz Vittur, à bele dè fora deplü libri te chisc ultimi agn. Dl 2010 él gnü fora le liber „La Cöra d’animes dla Val Badia y sü proi”.

fossel stè dër püć che ess albü la poscibilité de conësce i contignüs. Insciö s’à Franz Vittur fat la bria de fà la traduziun por ladin dl test, cun l’idea de ti fà conësce ala jënt la storia di proi che à albü na funziun dassënn importanta ti agn che é sta y che ne podarà nia plü l’avëi ti agn che vëgn, deache al vëgn tres deplü a manćé i proi, no ma tla Val Badia, mo inće te dötes les cöres de Südtirol. Tla introduziun cunta Franz Vittur scöche ara é stada che la Val Badia à ciafè sü pröms proi y sciöche ara s’à svilupé dal 1100 – ann olache La Pli de Mareo à ciafè le pröm curadù d’animes – al ann 2000. Cun chësc liber à Franz Vittur dè n contribut important por la storia dla dlijia dla Val Badia.

sistematisé le manoscrit sura la cöra d’animes dla Val Badia y sü proi che ê bele gnü metü man da siur Santo Palla, nasciü dl 1851 a La Pli de Fodom y che ê stè curat de Badia dal 1896 al 1917. Te chisc 20 agn da curat de Badia à le prou fodom metü man de scrì na sort de cronica por cuntè y documentè la vita y l’ativité di proi dla Val Badia. Le manoscrit é spo passè tles mans de siur Franz Canins y spo de siur Angel Dapunt, canch’ai é sta curać de Badia: trami dui l’à amplié, injuntan informaziuns nöies. Le manoscrit ê scrit por todësch y en pert ćiamò tla vedla scritöra gotica, porchël

Le cuertl dl liber de Franz Vittur.

300

La Val

La Val • Sepl Comploi

Un di ultimi che abinâ adöm media y larié por ﬁns artejanai y de medejina é stè a La Val Paul Tavella (1831-1896), carigà da Furnacia. Por podëi fà chësta ativité y ester en regola adorâle n mandat (na autorisaziun aposta). Cun n pice sertl crazâle jö la media dai lëgns y la metô te n sach por s’la condüje spo a ćiasa y la laurè sö. Öna dles testimonianzes plü vedles en cunt de chësta ativité é n documënt dl ann 1496.

301

La Val Indroduziun Inće l’ann 2010 é sëgn passè ala storia y al é gnü le momënt da ćiarè indô a ći ch’al é sozedü te nosc paîsc. Al é bel canch’an po scrì sura tröc avenimënć plajors y che le paîsc é por fortüna gnü sconè da de gran desgrazies. Chësc é indô stè l’ann dles lîtes de comun che à na gran importanza por la comunité, él pö i aministradus de comun che mët les fondamëntes por le svilup dl paîsc, por le bëgnester dla popolaziun, por la vita soziala y culturala por ejëmpl tres le sostëgn ales uniuns dl paîsc. Inće deplü uniuns y la cöra à en chësc ann lité danü sü organns y al é important ch’al é tres indô jënt che se mët a desposiziun por le laûr a bëgn dles uniuns. Chësc é aldedaincö tres plü ri deache la jënt é tres plü impegnada y al n’é nia plü tan saurì da motivé jënt por le laûr volontar. Te nosc paîsc cun sües tröpes uniuns él por fortüna ćiamò tröpa jënt che à ligrëza da laurè te na uniun. La popolaziun de nosc paîsc é chersciüda dassënn, chësc é n sëgn che le paîsc se svilupëia, ch’al á na buna cualité de vita, che la jënt, dantadöt i jogn, sta ion y se sta saurì te so paîsc, ch’ai ciafa laûr y ch’al ti vëgn dè la poscibilité da frabiché. Ti ultimi agn él stè tröpes families jones che à podü se fà sö süa ćiasa y de chësc vers él stè l’aministraziun de comun che à fat dër tröp por ti jì adincuntra. Danfora oressi sciöche vigni ann ciamò ti sporje n bel giulan a düć chi che m’à dè informaziuns y fotografies che arichësc chësta cronica. I prô vigni ann da chirì adöm y scrì sö i avenimënć plü importanć y i speri de n’avëi desmentié degügn. Sce valgügn à val documënć, informaziuns o fotografies ch’ai arata interessantes por la cronica dl paîsc, spo prëii de me les fà avëi. I sun contënt de döt, sambëgn inće de consëis sön ći che podess magari gnì fat atramënter o damì. Movimënt dla popolaziun La popolaziun dl comun da La Val é chersciüda de 21 abitanć. Por odëi n aumënt tan gran mësson jì indô al ann 1972, en chël ann êl gnü pormez 29 abitanć. Ala fin dl ann é le numer di abitanć rové insciö a 1.302. Relevanć por chësc aumënt é stè le gran numer de nasciüdes (indöt 22) mo inće les tröpes porsones che s’à trasferì te nosc comun (bëgn 28). Dal’atra pert é i numeri dles porsones mortes (9) y dles porsones che s’un é jüdes demez (20) stà en chësc ann plü basc. La desfarënzia danter ëi y ëres é gnüda mëndra en confrunt al ann passè (al é 56 ëi deplü co ëres en confrunt ai 65 dl ann passè). 302

La Val diagrams

DIAGRAM 7:

Movimënt dla popolaziun dal 1965 al 2010 1350 1300 1250 1200 1150 1100 1050

diagrams

1000

950 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009

La popolaziun é aumentada dassënn.

DIAGRAM 3 ëi

adüm

Eté mesana dla popolaziun

ëres

40 Seite 1

38 36 34 32 30 28

20 10

20 08

20 06

20 04

20 02

20 00

19 98

19 96

19 94

19 92

19 90

19 88

19 86

19 84

19 82

19 80

L’eté mesana dla popolaziun é jüda jö de püch.

303

La Val L’eté mesana dla popolaziun aćiasada tl Comun da La Val ai 31.12.2010 é por le pröm iade ti ultimi 30 agn jüda jö, inće sce ma de püch, rovan a 37,5 agn (l’ann passè êra de 37,6 agn). L’eté mesana di ëi é restada anfat sciöche l’ann passè (36,0 agn), les ëres é deperpo gnüdes plü jones, rovan a n’eté mesana de 39,1 agn. Aladô de na statistica dl ASTAT é l’eté mesana dla popolaziun residënta tla provinzia tl ann 2009 de 41,0 agn. Le numer dles families é aumentè de 5 rovan a 421. La maiù pert dles families à un n componënt (indöt 101), spo vëgnel les families da cater componënć (indöt 96), spo da 2 (indöt 70) y da 3 (67 families). La porsona manco jona aćiasada tl comun da La Val ala ﬁn dl ann 2010 é berba Sepl Aiarei da Pidrô che à complì ai 27 de setëmber 98 agn. Do da berba Sepl vëgnel trëi fredesc da Morió: berba Giuvani Complojer cun 95 agn, berba Sepl Complojer cun 93 agn y siur Angel Complojer cun 90 agn. Inće 90 agn à complì en chësc ann mëda Margherita Frenes da Lunz. Ëi 31.12.2009

Ëres

Indöt

673

608

1.281

Morć

Jüs demez

679

623

1.302

Nasciüs

Gnüs pormez 31.12.2010 Nasciüs

Pro i mituns batià mëssi naóta retiﬁché n fal che m’é sciampè ite tla cronica dl ann passè (mituns batià tl ann 2009): la picera Deborah Lezuo n’é nia ﬁa de Marco y Ruth mo de Moreno y Cäcilia. I prëii da me pordenè chësc fal. L’ann 2010 él stè n ann cun tröpes nasciüdes y cun bëgn 27 viadus che é gnüs batià. Da recordè é dessigü la domënia ai 3 d’otober: en chësc dé domisdé él stè n bato da rècord cun 7 de pices creatöres che é gnüdes tutes sö tla comunité de cöra. Chisc é i inoms di viadus batià tla Cöra da La Val (cun la data de nasciüda): 304

La Val Greta y Nicolas Alton de Egon y Marlene Magdalena Alton de Bernhard y Rosmarie Lena Bassot de Daniele y Wilma Daniele Campei de Oscar y Susanne Sandra Campei de Christoph y Carmen Sara Colletta de Giuseppe y Francesca Flora Comploi de Sepl y Michaela Martina Comploi de Michael y Rita Mirko Comploi de Thomas y Annemarie Renè Costabiei de Hubert y Anna Maria Alex Dapoz de Felix y Veronika Christian Dejaco de Sepl y Helene Soﬁa Frenes de Daniel y Valentina Susan Frenes de Patrick y Manuela Lukas Gruber de Marco y Verena Samira Giorgia Guida de Valerio Franco y Rosmarie Simon Höller de Michele y Martina Francesca Miribung de Guerrino y Karin Janpaul Miribung de Manuel y Ruth Max Miribung de Innocente y Daniela Samuel Miribung de Bruno y Doris Remy Nagler de Edmund y Doris Maria Pedevilla de Gregor y Barbara Marlies Rubatscher de Federico y Ida Samira Rubatscher de Michael y Lucia Marc Tolpeit de Ulrich y Stefania

(11.05.2010) (04.09.2010) (02.09.2010) (19.07.2010) (09.06.2010) (22.08.2010) (10.07.2010) (23.06.2010) (08.09.2010) (19.01.2010) (30.07.2010) (04.07.2010) (26.10.2010) (29.06.2010) (29.03.2010) (24.03.2009) (06.11.2009) (21.05.2010) (10.04.2010) (22.02.2010) (07.04.2010) (15.08.2010) (11.09.2010) (04.10.2010) (10.03.2010) (06.11.2009)

Tratan le gran bato ai 3 d’otober. 305

La Val

Le placat arjignĂŠ dala Uniun dles ĂŤres. 306

La Val La Uniun dles ëres da La Val à organisé por le pröm iade, aladô de n proiet metü a jì dala uniun diozejana, döes incuntades de preparaziun al sacramënt dl bato (de jügn y d’agost). A tó pert a chësta scomenciadìa él gnü invié i geniturs che à ciafè n pice viadù o che aspetâ n möt y inće i toć y les totes. Le referënt Erich Frenademetz à baié sura le signiﬁcat dl bato y la zeremonia te dlijia. La partezipaziun é stada dër buna. Al ti é inće gnü partì fora ales families interessades mapes cun la documentaziun sura le sacramënt. Le dé dl

Bato ti vëgnel spo surandè ala familia, tres da pert dl’Uniun dles ëres, n’ampóla cun l’ega santa dl bato y n atestat. En Santa Maria dales ćiandëres, ai 2 de forà dl 2011, à spo la Uniun dles ëres invié i geniturs di viadus batià tl ultimo ann (dai 2 de forà dl ann passè incà) a na mëssa de rengraziamënt adöm cun la comunité. Te chësta ocajiun él inće gnü arjigné n bel placat cun i retrać dles pices creatöres batiades y al ti é gnü surandè ai geniturs na ćiandëra cun l’inom dl möt o dla möta.

Morć

Ai à trat sö la familia cun 3 mitans y 2 mituns te süa ćiasa a Pidrô olach’al ê inće la bercstot basite.

En chësc ann él mort 9 porsones aćiasades te nosc paîsc. Che düć i defunć pois palsé tla pêsc de Chël Bel Dî. Clara Comploi, morta a Bornech ai 15.01.2010 tl’eté de 74 agn. Clara dl Spangler ê nasciüda tl ann 1935 a Pastrogn sciöche möta plü vedla tla familia de Pasquale dl Tondl. Da jona ara laurè sciöche fancela te deplü posć y tl ann 1960 àra maridé Federico Ploner dl Ustì, spangler a Pidrô.

Francesco Comploi, mort a Balsan ai 16.01.2010 tl’eté de 87 agn. Cëch de Flurian à dediché süa vita cun pasciun al laûr da paur söles tëmples ërtes dl lüch da Ciampëi, ch’al à laurè cun tröpes bries. Tl ann 1970 àl maridé Angela Miribung dl Sciander, cun chëra ch’al à albü dui mituns y na möta.

307

La Val Giovanni

Comploi, mort a La Val ai 18.02.2010. Giuvani da Ciampëi, le fré de Cëch inće mort en chësc ann, é nasciü dan da 92 agn. Al à maridé Ta r e j i a Moling de Rü y ai à albü 2 mituns y na möta. Ai à abité n strüf sön Rü, spo ài fat sö na ćiasa nöia tl zënter dl paîsc, sura la cortina. Giuvani à laurè tröc agn tla Birﬁeld a Bornech. Te süa ćiasa basite âl na picia fujina olach’al fajô laûrs da eletricher y cunciâ de vigni sort de mascinns. Al é inće stè pro i Stödafüch y 40 agn pro le Cor de dlijia. Jakob Dapoz, mort a Maran ai 22.06.2010. Iaco é nasciü dan da 74 agn tla gran familia de Felize y Apolonia de Ciablun. Te nosc paîsc ê Iaco conesciü por so laûr da pech ch’al à fat por na vita intiera. Al à imparè chësc mistier jö dal pech d’Al Plan y tl ann 1967 àl daurì na botëga tl zënter dl paîsc, olach’al â fat sö süa ćiasa d’abitaziun cun na furnaria. Tl 308

ann 1966 àl maridé Sofia Colz de Frëines, ai à albü 4 mitans y 3 mituns. Pietro Dapoz, mort a La Val ai 12.04.2010 tl’eté de 78 agn. Pire, frè de Iaco inće mort en chësc ann, vëgn inće fora dla gran familia de Ciablun. Da jonn àl imparé muradù pro Zeno Agreiter y tl ann 1958 àl spo instës metü sö na firma da muradù a La Val. Dai agn 60 fina 80 à scialdi ël fat i laûrs da muradù te nosc paîsc y al ê conesciü y aprijé por sü laûrs fać avisa. Tl ann 2009 é la dita da muradù gnüda stlüta. Al à abité cun süa fomena Maria de Frëines y süa familia (2 mitans y 2 mituns) tla ćiasa ch’al à fat sö jö dal Lè. Agnese

Deiaco,

morta a Bornech ai 16.12.2010 tl’eté de 67 agn. Nêse é nasciüda a Pastrogn y tl ann 1967 àra maridé Matî Rubatscher, paur ite a Spëscia dessura, che é bele mort dan da

La Val

La gran familia de Ciablun; ca dant sentà él i pici Iaco y Pire, morć trami dui en chësc ann.

3 agn. Ara à passè la vita lauran söl lüch da paur y ti à dé la vita a 2 mituns y 2 mitans. Anna

Fortunata

Miribung, morta a S. Martin de Tor en Nadè. Ara é nasciüda dan da 88 agn ia Ciampëi. Tl ann 1949 àra maridé Vijo Tavella da Aiarëi. Ai à vit cun süa familia (3 mituns y 2 mitans) tla ćiasa fata sö a Pidrô dlungia la siëia. So om Vijo é bele mort dan da 34 agn, süa möta Hilda l’ann passè.

Pire Tolpeit, mort a Bornech ai 15.01.2010 tl’eté de 84 agn. Pire dl Doro à vit cun süa familia tla ćiasa jö dales Gnates, ch’al à laurè fora y amplié. Al laurâ da zumpradù, surantolon la ﬁrma da so pere. Tl ann 1966 àl maridé Ilda Trebo d’Al Plan, cun chëra ch’al à albü dui mituns. Pire é stè deplü agn pro i Stödafüch dl paîsc ch’al à daidé mëte sö y de chi ch’al é stè le pröm comandant (dal 1959 al 1965). Pire é inće stè plü de 25 agn pro la Musiga y deplü agn pro le Cor de dlijia. 309

La Val Josef

Valentin,

mort ai 23.11.2010 tl’eté de 74 agn. Sepl d’Arciara à passè süa vita dedicada al laûr da paur, d’invern él inće jü deplü agn a laurè pro i lifć. Tratan ch’al laurâ te majun él tomè jö de na litra, bunamënter ti àl dè le bot, trëi dis dedô él mort t’ospedal a Balsan. Sepl à maridé Anna Miribung da Miribun, cun chëra ch’al à albü 5 mitans y n möt. Le möt Hubert é bele mort tl ann 1993. Sepl s’à te süa vita inće dè da fà por le bëgn dla comunité, dantadöt por i paurs. Al é stè surastant dl’assiguraziun di tiers y inće pro la uniun di paurs àl lauré para. Al é inće stè n valgügn agn tl consëi de comun. Pro i morć oressi inće recordè n valgönes porsones nasciüdes te nosc paîsc y che é jüdes a vire demez. Urban Costa, mort a Herne (D) ai 24.02.2010. Urban dl Bepo é nasciü dan da 73 agn jö Morin, olach’al à inće vit ćina ch’al s’un é jü tla Germania a laurè te na mineora, dailò àl spo inće metü sö familia. Tl ultimo tëmp gnôl plü iadi al ann a La Val, inće 310

por n valgügn mëisc, abitan tla ćiasa vedla „ai sanć” jö Morin. Lorenz

Campei, mort ai 17.02.2010 a Balsan. Lenze é nasciü tl ann 1938 sön Tolpëi y da jonn àl laurè sciöche fant da paur te deplü posć. Plü tert àl spo metü man da laurè te ćiasadafüch, impröma te deplü ostaries y spo él rové a Desproch tl istitut „Canisianum”. Chilò él rové en contat cun le convënt di Eucharistiner, olach’al fajô le sorvisc da mone. Te chisc agn él madurì süa dezijiun da jì te convënt. Tl ann 1989 él spo jü pro l’ordinn di Eucharistiner a Balsan y n ann dedô àl fat süa impormetüda. Do avëi fat le noviziat jö por la Talia àl spo passè süa vita tl convënt a Balsan. Ti ultimi trëi agn de süa vita s’à Lenze amarè y é gnü assistì tl Jesuheim. Al ê conesciü y aprijé sciöche porsona scëmpla y che fajô so laûr cun lezitënza. Johann Frenes, mort ai 08.03.2010. Giuvani ê nasciü tla gran familia de Tofe sö Cians tl ann 1926. Al s’à trasferì a Porsenù olache al â arpè n pice lüch da paur da so berba Seraﬁn

La Val de Tofe. Giuvani â da patì ai edli y ê verc bele da deplü agn. Al lascia indô la fomena, 2 mituns y na möta.

Maridà Tratan l’ann 2010 s’à maridé te dlijia 7 pêrs cun le nüc y/o la nücia da La Val. Pro degun pêr n’é trami i nüc da La Val, 4 pêrs abitëia te nosc paîsc. Chisc é i pêrs che s’à maridé: Bernhard Alton y Rosmarie Dapunt (Badia) Stefo Campei y Edyta Dudkiewicz (Polonia) Tobias Campei y Christa Willeit (La Pli) Thomas Feichter (La Pli) y Annemarie Dejaco Alex Irsara (La Ila) y Annelies Rubatscher Innozent Miribung y Danijela Bojic (Serbia) Hubert Tschaffert y Irene Call (Al Plan)

AMINISTRAZIUN DE COMUN Lîtes de comun Le 2010 é indô stè l’ann dles lîtes de comun, che toma de regola vigni cin’ agn. Sciöche bele i ultimi iadi él inće en chësc ann indô gnü metü a jì prelîtes (organisades dal grup SVP). Dles 985 zetules partides fora n’él gnü dè jö 703, che corespogn al 71,37% (dan da 5 agn n’êl gnü dè jö bëgn le 90%). Chisc

é i candidać por le consëi y da ombolt che à ciafè le plü usc dales prelîtes (da 20 usc insö): Candidać por le consëi: Giuvani Frenes, Ciampló (225) Iaco Schuen, Pidrô (165) Franz Miribung, Plaiac (153) Manfred Vallazza, Cians (114) Edith Ploner, San Senese (101) Sepl Miribung, Rü (99) Gottlieb Moling, Rü (93) Albert Deval, Picedac (91) 311

La Val Felix Dapoz, Ciablun (74) Markus Campei, Str. Pares (73) Franz Moling, Lè (73) Pio Ploner, Pidrô (73) Davide Frenes, Str. Pares (60) Federico Rubatscher, Sovì (59) Anton Rubatscher, Coz (54) Marlene Ferdigg, Taéla (45) Michael Rubatscher, Tolpëi (41) Gottlieb Nagler, Pidrô (31) Angelo Complojer, Str. Sta. Berbura (30) Franz Complojer, Str. Sta. Berbura (30) Angel Miribung, Rü (30) Otmar Moling, San Senese (26) Klaus Nagler, Ciampló (26) Egon Alton, Ciampló (25) Sepl Moling, Cestun (24) Karl Nagler, Frëines (24) Markus Rubatscher, San Senese (23) Magdalena Miribung, Rü (20) Candidać da ombolt Franz Complojer, Str. Sta. Berbura (220) Giuvani Frenes, Ciampló (172) Franz Miribung, Plaiac (87) Iaco Schuen, Pidrô (30) Franz Moling, Lè (24) Angel Miribung, Rü (23) Edith Ploner, San Senese (22) Söla basa dles usc ciafades

dales prelites él gnü chirì adöm i candidać por la lista zivica, sön chëra ch’al é spo rové 19 candidać (16 ëi y 3 ëres). Bëgn 6 aconsiadus dl’ultima legislatöra n’à nia plü candidé. Cater posć (indöt ésson podü mëte 23 candidać sön lista) che ê resservà ales ëres à messü gnì tignis lëdi, deach’al n’é nia stè meso da abiné adöm candidates despostes da stè sön lista. Dan da 5 agn êl ćiamò stè 7 ëres che â candidé, chësc ann él mâ plü stè meso da nen abiné trëi, n sëgn che la politica comunala ne ti interessëia nia tröp ales ëres de nosc comun. Gnanca l’interès por l’inćiaria da ombolt n’é stè gran, l’unich candidat é stè l’ombolt en ćiaria Franz Complojer, che à candidé por le terzo iade. Les lîtes é stades ai 16 de mà, cun la partezipaziun che é carada, sciöche porater inće tl rest dla provinzia, dal 89,1% dl 2005 a 84,0% (449 ëi y 405 ëres é jüdes a lité, indöt 854 litadus sön 1.017). Chëstes é les usc ciafades dai 19 candidać:

Lîta dl ombolt: Usc varëntes 501, usc nia varëntes 353 (de chëres blanćes 202) 1. Franz Complojer, Str. Sta. Berbura (501) Lîta dl consëi: Usc varëntes 743, usc nia varëntes: 111 (de chëres blanćes 56) 1. Giovanni Frenes, Ciampló (370) 2. Jakob Schuen, Pidrô (242) 3. Sepl Miribung, Rü (216) 312

La Val 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Pio Ploner, Pidrô (183) Imelda Ellecosta, San Senese (172) Manfred Vallazza, Cians (170) Helga Miribung, Gnates (124) Edith Ploner, San Senese (124) Felix Dapoz, Ciablun (115) Markus Campei, Str. Pares (112) Egon Alton, Ciampló (104) Angelo Complojer, Str. Sta. Berbura (102) Davide Frenes, Str. Pares (99) Federico Rubatscher, Sovì (97)

Candidać sön lista che n’é nia rovà tl consëi: 15. Antonio Rubatscher, Coz (81) 16. Klaus Nagler, Ciampló (79) 17. Michael Rubatscher, Tolpëi (67) 18. Otmar Moling, San Senese (59) L’avocat Franz Complojer mët insciö man süa terza y por le momënt ultima legislatöra da ombolt, deache aladô dla lege varënta ne podaral nia plü candidé por chësta inćiaria te cin’ agn. Tl consëi nü él set aconsiadus nüs, sis de chisc é por le pröm iade te comun. Sciöche tla legislatöra da denant él inće en chësc iade trëi ëres che fej pert dl consëi de comun: Edith Ploner mët bele man süa cuinta legislatöra deperpo che Imelda Ellecosta y Helga Miribung fej por le pröm iade pert dl consëi. Sön proposta dl ombolt à le consëi aprovè la composiziun dla junta cun chisc 4 referënć ti surandon chëstes competënzes: - Iaco Schuen (artejanat, comerz y laûrs publics)

- Giuvani Frenes (ega da bëre, sconanza dl ambiënt, setur sozial, scolina) - Sepl Miribung (assoziaziuns, personal y viabilité) - Manfred Vallazza (agricoltöra, jonëza, patrimone y turism) Tla formaziun dla junta à l’ombolt tignì cunt imprömadedöt dles usc de preferënza ciafades dales lîtes y spo dla rapresentanza dles categories economiches. La lege prevëiga che inće n’ëra mëss fà pert dla junta de comun, mo chësc n’é nia stè meso, deache degöna dles trëi aconsiadësses ne s’à detlarè a öna da stè ite. L’ombolt à spo inće nominé so vize, che é restè sciöche tl’ultima legislatöra Iaco Schuen.

313

La Val

Le consëi de comun nü.

Grup de laûr por le svilup dl paîsc Bele l’ann passè à le consëi de comun nominé n grup de laûr por le „svilup dl paîsc” cun le compit de laurè fora propostes por le svilup dl paîsc ti proscimi agn. De chësc grup à fat pert dlungia l’ombolt i aconsiadus de comun Markus Campei, Sepl Miribung, Franz Moling, Gottlieb Moling, Otmar Moling, Wilma Moling, Gottlieb Nagler y Pio Ploner, le surastant di paurs Federico Rubatscher y le presidënt dl’Assoziaziun turistica, Markus Rubatscher. Al é inće gnü invié döta la popolaziun da portè dant propostes sön chësc tema, mo 314

degügn n’à portè dant val’. Le grup à laurè fora y presentè al consëi de comun la relaziun suandënta, che contëgn deplü propostes conscidrades nezesciares por ti garantì al paîsc n svilup sann y ecuilibré: Natöra, tëmp lëde y turism: En general déssel gnì sfruté le potenzial dla natöra por jënt che va a spazier, sö por munt y cun la roda. Le raiun de Armentara dess en particolar gnì revaluté cun na strada nöia y cun la previjiun de öna o plü zones turistiches. La realisaziun de zones turistiches por restauraziun (bele preodüdes tl plann urbanistich) dess en general gnì sostignida. En particolar vëgn aratà adatà

La Val por chëstes zones i posć de Ciamplorët y Armentara. Valgügn vedli trus/sëmenes dess gnì laurà fora por jënt che va a spazier: tru Plans-CestunPidrô, tru Pidrô-do l’ega ite y tru Dlijia-Al Bagn y/o Dlijia-Col de Vì, sëmena Furcela da Cians-Rit. I trus da jì a spazier (inće chi bele esistënć) dess ester atrezà cun banć y n valgönes tofles cun informaziuns sön le raiun. Laprò vëgnel fat la proposta de infrastrotöres sciöche n „Themenweg” y na loipa sön Armentara. La Val dess se profilé tres deplü sciöche paîsc dles liöses. Por chësc fin déssel gnì ponsè a trus dala liösa nüs (Furnacia-Mezcol-Pidrô). Al vëgn fat la proposta de realisé

n local da buldern/arpizé y na via ferata che röia sön Piz dales Diesc. La sensibilisaziun por l’ambiënt dess gnì renforzada cun sëres de informaziun sura l’argomënt. Estetica dl paîsc: L’importanza de chësc argomënt vëgn sotrissada da deplü perts. Mosöres che podess portè prò a miorè la parüda dl paîsc podess ester: na toﬂa de bëgnodü y n retrat panoramich tl’entrada dl paîsc, sié valgügn di püc pra che ne vëgn nia plü sià (prè sot Santa Berbora), abelì le pre sot al magazinn di stödafüch, dortorè antersisc, portè inant la sconanza dles viles, mëte apost la plaza de dlijia, ressanè la ćialciara sot Plans, abelì la incrujada a Pidrô,

Le grup de laûr à portè dant propostes por le svilup dl paîsc da La Val.

315

La Val curé l’architetöra y l’iluminaziun da Nadè. Trafich: Deplü mosöres dess portè pro a miorè la situaziun dl trafich: slarié o preodëi posć nüs por auti dan le zënter, miorè la disciplina dl parchè tl zënter, slarié la strada Pidrô-La Val, istituì n colegamënt de trasport publich Pidrô-La Val. Cultura: La cultura y le lingaz ladin dess gnì curà inant . Economia: L’economia dl paîsc dess se basè sön trëi pîsc: turism, artejanat y agricoltöra. La colauraziun inanter le setur dl turism y chël di paurs dess gnì intensificada. Energia: Le paîsc dess ester tres deplü basè sön le sfrutamënt de energies renovables. Tla realisaziun de zones por abitaziuns nöies dessel gnì tignì cunt en particolar dl aspet dl’energia („zones clima”). Tendenzialmënter déssel gnì frabiché cun le standard de „Ćiasa tlima A”. Laûrs publics y investimënć La provinzia à metü man da strënje le ciol pro i contribuć conzedüs ai comuns por investimënć. Insciö à le Comun da La Val albü manćia zirca 100.000 euro en confrunt ai agn passà por la realisaziun de opres publiches. En chësc ann n’él nia gnü fat de gran spëises por laûrs publics, de maius somes é 316

gnüdes stanziades por laûrs che gnarà pià a man le proscimo ann. Öna dles maius spëises reverda laûrs de manutenziun y asfalć sön strades de comun (zirca 80.000 euro). D’atres spëises él gnü a s’al dè por ressanè le frabicat dl sport (zirca 23.000 euro) y por la sistemaziun dla plaza dla scora (zirca 20.000 euro). Le comun à inće ﬁnanzié la restrotoraziun dl punt sura la Gran Ega, ite insom ala zona artejanala, che coliëia le tru che va ite dal lech di pëiapësc (spëisa de zirca 13.000 euro). Al é spo gnü fat laûrs de renovamënt dla canalisaziun Lunz-Morin por na spëisa de zirca. 26.000 euro. Pro i laûrs publics él inće da nominé i laûrs fac da interessënzes. Danter chisc él gnü ressanè la strada da Furnacia ćina sön Armentara, oalch’al é gnü asfaltè le toch de strada ćina sö dala Ćialciara. Inće la strada da Spëscia dessot ćina sö Spëscia dessura é gnüda asfaltada. Inće da pert dla Provinzia él indô gnü realisé laûrs publics te nosc paîsc. Al é gnü slarié le punt da Pidrô, plü avisa i dui punć, deach’ara se trata de dui punć dla strada statala dla Val Badia. Le pröm punt passa sura le rü da La Val y le secundo sura la Gran Ega. I punć é gnüs slarià de püch y al é gnü renforzè la strotöra de mür da trames les perts. Öna na pert di laûrs é gnüda fata tratan i mëisc de jügn/

La Val

I punć é gnüs renforzà.

messè, l’atra pert da d’altonn. Al é da dì ch’ara se trata mâ de na sistemaziun provisora por garantì la segurté dl traﬁch. Por gaujes statiches messarà le punt indere gnì fat danü y al gnarà inće modiﬁché n püch la trassa dla strada slarian la ota dan le punt. Sura i tëmps de realisaziun de chësc laûr ne vara naóta da fà degünes previjiuns deach’al depënn dales desponibilitês de bilanz dla Provinzia. Inće dal’Autorité Forestala él gnü fat n valgügn de pici laûrs, danter l’ater él gnü dortoré y ingiarè cirza 300 m dla sëmena nr. 15B da Ciamplorët ia La Crusc.

y les porta al standard de „Ćiasa Tlima C”. Les desposiziuns nöies dla provinzia sura la „Ćiasa Tlima” ti porta tröć vantaji a chi che frabichëia y isolëia bun la ćiasa, ćiaran insciö da sparagné energia: al ti vëgn scinché cubatöra, ai po fà les abitaziuns maius, etz. En chësc ann él gnü zertiﬁché a La Val na ćiasa tla categoria „Ćiasa Tlima Gold+”, che é la tlassiﬁcaziun plü alta. Ara se trata dla ćiasa d’abitaziun dl architët Stefo Nagler tla Strada Pares.

Frabiché Tl 2010 él indô gnü frabiché deplü co l’ann passè. Deplü proprietars à anuzé la lege provinziala gnüda fora ala ﬁn dl ann 2009 revardënta le bonus de cubatöra de 200 m³ por chi che ressanëia ćiases esistëntes

La „Ćiasa Tlima Gold+” dla familia Nagler. 317

La Val Le numer dles lizënzes da frabiché relasciades é de 68, en confrunt ales 50 dl ann passè. La maiù pert dles lizënzes reverda mudaziuns de lizënzes bele relasciades denant o le renovamënt de lizënzes tomades (19 lizënzes). Por ampliamënć y restrotoraziuns de frabicać él gnü relascè 15 lizënzes por la costruziun de trus, sistemé y asfaltè strades y laûrs pro d’atres infrastrotöres (condütes y cabines dal strom, condütes dal’ega, y insciö inant) 10 lizënzes y 5 lizënzes él gnü dè fora por la costruziun de ćiases nöies. Inultima él ćiamò gnü relascè 6 lizënzes por tablà, ćiasotes o üties da munt, 4 lizënzes por la costruziun de garages, 2 lizënzes por la costruziun de tiac dala lëgna y respetivamënter 1 na lizënza por mëte na bot dal gas, trà jö na ćiasa, splanè terac, mëte sö na toﬂa d’informaziun, esecuziun de laûrs de drenaja, mëte sö coleturs da sorëdl y coleturs fotovoltaics. Cun la costruziun de frabicać nüs y de maius ampliamënć él danter l’ater gnü metü man tla zona artejanala a Pidrô (ampliamënt dla tistlaria Nagà y dla tiesciaria Gaidra), sö Runch (ćiasa nöia de Sara Schuen), sö Funtanela (ćiasa nöia de Daniela Vallazza), tla strada Santa Berbura (ćiasa nöia de Evelyn Pescollderung), a Ciampëi (costruziun garage agricul de Robert Costabiei y 318

garage de Patrizia Miribung), tla strada Plaiać (ćiasa nöia de Lara Pezzei y Pio Crazzolara, ampliamënt dla ćiasa de Carlo y Franz Miribung), it’en Frëines (ampliamënt dla ćiasa de Giuvana Moling y Christian Pezzei), a Pidrô (ampliamënt dla ćiasa de Norbert Moling), tla strada San Senese (ampliamënt dla ćiasa de Stefan Campei y ampliamënt dl Hotel Pider), ia en Plans (garage de Giuvani Rives), tla strada Lé (costruziun garage y magazinn de Oscar Moling) y ite en Ciamplorët (costruziun de na stala da munt cun ćiasota de Toni Rubatscher). Al é inće gnü fat sö danü la ütia da munt de Andrè Moling sön Armentara. Chësc é por le momënt l’eserzize publich su sö por munt te nosc comun. Da nominé él inće i laûrs de ressanamënt de döes ćiases vedles. Ara se trata dla ćiasa de Albert Valentin ia en Pramperch (ćiasa sot a sconanza monumentala) che ê te de stletes condiziuns y dla ćiasa vedla de Richard Tavella ia en Aiarëi che n’ê bele da tröć agn nia plü abitada. N’atra bela ćiasa vedla é deperpo gnüda trata jö tla vila da Ciampëi: ara se trata dla „ćiasa de Merch” de proprieté de Maria Pia Tolpeit, che é gnüda trata jö y te so post él gnü fat sö n garage agricul; la ćiasa gnarà fata sö danü n toch dlungia. En referimënt ala realisaziun de infrastrotöres él gnü fat da

La Val pert dl’Aziënza Eletrica La Val i laûrs de restrotoraziun dles condütes eletriches tla zona Dla dal’Ega, olache les condütes é gnüdes metüdes te tera.

La bela ćiasa vedla da Ciampëi ch’é gnüda trata jö.

Rösa dla democrazia Da pert dl’Iniziativa por plü democrazia ti él gnü surandè a set comuns dla provinzia che ne prevëiga te so statut degun quorum por la validité di referendums na „rösa dla democrazia”. Chësc dess ester n reconescimënt por avëi tut demez l’impedimënt dl quorum che à plü gonot fat jì a sbüja les consultaziuns popolares. Danter chisc set comuns él inće le Comun da La Val. Ai 25 de setëmber ti é la Rösa gnüda surandada al ombolt y al vizeombolt da pert de na delegaziun dla Iniziativa por plü democrazia.

Na Rösa dla democrazia por le Comun da La Val.

319

La Val Inauguraziun dla funtana dal’ega minerala Sciöche bele scrit l’ann passè él gnü fat da pert dla provinzia adöm cun le proprietar dla ostaria Al Bagn laûrs de ressanamënt dla fontana dal’ega da solper it’a Rumestluns cun la realisaziun de na zona de relax. Ai 4 de setëmber él gnü tignì na picia festa de inauguraziun di laûrs fać, olach’al é rové adalerch deplü autoritês locales y provinziales.

Siur Iaco Ploner, l’assessur provinzial Michl Laimer y le diretur d’ofize Wilfried Rauter cun l’ombolt Franz Complojer en ocajiun dl’inauguraziun (foto usp).

Regolamënt nü por le frabiché Cun l’ann 2010 él jü en forza le regolamënt nü por le frabiché, aprovè dal consëi de comun. Tl 320

comun da La Val valô fina sëgn tres ciamò le regolamënt aprovè tl ann 1965, canche le comun ê gnü despartì da San Martin. Te chisc passa 40 agn s’àl sambëgn mudé tröp söl ćiamp dl frabiché y al ê porchël gran ora da aprovè n regolamënt che tëgn cunt dles esigënzes nöies. Al contëgn deplü novitês, da öna na pert vëgnel scemplifiché n valgönes cosses y dal’atra pert ghira le regolamënt nü danter l’ater na documentaziun plü completa pro les domandes da frabiché. Na gran novité reverda inće i compić dla comisciun por le frabiché. Na gran importanza ti vëgnel dè tl regolamënt al ejam di proieć en cunt dl’estetica y dl inserimënt tla contrada. Insciö podaral da śëgn inant inće gni fat prescriziuns porsura le stil architetonich, les proporziuns y i materiai y i corusc di revestimënć esterns di frabicać. Al dess inće gnì ćiarè che les costruziuns nöies passenëies pro i frabicać y la contrada incëria. Chëstes valutaziuns ne n’ê fina sëgn nia preodüdes y podô mâ gnì fates tles viles sot a sconanza. Le regolamënt nü contëgn inće prescriziuns dër avisa por la costruziun de tablà y ćiasotes da munt. Al vëgn fissé le sistem de costruziun, mosöres y altëzes, coche i tëć à da gnì fać y d’atri details. Al contëgn inće prescriziuns por la realisaziun

La Val

Le regolamënt nü contëgn inće prescriziuns por üties y tablà da munt.

de mürs y por mëte sö coleturs dal sorëdl y fotovoltaics. I mürs de sostëgn cun copes de zement vëgn espressivamënter proibis dal regolamënt nü. Cutes de comun Deperpo che la cuta ICI é romagnüda anfat é les tarifes por i sorvisc publics gnüdes aumentades de püch: la tarifa por l’ega da bëre é gnüda ﬁssada sön 0,55 euro al meter cubich (+ 3,77%), chëra por l’ega paza sön 0,94 euro al meter cubich (+ 1,25%) y chëra söl ciomënt a 0,089 euro al liter (+ 1,47%).

Personal de comun Cun le scomenciamënt dl ann él indô stè Karin Campei che à metü man le sorvisc do ch’ara ê stada demez deplü agn por maternité y aspetativa. Le comun à atualmënter 4 dependënć plü le secretêr Erich Pescollderungg che laora ti oﬁzi (öna a mez tëmp), n laurant, na cöga y n’ëra che puzenëia la scolina. Implü él ćiamò na impiegada che é atualmënter en aspetativa. I laurs da puzenè i oﬁzi de comun y de cöga dla refeziun vëgn fać da döes colauradësses.

321

La Val

Le team di dependënć y colauradësses dl comun.

Reuniun cun la popolaziun Sciöche ti agn passà él inće en chësta ota gnü tignì ala ﬁn dl ann da pert dl’aministraziun de comun na reuniun cun la popolaziun, plü avisa ai 10 de dezëmber. Te chësta ocajiun él gnü ćiarè indô al’ativité desﬁrada dal’aministraziun comunala tratan l’ann passè y referì sön i programs por le dagnì. Chësta é sambëgn inće na ocajiun por i zitadins instësc da portè dant domandes y cosses che ti sta a cör. Taié jö le lëgn sëch sön plaza de dlijia De jügn él gnü taié le bel lëgn (aier) sön plaza de dlijia, deach’al ê sećé. Bele ti ultimi agn conesciôn ch’al n’â nia 322

plü la dërta, an sperâ ch’al se rometess indô mo insciö n’éra nia stada. N ater lëgn dlungia ê bele gnü taié dan da n valgügn agn. Bunamënter ê chisc lëgns gnüs sentà bele laota canch’al ê gnü fat sö la dlijia nöia. Ać de vandalism sön plaza dla scora Do ch’al é bele stè i medemi problems sön plaza dla scolina, àl inće messü gnì constaté dagns de vigni sort tla plaza dai jüć dla scora elementara (dan palestra). Al é sozedü ch’al é gnü trat le palè sura la rëi de proteziun fora söles ﬁnestres dles ćiases dlungia, al é gnü crazè sö aposta le funz sintetich dla plaza y fat d’atri dagns. Le comun à avisé ch’al ne gnarà nia plü tolerè

La Val L’aier vedl sön plaza de dlijia, dan da n valgügn agn fina ch’al ê ciamò bel vërt.

chësc comportamënt y à perié inće do l’aiüt y la colauraziun da pert di geniturs, tl caje contrar sarà le comun sforzè da stlüje la plaza. Velozité massa alta söla strada statala En conseguënza de lamentanzes che vëgn tres indô portades dant te comun söl problem dl traﬁch söla strada statala a Pidrô, à le comun racomanè de respetè les prescriziuns de velozité. Chësc tl respet de vignun instës, di atri utënć dla strada y dla jënt che abitëia dlungia strada. Al é gnü avisé, che sce la situaziun ne miorëia nia, sarà le comun oblié da tó sö contat cun les forzes de

polizia por ch’al vëgnes aumentè i controi sön strada. Internet y televijiun Da canch’an é passà ala televijiun digitala ne vëigon nia plü i canai Mediaset te nosc paîsc. Le comun à portè inant la chestiun pro i ofizi competënć y al à messü gnì fat mudaziuns pro i repetiturs cun spëises surantutes inće dal comun. Pro l’internet asvelt a banda leria, rové te nosc comun ala fin dl 2008, él inće ciamò problems. Al sozed plü gonot che la trasmisciun di dać se blochëia por malfunzionamënć pro les antenes de trasmisciun. Al é da dì che ala fin dl ann é la situaziun miorada. Dal’atra 323

La Val

La junta de comun cun l’assessur Mussner y le secretêr de comun.

pert él tres ciamò perts dl teritore olache le signal ne röia nia sciöch’al alda. Insciö é na pert dla zona artejanala ciamò stlüta fora da chësc sorvisc. L’aministraziun de comun ti à portè dant danter l’ater chëstes chestiuns al assessur provinzial Florian Mussner en ocajiun de na incuntada. VITA DLA COMUNITÉ DE CÖRA Consëi de cöra Le Consëi de cöra à laurè inant söl tema metü dant dala Diozeja, por ti dè plü importanza ala „domënia”, le dé dl Signur. An s’à incuntè cun i rapresentanć dles uniuns di ëi, dles ëres y di jogn por laurè fora deboriada 324

val’ proposta da realisé te nosta comunité por ti dè le valur ch’al ti speta a chësc pröm dé dl’edema. Pro i laûrs metüs a jì dala cöra él da nominé le ressanamënt dl mür dla calonia dala pert dla strada, n valgügn laûrs fać söl tru de meditaziun (sentè lëgns, metü sö toﬂes d’indicaziun) y n valgügn de pici laûrs de manutenziun pro i mürs defora dla dlijia. Ai 18 de mà él gnü metü a jì n iade dla ploania a Padua, organisé adöm cun le KVW. Al é gnü vijité la cité y le santuar de Sant Antone, olache siur Iaco à zelebrè na mëssa cun i 50 peregrins. La domënia, ai 30 de mà, él indô gnü organisé la festa dla comunité sön munt cun na mëssa. La festa ê preodüda sön

La Val Le Consëi de ploania sön Piz da Peres.

Armentara (Pre Comun) mo che à messü gnì desdita tl ultimo momënt por gauja dl bur tëmp. I stödafüch che â bele arjigné ca döt cant por la marëna, à apratè le patüc sön plaza de comun do mëssa. Na mudaziun él gnü fat pro les prozesciuns dales festes: ala ﬁn dla prozesciun resta düć sön plaza de dlijia, olach’al vëgn spo tignì l’ultimo vagnele. Ćina sëgn gnô l’ultimo vagnele lit te dlijia y al sozedô che tröc ne jô nia plü te dlijia do la prozesciun. Le consëi de cöra ti à inće dè na odlada ai ultimi cin’ agn, olach’al é gnü laurè deboriada, se tignin ales diretives dades dant dal vësco y da sü colauradus. Por stlüje jö en compagnia la perioda

él gnü fat na jita deboriada sö por munt, an é jüs sön Piz da Peres. N gran pëis ti él gnü dè ala preparaziun dles lîtes dl consëi nü, che é stades da d’altonn. Bele ia por l’ann él gnü sensibilisé la popolaziun da se mëte a desposiziun por stè sön lista y por laurè para tla vita dla cöra. Deplü iadi él gnü metü sön plata de cöra n invit de ponsè sura. Insciö él gnü scrit che „La responsabilité por la vita dla comunité de cöra dess ester de düć i batià, porchël fóssel dërt sce tröc fajess püch, impede che püć mëss fà tröp”. N ater pinsier dijô insciö: „Se tó tëmp por avëi tëmp, dè ca tëmp por i atri, por la comunité de cöra dà ligrëza 325

La Val y sodesfaziun. Chël Bel Dî ne chërda nia nurcaltan y dalunc, mo chilò y sëgn, mè y tè.” Al é inće gnü invié da ne ponsè nia ma a se instësc: „Se tó dlaurela da daidé la jënt, ne ponsè nia ma a sè instësc, mo inće ai atri. Chësc poi fà tl consëi de cöra. Te es bel invié da fà para.” Al é gnü alzè fora l’importanza de vigni singola porsona te nosta Dlijia: „La Dlijia é tan jona, tan ativa, tan sterscia, tan frëma, tan moderna, tan da podëi ti crëie, tan toleranta, tan sensibla, tan da orëi bun sciöche tö es. Porchël fà inće tö para!” Vignun é cherdè da dè testemoniaza de fede: „La fede n’é nia val’ de personal, de privat. Vignun de nos é cherdé da nen dè testemonianza. Na forma da desmostré ch’an fej pert ativamënter de na comunité credënta é chëra de mëte a desposiziun so tëmp por le bëgn dla ploania y de döta la comunité, fajon pert dl consëi de cöra.” Le laûr tl consëi de cöra é n arichimënt: „Al é n onur ciafè la crëta dla jënt y gnì lità tl consëi de ploania. Al é inće n arichimënt por nos instësc y por nosta fede. Porchël fà para inće tö!”. Por les lîtes àl podü gnì metü sö na bela lista cun 20 candidać. Deplü mëmbri che fajô bele pert da tröc agn dl consëi n’à nia plü candidé, insciö inće la presidënta Annamaria Fiung che é stada 25 agn tl consëi, de chisc bëgn 15 agn sciöche presidënta. Chisc 326

é i 12 candidać che é gnüs lità te consëi, cun les usc ciafades (al é gnü partì fora indöt 1.020 chertes, 739 é gnüdes dades jö): Gianni Murer, Fontanela (345) Zeno Tolpeit, Gnates (284) Augustin Moling, Cestun (230) Albina Sottara, Lunz (216) Marco Lezuo, Ćiampló (214) Cherubina Ploner, Pidrô (167) Michael Campei, Str. Plaiac (133) Anna Pezzei, Frëines (128) Chiara Ellecosta, Str. Santa Berbura (127) Susanna Mühlmann, Str. Santa Berbura (125) Pio Comploi, Dlijia Vedla (118) Barbara Deval, Picedaz (110) Le consëi nü s’à abiné y à metü sciöche presidënt Gianni Murer. Al à bele fat pert dl consëi de cöra por döes legilslatöres dal 1995 al 2005, dedô él stè demez por gaujes de laûr. Vizepresidënt é gnü nominé Michael Campei y Barbara Deval fej le laûr da scrivana. Plü tert él spo inće gnü costituì le consëi de aministraziun dla cöra, metü adöm da siur Iaco (presidënt), Agustin Moling (vizepresidënt), Hansi Rubatscher (cassier), Zeno Tolpeit (scrivan), Maria Pescollderung, Pio Comploi y Angel Miribung.

La Val La Pröma Comuniun Ai 25 d’aurì él stè la festa dla pröma comuniun. Gran é stè le laûr da s’arjigné ca a chësc bel dé: bele da mëisc él gnü laurè te grups cun i geniturs y adöm cun siur Iaco por se preparè a ćiafè chësc sacramënt. Tröpes é inće stades les proes fates dal cor

di mituns dla scora che à abelì sot ala direziun dles maestres Bernardetta y Veronica en chësc dé la festa. I 15 neocomunicanć é gnüs acompagnà dala musiga y dai geniturs da scora jö te dlijia. Chilò él stè n rapresentant di geniturs che à saludé düć a inom di mituns, spo él stè i mituns instësc che sà presentè.

Dala bela festa dla pröma comuniun. 327

La Val Siur Iaco à spo invié döta la comunité da se ralegrè cun i pici mituns y da renovè la fede en chësc dé plëgn de ligrëza. Al à inće invié i gragn, che é bele jüs gonot ala comuniun, da jì danfora cun le bun ejëmpl ai pici mituns che ciafa incö le pröm iade le pan dla vita. Dal ofertore à i mituns portè sön altè le pan y le vin y inće n valgügn cësć cun de pices püces che é gnüdes partides fora dai mituns instësc do mëssa sön plaza. I mituns à inće renovè les impormetüdes dl bato cun la ćiandëra dl bato impiada. Sciöche recordanza de chësc bel dé à i mituns ala ﬁn dla mëssa ciafè na bela crusc ch’ai po se mëte sö a ćiasa. I Trëi Resc I Trëi Resc é indô jüs ai 4 y 5 de jenà fora por les ćiases.

Por le pröm iade él jü grups moscedà (ëi y ëres) y por le pröm iade él jü grups de cater porsones. Al é gnü trat ite la bela soma de 11.259 €. Siur Angel complësc 90 agn Ai 15 de jenà à siur Angel Complojer complì 90 agn. Dala gran mëssa dla domënia, ai 17 de jenà, él gnü fat festa por ël cun deplü proi che é gnüs a ti fà les audanzes al iubilar y a zelebrè impara la mëssa. Te chësta ocajiun ti él gnü dit sö n raiml da pert de mituns y da pert dla cöra ti él gnü scinché n iade por sanć a Roma. Siur Angel é cun sü 90 agn dër te na buna forma, al à na sanité sterscia y fej ćiamò n gran sorvisc por la cöra, daidan danter l’ater pro la zelebraziun dles mësses ia por l’edema o la domënia sëra.

I dui grups che é jüs fora por le ćiases a portè la buna noéla. 328

La Val Tratan la mëssa de iubilê por i 90 agn de siur Angel.

Ministranć La schira assistida da Pire Comploi cumpëda ala ﬁn dl ann bëgn 30 sorvidus y sorvidësses, che à indô fat so sorvisc cun

gran lezitënza. Sciöche premio por les bries él indô gnü fat na picia festa da Nadè tl salf dles manifestaziuns. Inće i üs da Pasca é na usanza por reconësce le laûr fat dai sorvidus.

La schira di sorvidus en Nadè cun siur Iaco y siur Angel. 329

La Val LES SCORES La scora elementara Tratan l’ann de scora 2009/10 él stè indöt 38 mituns y 31 mitans (indöt 69 scolars) che à frecuentè la scora elementara, 6 demanco co l’ann passè. Les maestres y i maestri é stà Paola Agreiter, Monica Comploi (Ćiampëi), Annamaria Fiung, Bruno Irsara, Rudi Moling, Bernardetta

Nagler, siur Iaco Ploner, Gertrud Rubatscher, Silvia Rubatscher y Veronica Rubatscher. Le laûr da romenè sö é indô gnü fat da Augustin Clement da San Martin y cöga dla refeziun é stada Alma Moling. Ia por l’ann él gnü tut pert a deplü concursc a livel provinzial, olach’al é gnü arjunt dër de bugn resultać. Al é gnü davagné bëgn cater pesć, che n’é dessigü

I cater pesć davagnà: la secunda tlassa cun le vësco, Aaron Nagler, Moritz Sottara y Matthias Tolpeit cun so dessëgn premié. 330

La Val nia val’ da vignidé. Da alzè fora é le pröm pest davagné dala secunda tlassa pro le concurs sura la „domënia” metü a jì dala Diozeja da Balsan, Le proiet, a chël ch’al n’ê nia ma les scores che podô tó pert, é gnü assistì dala maestra Annamaria Fiung. Le laûr premié reverda n liber metü adöm söl tema dl concurs. Da laldè é inće le terzo pest te süa categoria arjunt da Aaron Nagler pro le concurs de dessëgn scrit fora dal Museum de graﬁca da Bornech por dötes les scores. N ater terzo pest é gnü arjunt da Matthias Tolpeit (5. tlassa) pro le concurs de dessëgn cun le tema „Traumhaus” metü a jì dala Cassa dl Sparagn de Südtirol. Pro le medemo concurs à le scolar Moritz Sottara concuisté le terzo pest tla categoria dla 3. tlassa. D’atri proieć interessanć é stà le workshop de musiga cun Mara Moling, che é stè na novité por la Val Badia y che é gnü portè inant tl medemo tëmp tles scores da La Val y San Ciascian. Le proiet é gnü metü a jì por n’edema intiera tratan le mëis de mà. I mituns é gnüs portà tl monn dles melodies y dl ritm sot a na forma de jüch. L’edema é gnüda stlüta jö cun na rapresentaziun tl salf dles manifestaziuns, a chëra ch’al é inće gnü invié i geniturs. Dala jita de mà é i scolars da La Val jüs ćina ite a Prettau a ti ciarè

ales mineores. Ala ﬁn dl ann de scora é siur Iaco Ploner jü en ponsiun y insciö mëssel inće lascè da insigné te scora. La scora elementara da La Val, olach’al à insigné por 13 agn, ti à fat na bela festa en so ultimo dé de laûr. Do mëssa, ai 11 de jügn, a chëra che düć i scolars à tut pert y à orü stè cun ël n ultimo iade, eson jüs deboriada sön scora. Chilò à dötes les tlasses albü arjigné ca a sorpresa val’ da plajëi. Öna na tlassa à arjigné na ediziun straordinara dla Usc dl Ladins, olach’al gnô spicolé che le guern â alzè l’eté da jì en ponsiun, y insciö ess magari siur Iaco ćiamò podü s’la ponsè sura. Dedô él gnü presentè de pici teatri fora dla vita de siur Iaco Ploner. La festa é spo gnüda abelida cun ćianties y rimes di scolars y ala ﬁn é ćiamò düć jüs le tru de meditaziun, olache siur Iaco é stè n iniziadù dl proiet. Siur Iaco à insigné religiun te n grüm de scores elementares, mesanes y inće te scores altes, meton man l’ann 1972 a Mals tla scora elementara y tla scora alta por le comerz (1972-73), a La Ila tla scora mesana y tl istitut por le comerz (1973-75), a Algund tla scora elementara taliana y scora mesana todëscia (1975-77), ia Urtijëi tla scora elementara y mesana (1977-79), sö Sterzing tla scora elementara y mesana todëscia (197980), tl Vizentinum tla scora 331

La Val

Dala jita da dâ&#x20AC;&#x2122;altonn, tratan le workshop de musiga y la 5. y 4. tlassa itâ&#x20AC;&#x2122;a Prettau. 332

La Val mesana (1980-82), a Buchholz (Salurn) y Kurtinig tla scora elementara y mesana (198287), sö n’Antermëia tla scora elementara y tla mesana da San Martin (1987-93) y l’ultimo ann inće tla scora elementara fora Rina, a Sinich un n ann tla scora elementara y un n ann zënza insigné (1993-95), tla Val d’Ega tla scora elementara da Eggen (1995-97) y spo dal 1997 inca tla scora elementara da La Val. Siur Iaco dij aldedaincö ch’al ê posoch da mudé tan gonot jö post, al’ê vigni iade indô da s’ausé ite te na direziun nöia, a libri d’insegnamënt nüs, etz. Al se recorda che ia en Gherdëna àl albü n ann prësc tan de scolari sciöche l’ann à dis, plü avisa 364. Chësc ê dër n gran laûr, i iudizi messâ gnì scrić düć a man, ara tocâ datrai da laurè dé y nöt.

La scolina I 33 mituns y mitans che à frecuentè la scolina tratan l’ann 2009/10 é gnüs acompagnà dales maestres Rosa Campei y Isabel Rubatscher, dales colauradësses Consolata Nagler y Elisabeth Rubatscher y dala maestra por l’integraziun Anita Feichter. La cöga Carmen Campei à cujiné por düć y Erna Ploner à puzenè la scolina. I mituns é gnüs partis sö te döes seziuns: „seziun dla tera” y „seziun dl’ega”. Fora por l’ann él gnü metü a jì cotan d’ativitês y n progam da imparè, sperimentè, crësce y madorì. Les festes ia por l’ann é gnüdes sotrissades cun scomenciadies particolares, sciöche San Martin, San Micorà, Advënt, Nadè, Carlascè y Pasca. Dër porvè s’à i mituns da arjigné ca la festa dl pere y I scolars à tut comié da siur Iaco.

333

La Val

Foto de grup di mituns y dles mitans dla scolina (söinsom), en ocajiun dl teater de marionëtes (amez) y da carlascè. 334

La Val dla uma. Chësta é gnüda tignida sot forma de na deﬁlada cun i guanć da laûr o hobby di peri o dles umes. Denant él gnü invié i peri y les umes a gostè. Le tema prinzipal ia por l’ann de scolina é stè chël dles sciënzes naturales y porchël él gnü fat de vigni sort de esperiënzes sön chësc ćiamp. Por stlüje jö l’ann de scolina él gnü tignì na picia funziun de rengraziamënt te dlijia y dedô na incuntada te scolina por n bun buffet de contlujiun. Na novité é stè le proiet metü a jì dala direziun por l’insegnamënt dl lingaz todësch tla scolina. Por chësc proiet él gnü chirì fora trëi scolines, danter chëstes inće la scolina da La Val (adöm cun San Martin y Badia). Por dui dis al’edema é la maestra Michaela Rastner gnüda te scolina a porté inant chësc proiet, meton i mituns y les mitans, dantadöt chi dl ultimo ann, en contat cun le lingaz todësch sot a forma de jüch. Chësc proiet nü é gnü tut sö bun sides dai geniturs co inće dai mituns che à desmostrè tröp interès y à imparè dër snel. VITA DL PAÎSC Te chësta pert oressi recordè manifestaziuns, avenimënć y fać sozedüs tratan l’ann 2010 y reportè n valgönes informaziuns de interès general. Chilò tómel inće ite les ativitês dles

assoziaziuns economiches y de strotöres che fej pert dla vita dl paîsc. Le tëmp L’ann 2010 gnarà recordè por l’isté ćialt, dantadöt le mëis de messè é stè ćialt y süt sciöche bele tröc agn nia plü. L’aisciöda é piada ia cun le mëis d’aurì che é stè süt y bel; mà deperpo é stè da vënt y da plöia, inće jügn é stè scialdi burt. Ai 20 de jügn àl fat jö la nëi ćina jö dai Crëp da Lunz, dedô él spo gnü bel tëmp y i paurs à podü finalmënter mëte man da sié. Da d’altonn s’à le tëmp baratè danter le bel y le burt, deplü iadi él inće gnü la nëi n toch injö. Ai 25 d’otober àl spo novü fina jö dala Gran Ega, te paîsc n’àl fat passa 30 zentimetri. L’invern à metü man frëit, da Nadè él indere gnü fora meste cun n valgügn dis de plöia. Segra dl paîsc Ai 4 de messè él stè la segra da La Val. La sabeda sëra él indô gnü avërt le „Kirschta-Michl” dala jonëza da paur, la domënia à i stödafüch spo fistidié da fà festa. Le tëmp ê dër adaldërt da fà segra, mâ la domënia sëra él gnü na picia plöia che à sprigoré n valgügn ghesć.

335

La Val Festa alaleria Ai 18 de messè, n’edema dan la solita data dl’ultima domënia de messè, él gnü tignì la festa alaleria fora en chi „Plans dl Galber”. En chësc ann él inće gnü fat festa, a desfarënzia di ultimi agn, bele la sabeda sëra. La domënia n’él nia stè dër bel tëmp, mo almanco ne n’àl nia plovü. Domisdé à deﬁlé y sonè dlungia la Musiga dl paîsc inće la Musiga de Sarntal. La festa é indô gnüda tignida dales uniuns di stödafüch y dla musiga. Gadersound Inće fora en chi „Plans dl Galber” él gnü organisé ai 24 de messè da pert di Jogn da La Val la

Val’ de nü é stè le turnier de calcetto. 336

setima ediziun dl „Gadersound”, le festival de musiga reggae y ska. La manifestaziun à metü man la sabeda domisdé cun la novité de n turnier de „calciobalila”, na sort de jüch dal palè, olache sis sogadus por scuadra é tacà pro deplü stanges y po ma se möie n püch ia y ca, sciöche pro le jüch dl calcetto cun i mandli de plastica. La festa é spo jüda inant ite por la nöt cun deplü grups che à portè dant so repertore por le divertimënt dl publich jonn y manco jonn. Segra da paur Da pert dl’Assoziaziun turistica él indô gnü organisé ai 8 d’agost la segra da paur, na manifestaziun por sciori y inće por la jënt dl

La Val post. Deplü acompagnadus s’à cruzié da condüje i sciori fora por nostes beles viles y ai à insciö podü odëi demostraziuns de usanzes da plüdadî, le marcé da paur cun intratenimënt musical y podü ciarcè spezialites ladines. Cun la partezipaziun y l’aiüt de deplü uniuns scioche la Jöneza da paur, la Uniun di paurs, la Uniun dles patrunes y la Musiga da La Val éra jüda da fà garatè na bela festa che à albü na gran partezipaziun. Economia La situaziun economica te nosc paîsc é stabila. Le gran pilaster dl artejanat laora bun, i paurs laora cun gran lezitënza sü lüsc, tröc va do a n secundo laûr tl artejanat o pîta vacanzes söl lüch, inće le setur turistich laora bun, i hotì s’à modernisé ti ultimi agn y les presënzes é inće en chësc ann indô chersciüdes. Inće les botëghes tla zona artejanala laora bun y nen aproﬁtëia dl turism che va bun. Les cater botëghes dai alimentars (döes tl zënter y döes a Pidrô, öna de chëres che vënn alimënć biologics) y la botëga dal pan garantësc le refornimënt local dla popolaziun. Assoziaziun turistica L’ann 2010 é stè por i operadus dl setur turistich indô n bun

ann. Sides por ći che reverda les presënzes co inće por le numer di ghesć rovà adalerch él gnü surpassè le record cun 12.858 porsones rovades adalerch (+ 1,5% en confrunt al ann passè) y cun indöt 78.885 presënzes registrades (+ 3,4%). I stać cun deplü presënzes é la Talia cun 40.637 presënzes, la Germania cun 27.039, la Polonia cun 2.417, la Republica Ceca cun 2.104 y l’Austria cun 1.762. La gran pert di ghesć talians é gnüs dala Lombardia cun 8.594 presënzes, dal Venet cun 8.278, dala Toscana cun 5.294 y dal’Emilia Romagna cun 4.668. Chëstes é les presënzes dl 2010 mëis por mëis: jenà 12.163, forà 13.420, merz 9.243, aurì 1.524, mà 668, jügn 2.864, messè 12.030, agost 16.825, setëmber 3.829, otober 662, novëmber 355 y dezëmber 7.015. Le numer di leć tl Comun da La Val é ala fin dl ann de 785, partis sö te indöt 50 eserzizi: 3 hoti, 3 ostaries, 3 ponsiuns, 3 garnis, 4 afitaćiamenes, 33 afita-apartamënć y öna na ćiasa por vacanzes. L’Assoziaziun turistica mët a jì ia por l’ann deplü manifestaziuns, sciöche la segra da paur tratan le mëis d’agost. D’isté vëgnel spo organisé de vigni sort de conzerć, mostres de diapositives y spazirades cun acompagnadus fora por les viles. En colauraziun cun l’ofize di parcs naturai y d’atres uniuns dl paîsc él indô 337

La Val gnü organisé ai 22 d’agost le Naturatlon. Chilò se tràtera de na spazirada cun jüć fora por la bela natöra da munt inanter Coz, Ramëi y Spëscia. Por la sajun da d’invern vëgnel dagnora arjignè ca trus da jì cun la liösa, da jì cun les ćiaspes o da jì a spazier söles munts da Rit y Armentara ćina ia La Crusc. Chisc vëgn dër aprijà nia mâ dai sciori che ne va nia cun i schi, mo inće dala jënt dl post. Lîtes dl comitê di boteghiers Pro la reuniun anuala dla Uniun de comerz y turism da La Val (hds) él gnü lité danü le comitê. Le surastant vedl y nü é Andrè

Complojer; dl comitê féjel ciamò pert Richard Miribung, Gotthard Tolpeit y Pire Rubatscher. I artejans surantol la mensa Dal mëis de jenà inant é la mensa „La Ciasota” tla zona artejanala gnüda surantuta da na cooperativa soziala metüda adöm da 30 dites. Ara se trata en gran pert de dites da La Val che s’à metü adöm por portè inant la mensa, dal momënt che i proprietars â dit de orëi dè sö l’ativité. Tl dagnì pol gnì laprò ćiamò d’atres dites. Al é gnü lité n comitê d’aministraziun, metü adöm da Klaus Nagler (presidënt), Angel Miribung Le comitê nü: Pire Rubatscher, Andrè Complojer, Gotthard Tolpeit y Richard Miribung (foto hds).

338

La Val (vize), Sepl Moling, Iaco Schuen y Pio Ploner. La botëga dales boandes à stlüt D’isté él gnü stlüt la botëga de Clemente Moling tl zënter dl paîsc. Dlungia boandes podôn cumprè chilò foramënta, massaries y inće aparać eletrics. Laprò gnôl inće venü bomboles de gas. Tl zënter él ciamò śëgn döes botëghes de alimentars y patüć moscedè y la botëga dl pech. Solidarité danter i paurs Ai pröms de messé s’à Pasquale Deval de Tru fat mè söl laûr te campagna, rovan sot la mascinn da sié ite. Da pert di paurs y dla jonëza da paur él gnü metü a jì na aziun de solidarité por jì a sié i prà dl lüch de Tru. Salf laûr protezionè a Pidrô L’ann 2010 é stè n ann da tröpes iniziatives, proieć y ativitês tla strotöra soziala „La Spona”. Cun n assistì nü che é gnü tut sö tla strotöra, él rové a 13 le numer dles porsones che vëgn assistides ti salfs de laûr da cater assistënć/tes y dal manajadù. Sis de chëstes porsones sta a dormì ia por

l’edema tles abitaziuns che é tl’alzada dessura, acompagnà da döes assistëntes. Insciö é l’abitaziun ocupada de plëgn. Da recordè é le proiet cun le regist teatral Simon Kostner da Corvara che à metü adöm y jobelnè cun i assistis n pice teater dal inom „i tiers y sües codes„. Chësc é gnü spo portè dant al publich en ocajiun de na ultima jöbia dl mëis olache la strotöra ti pîta al publich de vigni sort de manifestaziuns plajores mo inće meditatives. N ater proiet é stè chël cun Verena Pedevilla che ti à tignì ai assistis inanter 8 iadi n curs de pilates. L’educadëssa Julia Erlacher ti à tignì ai assistis n referat scëmpl y tler sura les relaziuns che po ester inanter les porsones. Chësc é gnü organisé ćiodiche inće i assistis sënt de gran emoziuns y dejidêrs de podëi vire süa sessualité. Ai 4 de forà à le grup de „La Spona” tut pert ala gara dles liöses dl Raiun de Puster a Terenten. Valgügn di assistis l’à lasciada jì plü debota co i pustri y à albü insciö la bela sodesfaziun da se portè a ćiasa na copa. I Stödafüch da La Val à organisé en chësta aisciöda a livel intercomunal na proa de medefüch y de evacuaziun tla strotöra. Sön invit dl „Kiwanis Club” da Bornech él gnü tut pert al marćé da Pasca che le club à organisé tla palestra vedla da Bornech. Por chësta ocajiun él gnü arjigné ca de vigni sort de produć. 339

La Val

N valgügn momënć fora dla vita de „La Spona”: adöm cun Norbert Rier, Andrè à davagné la copa, cun i verdabosch a senté lëgns, Madeleine palsa saurì, la sfilada de moda y le grup che é jü en vacanza al mer. 340

La Val Ai 27 de mà él gnü i verdabosch a splighé y a ti cuntè dant ai assistis di tiers y di ciüf sot a sconanza te nostes contrades. Dedô ai podü jì düć ite dal lech da Pidrô a sentè n lëgn. La jënt atëmpada da La Plì de Fodom à invié le grup da jì suramunt a ti ciarè a süa strotöra y a passè n dé deboriada sön Munt de Cherz, olach’ai à arjigné por düć la marëna. Bëgn set assistis à tut pert dai 16 ai 24 de messè, ala vacanza al mer te n Hotel da trëi stëres a Jesolo. Bele da n pez aspetâ i assistis bindebò ert al dé di 3 de setëmber: podëi jì a ti ćiarè a n conzert di „Kastelruther Spatzen„ ch’é gnü tignì a Meransen. Manćé ne n’à gnanca en chësc ann le marćé da Nadè en la pröma domënia d’Advënt, olache tröpa jënt dl post tol dagnora pert y contribuësc a chësta manira da ti dè n gran valur al laûr fat ia por l’ann dai assistis. I assistis y i assistënć ti dij n gran giulan a dötes les porsones che se recorda de d’ëi tratan l’ann. Dai assistis che sta tles abitaziuns a dormì ia por l’edema vëgnel metü a jì inće domisdé de vigni sort de iniziatives. Da d’altonn él gnü fat n proiet adöm cun le „Grain” da Bornech, olach’ara se tratâ dla preparaziun de na deﬁlada de moda. I assistis à imparè da taié pro y da cujì n bel guant, sot l’edl de na stilista che i à acompagné tratan döt l’invern ćina da d’aisciöda. Ai 20

d’agost éra spo stada tan inant y i assistis à podü presentè sü laûrs pro na deﬁlada de moda tla cité da Bornech y se lascè amiré da n gröm de jënt, implü ài albü la poscibilité da presentè guant y ćialzà de döes botëghes conesciüdes da Bornech. Chësta é stada n’esperiënza nöia che à dessigü renforzè le sentimënt de segurté y la crëta te so laûr N compit di assistis che abitëia tla strotöra é inće chël de arjigné ca y de se cruzié dl urt dla ćiasa. Al é gnü sentè ite de vigni sort de verzöra y erbes. Por le marćé da Nadè él gnü arjigné sè da erbes, plomac cun almaies, erbes y cremes fates cun calendules y röses. Da d’aisciöda à i assistis arjigné confeć por na noza, düć à albü na gran sodesfaziun. De jügn éson jüs a Lungiarü a raité a ćiaval. Domisdé va i assistis gonot a spazier, datrai inće al chino, a teater o a vijité n museum. Tl tëmp lëde vëgnel inće pastelnè y fat de vigni sort de jüć. Tl tëmp d’Advënt él gnü tut pert n valgügn iadi al rorate tla dlijia da La Val. Bel ti sal a düć da jì n iade al mëis a mangé na pizza y datrai a balè. Ćiases tles mans de foresti Sciöche bele scrit dan da trëi agn, ne n’é la „svenüda dla patria” te nosc comun nia ciamò tan slariada fora sciöche te d’atri comuns de nosta valada. Mo tl 341

La Val ann 2010 él indô gnü venü deplü ćiases o abitaziuns a foresć da scioldi che pîta deplü co porsones dl post. Te na ćiasa cun deplü abitaziuns tla zona Plaiac él gnü venü döes abitaziuns a foresć y ia en Aiarëi él gnü venü na ćiasa vedla. Mo te val’ caje pon inće odëi chësc fat te na löm positiva, inće sc’al fej mè dal dì: i foresć che cumpra les ćiases aprijëia

datrai les ćiases vedles deplü co la jënt dl post y les ressanëia. Insciö vëgn almanco val’ ćiasa vedla salvada dala demoliziun, mo i ne sà nia ći che é damì. Atualmënter él te nosc comun 10 ćiases tles mans de foresti, plü döes abitaziuns te na ćiasa „moscedada”. I leri tla dlijia de Santa Berbura Ala ﬁn de novëmber él gnü arobè tla dlijia de Santa Berbura. Al é jü manćia i dui relicuiars che contëgn les relicuies de Santa Berbura. La dlijia é daverta ia por le dé y tröpa jënt che passa storj pro, inće le tru de meditaziun che pëia ia dal zënter dl paîsc röia sö da chësta picia dlijia. N dé s’à Maria de Tolpëi, che stlüj y sera la dlijia, intenü ch’al falâ i dui relicuiars dales perts dl altè. Al é sambëgn gnü fat denunzia ai carabiniers, mo i relicuiars n’é nia plü gnüs a löm. La valüta é plücoater de anticuariat; ara se trata de döes cornisc de stil baroch, mo les relicuies laìte ne n’â degöna veneraziun particolara. La coriera va indô d’isté

L’altè dla dlijia de Santa Berbura, cun les döes cornisc dales perts che é jüdes manćia. 342

Do ch’al ê stè ti ultimi agn problems por le trasport publich da La Val a Pidrô tratan i mëisc d’isté, é l’aministraziun de

La Val comun antergnüda pro l’oﬁze provinzial competënt. Le sorvisc é gnü miorè y al é gnü garantì n sorvisc de trasport publich plü o manco vigni döes ores. Inće le colegamënt danter La Val, San Martin, Lungiarü y Antermëia é gnü regolè damì, ći che é interessant inće por le turism. Prigo de rabia Do da deplü agn (i ultimi caji ê stà tl ann 1994) él indô rové la maratia dla rabia te nosta provinzia, gnüda portada adalerch dales provinzies a südest de Südtirol. Tla Val Badia él gnü registré n valgügn caji, plü avisa tl comun de Badia. Insciö él gnü invié ia deplü provedimënć de prevenziun inće ti comuns conﬁnanć. Al é gnü vaćiné i tiers tles stales y metü a jì na campagna de vaćinaziun por les olps, cun paisses sciurades jö da n elicoter. Implü él gnü partì fora plates d’informaziun por la popolaziun. Cun ordinanza dl ombolt di 10 de mà él gnü proibì da jì cun i ćians fora por bosch, pastöres y pra y comanè da tignì sot a control inće i iać. Al é inće gnü invié da lascè vaćiné i iać cuntra la rabia. Stritoz tles viles Nosc paîsc é caraterisé dales beles viles inserides da vedlamënter inća armonicamënter söles tëmples beles vërdes. Mo chësta idila

ingiana datrai. Te n valgönes viles y vijinanzes (chësta parora vëgn pordërt da „vijiné”!) vëgnel strité, an ne se baia nia plü, al vëgn fat aposta da zibiché, al jora denunzies inant y indô y les stritaries se tira ala lungia sënza ﬁn. Strité él dessigü tres gnü, mo al é inće sigü che plüdadî se gnôn deplü. Te tröc caji vara de termi de proprieté, gonot él fai de mapa iadedô y chësc basta spo por tizé le füch sc’al fala la buna orentè. Sce an pënsa tan bel ch’al é da vijiné, da se gnì y tan sciode ch’al é dles energies che vëgn sprecades por strité, spo pàiel gonot la möia da stlüje n edl y da soportè magari inće n fal dl vijin a bëgn dla pêsc. Deache canch’ara é pa naota rota spo ne n’él nia plü saurì da jì a öna, por generaziuns alalungia! VITA Y ATIVITÉ DLES UNIUNS I Stödafüch Inće sce le paîsc é por fortüna gnü stravardè da de gran desgrazies, à i Stödafüch da La Val impò albü 36 intervënć olach’al é stè debojëgn da portè aiüt a porsones rovades a val’ manira te diﬁcoltês. La maiù pert di intervënć é stà de carater tecnich, deplü é stà i intervënć söles strades por inzidënć. Aldefora fora di intervënć é l’ativité stada dër ampla. 343

La Val

Le grup di jogn é rové pröm, Hermann y Giuvani à ciafè la medaia d’or (söla foto adöm cun le comandant y le vize), dui intervënć tecnics y na proa sön lovina deboriada cun l’Aiüt Alpin.

344

La Val Al é gnü fat de vigni sort de eserzitaziuns, düć deboriada o inće mâ a grups, datrai inće cun i Stödafüch di paîsc vijins y deboriada cun la Crusc Blancia y l’Aiüt Alpin. Indöt él insciö gnü fat 40 proes ia por l’ann. Danter intervënć, sorvisc, eserzitaziuns, cursc, reuniuns y laûrs pro les manifestaziuns organisades dala uniun él gnü fat en chësc ann dai stödafüch daimprò da 6.000 ores de laûr volontar. Inće le grup di jogn à desfiré ia por l’ann de vigni sort de ativitês, fajon passa 1.200 ores de laûr. Le punt plü important dl ann é stada la partezipaziun al campionat provinzial, ch’é gnü tignì de jügn a Lana y olache le grup da La Val à arjunt le pröm post pro la gara por la medaia d’arjënt. Ala fin dl’ann é i stödafüch indô jüs fora por le ćiases cun i calëndri y a perié do spënores por daidé finanzié süa ativité. An à indô podü odëi la gran generosité dla popolaziun, che é inće n sëgn che le laûr fat dai stödafüch vëgn aprijé. Ia por l’ann él gnü pormez 2 mëmbri atifs fora dl grup di jogn (Andreas Campei y Mirko Miribung) y n mëmber s’un é jü demez dal grup. Insciö à la uniun ala fin dl ann indöt 43 mëmbri atifs plü 9 mëmbri fora de sorvisc, n mëmber d’onur y n grup de 10 stödafüch jogn. La Uniun di stödafüch à messü

tó comié dal mëmber fora de sorvisc Pire Tolpeit, che â daidé mëte sö la Uniun tl ann 1959 y che ê stè le pröm comandant. Dui mëmbri à podü pié do la onoranza por 40 agn de sorvisc. Ara se trata de Hermann Vallazza y Giuvani Pezzei che à ciafè la medaia d’or en ocajiun dla „Bezirkstagung” a Terenten. Pro la reuniun generala él gnü lité danü le comandant y le comitê. Sciöche comandant él gnü confermè Carlo Nagler y vizecomandant restarà inant Ludwig Sottara. Inće pro la lîta dl comitê él gnü confermè i mëmbri da denant: Daniel Vallazza, Franz Miribung y Albrecht Frenes. Dl comitê fajaral inće pert inant Alfred Valentin sciöche magazinier, Michael Nagler sciöche „Zugsführer”, l’assistënt dl grup di jogn Stefan Colz, le cassier André Complojer y le scrivan Sepl Comploi. Aiüt Alpin Ia por l’ann él stè trëi mëmbri che à lascè l’ativité por gaujes de laûr. Al é inće gnü tut sö n mëmber nü che se dà jö cun le ćian da chirì, sides porsones jüdes a perde co jënt rovada sot na lovina. Chësc é le mede di tiers Armando Mulciri che fej dötaorela cursc por ausé jö so ćian. Insciö cumpëda ala ﬁn dl ann la seziun dl Aiüt Alpin da 345

La Val

Le grup dl’Aiüt Alpin cun sües mascinns.

La Val 17 mëmbri. Le mëmber Rainer Tschaffert à stlüt jö cun ejams düć i cursc da tecnich de elisocurs y é sëgn abilité da fà intervënć söl jolier da salvamënt. Ia por l’ann él gnü fat de vigni sort de eserzitaziuns da chirì porsones jüdes en lovina, inće adöm cun i stödafüch y de nöt, d’atres eserzitaziuns por salvé jënt ti crëps, chirì porsones jüdes a perde y imparé da laurè cun le „gps” che po gnì adorè te de vigni sort de ocajiuns. I intervënć de pröm aiüt, che é gnüs fać ia por l’ann por daidé jënt che s’à fat mè, é por fortüna stà düć canć intervënć da de pices ferides. 346

La Musiga En chësta ota à la musiga sonè indöt 21 iadi, laprò él gnü fat 67 proes. Le pröm apuntamënt é stè le conzert d’aisciöda, che é oramai tradiziun y che é gnü tignì por le pröm iade te palestra, deache dailò él plü lerch co te salf. Te chësta ocajiun él gnü partì fora deplü onoranzes: por 25 agn de ativité él gnü onorè Andrea Pisching, por 15 agn Tobias Campei, Sabine Miribung y Werner Complojer. Fora de paîsc él gnü sonè a La Ila en Santa Maria dal Ciüf, a Colfosch y a Taisten. Al é inće gnü metü a jì n valgönes manifestaziuns, sciöche la

La Val

I cater onorà (Tobias, Sabine, Werner y Andrea), dala jita it’en Fanes y dal conzert te palestra.

segra da paur sö Cians y le gran batadù. Ala ﬁn d’agost é i mëmbri dla musiga jüs dui dis en jita sö por munt. La sabeda é n bel grup jü sön Piz dales Nü por ji spo inant it’en Gran Fanes, olach’ai é stà sura nöt. La domenia él gnü zelebrè da siur Angel na mëssa sonada da n valgügn musiconć, y dedô éson stà adöm en compagnia pro na

buna marëna. Dala sentada generala de dezëmber él gnü lité danü le comitê cun le presidënt por i proscimi trëi agn. Sciöche presidënt él gnü confermè Markus Complojer. Chisc é i atri mëmbri dl comitê nü: Manfred Moling (vizepresident y cassier), Miriam Costabiei y Matthias Moling (verdajogn), 347

La Val Matteo Pescollderung (verdastromënć), Manfred Vallazza (verdamassaries), Helmut Deiaco (verdatrohts) y Paul Pezzei (scrivan). Musiga di jogn Inće en chësc ann s’à musicontri jogn da düć i paîsc dl’Alta Val Badia indô fat na

bela esperiënza tratan l’isté pro la Musiga di jogn. Söl program él stè conzerć, deﬁlades y incuntades cun d’atres musighes di jogn dles valades ladines y dl raiun de Puster. De messè s’à i 40 mituns incuntè por le pröm iade sön Piz Sorega por n curs de trëi dis. Fora por döt l’isté él spo gnü tignì döes proes al’edema a La Ila, olache i dirighënć Laura

La Musiga di jogn dala defilada ia Reba, tratan le conzert a Percha, tratan na proa da sonè y pro le workshop sön Piz Sorega. 348

La Val Lezuo, Konrad Tavella, Raimund Pizzinini y Tanja Agreiter ti à insigné ite ai mituns les composiziuns por i conzerć. Por le pröm iade à la Musiga di jogn sonè a Badia ai 24 de messè, en gaujiun dla festa de iubilê de 175 agn dla Musiga da Badia. Le secundo conzert é gnü tignì a Calfosch le dé do, olach’al é inće gnü fat na esibiziun da marcè cun i mënamaza Helmut Dejaco, Lukas Frenademez, Roman Crazzolara y cun le jonn Luca Lezuo da La Val, che à sonè impara pro i conzerć y che é jü danfora cun la maza pro les deﬁlades. Ai 30 d’agost à i jogn tignì n conzert a San Ćiascian y dui dis dedô a Calfosch. Ai 11 de setëmber à spo la Musiga di jogn tut pert al’incuntada dles musighes di jogn ladines it’a Reba cun deﬁlada y conzert. Ai 19 de setëmber s’à stlüt jö l’ativité di jogn cun l’incuntada dles musighes di jogn dl raiun de Puster a Percha. Te chësta ocajiun él gnü fat na desmostraziun da marcè y n conzert, che é spo gnü valuté dër bun dala juria. An spera de podëi mëte a jì chësc bel proiet inće ti proscimi agn, por ti dè a tröć jogn de nüsc paîsc la poscibilité da sonè y stè adöm. La Musiga di jogn à na gran importanza. Ara ti dà la poscibilité ai jogn da sonè te na formaziun jona, olache la desfarënzia de eté n’é nia grana. Ara é na buna basa por alisiré l’integraziun di jogn

tles musighes de nüsc paîsc y é insciö inće n gran aiüt por les musighes instësses, che adora forzes nöies da jì inant te süa ativité. Uniun dl Sport L’uniun dl Sport arcumpëda ala fin dl ann 160 scrić ite, la maiù pert é jogn sot ai vint agn. Le maiù pëis tl’ativité dl’uniun à la seziun dal palè. La scuadra di gragn à indô tut pert al campinat de 3. categoria 2009/2010 cun l’alenadù Marco Scalzini, rovan al 5° post final. N bun resultat à arjunt la scuadra di mituns „U10”, alenada da Thomas Deiaco y Epe Miribung, che é rovada pröma tl rode dla „Leistungsklasse D” de Puster. Al é spo stè 16 sogadus che à tut pert al campionat pro scuadres metüdes sö adöm cun d’atres uniuns: i „Juniores” dl Mareo (6 sogadus), „U15” adöm cun San Martin (9 sogadus) y „U13” da S. Martin (1 sogadù). La scuadra di „Altherren” n’é nia plü gnüda metüda sö. Ala fin d’agost él gnü organisé por le terzo iade le „Viola Football Camp”, cun 51 mituns de döta la valada che à tut pert. Al é inće gnü organisé le tornê de nöt, rové ala 12a ediziun y cun 16 scuadres che à tut pert. Davagné à la scuadra „Maphia” da Naturns dan dal „Bracun Team” da Corvara. 349

La Val I partecipanć al „camp” 2010.

La seziun dala liösa à albü n ann cun cotan d’ativitês y de bugn resultać. I alenamënć vëgn fać fora por döt l’inver söla pista da Lungiarü. Pro i campionać provinziai tignis ia en Fones él gnü concuisté dui pröms posc cun Diego Tschaffert (miù tëmp assolut) y Iris Erlacher y dui secundi posć cun Carlo Miribung y Daniela Erlacher. Tla tlassifica dles scuadres à la scuadra da La Val concuisté n buniscimo secundo post. Nia tan bun ne ti éra jüda ai atleć dl’U.S. La Val pro le „Südtirol-Cup”, olach’al é gnü arjunt tla tlassifica finala „mâ” dui secundi posć (Daniela Erlacher y Armin Forer) y n terzo post (Iris Erlacher) y cun le 4° post de scuadra. La terza y ultima gara dl „Südtirol-Cup” é gnüda organisada dal’U.S. La Val söla pista da Lungiarü, 350

la premiaziun é gnüda tignida tl salf dles manifestaziuns a La Val. Pro chësta gara à Diego Tschaffert y Daniela Erlacher realisé le miù tëmp dl dé söla „pista de ćiasa”. Pro i campionać d’Europa é Iris Erlacher rovada pröma te süa categoria, Daniela Erlacher secunda y Armin Forer setimo. Por le tredejimo iade él gnü organisé la gara dles Uniuns. Al à tut pert 75 concorënć fora de 8 uniuns. Concuisté le trofê s’à ala ﬁn les uniuns di Iagri y Pëiapësc, che s’à metü adöm por l’ocajiun (chësc fat n’é nia resté sënza val’ protesta). Secunda é rovada la scuadra dl’Uniun dl Sport. Tles tlassiﬁches individuales é stà Valeria Comploi pro les ëres (miù tëmp dl dé!) y Urban Campei pro i ëi i plü asvelć da jì cun la liösa y da afrunté i dui jüć

La Val

Diego campiun provinzial, la scuadra U10, la scuadra de 3a categoria y la scuadra U15 adรถm cun San Martin. 351

La Val söl tru dla gara. La gara dai schi dl paîsc n’é nia gnüda tignida, deache l’interès por la gara ê ti ultimi agn três gnü mënder. Da nominé él inće ćiamò ala fin i cursc organisà ia por l’ann (n curs dai schi, da nudè y le program sportif por mituns y i cursc te palestra), cun indöt passa 150 partezipanć. En ocajiun dla reuniun generala di 13 de merz él gnü presentè la plata internet nöia dl’Uniun (www.uslaval.it), metüda adöm da Freddy Sottara. Al é da ćiafè lassura tröpes informaziuns sura la storia dl’uniun, tutes en gran pert fora dl liber di 25 agn dl’Uniun dl Sport. An po inće odëi i resultać y les tlassifiches dles scuadres dal palè y sambëgn tröpes fotografies dles scuadres y manifestaziuns atuales y di agn passà. L’Uniun dl Sport ti à portè dant al comun na proposta de revaluté la zona dl sport „Plans”. Tl post dla plaza da tenis che ne vëgn nia plü adorada podéssel gnì realisé d’atres strotöres por le tëmp lëde. Insciö podéssel ciafè lerch na palestra da arpizé suracomunala, locai fitness y na palestra por beachvolley y beachsoccer. Al foss inće debojëgn da ingrandì i magazinns y les garages basite. N’atra proposta é chëra de na pista dala liösa por le tëmp lëde cun le travert tla zona sportiva, olach’al podess gnì anuzé les strotöres bele esistëntes. Chëstes propostes é 352

gnüdes tutes a conoscënza da pert dl comun y al gnarà valutè tan inant ch’al é poscibl da les realisé y ﬁnanzié. Cor de dlijia Pro les ativites plü importantes él da nominé la partezipaziun al dé dla ćiantia ladina ia en Sëlva, olach’al é gnü portè dant sciöche premiera la ćiantia de Franz Comploi cun le test de siur Iaco Ploner „Ones da bëgnstè”. Le Cor da La Val é spo gnü invié jö la Pli a ciantè a S. Maria en gaujiun dl’inauguraziun dl altè nü. Al é spo gnü tignì conzerć da d’isté a La Val y a Covara. Da Nadè él gnü ciantè la bela mëssa pastorala de Antonio Diabelli cun orchestra. L’aziun di Trëi Rêsc y indô gnüda organisada dal Cor de Dlijia, olach’al é jü por le pröm iade grups moscedà de ëi y de ëres, che à ćiantè na ćiantia a cater usc. Da d’altonn él gnü fat la jita dla uniun tla Val di Non a vijité le cunvënt de San Romedio, olache le cor à ćiantè mëssa. Dedô é i ćiantadus passà por la Val d’Ulten a ti ciarè ala „ćiasa sön pera” y storjon pro a „törggelen”. Sciöch’al é usanza él gnü tignì en la festa de Santa Zezilia la marëna di ćiantadus cun sentada generala, onoranzes y n batadù danter ćiantadus

La Val

Le Cor de dlijia en jita, da n conzert te salf y i mëmbri onorà (Maria, Rosalia y le presidënt Gottlieb). 353

La Val y ćiantarines. Do onoranzes à podü pié do: Maria Vallazza Rubatscher che à ciafè la medaia d’or, le presidënt Gottlieb Moling y l’ombolt Franz Complojer che à ciafè chëra d’arjënt y Rosalia Koﬂer Lunz che à ciafè la medaia de brom. Cor Raiëta Tratan l’ann 2010 é le Cor dles ëres Raiëta rové adöm 24 iadi por proes, 10 iadi pro funziuns de dlijia. Laprò él ciamò gnü tignì 5 conzerć. Dala reuniun generala de merz él gnü lité danü le comitê. Sciöche presidënta él gnü confermè Annamaria Comploi de Survisc, vizepresidënta é restada Annelies Moling. Dl comitê fej pert Ester Tavella, Giuseppina Moling, Maria Tavella y la dirighënta Olga Moling. Danter les atitivês fates ia por l’ann él da alzè fora le iade a Chur tla Svizera. Le cor di ëi „dils Larischs” à invié le cor dles ëres da La Val a partezipé a n conzert por festejé i 25 agn de süa ativité. Por chësta ocajiun él gnü imparè por ladin romanc la ćiantia conesciüda „Bel lingaz dla uma cara”, ći che n’é nia stè tan saurì co ch’an minâ. De jügn à le cor dla Svizera retü la vijita y deboriada él gnü tignì a La Val le conzert d’aisciöda che é dër garatè. De setëmber él gnü fat na registraziun por la trasmisciun 354

dla RAI „Klingendes Südtirol”. Al é spo stè bele adora da s’arjigné ca ai conzerć d’Advënt a Minca y sciöch’al é bele oramai tradiziun por la festa dl’Imacolada a La Val. A Minca é le cor Raiëta gnü acompagné da n grup de strumënć a ﬂè, le cuartet di tlarineć, döes vidores y le cor di ëi da Rina. Al conzert a La Val à tut pert le cor di ëi „Brum enn” sot ala direziun de Klara Sattler. Sciöche reconescënza por dötes les bries fates ia por l’ann à les ćiantarines podü jì a Porsenù ala rapresentaziun dla „Fledermaus” de Johann Strauss. Cor Armentara L’ativité dl Cor Armentara é stada indô dër rica cun indöt 33 proes, 16 mësses ćiantades y 10 conzerć. Implü él gnü tignì de jügn trëi dis de formaziun dla usc sön Sennes cun Josef Oberwalder. En gaujiun dla festa de 90 agn de siur Angel, da domënia, ai 17 de jenà, é le cor jü sö te süa ćiasa a ti ćiantè le bun dé y a ti auguré döt le bun. De messè à le cor tut pert al „Festival di Cors de Südtirol” it’a Türesc y te chësta ocajiun s’à i mëmbri vistì por le pröm iade la ćiamëja cöcena nöia. De dezëmber é le cor di ëi da La Val stè da aldì söl marcé da Nadè a Porsenù.

La Val

I ćiantadus dl Cor Armentara cun les ćiamëjes nöies.

Uniun di Iagri Ala ﬁn dl ann él tl revier da La Val 33 iagri, dui n’à en chësc ann nia plü tut la cherta (Gottfried Rubatscher y Oscar Moling). Le mëmber Gottfried Tschaffert dl Cësta é gnü onorè por sü 50 agn de ativité da iagher. Al ti é gnü surandé na bela scëiba d’onur depënta da Guido Tavella. La Uniun à ﬁstidié da istalè na zela de desfridamënt tl local metü a desposiziun dal comun tl frabicat multifunzional. Chilò vëgnel inće realisé d’atri locai: por pesè i tiers, por laurè sö la ćern, na picia stüa y sorvisc sanitars. La statistica di salvarjins

Gottfried é 50 agn iagher (cun le surastant Michael Nagler).

stlopetà tl ann 2010 ćiara fora insciö: al é gnü stlopetè 20 rehli (6 bëć y 14 ćiores), 6 ćiamurc (2 bëć, 2 ćiores y 2 bëć de n ann) y 36 cerfs (8 manc, 6 manc de n ann, 22 vaćes y vidì). 355

La Val Uniun di Pëiapësc I Pëiapësc à lité danü le presidënt y le comitê. Presidënt nü é deventè Patrick Frenes che surantol l’inćiaria da Davide Frenes, stè presidënt por 12 agn. I atri mëmbri dl comitê é Egon Moling (vizepresidënt), Pire Rubatscher, Daniel Frenes, Klaus Rubatscher, Veronika Miribung y Alex Deiaco. Uniun dl teater L’Uniun teater da La Val à tut pert al festival internazional „Ater-te-ater”, organisé tla Val Badia tratan l’isté 2010. Sciöche scrit söla plata internet www. aterteater.it é chësc „n festival al’archirida de n ater teater, n teater inovatîf y che descëda morvëia, mo dër dlungia la jënt, che é bun da trà ite n publich ampl y desvalì. Al é n festival internazional cun grups che vëgn dala Talia, Germania y Svizera cun toć de teater por talian, todësch y romanc cun le ﬁn de respidlé le carater multicultural y multilingual de nosta regiun y por promöie l’incuntada y le confrunt danter les realtês desfarëntes.„ Al é gnü fat rapresentaziuns a Al Plan, San Martin y trëi iadi a La Val: ai 17 de messè él gnü fat na „Spazirada teatrala da Tolpëi a Biei”, ai 18 de messè él stè da odëi tla majun sön Biei la rapresentaziun dal titul 356

„Fünf Stücke Glück” y ai 24 de messè él spo stè da odëi tla majun a Rumestluns le „Teater Muntanellas” dla Sivera cun le toch „Rosa e cruna”. Tres tl contest de „Ater-teater” él gnü organisé n seminar por auturs cun Maria Consagra, plü avisa dal 1 ai 10 de jügn y dai 10 ai 20 de messè. Al à tut pert auturs da döta la Val Badia. L’organisaziun de chësc proiet é gnüda portada inant, adöm cun Erika Castlunger y Valentina Kastlunger, da Bernardetta Nagler, Barbara Tavella y Ursula Tavella da La Val. Consëi de formaziun Le tema prinzipal dla formaziun en chësc ann é stades les erbes da medejina. Al é gnü metü sö n grup de apascionades che se dà jö cun la coltivaziun y lauraziun dles erbes da medejina. Da d’aisciöda él gnü organisé n iade a Bad Heilbrunn por vijité n urt da erbes. Al n’à gnanca mancé na pert pratica por imparé da adorè les erbes da medejina. Uniun dles patrunes L’ativité dles patrunes à metü man da marcé da Pidrô, olach’al é gnü fat tutres. Ći che é gnü trat ite é gnü destiné a ﬁns de bëgn. Sciöche vigni ann à les patrunes daidé dala segra i Stödafüch,

La Val

Bela parüda fej le comitê dles patrunes cun i diendli nüs (d.m.c.: Gabriele, Rosalia, Alma, Valeria, Marlies y Edith); amez les patrunes dala segra da paur sön Biei y jödapé dal marcé da paur a Pidrô. 357

La Val fajon tutres y fortaies. Dala segra da paur él gnü cujiné y dè fora sön Biei, tla majun de Sepl da Runch, de vigni sort de spezialitês y Lois de Laser à ﬁstidié por l’intrategnimënt musical cun i orghi. D’agost él n valgügn iadi gnü tut pert al marcé da paur organisé dal’Assoziaziun turistica a Pidrô. Implü él gnü organisé ia por l’ann de vigni sort de cursc, danter l’ater n curs da fà pan. Al é inće gnü organisé na jita söl Renun a ti ciaré al museum dles ês y a vijité n lüch da paur, olach’al vëgn laurè sö la ordöra. Dala festa dla racoiüda à les patrunes indô fat crosti che ti é gnüs partis fora ala popolaziun sön plaza do mëssa. Ai pröms de novëmber él stè les lîtes dl comitê nü, che é metü adöm insciö: Gabriele Alber Tavella (surastanta), Edith Ploner Miribung (vize), Rosalia Koﬂer Lunz, Valeria Comploi Alton, Alma Pescollderung Deval, Marlies Miribung Ploner y Clara Rives Rubatscher. Jonëza da paur Che i jogn à interès por le laûr da paur y les usanzes de nosc paîsc pon odëi dai tröc mëmbri che s’à scrit ite pro la jonëza da paur. La pröma manifestaziun organisada dala uniun é stada de jenà, la jita a Bad Kleinkirchheim a jì coi schi y a d’ascutè le open358

air de „Wenn die Musi spielt”. Da d’aisciöda él indô gnü tignì le bal y dala festa dl Cör de Gejù é la jonëza da paur jüda deboriada cun i jogn da La Val it’a Coz a fà na griliada y a impié n bel füch. L’alzada dl „Kirschtamichl„ en la vëia dla segra alda pro les ativitês plü importantes. Por mostrè nostes usanzes inće a chi che vëgn da foradecà à la uniun indô tut pert ala segra da paur tla vila de Tolpëi. Ia por l’ann él inće gnü organisé dui cursc: un da cujiné y un da cujì. D’otober é la Jonëza da paur spo jüda en jita tla Croazia passan trëi de bi dis a vijité les citês y rodè cun la barca da na ijola al’atra. En ocajiun dla reuniun generala de novëmber él gnü lité danü le comitê, de chël ch’al fej pert Elmar Rubatscher (presidënt), Simon Costabiei (vizepresidënt), Monica Vallazza (presidënta), Barbara Dapoz (vizepresidënta), Mirco Miribung (cassier), Manuela Campei (scrivana), Manuel Pezzei, Johannes Lunz y Roberto Rives. Le comitê nü ti dij giulan ai mëmbri che à dè jö sües inćiaries: Lara Pezzei, Maria Pezzei, Christine Vallazza, Angela Pescollderung y Daniel Vallazza. Grup Terzo Monn Le Grup terzo monn da La Val à indô tignì ai pröms de dezëmber n marcé da Nadé

La Val

N grup dla Jonëza da paur dal bal da d’aisciöda y la condüta dl lëgn dla segra.

de beneﬁziënza. Al é gnü venü patüć fat a man y patüć da mangé. La bela soma trata ite de 4.877 euro é gnüda destinada por mituns tl Camerun y por na ćiasa de palsa a Betlemme. Jënt atempada Inće en chësta ota à le comitê por la jënt atempada da La Val organisé n peregrinaje. Tl mëis

de jügn él stè da jì a Rifﬁan a vijité le santuar de Santa Maria Adolorada, olache siur Iaco à zelebré na mëssa cun i peregrins. Söl tru da ćiasa éson storć pro söl lech de Kaltern. Por stlüje jö l’ativité ala ﬁn dl ann à le comitê invié düć a na festa da Nadè tl salf dles manifestaziuns, olache tröc partezipanć à passè n bel domisdé en compagnìa y aurela cörta. La Uniun dla jënt 359

La Val Le grup che à tut pert al peregrinaje a Riffian.

atempada recorda y rengraziëia Clara dl Spangler, la fomena dl surastant Federico, che nes à lascé en chësc ann. Ara s’à dagnora impegné da daidé organisé les scomenciadies dla Uniun. PORSONES Y PERSONALITÊS Pest por i paurs dla munt Le pest por i paurs dla munt é indô n iade rové a La Val, plü avisa ala familia de Sepl y Maria Rubatscher de Tolpëi. Cun chësc pest vëgnel vigni ann onorè families che se fej mirić particolars cun le laûr da paur y al vëgn inće valuté l’impëgn y le laûr volontar a bëgn dla comunité. La familia de Sepl de Tolpëi laora le lüch da 10 etars de prè, implü ài ćiamò 9,5 etars de campagna en aﬁt. Pro le lüch àldel inće 13 etars de bosch. Bele da passa 35 agn vëgnel dè jö le lat, atualmënter él te stala 14 360

vaćes da muje. Le lüch de Tolpëi é conesciü por la cualité dl lat: plü de na desëna de iadi él gnü premié a livel de Val de Puster o Val Badia por la buna cualité dl lat dè jö. Sepl à inće dè ca tröp tëmp por les uniuns dl paîsc: al po mostrè sö bëgn 50 agn d’ativité pro la Musiga, 19 agn pro i Stödafüch, passa 20 agn sciöche mëmber dla comisciun di lüsc y deplü periodes tl comitê di paurs da La Val. Sciöche secundo laûr é Sepl jü por 20 agn pro i lifć, ma cun le laûr da paur n’él nia meso da mantignì na familia y da fà investimënć söl lüch. Plü dadî êl sön Tolpëi na ćiasa sora cun trëi füć. La ćiasa dl lüch é gnüda fata sö do l’ann 1865; en chël ann àl dè jö le tonn y la ćiasa é vardüda jö. Dedô à spo vigni paur fat sö na ćiasa despartida. Interessant él da recordè che avisa do 100 agn, tl ann 1965, àl indô dè jö le tonn söla ćiasa, mo en chësc

La Val

La familia de Sepl de Tolpëi à podü pié do le pest por i paurs dla munt.

iade àl por fortüna ma dè jö por ćiamin zënza fà de maius danns. La ćiasa dl lüch é spo gnüda ressanada tl ann 1975 y tl 2005 él gnü fat sö na secunda ćiasa olach’al abitëia le möt cun süa familia y te chëra ch’al vëgn pité vacanzes söl lüch te döes abitaziuns. La stala é deperpo gnüda fata sö nöia tl ann 1980.

preodü la lîta de n vizepresidënt por vignun di trëi grups linguistics. L’ombolt da La Val rapresentëia, sciöche bele tla legislatöra da denant, i comuns ladins te chisc organns che à ciafè ti ultimi agn tres na maiù importanza politica.

Franz Complojer é vizepresidënt dl consorz di comuns

Les trëi ćiantarines y musizistes da La Val, Maria Moling, Elisabeth y Marlene Schuen, é gnüdes conesciüdes ti ultimi agn por süa partezipaziun ala band de Hubert von Goisern. Śëgn àres metü sö instësses n grup musical dal inom „Ganes”. Les trëi jones da La Val à dè fora so pröm album digital, dal titul „Rai de sorëdl”. Le conzert de promoziun é gnü tignì de forà a Bornech, la CD é gnüda presentada oﬁzialmënter de mà. Le cuertl é gnü fat dai

L’ o m b o l t da La Val é indô gnü lité vizepresidënt dl consorz di comuns dla provinzia de Balsan y dl consëi di comuns. Al é

Les „Ganes” presënta süa pröma CD

361

La Val Les „Ganes” à albü n gran suzès cun süa pröma CD.

Le pröm volum é destiné a düć chi che à ligrëza cun le ćiantè, le secundo volum é dantadöt dediché ales ćianties por mituns. Diego y Ivan ala „Transalpine-Run”

artisć Barbara Tavella y Claus Vittur. L’album contëgn 14 ćianties che ëres instësses à scrit y componü. Dër da aprijé é ch’ares l’à vagada da ćiantè te so lingaz dla uma, por ladin. Y le coraje é gnü premié, le suzès é stè gran. Süa tour de conzerć les à condütes fora por l’Austria, la Germania y la Svizera; le publich é stè entusiasmè y inće la stampa à desmostrè tröp interès y à albü parores de lalt. Insciö àres portè pro da fà conësce nosc lingaz te posć olach’an ne savô ćina śëgn gnanca dl’esistënza dl lingaz ladin.

I fredesc Diego y Ivan Tschaffert, che à dan da n valgügn agn descurì la ligrëza da saltè sö por munt, à tut pert ala gara crödia da saltè a copies che traversëia les Alpes. Te ot tapes él stè da saltè 305 chilometri y da superé passa 17.700 metri de deslivel. Le start é stè ai 4 de setëmber a Ruhpolding tla Germania y l’ultima tapa é rovada ai 11 de setëmber it’en Sest. Cun les forzes ala ﬁn é i dui fredesc da La Val, rovà al travert concuistan le buniscimo 10° post te süa categoria (12. post general). Le tëmp total de Diego y Ivan é stè de 34 ores y 36 menüć. Ai à tut pert ala gara sciöche „M2-Team”, l’inom dla dita da La Val che i à sponsorisé.

Liber de cianties nü dè fora da Franz Comploi Da d’aisciöda à Franz Comploi, originar da La Val, dè fora n liber nü de ćianties por todësch, dal titul „Singt mit!”. Le liber nü te dui volums cöi adöm ćianties mondanes conesciüdes y manco conesciüdes cun conscidraziun particolara dles ćianties tirolejes. 362

I fredesc Ivan y Diego Tschaffert.