SAS DLA CRUSC 2009 2/2 by UNIUN LADINS VAL BADIA

Lungiarü

Lungiarü • Karin Clara

Pitöra de Iohann Rudiferia, fata tl ann 1898 tla dlijia da Lungiarü.

343

Lungiarü INTRODUZIUN Inće l’ann 2009 é indô passè y al é gnü le momënt da ćiarè indô a ći ch’al é sozedü a Lungiarü. La cronica nes daidarà recordè i avenimënć plü importanć sozedüs te nosc paîsc. Les uniuns culturales à indô portè vita te paîsc cun sües ativitês y iniziatives. MOVIMЁNT DLA POPOLAZIUN La popolaziun dl paîsc da Lungiarü é inće tl 2009 indô jüda jö. Ala ﬁn dl ann à insciö Lungiarü 577 abitanć, 13 demanco co tl ann 2008. Tl oﬁze de comun resultëiel: 0 nasciüs, 2 porsones de nosta comunité é mortes, 13 porsones é jüdes demez y 3 é gnüdes pormez. Morć A Lungiarü él passè tl ann 2009 döes porsones a miù vita. PEZZEI Franzl de Ghestan * 06 de jenè dl 1926 † 02 de forà del 2009 Franzl de Ghestan é nasciü sciöche pröm de 13 mituns sön le lüch de „Ghestan„ a Lungiarü. Bele cun 14 agn àl messü jì ia en Funes a imparè todësch y a laurè. Dedô àl messü stè sön le lüch a daidé so pere che n’ê nia plü cis bun de sanité. Tratan la secunda vera él gnü cherdè pro i soldas. Do la vera él - por fortüna y grazia de Dî - indô rové sann a ćiasa. Tl ann 1951 àl metü man da fà le verdaćiacia tl revier da Lungiarü; chësc laûr àl fat cun pasciun y ligrëza 344

por bëgn 35 agn. Tl 1960 àl maridé Zilia da Grones y adöm ài trat sö na familia de cater mituns. Döta süa vita àl laurè por la familia y por ti dè a sü mituns la poscibilité da s’imparè n mistier. L’ann 1973 àl dè jö le tonn jö por la majun che é vardüda jö. Cun de gran fadies l’âl indô fata sö. Al à laurè ite le lüch, ćina ch’al ti l’à spo surandè a n so möt. Canch’al é jü en ponsiun – tl ann 1986 – àl fat inant le iagher cun döta süa ligrëza y pasciun por la ćiacia, ćina che la sanité ti l’à conzedü. Te sü ultimi agn de vita àl albü da patì cun la sanité. Chёl Bel Dî l’à cherdè a miù vita ai 2 de forà, en Santa Maria dales Ćiandëres.

Lungiarü DEIACO Sabina, vëd. Daporta da Mazchel * 22 de agost dl 1930 † 28 de merz dl 2009 Mëda Sabina da Mazchel é nasciüda, ai 22 d’agost dl 1930 sö Laguscel. Ara à maridé Bino Daporta da Mazchel, cun chël ch’ara à trat sö cater mitans y dui mituns. Mëda Sabina ê na porsona de pêsc, ara periâ dër tröp y â na gran ligrëza da laurè sön le lüch da Mazchel, ara fajô i laûrs de ćiasa y daidâ indlunch olach’al ê debojëgn inće te stala y te majun. Ćina dan da n valgügn agn laurâra inće te ćiamp, olach’ara passâ tröp tëmp y ćiarâ che döt cherscess y madoriss indortöra. Chël Bel Dî l’à cherdada a miù vita ai 28 de merz.

Porsones jüdes demez Clara Martha Noun Mina Clara Irene Clara Andreas Fontanella Jessica Fontanella Hubert Costabiei Daniel Costabiei Mara Anafal Abdellah Anafal Achraf Ililou Latifa Sorà Elisa Clara Roberta Porsones gnüdes pormez Rubatscher Silvia Clara Elia Schmid Angelika

Che ai palses tla pêsc de Dî.

Maridà Dl 2009 s’à maridé 5 pêrs, 3 é jüs a d’abité fora de Lungiarü y 2 é restà tl paîsc. Sorà Reinhold cun Verginer Anita da San Martin ai 16 de mà Clara Sepl cun Fistill Elisabeth da La Ila ai 12 de setëmber Dapoz Albina cun Aschbacher Christian da Rasun Dessura ai 19 de setëmber Daporta Othmar cun Clara Anika ai 26 de setëmber Clara Clemente cun Erlacher Elisabeth da Antermëia ai 4 d’otober

345

Lungiarü

I nüc Othmar y Anika.

I nüc Albina y Christian.

Laûrs y fabriché

La ćiasa de Clemente Clara.

346

La ćiasa de Dolorico Mischì.

Lungiarü

La capela a Seres.

De setëmber él gnü rové la ćiasa de Clemente Clara a Laguscel. Tl 2009 él gnü rové la ćiasa de Dolorico Mischì. D’isté fora él gnü stlüt jö i laûrs pro la capela da Seres. LA VITA DE COMUNITÉ Manifestaziuns, avenimënć, scora, scolina, festes y ativitês dles uniuns y assoziaziuns La cöra Tles cin reuniuns s’à le consëi de Cöra tres indô dè jö cun le tema dl ann „la domënia”. Imprömadedöt él gnü ponsè

sura coch’ara se sta cun la domënia te nosta comunité y ćiarè de invié ia val’ aziuns che ti dess indô ala domënia so post sciöche dé dl Signur, dé dla familia, dé dla comunité y dé de palsa. Chësc é inće stè le punt zentral dl’incuntada dl consëi cun i surastanć dles uniuns de dlijia. Deboriada él gnü programè l’ativité ia por l’ann. Por invié a tignì alalt la domënia, à la cöra da Lungiarü tut pert al proiet dla Diozeja „löm dla domënia”. Les löms é gnüdes partides fora dai mëmbri dl consëi che é jüs da ćiasa a ćiasa. De jenà à le consëi tut posiziun sön le statut nü dl Sorvisc ai Jogn dla Val Badia y à dè jö n arat positif ala mudaziun de tó ite düć i grups di jogn dla valada. La domënia, ai 8 de forà, 347

Lungiarü él gnü presentè tratan la gran mëssa i sorvidus/sorvidësses nüs/nöies. Por le pröm iade po inće les mitans sorvì a mëssa, denant ê chësc bel sorvisc mâ resservè ai mituns. Do la gran mëssa ési düć gnüs invià te calonia. Sciöche ti agn passà él gnü tignì la prozesciun dla domënia dles vocaziuns, ai 3 de mà, ia Oies y la prozesciun sö La Crusc ai 20 de setëmber. La partezipaziun é stada buna.

• 56 agn de matrimone: - Scebio y Angela Nagler;

Festa de iubileum de matrimone

• 30 agn de matrimone: - Paul y Oliva Clara;

Ai 18 d’otober à le consëi invié ala festa di iubilars de matrimone. I 12 pêrs che godô de buna sanité à respognü al invit y à tut pert ala mëssa solëna y al gostè te calonia. Chisc pêrs à festejé:

I iubilars dl 2009 cun siur Paul Campei.

348

• -

45 agn de matrimone: Bino y Gusta Dejaco Sepl y Frieda Chiusura Paul y Maria Clara;

• -

35 agn de matrimone: Nando y Rosalia Clara Giovanni y Monica Mischi Iaco y Clara Castlunger;

• -

25 agn de matrimone: Carlo y Paula Castlunger Sepl y Maria Clara Benedikt y Franzisca Clara Lüca y Hannele Sorà.

Lungiarü

Le grup de ëres che à lavè la dlijia. Amesa ite mëda Lidvina Costa (da 44 agn monia) y tla terza ligna le mone nü Paul Clara da Broćia.

Ai 15 de novëmber él gnü organisé la domënia dles families. Le cor di mituns à ćiantè la mëssa y na familia à portè dant les supliches. Dedô é düć gnüs invià tl salf dl paîsc, infornì sö por i parëis dai bi dessëgns di mituns dla scora y dla scolina sön le tema „domënia”. Siur Vito Rubatscher à spo baié dl’importanza dla familia por la comunité y dla comunité por la familia. Domisdé s’àl abinè cotan de geniturs cun i mituns a passè n pü’ d’aurela cörta cun de pici teatri, laprò n quiz metü adöm da siur ploan Paul Campei, le jüch dla tombola y n pice renfrësch. Alessia Clara, Daniel Chiusura y David Clara à davagné n bel liber ladin. En chësc ann él stè da chirì n suzessur por le mone de dlijia. berba Franz Clara

che à fat chësc sorvisc por 44 agn cun na gran dediziun, savëi y pasciun. Deach’al é stè codî t’ospedal y la sanité ne le daidâ nia plü, àl perié che valgügn d’atri surantoless l’inćiaria. Por ciafè plü saurì n mone, à le consëi aratè dërt da partì sö i laûrs. Insciö fej Paul Clara da Broćia le mone, Renate Clara dëida fora, Roslinda Clara ćiara dla blanćiaria de dlijia y n grup de 53 ëres romëna sö (al é gnü formè 10 grups) che se barata jö vigni chinesc dé. La domënia, ai 6 de dezëmber, él gnü invié te dlijia San Micurà a ciafè i/les sorvidus/sorvidësses. Al à albü de beles parores de lalt y incorajamënt por i ministranć y inće partì fora de pices scincundes de reconescënza.

349

Lungiarü

Sr. M. Lucia Clara de Balzè cun sü familiars y les consorus da Treviso le dé dla festa.

Festa de 50 agn de vita religiosa Mëda monia sr. M. Lucia Clara de Balzè à podü festejé adöm cun sü familiars 50 agn de vita religiosa. Sr. M. Lucia é öna dles püces monies da Lungiarü ćiamò en vita. I orun ti audè ćiamò döt le bun por le dagnì. Lia por i seniors Dal ann passè incà à inće Lungiarü na uniun di seniors. Ai 2 de merz él gnü invié adalerch rapresentanć dl’uniun di seniors da San Laurënz a baié dl’importanza de na te’ uniun inće te nosc paîsc. S’incuntè, rodè, s’istruì, se devertì y i.i. mantëgn dî jogn, tl spirit y tl corp y chël ô pö vignun/vignöna. Cun le gran sostëgn dl’uniun dles patrunes él 350

gnü metü impé la lia por la jënt dla terza eté. Ai 22 de merz él gnü lité la junta, de chëra ch’al fej pert Annelies Schanung sciöche surastanta, Alma Dapoz (vize), Emma Flöss (scrivana), Pio Clara (cassier), Maria Clara y Linert Clara sciöche aconsiadus. La Pröma Comuniun En domënia, ai 10 de mà, él gnü festejé la bela festa dla Pröma Comuniun; 7 mituns y mitans à ciafè chësc sacramënt: Clara David Clara Mattia Mischì Ruben Costa Martin Dapoz Gessica Mischì Michela Agreiter Esther

Lungiarü

N bel grup de seniors à tut pert ala spazirada sön Chi Jus.

I mituns dla Pröma Comuniun cun siur ploan y i/les maestri/es.

351

Lungiarü Por deplü mëisc alalungia s’à i mituns dla secunda tlassa arjigné ca cun les maestres, i geniturs y siur ploan a chësc gran dé. I mituns, cun i geniturs y döta la comunité é gnüs acompagnà dala musiga da San Martin dala plaza de scora ćina te dlijia, olache siur Paul Campei à zelebrè l’eucaristia sot al tema: „Gejù nosc bun famëi”. La mëssa é gnüda ćiantada dal cor di mituns y dala comunité. La festa dla Confermaziun

Le placat gnü arjigné ca dai mituns por chësc gran evënt.

En chësta ota él indô stè la confermaziun che vëgn tignida vigni dui agn. 32 mituns y mitans dla pröma y secunda tlassa dla scora mesana é jüs en Lönesc de Pasca de Mà, al 1 de jügn, cun sü toć y sües totes, geniturs y parënć, a San Martin ala festa dla crejima, olach’ai é gnüs confermà da siur degan

Le grup de mituns y mitans da Lungiarü che é jüs a confermè.

352

Lungiarü Franz Sottara. Bele deplü mëisc denant é i mituns gnüs arjignà ca dai geniturs a chësc sacramënt te incuntades te grups, olach’al ti é gnü splighé le signiﬁcat de chësc sacramënt, fat jüć o inće pastelnè, y contemplan deboriada les staziuns te dlijia o sö por le tru dles staziuns. Capela comemorativa dl Sant da Oies En domënia, ai 4 d’otober, à la comunité da Lungiarü festejé la festa de consacraziun de na capela por recordè i 100 agn dala mort (2008) de Sant Ujöp da Oies. Le dé da festa à metü man dales nü da doman cun na prozesciun dala dlijia dl paîsc demez sö por le tru dles staziuns ćina sö dala capela nöia, sentada

ite armoniosamënter amesa n larjëi püch dan les viles de Seres y Miscì. Chilò é la gran schira di fedei gnüda tuta ite dal sonn morjel dla picia ćiampana y dal salüt de siur Paul, ploan dl paîsc. „Che chësta capela devëntes n post d’oraziun. I orun la tratè sciöche n iuvel de fede y storje pro gonot„ insciö siur Paul. La mëssa de consacraziun é gnüda zelebrada da siur Franz Sottara, degan dla Val Badia, cun siur Paul Campei y siur Angel Complojer. Tla pordica à le degan alzè fora le spirit de solidarieté y le gran impëgn de Sant Ujöp te so laûr tles misciuns. Süa perseveranza y dediziun sciöche miscionar y süa fede sterscia

Festa dla consacraziun.

353

Lungiar端

Festa dla consacraziun.

Intern dla capela.

354

Lungiarü

La capela comemorativa dl Sant da Oies.

y sota dess ester dötaurela n ejëmpl y n punt de referimënt por nosta vita da cristians. „I ne messun nia jì tla Cina por podëi fà val’ de bun, te nostes realtês da vignidé se pîtel tresfora indô situaziuns, olach’al vëgn ghiré nosc aiüt„, insciö les parores dl degan. „Chësta capela dess invié a storje pro y a passè momënć de chît tl monn d’al dedaincö dominé dala prescia y dal strès.„ Tratan mëssa à le degan consacrè, do le ritus scrit dant, le frabicat dla capela, l’altè y la ćiampana. Le cor de dlijia da Lungiarü y la musiga da San Martin à ﬁstidié por la pert musicala ti don ala zelebraziun n bel tonn da festa. La picia capela proietada dal arch. Michael Mahknecht s’ispirëia te süa

architetöra scëmpla ales viles ilò dlungia y ne mët nia en mostra elemënć o inﬂusc foresć, mo respidlëia sides ti materiai adorà co inće tl’estetica l’ert y la tradiziun dl frabiché dl post. Ara s’inserësc porchël dër bun tla contrada da paur incëria. Inće l’intern dla capela é tignì scialdi scëmpl: la strotöra dl tët é döta da odëi, le lëgn é insciö n elemënt costrutif dominant. Les gran ﬁnestres trasparëntes lascia ite tröpa löm y integrëia tla contemplaziun inće la bela natöra incër capela. La crusc lominosa taiada fora amesa le parëi prinzipal dla costruziun, le parëi dant, pëia la odlada dl vijitadù y devënta insciö le zënter. Na scoltöra dl Sant da Oies y n crist, trami de lëgn, metüs sö un por pert, é i dui 355

Lungiarü

Delegaziun cun a će l’ombolt Pepi Dejaco dan la sënta dla Firma Grassmayr a Desproch y le chef senior (2. d.m.c) en ocajiun dla corada dla ćiampana dla capela.

Corada dla ćiampana a Desproch.

356

Lungiarü simboi por l’oraziun y la meditaziun. Na picia relicuia de Sant Ujöp sentada ite tla mësa dl altè é n sëgn de süa presënza y de sües mans destenüdes sura le paîsc. L’idea por la capela é piada ia dala uniun di ëi y é daimpröma incà gnüda sostignida dal consëi de cöra y dal ploan da inlaôta siur Iaco Willeit. „Por Lungiarü, olach’al n’ê scenò ćiamò degöna capela, é chësta dessigü n nia pice arichimënt por la comunité y le paîsc, insciö l’ombolt Pepi Dejaco te sües parores de salüt. „Le Comun à sostignì l’iniziativa daimpröma incà y i sun sigü ch’al é stè val’ de dërt. Implü é la capela söinsom le tru dles staziuns ziplades dal artist de Balzè, Friedl Clara, n compaejan che nes à lascè indô na arpejun artistica da tignì alalt”.

La ćiampana dla capela é gnüda ofrida dala familia Pepi y Romy Dejaco da Picolin. La prozesciun de Jeunn Dai 4 ai 6 de jügn él indô gnü tignì la bela prozesciun de Jeunn. Chi da Lungiarü é sta en chësc ann 67, n valgügn deplü co tl 2006. Le tëmp é stè bel i pröms dui dis, mo da gnì ca àl plovü. Söl tru da ćiasa à siur degan tut l’ocajiun da benedì le crist nü, gnü metü sö it’a Furćia l’ann passè.

357

Lungiar端

358

Lungiarü I ministranć I mituns dl grup di ministranć da Lungiarü che é dёr lezitënć da sorvì a mëssa à metü a jì deplü ativitês de compagnia y aurela cörta. Pormò da n pêr de mëisc él inće les mitans che fej chësc sorvisc. Le Lönesc de Pasca é i ministranć jüs a chirì la coa da Pasca, na picia scincunda che la cöra ti fej ion ai sorvidus. En sabeda do le marćé de mà de Badia, à i sorvidus lascè jì tl’aria n valgügn palonns cun na lëtra tacada laprò. Defata él rové n valgönes lëtres y le palon che é jorè le plü dalunc, é gnü ciafè dlungia Belun, apresciapüch 72 km dalunc da Lungiarü. Le grup é inće jü n iade a ti ćiarè y a I mituns jüs sön ćiampanì a ti ćiarè ales ćiampanes.

I palons cun la lёtra che s’alza tl cil.

359

Lungiarü

„Geocoaching”, n jüch che a dër plajü ai ministranć.

imparè da conësce le beles cosses ch’i un incër dlijia, daìte y defora, y la pert plü interessanta é stada chëra de podëi jì sön ćiampanì a odëi les ćiampanes. Dër bel ti âl inće salpü ai mituns da jì a fà „geocoaching” (ćiacia al tesur satelitara) olach’ai à ciafè te püćes ores cater tesurs ascognüs nia dalunc dal paîsc. Al é gnü imparè da fà deplü sorts de ﬂigri de papier y mosoré cai che jorâ plü lunc. D’atri iadi él gnü fat jüć, n quiz, jüć cun le palê tl ćiamp dl sport o inće ma stè adöm a s’la cuntè y passè n valgügn de bì momёnć tl grup. Da d’altonn à düć i mituns ministranć podü jì da Giorgio a mangé na buna pizza, n pice reconescimënt che la cöra à orü ti fà por le sorvisc important ch’ai fej te dlijia.

360

La scora elementara Tl ann de scora 2008/09 êl a Lungiarü 39 mituns che jô ala scora elementara, de chisc n’él stè 7 te pröma, 7 te secunda, 5 te terza, 12 te cuarta y 8 te cuinta tlassa. Le numer di scolars a Lungiarü cara da n ann al ater. Tratan chёsc ann de scora él indô gnü invié ia deplü ativitês y manifestaziuns che ti à dёr plajü ai mituns. I mituns de cuarta tlassa à podü jì a La Ila a vijité la sёnta dla Crusc Blanćia. Dal dé dla nёi é i mituns jüs sö Vanc, olach’ai à ciafè valch da mёte sot i dёnz; dedô ési raità jö cun la liösa. Por düć n gran devertimёnt. Da Carlascè él gnü fat na bela sﬁlada fora por paîsc cun de vigni sort de

Lungiarü

I mituns tla sёnta nöia dla Crusc Blanćia da La Ila.

I mituns che va a pé sö Vanc dal dé dla nёi.

361

Lungiarü

I mituns do la sﬁlada en mascora fora por paîsc.

mascores interessantes. Pro le jì a scora y l’imparè àldel datrai inće val’ matada. Deplü scolars à partezipé a gares dla liösa a livel de provinzia, olache deplü à inće davagné medaies. Da d’aisciöda é les tlasses cuarta y cuinta jüdes a Balsan a vijité le museum de Ötzi. Sön tru da gnì derevers s’ài archité a Porsenù, olache l’injinier dr. Gustav Mischì à condüt i mituns y les maestres a ćiarè sciöch’al vёgn laurè pro la costruziun de n tunnel; por i mituns na cossa dёr interessanta y demorvёia. Cun l’aiüt dl’artista Barbara Tavella y Klaus da La Val él gnü depёnt les ﬁnestres dla palestra. Por i mituns valch de nü y n gran devertimёnt. Alfons, Ivan y Arianne à portè a ćiasa na medaia.

362

Lungiarü

I mituns cun l’injinier dla Provinzia dr. Gustav Mischì.

I mituns che depёnj cun Barbara.

Heinrich Frenademetz, n gran apascionè dles ês, é jü te scora a ti cuntè ai mituns sciöche les ês laora y sciöch’an

Heinrich spliga le laûr cun les ês.

fej da ti tó la mil. Al s’à inće tut impara n sant cun ês laìte da ti lascè odёi ai mituns. Inultima ti àl lascè ćiarćé süa buna mil. 363

Lungiarü La scolina da Lungiarü

I pici tla ćiasa dl Parch Natural a Al Plan.

I mituns dla scolina a San Martin.

364

Mâ set mitans y mituns à frecuentè la scolina tratan l’ann 2008/09. Porchël é l’orar gnü scortè ćina la öna impede ćina les trëi. Al n’ê degügn mituns de cin agn. Tl 2003 él nasciü na möta sóra y chëra é piada ia a scora cun chi dl 2002. Un di pici â debojëgn de n guern a tëmp plëgn. „Chësta situaziun s’à insigné da avëi paziënza, da aspetè, da daidé, da afruntè diﬁcultês, da azetè düć sciöch’ai é y da ester reconescënć de ći ch’an à” insciö la maestra

Lungiarü

I mituns dla scolina fej la belëita tl ćiamp dai jüć a Al Plan.

Annamaria Ferdigg. Ia por l’ann él gnü fat de vigni sort d’ativitês: al é deventè usanza che i mituns dla scolina va dan la segra dales lâs a crafuns. Al é gnü festejé San Martin, San Micurà, Nadè y la festa dla uma adöm cun i geniturs. Da Carlascè él gnü fat na bela spazirada cun mascores da liuns. Dër plajü ti à ai scolarins la jita fora Al Plan tla ćiasa dl parch natural a ti ćiarè y a pié ite deplü sorts de tiers y a s’ascogne tl ander dles laûrs. La jita de mà é gnüda fata fora San Martin jö dal lêch di pësc. Por caje êl dailò n pëiapësc che ti à lascè trà fora n valgügn pësc inće ai mituns. Chësc à sambëgn dër plajü.

LES UNIUNS DL PAÎSC Uniun dl sport amatoriala da Lungiarü I atleć dla liösa La sajun da d’invern 2008/2009 é stada na buna sajun por i atleć dala liösa da Lungiarü. La seziun de chi dala liösa s’à fat ti ultimi agn dёr n bun inom sura döt le monn cun i dui atleć Florian Clara y Hannes Clara. Florian y Hannes fej bele da cotan d’agn incà pert dla scuadra nazionala taliana y tol pert ales gares de copa dl monn cun dёr de bugn resultać, sides cun la liösa da un n post co inće 365

Lungiarü

Hannes Clara en aziun tratan na gara.

cun chëra da dui posć. Hannes à desmostrè ch’al à le potenzial da rové sön le podium y chёsc àn podü odëi pro la copa dl monn a Deutschnofen,

olach’al à arjunt ćinamai le terzo post, an mëss inće dì ch’al é un di plü jogn che tol pert a chëstes gares. Por le dagnì àl dër de bunes chertes tla man. Insciö él

Florian Clara y Patrick Pigneter tratan na gara.

366

Lungiarü rové dui iadi al cuarto post a Umhausen te Ötztal y pro les gares de copa dl monn it’en Passeier. N ater gran momënt àl albü pro le campionat europeich di iuniores a Lungiarü, olach’al s’à batü cuntra na gran concorënza rovan al secundo post. Ala fin dla sajun do döes gares de copa dl monn tla Ruscia cun dui de bugn plazamënć, s’àl tlassifiché al sesto post tla tlassifica generala dla copa dl monn. Al atlet Florian ne ti éra nia jüda tan bun tles gares da un n post, porchël àl ma messü s’acontentè cun trëi resultać danter i pröms chinesc. A Florian ti era jüda cotan miù tla disciplina dai dui posć, olach’al à albü cun so compagn Patrick Pigneter dër na buna sajun. Deboriada ài podü festejé cater devëntes y dui secundi posć y inće davagné la copa dl monn. Mo l’obietif primar di atleć é stè le campionat dl monn it’en Passeier, olache i dui orô davagné le titul mondial. Bele dal scomanciamënt dla sajun s’ài metü chësc travert y s’à insciö alenè dër tröp y conzentrè dassënn sön chësta gara. Insciö era inće stada, y cun gran bria y sacrifizi ési sta bugn da davagné le titul che é stè por i dui na gran sodesfaziun. Mo inće i plü jogn dla seziun liösa à desmostrè de ester bugn. Emil Daporta à desmostrè de avëi de gran capazitês tla categoria di jogn, rovan al cuarto post complessif dales gares joniles. Ivan Nagler é stè le miù da Lungiarü tla categoria di mituns y à insciö podü gnì a ćiasa cun le terzo post complessif pro les gares joniles. Elena Nagler à inće arjunt le cuarto post complessif pro les gares joniles. La scuadra da Lungiarü, formada da set atleć: Clara Roland, Sorà Maicol, Tavella Lara, Daporta Emil, Nagler

Florian y Patrick à davagné la copa dl monn tl dopl.

Elena, Ivan y Luisa, à inće davagné döes copes sciöche secunda y n iade sciöche terza miù dles scuadres dala liösa alta! L’alenadù di mituns y inće caposeziun, Clara Matteo, che tol inće pert a gares, ne n’à tla pröma pert dla sajun nia albü dër fortuna; do avëi baratè material, él spo impò rové dui iadi al terzo post, un n iade pro le gran pest d’Europa a Unterammergau (Germania) y pro la ﬁnala dl Südtirol Cup. De bugn resultać à inće arjunt Clara Andy che garejëia cun les liöses basses. Reuniun generala dl U.S.A. Lungiarü Ai 24 de mà él stè la reuniun generala dl uniun dl sport cun la lîta di surastanć. Richard Nagler à surantut inant l’inćiaria da presidënt; le post de Vinzenz Clara, 367

Lungiarü

I atleć dala liösa tratan süa festa.

che à dè jö l’inciaria da cassier do de plü agn, é gnü tut ite da Janpaul Clara. Sciöche vizepresidënt él gnü lité Lorenz Clara, por la seziun dles liöses Matteo Clara, por la seziun di schi Othmar Castlunger, por la seziun dl palè Elias Aichner y por la seziun dl volley-ball Benedikt Clara. Ai 16 de mà à l’uniun metü a jì na picia festa por düć i atleć dala liösa che à arjunt de bugn resultać tla sajun 2008-09. Ala festa él gnü invié düć i a atleć dl comun, pro chisc inće Daniela Erlacher, Iris Erlacher y Armin Forer da Antermëia. A premié i atleć él ruvé adarlerch i presidënć dles uniuns dl sport da Antermëia y da Lungiarü y l’ombolt Pepi Dejaco. N gröm de jënt dl paîsc s’à abiné a ti fà i complimënc ai atleć, ćì che desmostra ch’al é n gran interès por le sport dala liösa! 368

Cor de dlijia „Tignì adöm, lezitënza y dè le miù che vignun sciaﬁa”, chësc s’aspeta le presidënt Sepl Pezzei dal cor de dlijia y an po dì che le cor à respognü a chëstes ghiranzes. Le pëis ti é sambëgn gnü dè ales festes de dlijia. La desponibilité dl orghelist Pio Pescoller, dl dirighënt Sepl Pezzei y de döt le cor à portè pro a n bun tlima tl’uniun y al’armonia musicala. Defora dles gran festes de dlijia à le cor tut pert ai 28 de jenà ala funziun en onur de Sant Ujöp Frëinademetz sö Oies, ćiantè la mëssa da noza de Albina y Christian Aschbacher, ralegrè la compagnia da noza y i nüc Anika y Othmar Daporta tratan le bufé, dè solenité ala segra y ala festa di iubilars. Al é gnü ćiarè che l’uniun crësces bun adöm y insciö él gnü invié i ćiantadus da d’aisciöda fora a „ćiarćé” le bun cioce de Erwin.

Lungiarü

Le cor dan la dlijia de San Francësch a Assisi.

Ai 18 y 19 d’aurì él gnü tignì la jita a San Giminiano, Siena y Assisi. N bel iade fora por les strades dles citês medievales de San Giminiano y Siena che è gnüdes vijitades le pröm dé cun n bun acompagnadù/dëssa che savô da splighé la storia dl tëmp passè. Le secundo dé spo inant a Assisi: prësc éssera scechè cun l’acompagnadù che â impormetü y n’â nia mantignì parora. Mo la providënza à orü che le cor incuntass Angela, na porsona cualiﬁcada y apascionada de San Francësch che savô da ti dè ai ćiantadus informaziuns y spligaziuns interessantes. „Veramënter bel él stè! „ Ai 17 de mà à le cor tut pert ala manifestaziun dl EpL (Ert por i Ladins) sön l’areal dl Ćiastel de Tor olach’al à

ćiantè deboriada cun le cor da San Martin y da La Val la mëssa. Domisdé à le cor portè dant n valgönes ćianties fora de so repertore ladin sön plaza dl Museum. Ai 26 de messè él gnü invié i ćiantadus cun sü familiars a na griliada it’en Munt d’Adagn pro la ütia de Paul da Paur olache düć à marnè bun. Ai 4 d’otober à le cor de dlijia ﬁstidié cun la musiga da San Martin por la cornîsc musicala dla festa de consacraziun dla capela de Sant Ujöp Frëinademetz sö Seres. De novëmber él gnü invié Ruth Rungger a Lungiarü a tignì n curs de formaziun por i ćiantadus partis sö te de mëndri grups. Por chi che à tut pert, él stè na esperiënza dër de valüta ch’ai fajess ion ćiamò val’ iade. 369

Lungiarü En la vëia de Santa Zezilia él gnü tignì la reuniun generala cun cëna y aurela cörta tl hotel Sanvì. Te chësta ocajiun él gnü recordè l’ativité fata ia por l’ann, presentè i cunć y rengrazié vignun de ći ch’al à portè pro a chësc sorvisc. Ala ćiantarina Maria Verginer Clara ti él gnü surandè l’onoranza por 55 agn y a Oswald Verginer por 15 agn de sorvisc tl cor. Do na buna cëna s’à düć devertì da cartè y 5 é sta i premià cun na scincunda da n bun tof. Tratan la proa ai 4 de dezëmber él passè San Micurà che ti à portè a düć na picia scincunda. Sciode ch’al n’à nia albü dlaurela da stroje pro. En la festa de Santa Lizia él gnü tignì le marćé a sostëgn dl cor. Dal tröp patüc rové adöm àn podü odëi la stima dla popolaziun

I dui ćiantadus che à ciafè l’onoranza.

370

por le cor de dlijia, che sostëgn da ann a ann le cor cun chësc aiüt finanziar. Ai 22 de dezëmber él gnü tignì do la proa na bela festa d’Advënt y surandè a vigni mëmber dl cor na stëra da Nadè (ciüf), sciöche sëgn de reconescënza y de de bunes audanzes. Uniun di Stödafüch Festa de 25 agn dla uniun L’uniun di stödafüch da Lungiarü é gnüda metüda sö l’ann 1984. Bele denant êl gnü porvè plü iadi da mëte sö n corp di stödafüch, mo zënza suzès. Porchël â le ploan da laôta, siur Heinrich Perathoner menè do pro i aconsiadus de comun ch’al gniss fat val’. I aconsiadus y l’ombolt Pepi Dejaco é atira stà a öna, che ti à impormetü le sostëgn dal comun. Sön chësta à spo l’aconsiadù Nando Clara tut cun sü compagns Otto Clara y Stefo Moling l’iniziativa y à inviè ia la prozedöra. Al é spo gnü cherdè ite na sentada a chëra ch’al s’à presentè 23 ëi che ê a öna da stè ite pro le corp di stödafüch dl paîsc. Püch dedô él spo gnü cherdè ite na reuniun ofiziala, olach’al é gnü metü sö la pröma junta, de chëra ch’al fajô pert Nando y Otto Clara (comandanć de grup), Agostin Clara y Stefo Moling (vizecomandanć), Valerio Clara (cassier) y Nando Clara (secretêr). Nando Clara é inće gnü nominé comandant de seziun di stödafüch da Lungiarü. Al é spo gnü metü jö dala junta n program d’ativité y ćiarè co y olà ciafè i finanziamënć por arjigné ite la pröma atrezadöra. Por ciafè chisc scioldi

Lungiarü

N gröm de jënt à tut pert ala festa.

éson rodà jö la Val Badia y al é inće gnü metü a jì deplü manifestaziuns te paîsc. Sciöche pröm auto él spo gnü cumprè la FIAT Campagnola dai stödafüch da Deutschnofen y na pumpa cun gratun dal corp di stödafüch da Porsenù. La cöra ti à metü a desposiziun süa picia majun por s’arjigné ite le magazinn. Bele ai 24 de messè de chël ann à i stödafüch fat le pröm intervënt por gauja de n medefüch tl bosch sot Col Varencin. La fondaziun de chësc corp di stödafüch é gnüda oﬁzialmënter conzedüda cun delibera dal Comun ai 11 de messè dl 1985. De dezëmber él spo gnü lité en ocajiun de na sentada

generala la pröma junta diretiva cun a će Nando Clara (comandant), Otto Clara (vizecomandant), Valerio Clara (cassier), Berto Clara (magazinier) y Agostin Clara (secretêr). L’ann 1995 à la pröma junta dè jö la inćiaria y al é gnü lité Hermann Chiusura (comandant), Paul Clara (vizecomandant), mëmbri dla junta é deventà Valerio Clara, Heinrich Frenademetz y Albert Daverda. Le comandant Hermann, le vizecomandant Paul y le cassier é restà mëmbri dla junta ćina le 2009, i atri é cun le passè di agn mudà. Tl ann 1990 él inće gnü metü sö n grup jonil, fora de chël ch’al é vigni ann gnü tut sö mëmbri jogn. Chësc grup é le 371

Lungiarü

L’uniun di stödafüch en ocajiun dla festa di 25 agn.

dagnì dl corp di stödafüch da Lungiarü. L’ann 2009 à l’uniun di stödafüch podü festejé 25 agn d’ativité. Ativité 2009 L’ann 2009 è indô stè, por fortüna, n ann zënza catastrofes de medefüch y de ri tëmp y zënza de gran desgrazies. I stödafüch é ma gnüs cherdà trëi iadi en aiüt: ai 5 de setëmber y ai 16 d’otober te paîsc a trà sön strada y sön les rodes n tractor brodorè jö y ai 28 d’otober a La Val da jì a daidé chirì na porsona jüda manćia y por fortüna ciafada via a Al Plan. Al é gnü fat 14 sorvisc d’ordinn, da 5 festes y prozesciuns, da 2 sopoltöres y 372

da 7 manifestaziuns. I mëmbri dl’uniun à organisé 12 proes te paîsc, de chëstes öna deboriada tla vila da Vi por la valada bassa; implü ài à tut pert a 8 proes deboriada foradecà tla Val Badia bassa. Indöt él gnü tignì 10 sentades y reuniuns: sis sentades, döes reuniuns de laûr y döes reuniuns da festa. Ai 15 de forà él indô gnü metü a jì la gara dles liöses por la popolaziun dl paîsc, a chëra ch’al é stè na gran partezipaziun. La „Festa di Morins” é stada ai 2 d’agost, inće cun gran partezipaziun de turisć y jënt dla valada, mo sön le domisdé baldi rovinada da n temporal. Sis mëmbri à tut pert a Vilpian a trëi cursc, n curs por medefüch, n curs tecnich y un por l’EDV. N valgügn stödafüch à tut pert a cin

Lungiarü sentades foradecà, a döes festes (Al Plan y La Val) y a döes manifestaziuns sportives, ala gara dai schi a Antermëia y a Rein. Dai 26 ai 28 de jügn à le grup jonil tut pert ales gares de prestaziun a Sterzing. L’avenimënt plü important é bëgn stada la festa de San Florian y de iubileum de 25 agn dla uniun, cun defilada dala plaza de scora ćina te dlija, olache siur Paul à zelebrè la mëssa. Dedo é i mëmbri dla uniun, la popolaziun, les autoritês y i ghesć da foradecà gnüs invià a tó pert ala pert ofiziala dan le magazinn, cun l’acompagnamënt dla musiga. En chësta ocajiun él inće gnü tignì la benedisciun de n auto nü. Ti 61 iadi che i stödafüch atifs é rovà adöm él gnü registrè indöt 739 presënzes y 2.416 ores de impëgn. Ala fin dl ann à la uniun di stödafüch da Lungiarü 54 mëmbri atifs, 2 mëmbri onorars y 1 stödafüch fora de sorvisc. Dl grup jonil féjel pert por le momënt 8 jogn.

Les colauradësses dla Ćiasa dl Parch Natural depënj cun i mituns en ocajiun dla festa di morins.

Uniun di jogn La uniun di jogn y dles jones s’à desmostrè dër ativa, orentida da fà, cun la vëia de porvè cosses y esperiënzes nöies, forman na uniun desponibla ti confrunć dla comunité y dantadöt ti confrunć de düć i jogn dl paîsc. An à porvè da ti jì do ai interesc dla uniun y de fà le poscibil por passè n bel ann adöm y da fà valch n pü’ por düć. Al é datrai n pü’ ri da ti fà dërt a düć. Döt adöm pon impò dì che la gran pert dles manifestaziuns è jüdes bun. Tl scomënciamënt dl ann él gnü metü a jì la festa por la jënt atempada. Ara à metü man cun la gran mëssa te

La tröpa jënt gnüda adalerch ala festa di morins.

dlijia y dedô na buna marëna cun balotes y golasc por düć i berbesc y les mëdes dl paîsc. Cujiné él gnü n gröm y döt dër bun. Al n’é stè püć che à tut sö l’invit, mo chi che é gnüs s’à devertì da stè en compagnia. Da Pasca à i jogn tut pert de tröc cun devoziun ala velia dla Jöbia Santa sö 373

Lungiarü Oies, olache valch à inće lit dant y daidé abelì l’ora d’oraziun. I jogn à podü se stè saurì y medité deboriada cun n gröm de d’atri jogn y jones di atri paîsc dla valada y podü sintì tl chît y tla pêsc, tla melodìa y tl perié adöm, le gran avenimënt de Pasca y dla Jöbia Santa. En la festa dl Cör de Gejù él gnü fat de vigni sort de cosses por pici y gragn. Metü man à la festa alaleria domisdé ia cun na ćiacia al tesur, jüć cun i mituns y cujiné pizza. Al é gnü dè fora da cëna y impié n bel gran füch. Inće sce le tëmp ne n’à nia cis daidé, é la festa impò jüda inant cun musiga, balan y ćiantan. Ala ﬁn d’agost é l’uniun jüda a ćiarè l’orì de sorëdl sön Pütia. Düć à podü amiré le bel spetacul dla natöra. Le grup che à tut pert é dedô jü ite dala „Schlüterhütte” a gostè y por misdé ési spazirà fora dala ütia dl Caiser, olach’al é gnü fat na griliada. De novëmber él gnü organisé la ćiastagnada sö dal Lüch de Vanć. La festa à metü man cun na mëssa zelebrada cun la partezipaziun di jogn sciöche sëgn de rengraziamënt al Signur. Do na bela mëssa festejada deboriada, s’à düć abiné sö dal Lüch de Vanć a cëna, cun de vigni sort de spezialitês y sambëgn inće ćiastëgnes. Sciöche bele ti agn passà, él inće en chësc ann indô gnü tut sö pro la uniun i jogn y jones „nüs”, chi de 14 agn che vëgn docà. I 6 mëmbri dl comitê s’à en chësta ocajiun abiné adöm cun chisc jogn y jones an picia sentada. Ai jogn ti él naôta gnü splighé les cosses essenziales por n bun funzionamënt dl’ativité dl’uniun, la costituziun y le funzionamënt di jogn catolics de Südtirol y dl Sorvisc ai Jogn Val Badia. Ala ﬁn él gnü fat n pice jüch 374

por ti jì incuntra inće a sües aspetatives y iniziatives y por ćiafè val’ idea nöia. Ai pröms de dezëmber à i jogn organisé na festa de San Micurà fora por paîsc. I malagn é scricià dassën incërch y à spriguré la jënt, deperpo che San Micurà y i agnui ti à scinché ai mituns n pice sach cun laìte val’ da sgolosè. Al é inće gnü arjigné ca n bufé cun n bun tê ćialt. Buna é stada la colauraziun da pert di jogn y dles jones che à daidé arigné ca. Defata dedô él gnü organisé n rorate por la uniun, olache i/les jogn/nes à ćiantè, lit dant y abelì la funziun te na forma de mëssa moderna y cun idees nöies porvan da trà la jonëza te dlijia. Tröc jogn à tut pert al rorate cun interès y insciö ài ciafè n pice momënt de chît y de pêsc intratan le tëmp d’Advënt. Do mëssa s’à i jogn abiné te so local a fà na festa da Nadè, cun val’ da sgolosè, n bun tê o n vin cöt y ston düć adöm a s’la cuntè y a cartè. Ala ﬁn dl ann à la jonëza da Lungiarü ćiamò metü a jì na jita sön Fanes cun la liösa a tëmp de löna colma. Inće les pices ocajiuns y ativitês che la Uniun ti pîta ai jogn y ales jones da Lungiarü é tl ann 2009 gnüdes tutes sö dër bun. Gonot él gnü damanè la tle dl local di jogn por jì a ćiarè ﬁlms, śoghé a „calcetto”, fà lamparty, val’ cartada o n jüch. Uniun di iagri De jenà à la Uniun di Iagri albü les lîtes che vëgn fates vigni cater agn. Sciöche presidënt dla uniun él indô gnü confermè Pezzei Sepl de Ghestan. Tl comitê él gnü lité ite: Pezzei Eusebio (vize-presidënt),

Lungiarü

Iagri da Lungiarü che à trat ala scëiba.

Clara Isidoro, Sorà Franz y Daverda Georg. Le verdaćiacia Clara Werner verda le revier, sostëgn i iagri y ćiara dla salvarjina, chësc cun savëi y ligrëza. De forà à la uniun messü tó comié da so compagn iagher Pezzei Franz de Ghestan che à laurè tl revier da Lungiarü por plü de 35 agn sciöche verdaćiacia. Dai tröc iagri che l’à acompagné y dal sonn di corgn da ćiacia dla Ladinia ti él gnü portè l’ultim salüt ti desmostran insciö stima y reconescënza. Por ći che reverda la salvarjina él da dì che le 2009 é zënz’ater stè n ann n pü’ particolar, n ann da püćia salvarjina. I rehli à patì dassënn la gran nëi tomada tratan l’invern. Tröc rehli ne n’é nia sta bugn da suravire. Chësc à portè a na seleziun naturala dër sintida. I iagri à sambëgn orü n pü’ sparagné y insciö nen él ma gnü stlopetè indöt 11 (4 ćioures

Le iagher y cogo Franzl fej na buna marëna.

375

Lungiarü

Reinhold y Marino davagna la scëiba d’onur. Laprò le surastant dla Uniun Pezzei Sepl y l’artist Claudio Clara che à depënt öna dles döes scëibes.

y 7 bëć). Ti agn denant nen gnol stlopetè inanter 35-40 al ann. Inće le numer di ćiamurc é carè dassënn – nia ma por gaujia dl invern cröde – mo dantadöt por la rogna (Reude). Al é desmostrè che chësta maratia copa plü o manco l’ 80 % di ćiamurc. Sce tl ann 2008 nen gnôl ćiamò cumpedè indöt plü o manco 500, nen n’êl de messè 2009 ma plü gnü cumpedè 250. An arata che le numer vais ćiamò jö. I iagri à tut la dezijiun de stlopetè ma plü ćiamurc püri o dër vedli. Insciö n’él gnü stlopetè ma dui y chisc trami dala coia. Cerf aràton inće ch’al nen sides stè valch demanco, en pert por l’invern cröde, mo magari inće por le numer alt di abatimënć di ultimi agn gnü dant tla Val Badia y incëria. Tl revier da Lungiarü 376

él gnü stlopetè indöt 8 cerf (1 manz T; 4 manc C y 3 vaces-vidì). Tla pröma pert de setëmber él gnü dè l’autorisaziun da stlopetè les muntagnoles – indöt 42 – che fajô bel plan de gragn dagns ti pra da munt. Tratan l’isté él passè y à lascè i sëgns ti pra sot Pütia un o dui porcì salvari. La ćiacia a chësc salvarjin indejidré é gnüda tignida plü dis da düć i iagri da Lungiarü y inće de nöt, mo ai ne n’à nia albü suzès. I porcì salvari n’é nia gnüs abinà, mo ai sun é indô jüs y à lascè indô i pra runćià sö. Al é da s’aodè che chësta sort de tiers ne vëgnes nia chilò da nos. I dagns ch’ai fej é dër gragn. Porchël se dà i iagri da fà che chisc tiers ne mëtes nia pé te nostes campagnes y munts. Weidmannsheil!

Lungiarü Les porsones vëdues y sores dla Val Badia L’ ativité dl ann à metü man cun l’incuntada a livel de valada ai 16 d’aurì a La Ila. Te chësta ocajiun à siur Pire Irsara zelebrè na mëssa y dr. Franz Vittur tignì n referat. Ai 11 de jügn él gnü organisé le peregrinaje a Locherboden tl’Austria cun na vijita al convënt de Stams. Ai pröms de setëmber él éson jüs por sanć a Weissenstein cun tröc che à tut pert. La mëssa é gnüda zelebrada da siur Iaco Willeit. L’ultima incuntada é stada ai 19 de novëmber, olache i partezipanć é jüs a vijité la capela da Seres a Lungiarü, dedicada a Sant Ojöp da Oies. Siur Iaco Willeit à zelebrè na mëssa y dedô è düć gnüs invià a passè de beles ores en compagnia sön le lüch de Vanć. De mà y de novëmber él gnü organisé iadi a Abano por fà cures de paltan y ozonn. Les porsones vëdues y sóres a Locherboden. I interessà à inće podü vijité la basilica de Sant Antone a Padua.

I/les vëdui/vëdues tratan mëssa tla capela nöia a Seres.

377

Lungiarü L’Aiüt Alpin Dolomites Seziun Antermëia, San Martin y Lungiarü La seziun dl Aiüt Alpin a San Martin de Tor à tut sö 7 mëmbri nüs, düc da Lungiarü. Chisc à tut pert y stlüt jö i

N valgügn mëmbri do na proa.

I mëmbri dl Aiüt Alpin.

378

Lungiarü cursc O.S.A. y fej śëgn pert cun de gragn proponimënć. Kassian Prousch, che é stè 9 agn a će dl Aiüt Alpin San Martin de Tor, à dè jö en ocajiun dla sentada generala süa inćiaria. Al é gnü lité n presidënt y n comitê nü: Othmar Castlunger da Lungairü sciöche presidënt, Albert Zingerle da Antermëia sciöche vizepresidënt, Rainer y Marco Clara da Lungiarü sciöche mëmbri. La seziun é rovada insciö sön 12 mëmbri, che é a desposiziun ti caji ch’ai vëgn cherdà. Le turism a Lungiarü tl ann 2009 Al é interessant da odëi n iade sciöch’ara ćiara fora cun le turism te n pice paîsc sciöche Lungiarü. Sc’i ćiarun ti archifs dla Pro Loco a San Martin, spo podunse odëi che Lungiarü à cotan de families che aﬁta ia ćiamenes y apartamënć. I ghesć rovà adalerch à passè mesamënter 5,6 dis a Lungiarü. I odun chilò dessot na picia statistica: Eserzize Hotel ** Lüch da paur cun ćiamenes Lüch da paur cun apartamënć Indöt

MANIFESTAZIUNS Y SCOMENCIADIES Benedisciun dl tru de „Munt dala Crusc”, sot Pütia En domënia, ai 6 de setëmber, él gnü tignì sön Munt dala Crusc sura Lungiarü la benedisciun y la daurida oﬁziala dl tru nü, che va dala Munt de Poz ćina sön Munt dala Crusc. La benedisciun dl tru é gnüda tignida da siur Paul. Ala daurida él gnü l’assessur provinzial dr. Florian Mussner, l’ombolt Pepi Dejaco, i rapresentanć di verdabosc y dl Parch Natural. La Munt dala Crusc alda pro raiun incër Pütia. Denant ne rovâ i paurs y i proprietars di terać nia pormez cun tractors y mascinns a sües üties y tablà. I paurs messâ sié i pra a man y condüje jö le fëgn d’invern cun na liösa foraijö por la sëmena strënta che röia jö tla Val di Morins y jö Seres y Miscì. Tl ann 1970 él gnü fat la strada che va da San Martin a Lungiarü y man man spo éson rovà cun strades y trus tres plü insö, cuntra i pra sot Pütia, ćina it’en Poz. Tl 2006 él spo gnü metü man cun

Numer de leć Nr. de ghesć rovà Prenotaziuns adalerch (nr. de nöts prenotades) 38

845

3.152

450

2.103

127

1.108

8.201

188

2.403

13.456

379

Lungiarü Dales 8.00 da sëra él gnü daurì les portes y i „Blackout” à spo sonè por pröms. Le grup é gnü metü adöm da Michael Clara (chitara) y da Rafael Clara (percusciuns) bele de messè dl 2006. De setëmber él spo gnü pormez le bassist Armin Moling, che ćianta inće val’ćiantia. De dezëmber de chël ann à i trëi musizisć podü sonè La familia de Vigile che à organisé la festa de benedisciun. por le pröm iade i laûrs pro le tru da Poz ćina it’en Munt adöm cun le cor di mituns da Lungiarü dala Crusc, i laûrs é gnüs stlüć jö tl ann a Minca dan da n gran publich da n 2008. conzert de ćianties da Nadè. Do la daurida oﬁziala dl tru à i tröc Do da chësc él ćiamò gnü pormez le presënć podü ćiarćé spëisa da paur tla chitarist Peter Verginer y la ćiantarina ütia de Vigile y passè n bel domisdé en Noemi Clara. De jenà dl 2007 à le compagnia. grup sonè te paîsc, dala gara de copa dl monn dla liösa ite „Dô Juvel” por le pröm iade musiga Rock di AC/DC, „Long River Rock Revolution” Guns’n Roses, Cranberries, Nirvana… La musiga à metü man da ti plajëi Ai 15 d’agost él gnü organisé dal ala jënt y insciö à le grup ciafè la grup „BLACKOUT” da Lungiarü la poscibilité de se presentè te deplü pröma ediziun dl „Long River Rock conzerć inće foradecà y sön de maius Revolution”. Chësc é stè n conzert evënć musicai. de musiga rock che à albü cotan de Sciöche secundi à sunè i spetadus, dantadöt jogn, interessà a „Dorfheiligen” da San Laurënz che à spo sonns y ritms dër vis. Sön le program inće stlüt jö le conzert. I organisadus dl êl trëi grups: le grup „Dorfheiligen”, „Long River Rock Revolution” à albü na le grup „Blackout” y le grup „Our gran sodesfaziun y ligrëza che le conzert instinct” che à desdit püch dan le é gnü tut sö bun. conzert y ne s’é spo nia presentè. 380

Lungiarü

Le grup BLACKOUT, dmc Armin, Michael, Peter, Rafael y Noemi.

DESVALIES Sara Clara à stlüt jö i stüdi de pedagogia soziala tl’Université da Porsenù. I ti audun tröpa ligrëza y sodesfaziun por süa profesciun y por le dagnì.

Sara Clara en ocajiun dl dé dla surandada dl diplom.

Sepl Rives dl Sartù da Vì, à la pasciun de chirì rëisc fora por la natöra, cun chëres che al fej de vigni sort de ornamënc demorvëia y particolars. Al à ince na fujina plëna de beles cosses snizlades y sce an va al ciafè lascel ion odëi sües beles opres d’êrt fates dötes de lëgn y sambëgn a man. Vigni toch é en toch su fat cun gran pasciun y savëi. 381

Lungiarü

Sepl dan süa esposiziun.

Socrate Alboini (conesciü sciöche „barba”) vëgn bele da tröc agn a Lungiarü a vëne ordöra. I mituns i va ion pormez deache ai é ausà da ciafè val’.

382

Lungiarü da + 4,7 a + 6,0 gra (de 1,3 gra), mo en confrunt a chëres dl 2007 (les plü Le tëmp dl ann 2009 à da mostrè altes registrades tratan i ultims 20 agn) sö n valgönes particolaritês en é les medemes temperatöres dl 2009 confrunt a chël di ultimi 30 agn (por arbassades de 0,7 gra (da 6,7 a 6,0 la temperatöra 20 agn). Le bel tëmp gra). La temperatöra dl 2009 é alzada à indô registré n numer normal de le plü ia por le dé ai 23 de mà: da na dis (202), le bur tëmp n numer de minima de + 6,0 gra a na mascima de dis sot la mesaria (107); aumentè é + 27,0 gra, n salt de 21,0 gra. Le dé le numer di dis da nio (56). Danter i cun la nöt plü frëida é stè ai 17/18 de dis da bur tëmp n’él stè 24 da nëi, 23 dezëmber cun na temperatöra minima da plöia y nëi (nëi nia dagnora ćina de – 21,0 gra (da tröc agn incà ne jö te paîsc), 58 dis da plöia y dui dis n’àra nia plü passè i 20 gra de frëit), da plöia/granijores, indöt 20 iadi cun na temperatöra mascima de -10,0 y na temperatöra mesana de -15,5 gra. Le temporal. Le plü dialalungia bel tëmp él stè dé plü ćialt unse albü ai 20 d’agost dai 10 ai 28 de novëmber (19 dis); le cun na temperatöra mascima de + plü dialalungia bur tëmp él stè dai 8 ai 29,0 gra, na temperatöra minima de 16 d’agost y dai 11 ai 19 de setëmber + 11,0 y na temperatöra mesana de + (nü dis al iade). Tratan l’ann él stè 20,0 gra. Na temperatöra mesana de + amesafora na temperatöra minima de 20,0 gra él inće stè ai 18 de jügn y ai + 0,5, na temperatöra mascima de + 16, 23 y 29 de messè. La cuantité de ega (de plöia, nëi, 11,5 y na temperatöra mesana de + 6,0 gra. En confrunt ales temperatöres granijores) é dl 2009 indô demendrida mesanes dal 1991 al 2007 é les sot la mesaria di ultimi 30 agn (a 938 temperatöres mesanes dl 2009 alzades mm = lt./mq). Tratan diesc mëisc n’él ma tomè 590 mm, l’atra é tomada TEMPERATÖRES A LUNGIARÜ 1991-2007 d’agost (178 Mëis Temp. minima Temp. mascima Temp. mesana mm) y plütosc Jenà -9,6 0,4 -4,6 fora de regola, de Forà -9,4 3,5 -2,9 dezëmber (170 Merz -4,5 7,5 1,5 mm). Le plü ega te Aurì 0,7 10,8 5,0 n cört tëmp àl fat Mà 3,6 16,1 9,8 ai 17/18 de messè Jügn 6,7 19,8 13,2 (48 mm); le plü Messè 8,5 21,8 15,1 ega te n tëmp plü Agost 8,2 21,4 14,8 lunch (ega de plöia Setёmber 4,6 16,9 10,7 y nëi) al fat dai 28 Otober 1,3 11,5 6,4 de novëmber ai 2 Novёmber -3,4 4,7 0,6 de dezëmber (bun Dezёmber -7,1 0,0 -3,9 100 mm). Tot. -0,2 11,2 5,6 Le tëmp a Lungiarü tratan le 2009

383

Lungiarü La cuantité de nëi tomada Mëis Temp. minima Temp. mascima Temp. mesana tratan la sajun Jenà -10,0 -0,2 -5,1 Forà -8,5 1,8 -3,4 da d’invern Merz -4,3 6,1 0,9 (setëmber 2008/ Aurì 1,0 11,7 6,3 aurì 2009) à cun Mà 5,1 18,2 11,7 452 cm arjunt Jügn 7,0 19,3 13,2 le secundo maiù Messè 8,9 22,6 15,8 livel dal 1978/79 Agost 9,8 23,2 16,5 incà y à oramai Setёmber 6,4 17,8 12,1 radoplè la cuantité Otober 0,7 11,9 6,3 mesana de nëi Novёmber -1,8 6,4 2,3 tomada i ultimi Dezёmber -8,8 -1,2 -0,5 30 agn (258 cm). Tot. +0,5 +11,5 +6,0 Le plü nëi te na PREZIPITAZIUNS: Nëi 1978 – 2009 (cm) nöt àl fat ai 1/2 Invern 1978 - 2008 2008 - 2009 de dezëmber cm M Tot. cm ø 2008 (38 cm) y set./otober 395 13 19 ai 29/30 de merz Novëmber 990 33 63 (35 cm), nen Dezëmber 1.444 48 171 Jenà 1.247 42 58 fajon mai extra Forà 1.159 39 55 tröpa deache en Merz 1.194 40 80 chës nöts àl inće Aurì 978 33 6 plovü. Mà/Jügn 206 7 Insciö é l’ann Tot. 7.613 255 452 2009 passè ø 952 32 56 por fortüna PREZIPITAZIUNS: Ega 1978 – 2009 (mm = lt/m²) zënza registré A 1978 - 2008 2009 catastrofes por mm M Tot. mm ø gaujia dl tëmp. TEMPERATÖRES A LUNGIARÜ TL 2009

Jenà Forà Merz Aurì Mà Jügn Messè Agost Setëmber Otober Novëmber Dezëmber Tot. ø

384

1.099,1 914,6 1.396,6 1.977,3 2.962,2 3.879,2 4.100,0 3.998,4 2.526,6 2.811,1 2.246,5 1.414,2 29.325,8 2.443,8

35,5 29,5 45,1 63,8 95,6 125,1 132,3 129,0 81,5 90,7 72,5 45,6 946,2 78,8

55,9 41,5 80,7 48,6 21,2 86,4 91,2 178,3 83,3 31,3 49,5 170,3 938,2 78,2

Antermëia

Antermëia • Carlo Plazza

1) Pitöra sön na ćiasa tla zona „Psciantadù”. 2) Dessëgn sön l‘ostaria vedla dl’Ostì. 3) Ercher particolar sön Fornela. 4) Dessëgn de Vinzenz Paratscha sön süa ćiasa.

385

Antermëia MOVIMËNT DLA POPOLAZIUN Nasciüs (i nasciüs tl ann 2009 che vir tla cöra d’Antermëia, cun laprò inće i nasciüs dla cöra d’Antermëia sön teritore dl Comun de Marou) Chizzali Joel de Marlis y Marvin, nasciü ai 23.01.2009 Paratscha Sara de Marlene y Renato, nasciüda ai 02.07.2009 Irsara Denise de Margareth y Gerd, nasciüda ai 04.09.2009 Daverda Annika de Annamaria y Georg, nasciüda ai 28.10.2009

Joel

Sara

Denise

Annika

386

Antermëia Maridà Maridà che vir a Antermëia: Irsara Maximilian & Martina Emanuela ai 06.06.2009 a Antermëia Erlacher Andreas & Eppacher Elisabeth ai 17.10.2009 a Türesc

Emanuela & Maximilian

Elisabeth & Andreas

Porsones d’Antermëia maridades demez: Erlacher Elisabeth (cun Clara Clemente – Lungiarü) Schanung Manuela (cun Alfreider Daniel - Colfosch)

387

Antermëia Morć Pedevilla Giuseppe (Bepo de Paul) é nasciü ai 03.09.1929 a Frëina a San Martin. Sü geniturs ê Śepl Pedevilla y Angela Flöss da Rozó. Bepo ê le secundo de cin’ mituns. A scora él jü a San Martin, vigni dé bun döes ores a pé. Do i agn de scora él stè söl lüch a ćiasa a daidé, plü tert ia Porsenù fant da paur. Do le soldà él indô ste a ćiasa a daidé; deperpo coiôl adöm peres sura Col dal Ermo sö por se fà sö na ćiasa. Valgügn agn àl spo laurè cun Otto d’Al Bagn te bosch y por deplü agn tl Pedevilla Giuseppe bosch dl Vësco. Al à inće vardè cotan d’agn sön munt de Pütia y tla munt da Mirì. L’ann 1963 àl metü man da se fà sö la ćiasa a Antermëia sön n terac ch’al â cumprè da Heinrich da La Curt. Al é inće stè por n pez tla Svizera a laurè de lignan, y dedô àl fat le manual y le moradù pro na ﬁrma d’Al Plan. I ultimi diesc agn denanche ciafè la ponsiun él stè ojoradù söl lüch da Ćianins a La Ila y famëi di tiers te munt d’isté. Do na vita sfadiosa àl ćiamò podü se gode i ultimi agn de süa vita te süa ćiasa pro so ﬁoc Paul cun familia, che ti à fat le guern. Inultima àl albü da combate cun na ria maratia y ai 12.07.2009 él mort tl’eté de 80 agn tl ospedal da Bornech. Ch’al palses tla pêsc de Dî.

388

Zingerle Giovanni (Hones da Ghejenara) é nasciü ai 27.11.1916 a San Martin sciöche cuinto de nü mituns; süa uma ê Marianna da Runćiadücia y so pere Pire da Ghejenara. Cun 16 agn àl messü jì a Falzes a patrun; do le soldà àl fat le fant a ćiasa a Ghejenara; süa gran pasciun ê i ciavai. Al 01.02.1951 àl maridé Maria dl Psciora da Antermëia, jon a d’abité a Antermëia jö en Chël Büsc; cun Maria àl albü 6 mituns. Por 35 agn àl laurè cun Zingerle Giovanni gran pasciun y ligrëza tl bosch dl Vësco sot al vësco Josef Garghitter. Tl medemo tëmp fajôl inće le iagher y ćiarâ sura la ćiacia privata dl Vësco. Por 40 agn é Hones stè pro le cor de dlijia d’Antermëia. Hones ê na porsona de pêsc y na porsona da dër na buna sanité; te sü 92 agn de vita él ma stè trëi iadi t’ospedal. Dainultima, canch’an l’â impò condüt t’ospedal, âl n gran dejier da gnì a ćiasa a passè i ultimi dis cun i sü de familia, y chësc àl podü fà; cun na bela mort s’él indormedì ia por dagnora ai 5 de jügn dl 2009, lascian indô n gran öt y dolur te familia.

Antermëia

A Porsenù él mort Erica Prousch tl’eté de 78 agn, maridada cun Otto Rubatscher dl Mair. Erica ê na möta de Tone Pinter dÁntermëia y de Angelina Canins y é chersciüda sö a Porsenù. Spo era rovada por n pez a Antermëia olache sü geniturs â surantut la moniaria. Do che Erica s´â maridé cun Otto dl Mair, éra indô jüda a Porsenù y à albü n möt y does mitans. Ai 8 forà de chësc ann ti él gnü fat en ocajiun dla festa di vëschi dla diozejia Ingenuin y Albuin na festa particolara a Otto por festejé sü 80 agn. En chësta ocajiun Prousch Erica ti él inće gnü surandè dal surastant dl „Männergesangsverein” n bel smaz de ciüf a Erica sciöche sëgn de rengraziamënt por ti avëi conzedü a Otto da passè tan de sëres demez da ćiasa y dala familia por podëi tó pert ales proes, conzerć y ativitês dl cor. Erika ê na ëra valënta y de conferta. Ara â na gran ligrëza da rapresentè le Nadé dl Salvatur cun figöres, stala y contrada ch’ara fajô döt instëssa. Les figöres fajôra de metal cun le će de cëra ch’ara depenjô y vistî sö dër bel. Sön süa santa da mort él na fotografia de Gejù ressorì ch’ara â fat instëssa y che é na espresciun de süa fede tla vita eterna.

Clara Ferdinando

Ai 26 de merz 2009 él mort a Chiens/ St.Sigmund Ferdinand Clara (Nando da Colmesan). Nando é nasciü ai 20.01.1924 a Colmesan y à vit a St.Sigmund.

Porsones aćiasades ai 31.12.2008 y jüdes demez tratan l’ann 2009: 1 Porsones gnüdes pormez tratan l’ann 2009: 4 Nasciüs aćiasà tl Comun: 4 Morć aćiasà tl Comun: 2 Ai 31.12.2009 êl a Antermëia 333 porsones aćiasades, (cumpedades é ma les porsones sön teritore dl Comun de San Martin de Tor).

389

Antermëia

Proporziun danter ëi y ëres ai 31.12.2009 do fascia de eté ��

ëi �� ëres ��

��

�

� ��

Ma pro i nasciüs dal 1939 al 1949 y dal 2000 al 2009 él plü ëres co ëi.

Numer de porsones ai 31.12.2009 por dejené de nasciöda ��

I dejenà cun deplü porsones é chi dal 1960-1969 y dal 1990-1999.

390

��

�

Antermëia LAÛRS PUBLICS Y FRABICHÉ PRIVAT Ti Plans da Mirì él gnü metü man i laûrs de costruziun de n eserzize artejanal da pert dla firma Ve.Cos. s.a.s da Mirì. L’inserimënt de na zona produtiva nöia te chësc post ê bele gnü invié ia dal Comun l’ann passè, mo ê gnü contestè da deplü perts por gaujes dantadöt ambientales mo inće de oportunité de n te’ inserimënt, deache al foss bëgn inće stè d’atri raiuns produtifs a San Martin y Antermëia olach’ara foss jüda da frabiché; y al ê n arat negatif dl ofize provinzial d’ecologia dla contrada. La provinzia instëssa ne n’à indere nia tut na dezijiun sön la deliberaziun dl comun anter le termo preodü y insciö é la deliberaziun dl consëi de comun jüda en forza de forà dl 2009 sciöche preodü dala lege. Dedô à le Comun atira aprovè le plann d’atuaziun dla zona y assegné formalmënter na pert dl terac ala firma Ve.Cos. s.a.s., che ê bele proprietara dl terac. La zona instëssa à na suraspersa de 2.100 m² y al po gnì realisé na cubatöra de 6.300 m³. Dlungia le frabicat bele fat podaral tl dagnì ćiamò gnì fat n frabicat apresciapüch dales medemes dimenjiuns. Tl invern 2008/2009 à le tëmp fat danns ala strada Plan Murin Fidelis danter les viles „Pinter” y „Sotiac”. Le Comun à dè ia i laûrs de sistemaziun dla strada ala firma Verginer srl y Rech F.lli srl; al é gnü fat sö mürs cun tera armada, sistemé danü la condüta eletrica, asfaltè la strada y metü apost i tlandri. Daìte da Alfarëi (atira ia do le confin cun le comun de Marou) él gnü trat jö n tablé y fat sö da pert de Christian y

L’eserzize artejanal nü ti Plans da Mirì.

I laûrs sot le „Pinter”.

Andreas dl Psciora na majun nöia cun bas ite locai por magazinn por le parch dai tiers che é gnü realisé ti ultimi agn. Sön terac de proprieté de Gottfried dl Psciora y di paurs d’Alfarëi y de Cantina él gnü sighé ite cun na si de fer trat ca. 17 hectar de grunt, mez pre y mez bosch cun n bel rü che passa amesa fora. Por le momënt él tl vilin 32 tiers, 8 cerfs y 24 dains. Indöt àl lerch 15 cerfs y 35 dains. D’ invern vëgn i tiers ojorà n iade al dé cun fëgn y n pü’ de panonia (orde, sorch, tlof y avëna) da pert di gesturs dl parch Christian, Andreas y Vijo. 391

Antermëia

Valgügn dains y la majun nöia.

392

Antermëia

Y ite en Pocol él gnü fat pro la ütia na chidlara nöia de lëgn.

Fora en Chi Aineigri él gnü fat sö n tablé da munt nü da pert de Moling Geltrude dl Tisler.

A Planac él gnü costruì n garage agricul y n laboratore agricul.

393

Antermëia

A Runcac an fat na garage nöia te tera y messü ciavè bindebo tröp, sciöche an po odëi sön la fotograﬁa.

Y inće sön Fornela él gnü frabiché: trami i paurs à metü panì fotovoltaics por la produziun de energia eletrica sön na pert dl tët dla majun; y Bino de Fornela à

Fornela.

394

fat n’abitaziun sön n garage agricul bele esistënt. Panì fotovoltaics é inće gnüs metüs sö sön tët dl hotel Fontanela; dötadöm cun i dui implanć che ê bele sön na ćiasa y na majun a Colac él insciö 5 frabicać che sfrutëia la forza de sorëdl por la produziun de forza eletrica; implü él tl paîsc sön 16 tëć de ćiases panì da sorëdl por daidé scialdè l’ega; chësc o dì che incër le 20% di proprietars di frabicać cür na pert dl’energia ch’ai adora cun la forza de sorëdl. Y ala ﬁn ćiamò n bel ejëmpl de mantignimënt dla contrada y dles tradiziuns: sö sura Alfarëi él gnü fat danü n crist y laprò inće n banch interessant che inviëia da stè chić a palsè (le crist é gnü fat da Rudi dl Anderle y Vijo dl Mede)

Antermëia

Crist nü sura Alfarëi.

Valgönes deliberaziuns dla junta y dl consëi de comun che reverda la fraziun d’Antermëia: Deache pro la condüta dal’ega Sorosses jôl a perde tröpa ega dlungia la fontana, à la junta de comun inćiarié l’inj. Herbert Lanz da Bornech da laurè fora n proiet por le ressanamënt y à scrit fora i laûrs. I laûrs ti é gnüs surandà ala ﬁrma Verginer srl en chësc ann, mo gnarà impormò fać l’ann che vëgn. Da d’aisciöda ti à la junta de comun indô surandè ala sozieté „Consorzio Antermoia”, ales condiziuns dl ann passè, la gestiun y la survidlanza dla plaza da parchè sön Börz tratan i mëisc da d’isté. Chësc é debojëgn por regolè le

trafich söl Ju de Börz, olach’ara ne jiss d’isté gonot nia da passè sce i auti ne gniss nia arcuncià ia indertöra. D’isté fora él gnü stlüt jö definitivamënter y formalmënter i laûrs de costruziun dl tòch dla canalisaziun dales eghes pazes danter Ćiampidel y Pedantermëia. Y por completè i laûrs de costruziun dl toch dla canalisaziun dales eghes pazes Al Bagn – Antermëia – Aunejia él gnü aprovè n proiet por costruì danü l’implant da pumpé les eghes pazes da Chël Büsc sö Pedantermëia; la pumpa dlungia punt vëgn tuta demez y al sarà ma plü öna na pumpa jö dapé che pumparà les eghes pazes de Chël Büsc y Al Bagn sö por la condüta vedla dles eghes pazes ćina sö Pedantermëia; implü vëgnel tachè ite les ćiases tla zona Gile tla rëi dla canalisaziun. I laûrs ti é gnüs surandà ala firma Verginer srl y gnarà fać tl ann 2010. Da d’altonn à l’ombolt dl Comun da San Martin cherdè ite i abitanć dl Comun de Marou che alda pro la cöra d’Antermëia (Alfarëi, Colac, Prebraié, Tru, Corjel, Rü y Val), i aconsiadus di dui comuns y la popolaziun d’Antermëia interessada por baié sura n spostamënt eventual dl confin danter i dui comuns. Bele dan da cin’ agn él gnü metü sön le program d’ativité dl’aministraziun de comun por i cin’ agn che â da gnì la chestiun de valuté les poscibilitês y les oportunitês de spostè le confin; deplü abitanć dl teritore de Marou s’â interessè sc’al foss stè meso da jì pro le Comun da San Martin, dantadöt por chestiuns pratiches dal momënt ch’ai va a dlijia y a scora tla fraziun d’Antermëia, che ai fej pert dles uniuns d’Antermëia y paia en pert inće les cutes al Comun da San 395

Antermëia

N tòch dl teritore sot al Comun de Marou che alda por la cöra d’Antermëia: da Alfarëi y Colac ćina Tru.

Martin de Tor. Ćina incër l’ann 1956 êsi jüs a scora a Rina y fajô pert dla cöra da Rina, spo esi passà pro la cöra d’Antermëia. Cun chësta incuntada àn śëgn orü inrëscì fora tan atuala che la chestiun é ćiamò incö. La partezipaziun ala sentada é stada dër buna, mo bele dales prömes tutes de posiziun ânse aldì fora che la gran pert di abitanć ne tol

Na pert dl’estenjiun dles strades.

396

nia tler posiziun por un o l’ater comun y azeta la situaziun atuala. Dal momënt che le Comun da San Martin de Tor à ma l’intenziun de portè inant la mudaziun di confins sce na gran maioranza di abitanć s’al damana, y deache na prozedöra de spostamënt de n confin danter comuns é scialdi lungia y burocratica y porta vantaji y svantaji por entrami i comuns y bunamënter inće a conflić y malcontënt danter i abitanć sce deplü é decuntra, s’à la sentada tosc stlüt jö y düć é jüs indalater da amisc sciöche denant. Cun le mëte man dl ann 2009 é jüda en forza la numeraziun zivica nöia cun la denominaziun nöia dles strades. Bele deplü agn s’à le Comun dè jö cun la cossa y śëgn era tan inant. La fraziun d’Antermëia é gnüda partida sö te cin’ strades: „strada Mirì”: Plans da Mirì cun Mozl y Paracia „strada Valdander” da Planac cina Fidelis

Antermëia (cun Planac, Batistra, Cheder, Colmesan, Borbeles, Al Bagn, Gile y Paul mede) „strada Plan Murin” da Fidelis cuntra Max ćina La Curt (cun Fidelis, Chël Büsc, Jöpl, Ćiaratì, Max, Ćiampidel, Tisler, Pinter, Psciora, Sotiac, Plaza,

Mariangel, Curt de Sura y La Curt) „strada Sant Antone” da Fidelis ćina sön Cantina (Pedantermëia, döt le zënter dl paisc, la zona artejanala y Cantina) „strada Börz” da do Cantina ćina sön Börz cun Biei, Maier, Fornela y Börz.

��

Numer dles porsones aćiasades te vignöna dles strades nöies.

DALA VITA DLA CÖRA Trëi Resc: Tl mëte man dl ann s’à dui grups de sorvisdus indô metü a desposiziun da jì da ćiasa a ćiasa cun la noela di trëi resc. Ai à trat ite la soma de 1.900 euro che é jüda en pert a bëgn di mituns dla Moldavia, n stat dër dala meseria. Festa de Sant Antone - Le patrozine de Sant Antone é tomè en chësc ann de sabeda, y insciö él gnü tröpa jënt, dainré tanć do la minunga dla presidënta dl consëi de cöra Lisl Rubatscher. N pü’ da vigni paisc dla valada él rovè adalerch jënt a perié do proteziun y fortüna tl laûr da paur y inće a fà festa deboriada. Cun la ćiantia „Antonius, Antonius, du Held an Gottes Thron, das Alpendorf am

Peitlerfuß grüßt dich als Schutzpatron” ala ﬁn dla mëssa à düć adöm rengrazié y perié inant l’aiüt de Sant Antone abat. Ai partezipanć ala festa ti él gnü dè n piće prosc cun la rapresentaziun dl sant. Do mëssa à ćiamò düć podü s’incunté sön plaza de dlijia pro val’ de ćialt. Domisdé él indô gnü tignì le batadù tradizional a chël ch’al à tut pert 40 pêrs y che é gnü davagné da Alfred y Eduard Winkler. Prozesciun de Jeunn: Ai 4, 5 y 6 à indô tröc d’Antermëia tut pert ala prozesciun de Jeunn: da pié ia n’êl 36 da Antermëia, le secundo dé sön Jeunn n’él gnü cumpedè 39. Le crist é gnü portè da Helmuth y Roland de Fornela. Chi d’Antermëia é de düć i ladins le plü daimprò da Jeunn, mo impò fej un incër 140.000 vari cuntra la dlija de Jeunn y 397

Antermëia

I dui grups di resc.

I mius da cartè cun la presidënta dl consëi de cöra Lisl de Fornela y siur Paul.

398

Antermëia

Chi d’Antermëia va sura Fornela itissö.

I portadus dl crist Helmut y Roland de Fornela. I fredesc Carlo, Manfred y Felix de Prebraié sot Jenn.

399

Antermëia indô a Antermëia, vignun cun intenziuns desvalies. En chësc ann él stè da jì scialdi saurì i pröms dui dis, le terzo dé ara tochè da jì scialdi sot la plöia. Pröma Comuniun - en domënia ai 24 de mà él stè la festa dla pröma comuniun. Do valgügn mëisc de preparaziun él gnü chësc dé a chël ch’i mituns s’à tan confortè. I mituns é gnüs acompagnà dai scolars, musiga, geniturs, sorvidus, prou, toć, parentela y comunité dala scora te dlijia, olache i scolars à ciantè na bela mëssa. La mëssa é gnüda zelebrada da siur Vito Rubatscher, che vëgn vigni ﬁndledema da Balsan fora a daidé siur Paul y che vëgn vigni tant inće sö n’Antermëia. Do mëssa à la musiga da San Martin indô acompagné i comunicanć dan calonia, olach’ai à ćiamò tignì n pice conzert.

Confermaziun - Al 1 de jügn él stè a San Martin la confermaziun di mituns nasciüs i agn 1996 y 1997, sön chi che siur Franz Sottara à perié jö le Spirit Sant. Sot al moto „Deboriada sön tru, tla forza dl Spirit Sant” s’ài arjigné por plü de trëi mëisc a chësc avenimënt. I 16 mituns s’à abiné a nü incuntades y à porvè da ti rovè tres plü daimprò al mistêr dl Spirit Sant; al é gnü formè trëi grups y vigni grup é gnü acompagnè tla preparaziun da döes umes (Marialuise y Sabine, Giovanna y Irmgard, Elisabeth y Claudia). Döta la preparaziun é gnüda coordinada da Claudia Erlacher de Fornela, che à cun gran savëi y entusiasm motivé tres danü i mituns y les acompagnadësses. Dui punć particolars tla preparaziun é sta la mëssa en Pasca de mà y le iade ai 25 d’aurì adöm cun i geniturs a Jenesien a fà le tru de San Martin (Martinsweg),

I comunicanć (d.m.c.) : Raphael, Philipp, Nicolas, Marina, Jana, Diana y Julia cun siur Vito y i maestri / maestres Manuela, Alex, Rita y Monica.

400

Antermëia

I confermanć dan altè en Pasca de Mà.

Da pié ia por le „Martinsweg” a Jenesien.

401

Antermëia chësc sorvisc. Do le statut dla Diozeja àres ciàfè l’inćiaria por 6 mëisc a proa. Canche le curs sarà rové ciàferes spo l’inćiaria por 5 agn. Do na desposiziun dl papa Paul VI é i ploans autorisà da nominé porsones adatades sciöche ministri dla comuniun por partì fora la comuniun te dlijia y inće ai amarà tles ćiases. La Diozeja dij inant che tl caje de nezescité po i ministri dla comuniun inće mëte fora le Santiscim pro funziuns sacres y assistì le prou pro prozesciuns eucaristiches. LA SCOLINA

Claudia de Fornela ti mostra val’ a Markus sön le „Martinsweg”.

olache i mituns à podü chirì, aldì y sintì cun düć i sënsc ći che le Spirit Sant po ester por vignun. Iade a Absam de chi d’Antermëia: En jöbia ai 8 d’otober é pié ia le bus dales 7.30 da Antermëia cuntra Absam olach’al é gnü zelebré na mëssa. Passan por l’Oberinntal é i peregrins storć pro tla Kronburg dlungia Imst a marëna. Le tru da gnì a ćiasa por le Ju de Reschen é stè n pü’ lunch. L’organisaziun dl iade é stada tles mans dla Lisl de Fornela. Da d’altonn à 5 porsones dl paisc stlüt jö la pröma pert dl curs por partì fora la comuniun: Bernhard Ellecosta, Hilda Clara, Loise Kircher, Kathi Irsara y Patrizia Winkler. Da novëmber inant à surantut chëstes porsones oﬁzialmënter 402

Tl ann de scolina 2008/2009 à la scolina d’Antermëia albü 21 mituns y mitans, che é gnüs acompagnà dales educadësses Elisabeth Rubatscher, Hilda Declara y Cristina Dapoz. Por la marëna à indô ﬁstidié la cöga Monika Unterweger y por le romené sö Rita Erlacher. Inće tratan chësc ann de scolina él gnü fat cun i mituns y les mitans de vigni sort de ativitês y jüć te deplü ćiamps: movimënt, promoziun ti lingac, espresciun graﬁca, educaziun musicala y ambientala y tröp d’ater. N proiet particolar é stè chël da fà papier, olache i mituns y les mitans à instësc podü porvè da nen fà. Na gran importanza ti él gnü dé ales festes religioses ia por l’ann: San Martin, San Micurà, Advënt, Nadé, Pasca. Por l’ann de scora 2009/2010 é la scolina d’Antermëia massa picera. Ti locai dla scolina àl ma lerch al plü 21 mituns, scrit ite indere él gnü da d’aisciöda dl 2009 24 mituns. Te deplü sentades danter la direturia dles scolines Edith Ploner, le consëi de scolina, i geniturs

Antermëia

I mituns amirëia süa creaziun por la festa dla racoiüda.

403

Antermëia y l’aministraziun de comun che mëss mëte a desposiziun i locai él gnü porvè da ciafè na soluziun por chësc problem. Da öna na pert ne sciaﬁa le Comun nia da arjigné te n iade deplü locai, che n’é te püć agn indô nia debojëgn. Dl ater vers ne jôra gnanca da stlü fora i plü pici, deache do la lege à i mituns che à complì dui agn y mez le dërt da ciafè n post te na scolina. Sciöche alternativa él gnü valuté la poscibilité da condüje valgügn mituns tla scolina da Rina, che é a öna da tó sö mituns da Antermëia. Le Comun à surantut de paié por i mituns che va a Rina le contribut por la frecuënza, por le trasport indere mëss i geniturs instësc ﬁstidié. Le plü ri laûr é sambëgn stè chël da stabilì critêrs obietifs da cerne i mituns. Da d’altonn é spo efetivamënter 18 mituns jüs tla scolina d’Antermëia, 3 mituns é gnüs menà fora Rina y i atri é stà ćiamò n ann a ćiasa.

Jita da d´altonn sön Chi Jus.

404

LA SCORA ELEMENTARA TRATAN L’ANN 2009 Intratan l’ann de scora 2008/2009 él stè 33 scolars che à frequenté la scora elementara, partis sö insciö por tlassa: pröma 7, secunda 7, terza 7, cuarta 7 y cuinta 5 (9 de chisc aćiasà tl Comun de Marou). I maestri che à insigné é: Dejaco M. Giuliana, Craffonara Rita, Piccolruaz Manuela, Flöss Edith, Rubatscher Martina, Konrater Monica, Craffonara Alex. Tratan n ann de scora ne vëgnel nia ma insigné da lì, da scrì, da fà cunć, da dessigné y pastelnè, mo al vëgn inće metü a jì n gröm de d’atres ativitês a chëres che i mituns tol pert cun gran ligrëza sciöche an po odëi dales fotograﬁes injuntades. Ala scora mesana a San Martin él jü tl ann de scora 2008/2009 indöt 27 mituns da Antermëia, de chisc 5 tla pröma tlassa,

Antermëia

Dé dla nëi sön Börz.

Jita de mà a Türesc söinsom le tru de San Francësch.

405

Antermëia

Laûrs cun arjila.

10 tla secunda tlassa y 12 tla terza (3 de chisc aćiasà tl Comun de Marou). MANIFESTAZIUNS DESVALIES FESTA „CULTURA DA MUNT” N pü’ n ater tru él gnü chirì en chësc ann por la festa dles stries sön Börz. Na assoziaziun nöia nominada „Cultura da munt” sot ala presidënza de Irsara Gaby da La Curt à metü impé n program plü ampl por la festa. Tl tëmp dai 24 de messè ai 8 d’agost él gnü pité te n certl de deplü manifestaziuns sot al titul „cultura da munt” ert, folclor, teater, ecologia, gastronomia y devertimënt, por ti portè a jënt inće sura i conﬁns de nosc raiun ladin fora plü daimprò n valgönes carateristiches de nosc ambiënt y de nosta cultura. Conﬁns po inće lié, sot a chësc moto é stada la daurida dl festival ai 24 de messè; deplü personalitês dla politica y dla cultura, danter chisc l’assessur provinzial de Südtirol Florian Mussner, l’ombolt da San Martin Pepi 406

Dejaco, l’aconsiadëssa provinziala de Südtirol Maria Kuenzner, l’assessuria por les mendranzes dla provinzia de Belun Daniela Templari y l’assessur de comun da San Martin Davide Erlacher, à saludé i presënć y presentè le program. N punt prinzipal tl program di chinesc dé é stada la rapresentaziun dl teater scrit da Iaco Rigo „La Strega” ti lingac talian y ladin. Ti pra dla Munt de Fornela él gnü portè dant cin iadi de nöt da pert de aturs profescionisć y amatoriai sot ala direziun dl regist y inće atur Simon Kostner na storia de na ëra jona che vir te dui monns, te n monn real y te n monn di soms. Le post dles rapresentaziuns s’à desmostrè n pü’ desman en chi iadi che le tëmp ne n’à nia lascè fà, mo la tribüna naturala amesa le parch natural y les soluziuns tecniches scëmples à chërié n’atmosfera dër interessanta y plajora. N’atra atraziun é stada tratan chisc dis la mostra de opres d’ert amesa la natöra ite. L’EpL (Ert por i Ladins) à invié sü artisc a tó pert a chësc proiet, y insciö an podü odëi danter Börz y la Crëpa dl’Ostì set laûrs, da scultöres tlassiches a instalaziuns di artisć Roberta Sottara, Mariana Acuna, Silvester Promberger, Michael Moling/Gustav Willeit, Irina Tavella, Albert Mellauner y Helmut Pizzinini. Les opres é restades metüdes fora ćina da d’altonn, y é gnüdes amirades y inće criticades da tröpes porsones. Desplajü à l’at de vandalism ala istalaziun „ParcOnSela” de Moling Michael y Gustav Willeit tl prè dla Sarighela; cun chësta opra orô i artisć comuniché l’invit de mantignì nëta la munt. En la nöt dl bal dles stries él gnü spachè adöm y sciuré intoronn valgönes seles che ê metüdes sö te pre; chësc é

Antermëia

Anna de Fornela é gnüda da Porsenù a fá scartè.

Striuns cun le furn dles stries.

Foto de grup di „paurs da zacan”.

Trëi de beles stries.

I Corgn da Munt da Rina dan Pütia.

407

Antermëia

Max Castlunger pro le bal dles stries.

stè n sëgn de püch respet por le pinsier y le patüc de d’atri, che po gní aprijé o critiché, mo nia danejé o desdrüt. Le dé dl bal dles stries, ai 31 de messè, él gnü pité n program de intratenimënt ia por döt le dé: danmisdé dandadöt por mituns cun stories, liëndes, de pici teatri, bai; domisdé él gnü metü a jì la deﬁlada cun i „paurs da zacan”, olach’al é gnü mostrè les massaries da paur sön munt, la manira de laurè sön munt y la spëisa de munt. Dassëra él ćiamò stè na rapresentaziun dl Bal Popular Val Badia y di Corgn da Munt da Rina y, canch’al gnô scür, le bal dles stries cun les percusciuns y i rituai sot ala direziun de Max Castlunger. Le teater „La Strega”.

408

Antermëia RECORT DLA MORT DE VIJO PUPP La SVP-Ladina à recordè adöm cun la SVP da Balsan ai 22 de forà i 40 agn dala mort de Vijo Pupp, nasciü ai 26 de

forà dl 1900 sciöche un di 10 mituns dl ostì d’Antermëia y mort l’ann 1969; ai 26 de forà dl 1969 él gnü sopolì a Porsenù; al dô ester stè plü de 10.000 porsones ala sopoltöra, insciö scriô le foliet „Nos Ladins” ai 15.06.1969. Vijo

La familia de Vijo (secundo dancà d.m.d.).

Dan le monumënt dan la scora d´Antermëia nominada do Vijo Pupp.

409

Antermëia é stè dal 1948 a 1968 tl consëi provinzial; dl 1950 él gnü lité tla junta provinziala y dal 1956 al 1960 él stè presidënt dla junta provinziala; dal 1960 al 1968 él stè presidënt dl consëi provinzial y regional. Vijo Pupp é inće stè le pröm comandant provinzial di scizeri. Na delegaziun dla SVP cun a će dr. Hugo Valentin, dr. Florian Mussner, Paola Gasser, dr. Heinrich Huber, Pire Castlunger (che ê ombolt canch’al é gnü fat sö le monumënt a Vjio Pupp), l’ex-aconsiadú provinzial Franz Demetz y d’atri funzionars dla SVP-Ladina à tut pert adöm cun les ﬁes y parënć a na mëssa zelebrada da siur Paul, te chëra ch’al é gnü recordè l’impëgn por la patria de Vijo Pupp. Do mëssa é i presënć jüs dan le monumënt dan scora y dr. Hugo Valentin à recordè i mirić politics de Vijo Pupp, dandadöt tl ćiamp dla scora ladina; cun ideai de liberté, solidarité y iustizia âl do la vera daidé portè inant le prozès dl’autonomia y mostrè coraje por la patria, storia y tradiziun. Inultima à la vizepresidënta dla SVP Paola Gasser deposité n ciüf dan le monumënt.

fora dla storia di bagns. Do n salüt da pert dl ombolt da San Martin Pepi Dejaco – le comun à sostigní l’inziativa ti pitan ai vijitadus n pice buffet y se cruzian dla cornisc musicala – à la dr. Roilo cunté, dan l’entrada di bagns vedli, n pü’ la storia di bagns te Südtirol y plü avisa inće la storia d’Al Bagn … i bagns é gnüs dauris oﬁzialmënter cun n’autorisaziun aposta tl ann 1822, adorà ési dessigü bele gnüs denant (do la liënda dess la fontana ester gnüda ciafada sö da n pice famëi tl ann 1507). Cis jënt da foradecà ti â na gran crëta y gnô a fà cures plü o manco lunges y a palsè... Le percurs de scovrida dla localité d’Al Bagn é spo jü inant tla ćiasa vedla. Chësta é gnüda restrotorada sö ti ultimi agn do les diretives menüdes dl oﬁze provinzial por la sconanza di bëgns culturai. Dr. Ausserhofer à splighé les

DÉ DL MONUMËNT EUROPEICH Ai 27 de setëmber à inće la Provinzia Autonoma da Balsan tut pert al’inziativa „dé dl monumënt europeich”. Te Südtirol s’àn en chësc dé conzentrè sön „posć de pêsc y da palsè”; danter chisc ê inće i bagns „Valdander” a Al Bagn. Ia por le dé él gnü pité cater iadi na vijita acompagnada fora por i frabicać de chësc post. Dr. Ausserhofer y dr. Roilo dl oﬁze provinzial por la sconanza di bëgns culturai à cunté sö i punć plü importanć 410

Lena de Prebraié prô fora n vascel da bagn.

Antermëia

L’ombolt Pepi Dejaco spliga dan i bagns vedli l’inziativa.

L’ostì d’Al Bagn Bernhard mostra les particolaritês dl ressanamënt dla ćiasa.

411

Antermëia particolaritês dl frabicat y i intervënć che é gnüs fać. Te tröc momënć tratan l’esecuziun di laûrs él stè bindebo ri da ciafé soluziuns tecniches che mantignî les carateristiches storiches dl frabicat che dô inće jì bun por les esigënzes da aldedaincö de n eserzize publich. Mo cun buna orentè y paziënza da dötes les perts éra jüda da mantignì deplü perts dl frabicat vedl, sciöche les strötöres deforaìa dl frabicat de lëgn, valgönes stües daìte, na pert di ornamënć tla stüa vedla, perts dl aredamënt dles ćiamenes. Incö se presentëia l’ostaria cun n bar, döes stües por ghesć y set ćiamenes cun bagn. Te düć i locai él gnü lascè en pert y ressanè l’aredamënt vedl y combiné i elemënć nüs dër armonicamënter cun le vedl. Do la vijita ala ostaria é i vijitadus gnüs condüć dan la capela. La dr. Roilo y le dr. Ausserhofer à cuntè n pü’ la storia dla capela y di sanć a chi ch’ara é dedicada: S.Daria y S. Chrysantus, na copia maridada che à vit tla ćiastité y é gnüs martorjà tl ann 253 a Roma por süa fede cristiana y sopelis te na fossa de paltan. La capela â laota na gran importanza te n post de palsa sciöche al Bagn; tröc chirî inće la spiritualité tratan le tëmp de palsa, mo deache les cures da bagn tolô inće bindebò ca, êl n pü’ lunc da jì vigni dé ćina fora n’Antermëia a mëssa. Deache i proi podô laôta ma dì öna na mëssa al dé gnôl ciarè ch’al foss vignitant inće n prou a bagn... Inant condüjô le percurs sö dal ander y dala fontana ressanada incër l’ann 2000, fora de chëra ch’al vëgn l’ega minerala di bagns. L’ega à tröc minerai, sulfać y calzium. Laprò contëgnera iod, bor, barium, selenn y d’atres sostanzes; ara vëgn fora cun na temperatöra de 5 412

gra; l’ega é inće da bëre, mo por cujiné ne n’éra nia adatada deache da la scialdè vëgnera blanćia sciöche lat. Inultima él ćiamò gnü mostrè n bagn cun dui vascì tl frabicat vedl di bagns: les vasches de cier dër strëntes gnô curides jö cun na brëia, ch’al ćiarâ ma plü fora le će de chël che fajô bagn laìte (un o l’ater s’à por chësc dé metü a desposiziun da jì ite te na te vasca); i bagns vedli é bele da tröc agn stlüć deache les normes igieniches proibësc da fà bagn ti vascì vedli de lëgn. LES UNIUNS LE CORP DI STÖDAFÜCH Un di punć plü importanć dl’ativité dl corp di stödafüch dÁntermëia tl 2009 é stada la sentada generala ai 12 de dezëmber tl hotel Pütia te chëra chál é gnü lité danü le comandant, le vizecomandant y le consëi por i agn 2010 ćina 2015. Al é gnü portè dant les relaziuns dl comandant, dl cassier y dl scrivan. Da chëstes àn odü che i stödafüch de n paîsc ne n’è aldedaincö nia ma por i caji de medefüch o inzidënć, mo inće por n gromun de d’atres ativitês y manifestaziuns che fej pert dla vita de n pice paîsc sciöche Antermëia. Por fortüna é le paîsc y süa popolaziun incé en chësta ota gnüs stravardà da medefüch, desgrazies, calamitês o rogossies. Ala fin dl 2009 compëda i stödafüch d’Antermëia 39 mëmbri atifs: un n jonn è gnü pormez tratan lùltimo ann: Chizzali Manuel. Tratan la sentada generala él inće gnü premié i mëmbri che ti à dediché bele da

Antermëia

Le consëi nü dl corp di stödafüch: d.m.c. comandant de grup Agreiter Ivan, scrivan Forer Erwin, vize com. Castlunger Alfred, comandant Rubatscher Ulrich, cassier Castlunger Klaus, magazinier Chizzali Guido, comandant de grup Clara Simon.

zacotan d’agn na pert de so tëmp lëde ala uniun di stödafüch: Clara Roberto y Paratscha Christian por 15 agn de sorvisc. Da chësc ann inant à la uniun provinziala di stödafüch tut la dezijiun de ti dè do 10 agn de inćiaria na onoranza inće al vizecomandant. Chësta ti é gnüda surandada a Rubatscher Herbert. Spo éson passà ala lîta dl consëi nü por i proscimi cin’ agn. Ai 29 de novëmber êl bele gnü fat na prelîta. Le comandant Erlacher Davide y le vizecomandant Rubatscher Herbert â bele dit danfora ch’ai ne stô nia plü a desposiziun. Pro la lîta à Rubatscher Ulrich ciafè 34 usc sön 35 litadus. Vizecomandant è gnü Castlunger Alfred, che à ciafè 23 usc. Tl consëi él rové ite Castlunger Klaus cun

La plaza dla segra cun le „Kirchtagsmichl”.

413

Antermëia 32 usc (cassier), Chizzali Guido cun 32 usc (magazinier) y Forer Erwin cun 33 usc (scrivan). Do les lîtes à ćiamò i ghesć invià ala reuniun saludè y dit val’ parora de rengraziamënt. An à podü saludè l’ombolt, siur ploan, le rapresentant dl raiun de Puster, l’ispetur di stödafüch dla Val Badia bassa, i comandanć di stödafüch da San Martin y Lungiarü, i rapresentanć dla Crusc Blanćia Seziun Al Plan y dla Staziun Forestala, le presidënt dl Aiüt Alpin San Martin y les totes dla uniun. Da pert dl comun ti à l’ombolt dè na reconescënza al comandant y al vizecomandant da denant. Denanche stlüje jö la sentada, à le comandant da denant ćiamò rengrazié düć i sostignidus dla uniun y düć i presënć por la

I partezipanć ala festa di iubilars 2009.

414

desponibilité y la buna colauraziun. Al à sotrissé l’importanza dl volontariat te nüsc paîsc, che rapresentëia na gran richëza por nos düć. Öna na manifestaziun che vëgn fata vigni ann cun l´aiüt dl corp di stödafüch é la segra dl paisc la secunda domënia de messè. En chësc ann él gnü metü sö por le pröm iade sön la plaza dla festa ite dal ćiamp dl sport n „Kirchtagsmichl” sciöch’al é usanza da Puster fora. UNIUN DLES ËRES Al é oramai deventè usanza da tignì en la domënia dla Trinité la festa di iubilars maridà; al é gnü invié i pêrs cun 15, 20, 25 y i.i. ćina 50 agn de matrimone (da

Antermëia 50 agn insö vigni ann); i pêrs sura 50 agn é stà Sepl dl Tisler y Notburga y Paul mede y Maria. Siur Paul à alzè fora tla pordica che vignun à da rengrazié – por la vita ch’al à ciafè, por le matrimone y le partner, por la familia y i mituns, por i compagns y chi incëria, por le laûr, por ći che al à fat y arjunt, por la fortüna ch’al à albü - y che ia do döt chësc él inće la man de Dî. Aldefora de chësta festa él gnü daidé organisé y abelì deplü festes te dlijia, sciöche le dé dla vita de forà olach’al ti é gnü dè na picia scincunda ala uma de Alexia, la sora che é nasciüda tl paîsc d’Antermëia lánn denant, la festa de rengraziamënt da dáltonn, les prozesciuns dles Antlês y dl Cör de Gejù. Implü él gnü fat na ćiandëra por i pici che é gnüs batià ia por lánn y sostegnì l’aziun „na rösa por la vita” por la „Krebshilfe”.

La si nöia incër le lech sura Fornela.

UNIUN DI PEIAPËSC Deache la si incër le lech sura Fornela ê te deplü posć dër n malester, él gnü fat fora tla sentada ordinara da d’aisciöda de fà danü döta la sì che dess indô tignì por n valgügn agn. Na si nöia abelësc y revalutëia döt le raiun incër le lech ia y tëgn inće danciarà i tiers. Cun l’aiüt dl comun che à dè ca n contribut y cun mesi dl’uniun él gnü cumprè le material, sistemé n pü’ le lech y mazè ite i coni cun na mascinn; la si instëssa é gnüda fata dai mëmbri dla uniun, dandadöt da Pire de Iule y Sepl de Cristl.

I mius da pié pësc pro la gara da d’altonn: Evelyn, Paul y Albert.

415

Antermëia COR DE DLIJIA Le cor de dlijia d’Antermëia, inće sce pice, à tratan l’ann 2009 ćiantè 26 iadi pro les festes de dlijia, döes nozes y döes sopoltöres. Indöt él gnü tignì 35 proes. Atualmënter é le cor formè da 20 ćiantadus, 7 soprans, 6 alć, 3 tenors, 2 basc, le dirighënt y l’organist. Da d’altonn dl 2008 incà é Lois de Max presidënt. Por l’ativité dl cor fóssel dër d’ütl sce deplü jogn y jones mostrass n pü’ d’interès y ligrëza da ćiantè a onur de Dî y jiss pormez al cor. L’organist Andreas de Canal.

Le dirighënt Manfred de Prebraié y valgügn ćiantadus sön dessura te dlijia.

416

Antermëia SPORTCLUB AMATORIAL ANTERMËIA L’ativité dl Sportclub Amatorial Antermëia s’à inće tl 2009 destrighé en gran pert tla sajun da d’invern. Ai 9 de jenà él gnü tignì le tornê a pêrs de «Lattenschießen». An mëss porvè da atochè la tre cun le plü punć y chësta mëss inće ćiamò se rodè incër sé instëssa por che i punć pois gnì scrić sö. Y chësc döt sön en funz de dlacia cun ćialzà da vignidé tl pé. An po dì che la fortüna mëss daidé bindebò impara. En chësta sëra él gnü fat 200 trates, 10 a će, y bëgn 82 ne n’à fruté degun punt. La maiù forza y fortüna à albü Paratscha Christian y Vijo Unterweger. Ai 18 de jenà él stè sön la pista dala

liösa Börz - Fornela le trofê Börz-Liösa. Al é stè n gran numer de simpatisanć che à tut pert a na gara dër interessanta y düć é rovà bun a travert. Le miù tëmp dl dé ti é garaté a Mair Werner da Rina pro i ëi y a Forer Petra pro les ëres. Le plazamënt do scuadres vëiga al pröm post la scuadra de Mareo, dan da chëra da La Val y d’Antermëia. Les uniuns dl sport di trëi paisc dl Comun da San Martin à inće en chësta ota invié por le 1 de forà sön la pista d’Antermëia chi dai schi y dala brëia a tó pert ala gara por le trofê dl comun. Tröc é stà i partezipanć che s’à dër porvè por portè le „Wanderpokal” te paisc. Chësc trofê é gnü davagné por le terzo iade dala scuadra d’Antermëia, cun Erlacher Armin, Irsara Stefanie, Chizzali

La scuadra d’Antermëia cun Armin Forer, Pepi Erlacher y Erwin Forer.

417

Antermëia Carolina y Rindler Guido, y insciö ti réstel ai sportifs d’Antermëia. Al é dër na bela manifestaziun y an po odëi che la colauraziun inanter i paisc gareta dër bun. La setima ediziun dl tornê de broomball, organisada adöm cun le grup di jogn, é gnüda śogada sot a bur tëmp, tratan döta la sëra àl n pü’ novü. Impò s’à les 6 scuadres dè dër da fà por se portè a ćiasa la devënta. I pröms tlassiﬁcà é stà „I Sganghes”. Por le 24ejim iade à le SCA Antermëia invié ia ai 8 de merz le „Trofê Antermëia – Börz” en forma de slalom lerch te döes perts sön la pista tl zënter dl paisc d’Antermëia. Le concorënt plü asvelt é stè Ellecosta Andrea dla scuadra de Mareo y le trofê por la miu scuadra s’à

assiguré la scuadra de ćiasa cun Erlacher Elmar, Armin y Andreas. En domënia, ai 14 de jügn, à le Sportclub Amatorial Antermëia organisé por le nono iade le tornê dles uniuns dl paisc, a chël ch’al s’à abiné cater uniuns dl paîsc a se mosoré öna cuntra l’atra sön le ćiamp dl sport. Al è gnü sughè en forma de campionat: vigni scuadra cuntra vignöna. Tlassiﬁca ﬁnala: i Ustis, i Jogn, SC Antermëia, i Stödafüch. Fabian Castlunger é stè le re di 7 metri y à podü se tó a ćiasa n cest cun de vigni sort de mangiaries. En sabeda, ai 18 de messè, à le ćiamp dal sport d’Antermëia ospité bëgn 13 scuadres che s’à mosoré tl jüch dal palè cun spirit sportif. Chëstes è: SC Antermëia y Sganghes (Antermëia),

Les mius trëi scuadres: Antermëia it’amez, Ski Team Mühlegg a man dërta, Mareo a man ciampa.

418

Antermëia US San Martin (San Martin), Lungiarü 1 y Lungiarü 2 (Lungiarü), Pech d’Al Plan (Al Plan), Paulaner (Corvara), FC Texas (La Plì), Azerbaijan (La Val). Da plü dalunc adalerch é gnüdes chëstes scuadres: Sportbar Pfeffersberg (Pfeffersberg), Gunners (Funes), Streetsoccers (Falzes) y 5D (Eores). Chëstes scuadres é gnüdes partides sö te trëi rodi. Te vigni rode śogâ vigni scuadra cuntra vignöna y passè inant passâ les prömes döes. La pröma scuadra ladina tla tlassifica é stada ”USA Lungiarü 1” tlassificada al secundo post. Al pröm post él rové la scuadra de Funes „Gunners”. La scora dai schi y schiservice Pikant, l’assoziaziun turistica San Martin de Tor, le Consorz Antermëia, le Sportclub Amatorial Antermëia y i stödafüch à ala fin dl ann, ai 29 de dezëmber, indô organisé na serada cun atraziuns sön la pista dl lift tl zënter dl paisc. La manifestaziun vëgn organisada dandadöt por i sciori, mo inće tröpa jënt dl post y di paisc vijins é stada en chësc ann a ćiarè pro.

Fabian, le re di 7 metri.

La scuadra dl SCA Antermëia al 7. post.

419

Antermëia PORSONES Y DESVALIES Va mo Klaus Winkler dl ostì tles pedies de Vijo Pupp che ê n fre de süa lâ? N pröm vare àl fat. Da d’aisciöda inant à Klaus surantut l’inćiaria de Christian Agreiter d’Al Plan y é deventè le surastant nü dla SVP Val Badia. Klaus Winkler Cun le moto: „I ô laoré por i ladins dla Val Badia, aladô dles parores de John F. Kennedy: No te damanè ći che to paisc po fà por tè, mo ći che tö pos fà por to

I ostis Michela y Ivo cun la signura Adriana Corradino.

420

paisc” s’àl tut dant da renforzè inant la cosciënza y l’identité di ladins. Aldedaincö él la tendënza da orëi odëi dër tröp dl monn, y porchël inće da mudé jö gonot le post da jì en vacanza … mo nia düć ne la pënsa insciö: n ghest particolar é stè la signura Adriana Corradino da Chiavari tla Liguria, che vëgn en vacanza a n’Antermëia dal 1949 incà dagnora tl hotel Antermoia (te 60 agn ne n’àra ma dui agn nia sciaﬁé da gnì). Por ti desmostrè reconescënza dla fedelté por tan d’agn alalungia, ti à i ostis dl hotel Antermoia Michela y Ivo fat na picia festa y dè n relief cun n motif de Pütia cun le hotel. Na festa particolara de compliann à festejé chi dl Mair da d´altonn de chësc ann. Tl 2009 à Otto dl Mair complí 80 agn, Maria dl Mair 70 agn y Hannele dl Mair (bele da ca. 40 agn demez da Antermëia) 60 agn.

D.m.c. Otto, Hannele, Maria y Pepi dl Mair.

San Martin

San Martin • Elsa y Tone Gasser

Le blasun sön la ostaria dl Tasser Dr. Alois Vittur scrî te so liber „Enneberg in Geschichte und Sage” che, damanan l’ostì dl Tasser, ći ch’al n’é cun le blasun sön la falzada dl’ostaria, ti àl condüt n gran documënt de bragamin. Da chësc bragamin liunse che Georg Dasser, „Hofstallmeister” dl arzidüca Ferdinand II, à ciafè cun sü jormans Michael y Kaspar, dal arzidüca Ferdinand II le dërt de n blasun y de n feud. I Dasser â aldefora dla ostaria a San Martin le daz imperial a Corvara. Chilò vëgnel dant: 1697 n Georg Dasser, 1725 n Johann Baptist, 1738 n Johann Mathias, 1749-87 n Jakob Anton Dasser che ê dailò dazier. Le pere de chësc, Anton Dasser, ê ti agn 1758-62 (?) inće aministradú dla signoria vescoila de Tor sura la Gader. Josef Anton Dasser, le ﬁ de Johann Babtist, à maridé ai 7 de jügn 1723 Maria Elisabeth Aichholzer da San Laurënz. Deach’al n’é nia plü gnü damanè do le renovamënt dl dërt de blasun, él jü pro i descendënć a perde. 421

San Martin Movimënt dla popolaziun Tl scomenciamënt dl ann 2009 êl tl comun da San Martin de Tor indöt 1.732 abitanć. Por la ﬁn dl ann 2009 é le numer dla popolaziun jü jö a 1.725 abitanć (849 ëres y 876 ëi). Tl scomenciamënt dl ann 2009 â le paîsc da San Martin 814 abitanć. Ia por l’ann 2009 n’él nasciü 9 y mort 8, y cun n pêr che é gnüs y che s’un é jüs altró a abité, é San Martin rové ala ﬁn dl 2009 sön 815 abitanć. ��

Nasciüs y batià

�� Mia Bassutti �� Daniel Vanzi ��

� ��

Noemi Tschaffert Max Ferdigg Marian Planatscher Hannes Videsott

de Gabriella y Oscar de Barbara y Klaus de Lucia y Karlheinz de Petra y Egon de Helene y Lorenz de Martina y Heinz

Te dlijia s’à maridé - Anita Verginer cun Reinhold Sorà - Angela Zingerle cun Egon Pescollderungg - Heinz Verginer cun Anita Declara 422

ai 03.04.2009 ai 11.04.2009 ai 29.04.2009 ai 16.05.2009 ai 07.07.2009 ai 19.12.2009

��

�

San Martin

Anita y Reinhold cun la la picia Karen, le pêr su che s’à maridé tla dlijia da San Martin.

423

San Martin Passà a miù vita y gnüs sopolis a San Martin Giovanni Flöss (de Fles) é nasciü ai 30.01.1924 sön Fles y ê le plü jonn di trëi mituns (Pire, Nando y Giovanni) y dles cater m i t a n s (Milia, Maria, Ida y Sabina) de Pire de Fles y de Maria Frenner da Lovara. Giovanni é chersciü sö a ćiasa y, do ch’al à fat le soldà, él jü fant jö Ćiablun. Dl 1960 àl tut le lüch da Ćiablun a d’inﬁt y spo àl maridé Tarejia da Pidila; da süa uniun él nasciü Erich, Maria Luise, Paul y Pire. Dl 1969 él jü a d’abité cun la familia tla ćiasa nöia ch’al s’â fat sö a San Martin. Da dailò inant àl fat deplü laûrs: famëi de munt, saisonn, stradaröl, laûrs te cortina y d’atri. Giovanni â dër ligrëza cun i tiers, dantadöt cun les ês, al â dër na buna man da dessigné, da tistler y da ziplé y ti cunciâ ala jënt de vigni sort de injins. Dl 2003 y dl 2006 àl metü fora en mostra n gröm de mandli, tiers y scenes da zacan dla vita dl paîsc y dl monn da paur, ch’al fajô te süa ćianoa. Sües mostres plënes de vita, deach’al ê döt che busiâ, â albü vigni iade sö por 1500 vijitadus. Giovanni tolô pert ala vita dla comunité y stô ion en compagnia. Al s’un é jü en pêsc ai 9 de forà ia tl ater monn. 424

Clara Frenner Zingerle é nasciüda al 01.03.1937 a Lovara y ê la plü vedla de cater mituns (Clara, Sepl, Ida, Albina) de Seraﬁn Frenner y Emma Videsott. La scora elementara àra frecuentè a San

Martin y dedô éra jüda a fà la scora da ćiasarina a Mühlbach. Do i agn da scora éra defata piada ia a patrun, impröma a daidé tl bar dl pech da Preroman y spo tla ostaria Posta a Picolin fajon la chelnera. Ara é inće stada sö dal Kostner a Corvara olach’ara à imparé da cujiné. Inće da maridada gnôra periada da jì a daidé fora pro nozes y mësses noveles. Olach’al ê la Clara che dê fora êl düć che storjô ion pro; ara ê dër de conferta y savô da ascutè sö y da se dè jö cun i ghesć. L’ann 1968 s’àra maridé cun Otto Zingerle y à albü spo trëi mituns: Irene, Eduard y Carla. Ara socodî la familia, fajô i laûrs de ćiasa, cujinâ ion y â ligrëza cun l’urt y i ciüfs. Inće cun i sciori ch’ara â bindićé te ćiasa savôra dër da se dè jö y cun i lingac ne n’âra degönes diﬁcultês. Clara stô ion en compagnia a s’la cuntè y a cartè. Na gran spordüda y na crusc pesoćia é stada la mort de so om, che à lascè la vita pro le laûr püch denanche jì en ponsiun. Mo Clara se fajô sterscia

San Martin tignin adöm la familia. Ara tolô ion pert ala vita dla comunité y sc’al gnô organisé val’ spo era lapró. Dantadöt s’la recôrdon sciöche buna ćiantarina por 56 agn alalungia pro le cor de dlijia. Do n ann y mez de maratia, incorajan i amara dlungia d’ëra impede stè a baudié, s’un éra jüda en pêsc ia tl ater monn ai 9 de forà. Emma Conrater, vëdua Soratroi, é nasciüda ai 24.08.1922 jö dal Ćiapin/ Alfur y ê na só de Albert y Engel. Trëi de sü fredesc, da un a cin agn, é morć plü dessigü dala coia spagnola, tl invern 1919/20 y spo ćiamò na só de n ann dl 1925. Da jona à Emma laurè n pez tl oﬁze de comun. Ara ćiantâ pro le cor de dlijia y scriô jö a man les notes por la musiga da San Martin. Dl 1959 àra maridé Ludwig Soratori da Reba. Deach’ai ne ciafâ nia mituns ài adotè na möta. Dl 1988 é Emma restada vëdua. Do ch’ara é rovada sot na coriera a Bornech éra stada n pez tla ćiasa de palsa a San Martin olach’ara s’à rometü ćina ch’ara é indô stada buna da jì it’a Fodom. A passè i ultimi agn de süa vita éra indô gnüda tla ćiasa de palsa a San Martin olach’ara é morta ai 16 de mà. Emma ê na porsona dër valënta y bel da incuntè.

Pire Sorà è nasciü ai 27.02.1944 söl lüch da Sotrù it’a Bioch. Al ê le plü vedl de dui mituns de Lois y de Catarina Clara da Valacia. Al à pordü süa uma canch’al â 13 agn, y ne n’à albü nia de bun en chi agn dala meseria. Al à defata messü pié ia a patrun. Ion se recordâl dl tëmp da soldà pro i alpini. Dl 1968 àl fat sö na ćiasa nöia y ti à dè l’inom “La Flu”. Dl 1972 àl maridé Maria Flöss da Rozó che ti à scinché döes mitans, Lucia y Martina. Dl 1974 é mort so pere Lois cun 58 agn che ê restè vëduo do la mort dla fomena. Pire laurâ ite so pice lüch y jô tl medemo tëmp incërch a fà d’atri laûrs. Tl ultimo tëmp ti scecara cun la sanité y al é mort ai 20 de mà. Pire ê na porsona ala buna y chîta che tolô pert ala vita dl paîsc. Maria Tolpeit é nasciüda ai 22.07.1923 sön le lüch de Jan sö Gran Ju. Do i agn de scora àra messü jì ia Fones a patrun. Canch’ al passâ la prozesciun de Jeun pitâra deach’al ti inchersciô tan. Spo éra rovada so La Val olach’ara é stada te deplü posć a patrun. Passa 10 agn éra stada pro la familia de Giovanni da 425

San Martin Paracia che ê restè vëduo con trëi de pici mituns. Maria gnô tres indô ion a ćiasa dantadöt d’isté a daidé restelè. Dl 1980 ia éra gnüda jö te ćiasa de palsa, inlaôta ćiamò a Picolin, impröma a daidé y spo a passè sü agn de palsa. Ara é morta al 1 de jügn. Al ê na porsona chîta che ne ti metô a degügn val’ te tru. Teodolinda

Mühlmann é nasciüda ai 27 d’agost 1951 a Lungiarü sön le lüch dl Maier da Vì. Ara é chersciüda sö te na familia numerosa cun 10 fredesc. Ara ê dagnora arjignada da daidé. Linda, insciö ti gnôl dit, ê na buna lauranta, sterscia y orentida. Ara â ligrëza cun la natöra y savô da infornì sö i soras de ćiasa cun i plü bi ciüfs. Do i agn de scora éra stada a sorvì pro sciori y te deplü ostaries y pensiuns dla valada y düć la stimâ por süa lezitënza. Ara à inće frecuentè le curs de assistënza de porsones atempades y amarades, mo ara ne s’à spo nia dediché a chësc laûr, deache la familia ti stô deplü a cör. Ai 26 de jügn dl 1976 s’à Linda maridé cun le tistler Ludwig Mühlmann da Piculin. Da ilò inant s’à Linda dè jö cun i laûrs de ćiasa y ﬁstidiâ cun amur y paziënza por süa familia, por l’om y i trëi mituns, Norbert, Christian y Irene. Ara se sintî dër liada ales tradiziuns y ala vita da paur y fajô pert dl grup dl guant da zacan. Inće tla “Ćiamena dal guant” jô Linda a daidé 426

Clara

fora, canche sü mituns ê n pü’chersciüs sö y jô do a sü laûrs y sü stüdi. Mo la vita ne n’é nia stada saurida por ëra. Do na operaziun al će se stentâra tres deplü da fà i laûrs ch’ara ess orü. Na ria maratia plëna de soferënza, che Linda soportâ tl chît, â metü man da ti tó plan plan les forzes. Ai 12 d’agost, püć dis denant ch’ara compliss i 58 agn, s’un é Linda jüda ia tla pêsc dl parëîsc. Mariana Castlunger Mühlmann é nasciüda ai 18.11.1919 fora Pice Grones a Rina. So pere ê Lois da Grones y süa uma ê Maria Costalunga da Pice Curt. Mariana â ćiamò n frè Ludwig che é mort jonn dl 1944 lascian indô dui mituns Doro y Lois cun 3 y 4 agn.

Mariana cun so om Jan.

San Martin Mariana é jüda a Rina a scora, scemìa che Onies foss stè plü daimprò. Itissö por chi bosc àra deplü co n’ora da jì. Da picera êl süa uma che s’la tolô impara da jì söles störes a cujì. Mariana ê dër na buna da jí a scora, mo da la lascè jì a studié ne n’â la familia nia i mesi. D’isté jôra a vardè y daidâ sön le lüch da ćiasa. Cun 18 agn éra jüda n invern a fà n curs da cujì, fora Terna Pichl a San Laurënz ston en cuartier fora dal Roder pro sües jormanes. Ara ti â spo fat le guern a süa uma che é morta dl 1939. Ćina do la vera éra stada a ćiasa daidan laurè ite le lüch y fajon la sartorëssa. Dl 1949 s’àra maridé cun Jan de Baldessé da Pliscia jon a d’abité a Picolin tla ćiasa dl Trogher che le pere de Mariana â cumprè cun i scioldi ch’al â trat fora dal lignan. Ai à albü dui mituns y trëi mitans: Ludwig, Annamaria, Teresa, Raimund y Bernardetta. Dlungia le laûr y i fistidi por la familia cujîra y fajô ćialza y se dê jö cun les mëdes dla ćiasa de palsa a Picolin ch’ara insignâ da implì fora so tëmp lëde. Mariana é pordërt stada la pröma “Freizeitgestalterin” dla ćiasa de palsa, che é gnüda periada dala Monia Margareth Kofler: al gnô fat tiers cun fi, scofuns, plomac, ciüries y ciüf; vigni tan gnôl organisé na ola dala fortüna. So om Jan é mort dl 2001. I ultimi agn àra passè te na gran contentëza y cun la buna löna tla ćiasa de palsa a San Martin olach’ara s’é destodada ia tla pêsc de Dî ai 8 de setëmber. Paola Parazza Pedevilla é nasciüda al 01.12.1923 sö Restalt y ê na fia de Mozl y de Maria de Tor y â trëi fredesc Richard (+ 1963), Angel (+ 2008) y Siegfried. Do i agn da scora éra rovada fora San Martin todësch n pêr d’agn a patrun pro n paur

y dedô tl ospedal de Bornech a laurè te ćiasadafüch. Canche so fre Richard y Friedl da Pidila ê gnüs derevers dala vera, do trëi mëisc de porjunia, êsi jüs a la ciafè t’ospedal, deach’ai ne n’â nia na lira da jì a ćiasa. Paola stentâ da i conësce dal blot ch’ai ê desmagris jö. Cun 23 agn éra spo gnüda ite dal Tasser olach’ara é stada por 24 agn na sorvidëssa fedela, che ê la pröma da lovè y la ultima da jì a dormì, branćian te vigni laûr y se don jö cun i mituns che l’â dër ion deach’ara ê tres val’ da i dè y savô da se dè jö impara. Do che Friedl da Pidila â pordü ai 14.04.1969 süa fomena Teresa y é restè su cun cin mituns tl’eté danter 5 mëisc y 8 agn él stè Hannele dl Tasser che â perié la Paola de jì jö da Friedl a le daidé trà sö la familia. Friedl y Paula s’à spo maridé de forà dl 1970. Paula ê deventada por Friedl na fomena dër de sorvisc, valënta y dala buna löna y por i mituns Walter, Roland, Erica, Rita, y Carla na uma a chëra ch’ai ti orô dër bun. Paola ê na ëra dër de conferta y de ospitalité. L’ann 1999 éra stada püra da morì mo spo s’ara indô rometü. Paola periâ dër y conﬁdâ tl aiüt de Chël Bel Dî; ti ultimi agn se stentâra da jì a dlijia y ascutâ porchël le radio dla cöra. Cun la medema serenité sciöche ara à vit s’àra inće indormedì ai 26 d’otober tl ospedal da Bornech.

427

San Martin Comun Le consëi de comun s’à abiné tl ann 2009 indöt a 5 sentades aprovan indöt 51 delibres; la junta de comun s’á abine indöt a 29 sentades aprovan 167 delibres. I cunć dl 2008 é gnüs aprovà cun n avanz de aministraziun de 890.318 euro y le bilanz de previjiun por le 2009 é rové, tignin cunt dles mudaziuns che é gnüdes aprovades ia por l’ann, cun chisc imporć: entrades ordinares 1.967.281 contribuć y entrades straordinares 2.625.207 imprestimënć 5.897.848 partides a pêr 476.000 avanz d’aministraziun 2008 890.318 entrades indöt 11.856.654 spëises ordinares 1.974.330 investimënć y spëises straordinares 8.948.324 amortamënt de impresć 458.000 partides a pêr 476.000 spëises indöt 11.856.654 Na gran pert dl bilanz fej fora l’imprëst de 5.897.848 che é gnü tut sö dal comun da San Martin en cunt di atri comuns dla valada por la costruziun dla ćiasa de palsa. Sambëgn mëss i atri comuns inće daidé despaié jö le debit. Le comun da San Martin à investì mesamënter ti ultimi agn 1.510 euro por abitant, cotan sura la mesarìa di atri comuns dla provinzia de Balsan che é de 1.164 euro a će. Confrontan la situaziun di debić cun i atri comuns dla provinzia, é le comun da San Martin al dodejimo post di comuns dal mënder debit cun 587 428

euro por abitant, y chël é dër bun sc’an conscidra che le comun é partì sö te trëi fraziuns y tan de infrastrotöres ch’al é gnü fat ti ultimi agn. Le sorvisc de tesoreria dl comun ti é indô gnü surandè ala Cassa Raiffeisen ćina ai 31.12.2014. Inće i contrać por le sorvisc de racoiüda dl ciomënt y la gestiun dla desćiaria de reziclamënt d’Alfur ti é indô gnüs prolungià a Raimund Alfreider ćina ai 31.12.2010. Ai 14 de novëmber s’à abine tla ćiasa de comun i nasciüs dl ann 1991 por la festa de majera eté inviada ia dal Comun cun le Sorvisc ai Jogn. Al é n vare adincuntra ala liberté mo che comporta inće responsabilité y prighi. L’ombolt Pepi Dejaco à invié i jogn y les jones da portè pro süa pert por le bëgn dla sozieté. Le plann urbanistich Por ći che reverda él chëstes novitês da alzè fora: - La zona turistica de 2.934 m², preodüda tl pre de Pepi Videsott a Picolin, é gnüda spostada cun la delibra dl consëi nr. 16 dl 2009 jö apé dl prè daìte dala ćiasa dl Grof. - Cun la delibra dl consëi nr. 18 dl 2009 él gnü inserì sön le lüch da Rozó na picia zona residenziala d’espansiun aladô ch’al po gnì fat na ćiasa. - Cun la delibra dl consëi nr. 29 dl 2009 él gnü delibré l’ampliamënt dla zona da Preroman por la produziun de giara y l’inserimënt de na zona por implanć coletifs (aministraziun y sorvisc publics) a indöt 26.000 m². Intratan él gnü tut demez le morin vedl dala giara, y al é da

San Martin

I aconsiadus de comun cun la secreteria Roberta Comploj.

odëi cun ći sort de implanć ch’al gnarà sostituì. - Cun la delibra dl consëi nr. 30 dl 2009 él gnü amplié la zona artejanala da Picolin de 4.266 m², tolon demez chë stricora de bosch apé dl rogn. - Cun la delibra dl consëi nr. 45 dl 2009 él gnü inserì sön le lüch da Ghejenara na zona por l’istalaziun de n implant fotovoltaich de 350 m² cun na potënza de 50 kW. Chëstes ultimes cinch delibres dl consëi mëss ćiamò ciafè l’aprovaziun da pert dla junta provinziala. Laûrs publics Tratan l’ann 2009 ne n’él nia gnü fat de gran da pert dl Comun. Cun la delibra dl consëi nr. 45 él gnü aprovè le proiet esecutif por le renovamënt dla condüta dal’ega dal resservar de Muntcörta ćina fora Restalt cun n cost preventivé de 947.558 euro;

pro chësc import él inće le cost de 188.815 euro che vëgn curì deplëgn dala provinzia por mëte na condüta telematica da San Martin a Lungiarü. Por realisé le proiet de restrotoraziun y de ampliamënt dl frabicat por la scora elementara y mesana dal cost preventivé de 2.619.690 euro, bele gnü aprovè dal consëi cun delibra nr. 26 dl 2007, à la junta de comun scrit fora la gara por la direziun di laûrs por n import de 54.772 euro. A Picolin él gnü fat da d’altonn dala ﬁrma Costruziuns Clara le punt delà dala dlijia de Sant Antone cun n cost preventivé de 153.731 euro. Sciöche pröm vare por la sistemaziun di trus y dles plazes a Picolin él gnü invié ia la prozedöra d’espropriaziun di terac che va debojëgn; implü él gnü metü sot tera les lignes eletriches dl Enel por na spëisa de 28.891 euro.

429

San Martin La denominaziun nöia dles strades Cun faziun dai 15 de fora 2009 inant vel la numeraziun nöia dles ćiases aladô dla delibra dl consëi de comun nr. 21 dl 2007; le teritore abité é gnü partì sö te indöt önesc strades: strada Ju, strada Picolin, strada Gran Ega, strada Tor, Strades dla fraziun da Picolin.

430

strada Mirì, strada Stuﬂes, strada NiclDasser, strada Pinis, strada Restalt, strada Bioch, strada Valdander. Vigni ćiasa à ciafè da d’altonn na targa cun la denominaziun nöia dla strada y dl numer de ćiasa. Por les targhes nöies di numeri de ćiasa y por la segnalaziun dles strades nöies à le comun albü na spëisa de indöt 29.381 euro.

San Martin Strades dla fraziun da San Martin.

431

San Martin Politica Plütosc criticada é gnüda la vizesurastanta dla SVP Paula Gasser che ne n’à nia sconè da jì sciöche contitulara dla ATI BIOC cuntra l’aministraziun dla Ćiasa de Palsa fajon recurs cuntra l’assegnaziun di laûrs de costruziun dla ćiasa nöia ala ﬁrma ATI ZH da Türesc intardian insciö i laûrs de n valgügn mëisc. Inće sc’al ê so bun dërt de podëi fà recurs, ne ti stà dl ater vers na te aziun cuntra l’aministraziun publica nia bëgn sura a n rapresentant tan alt de n partì che ô rapresentè i interesc di ladins. Pepi Videsott da Picolin é gnü lité ite sciöche rapresentant ladin tl Comitê SVP por l’agricoltöra. Al surantol le

post de Isidor Castlunger da Rina. Chësc comitê é n organn consultif componü da 20 mëmbri y à le compit da laurè fora y portè inant propostes y provedimënć a bëgn di paurs. Ćiasa de Palsa Na istituziun importanta a San Martin é la ćiasa de palsa, sides por l’alberch ch’ara ti pîta a tröpes porsones atempades y amarades de döta la valada, sides por i posć de laûr ch’ara ti dà a n bel numer de dependënć. Al 1 de jenà 2009 êl tla ćiasa de palsa 72 ghesć (20 ëi y 52 ëres). Ia por l’ann é le numer di ghesć carè de 4 ëi y de 10 ëres che s’un é jüs demez o che é morć,

Dal 1996 incà vëgn siur Angel Complojer dui iadi al’edema a dì mëssa tla ćiasa de palsa.

432

San Martin dl ater vers él gnü pormez 2 ëi y 3 ëres. Insciö êl ala fin dl ann indöt 63 ghesć (18 ëi y 45 ëres). Le numer di ghesć cotan plü bas co i agn denant à süa rajun tla mëndra lerch che la Ćiasa de Palsa à ciafè tla sënta provisora dl hotel Diamant. Ala fin dl ann 2009 laorâ tla ciasa de palsa indöt 73 dependënć de chisc n’êl 29 a tëmp plëgn y 44 a tëmp parzial. Efetivamënter laôra düć chisc dependënć tan co 55 forzes de laûr a tëmp plëgn. Les spëises por manajè la ćiasa l’ann 2009 é rovades sö a 2.712.673 euro. A mez jenà à metü man le trasferimënt di berbesc y dles mëdes tla sënta provisora dl hotel Diamant. Ara se tratâ de spostè incër 70 porsones assistides adöm cun le personal y cun döt l’aparat d’organisaziun. Sides por la jënt de tëmp, Do 26 agn vëgn la ćiasa de palsa trata jö y fata sö danü. oramai ausada ite te so ambiënt, co inće por le personal sforzè da laurè te n iade te na strotöra cotan plü strënta y manco comota, n’é chësc trasferimënt na cossa nia saurida. Al é stè da condüje fora les cosses personales de vignì ghest, ćiaran che nia ne jiss pordü, i leć y döt le patüć, injins y massaries por l’assistënza, i ofizi, le sorvisc dla cujina y dla blanćiaria. Cotan de berbesc y mëdes é rovà adöm de deplü te ćiamenes plütosc piceres. D’un n vers é la strotöra nöia cotan plü strënta y scomota, dl ater vers él gnü a s’al dè, do n valgönes dificultês da azetè la situaziun nöia, n ambiënt dër familiar. 433

San Martin dan dala firma ATI Bioc. Sön chësta él ste la firma Bioc che à fat recurs al Tribunal aministratif regional y inće al Consëi dl stat a Roma; dal Tribunal regional àra arjunt la sospensiun dl’assegnaziun di laûrs y insciö é le scomenciamënt di laûrs, che ê preodü por l’aisciöda, gnü blochè cun n bel dann por la Ćiasa de Palsa. Deache le recurs dla ATI Bioc é spo gnü refodé dal Tribunal regional àn finalmënter sciafié ai 22 de jügn da stlü jö le contrat cun la firma ATI ZH che à metü man i laûrs ai 24 de jügn. La firma ATI Bioc à porvè da arjunje l’estlujiun dla ATI ZH cun desfides y plöres, mo ćina ala fin dl ann ne n’àra arjunt nia. Insciö ne ti réstel nia d’ater co aspetè coche le recurs dan dal Consëi de Stat a Roma y le prozès penal dan dal Tribunal dal Balsan jarà fora. Sr. Iustina Pescollderungg, la sartorëssa dla ćiasa de palsa.

Le fat de avëi podü tó a d’infit le hotel Diamant sciöche sënta provisora a na destanza de 300 m é stè na gran fortüna; insciö àn podü jì inant cun la strotöra mantignin le personal y i ghesć à podü romagne tl medemo paîsc. Da d’aisciöda él stè l’aministraziun dla Ćiasa de Palsa che à fistidié da lascè fa na strada de azès da Lovara caifora por ne messëi nia passè cun döt le trafich por la costruziun dla ćiasa de palsa fora por le zënter dl paîsc.

Döt parô da jì tl miù vers. Ai 4 de merz él gnü scrit fora a livel europeich la gara d’apalt di laûrs dla soma preodüda de 10,7 miliuns de euro. La gara é gnüda davagnada dala impreja ATI ZH da Türesc 434

En Santa Maria dal Ciüf é la monia Iustina Pescollderungg d’La Costa da San Ćiascian gnüda inviada a Desproch a pié do la medaia de mirit de Tirol por na vita intiera a sorvisc dl proscim y dla coletivité. Sr. Iustina à dè jö dl 1958 la profès pro les Monies dla Misercordia de San Vinzenz de Paul. Sciöche sartorëssa éra spo stada 10 agn a Mitterbad/Ulten, spo 12 agn a Martinsbrunn/Maran y dal 1985 incà laórera tla Ćiasa de Palsa a San Martin. Só Iustina à tignì n gröm de cursc da cujì por ëres y mitans. „Iö n’à nia pié do la medaia por mè instëssa, mo por dötes chës monies che à laurè n iade chilò te chësta ćiasa y tambëgn ess inće n’atra podü pié do chësta medaia”, dij sr. Iustina

San Martin I Stödafüch Da canche i stödafüch vëgn alarmà cun pipseri ne n’é la popolaziun nia plü dër informada sön i intervënć a chi che i stödafüch vëgn cherdà. Da cater agn incà pol gnì dè alarm o cun la sirene o cun i pipseri. L’alarm cun i pipseri vëgn dè dala zentrala infora por de mëndri intervënć: pro le corp di stödafüch da San Martin él 16 mëmbri che à demeztrù n pipser pro d’ëi y vignun de chisc à n compagn ch’ai mëss avertì tl caje de alarm, insciö él 32 stödafüch che vëgn alarmà. Sc’al é de maius intervënć vëgnel alarmè cun i pipseri y la sirene.

L’ann 2009 é i stödafüch gnüs cherdà a daidé te 13 intervënć, danter chisc: un n iade por n medefüch te na ćiasa y 10 iadi por inzidënć y delibré la strada da lëgns tomà; por chisc intervënć él gnü fat 407 ores de laûr. Laprò röia i sorvisc sön strada pro les prozesciuns y les sopoltöres y le sorvisc pro les manifestaziuns tl gran salf. D’isté él gnü garantì por 12 domënies alalungia n sorvisc de verda cun 8 omi arjignà da daidé sc’al ess da ester val’ tratan les plü beles ores dl dé dales 14.00 ales 18.00. Indöt él gnü fat ia por l’ann 46 eserzitaziuns: 32 eserzitaziuns de grup, 8 eserzitaziuns cun döt le corp di stödafüch

I stödafüch jogn che à tut pert ales competiziuns tirolejes a Sterzing, acompagnà da Simon, Michael y dal comandant Alex.

435

San Martin

Franz Zingerle mët sö la crusc sön le ćiampanin dla capela provisora de Sant’ Elia.

y 6 eserzitaziuns cun i corps di paîsc vijins. Le grup jonil vëgn insigné jö dal comandant Alex Zingerle, da Michael Frenes y Simon Wiedenhofer. Danter intervënć, sorvisc de prevenziun y eserzitaziuns é i stödafüch rovà indöt sön 2.106 ores de impëgn. Dles manifestaziuns él da recordè n Frühschoppen, la festa alaleria dla segra y le batadù gnü metü a jì cun le Museum ladin sön Tor. Pro la sentada anuala de forà él gnü onorè le comandant Zingerle Alexander y le mëmber Mühlmann Norbert por 15 agn de ativité y sciöche mëmbri atifs nüs él gnü tut sö Alan Trebo, Simon Wiedenhofer y Andy Trebo. En gaujiun dl ann iubilar 2009 él stè n grup che à tut pert al „Gesamt Tiroler 436

Wettbewerb” a Axams gnon a ćiasa cun na medaia d’arjënt y de brom. Dl grup jonil n’él stè 10 che à tut pert al „Gesamt Tiroler Jugendwettbewerb” a Sterzing gnon inće a ćiasa cun na medaia de brom y d’arjënt. Do le tremoroz dL’Aquila ai 6 d’aurì, à la Proteziun zivila da Balsan surantut n aćiampamënt de assistënza tla fraziun de Sant’ Elia, dlungia la cité dL’Aquila, cun apresciapüch 170 tëndes y 350 porsones ziviles. Deache la proteziun zivila à invié i corps di stödafüch da organisé grups de intervënt por otedé, él stè l’ispetur dla valada bassa Franz Zingerle che à chirì adöm sis porsones da jì a daidé l’edema danter la ﬁn de mà y i pröms de jügn. Le grup, laprò ê da San Martin: Franz

San Martin Zingerle, Alex Zingerle (comandant) y Pepi Zingerle, é jü cun na jeep da San Martin y n’autobot da La Pli. Te chësc aćiampamënt êl demeztrù danter 25 y 30 porsones de Südtirol che laurâ. Da chë sajun êl bindebò ćialt. Le laûr di stödafüch ê chël de impedì medefüch, cuncè trus, strades, controlè y mantignì la strotöra dla mensa, l’implant eletrich y i.i.. Le grup dla Val Badia à danter l’ater fat sö n ćiampanin de lëgn de na capela provisora por les ćiampanes de na dlijia tomada adöm dal tremoroz. Les ćiampanes à podü sonè ite l’arzivësco da L’Aquila gnü a confermè set jogn dla fraziun de Sant’ Elia. Al ê preodü che la jënt de chësc aćiampamënt podess jì da d’altonn tles ćiases nöies en costruziun fates sö de lëgn. Chësc aćiampamënt ê un di dui 200 aćiampamënć cun 3.000 tendes. I stödafüch ladins à insciö odü le conseghënzes dl tremoroz che ti à fat na gran impresciun, coche n paîsc, sciöche chël de Onna, à podü gnì desdrüt daldöt te n pêr de secunć, y spo le dolur dla jënt che à pordü familiars y parënć y che mëss indô mëte man danü. Costruziuns y ćiases nöies Sön Predessura à Michael Moling y Rudi Moling trat jö la ćiasa vedla cun majun y à fat sö na costruziun nöia. A Bioch à Stefan Dapoz fat sö n frabicat cun garaj, magazinn da paur y tistlaria. Sot Nitla delà dal rü da Lungiarü él stè Alexander Steiner da Bornech che à cumprè n morin vedl, olache deplü ê ala pert; al à fat sö le morin danü y dlungia n n frabicat che dess ester n pighêr.

La majun dl Tasser, l’ultimo frabicat da paur sparësc dal zënter dl paîsc.

La ćiasa vedla de Predessura à messü ti zede la lerch a na nöia.

Gottfried Trebo à fat sö dlungia süa ćiasa na ütia cun lëgns torogns por sauna y bagns tl fëgn. Apé dl lift Piculin él gnü arjigné y asfaltè la plaza dai auti. Tla plaza dla staziun a munt dl lift Piculin à Klaus Pedevilla fat sö n frabicat de sorvisc dai schi. Da d’altonn él gnü fat le punt sura rü de Cor delà dala dlijia de Sant Antone. Insciö é i trëi punć sura le rü de Cor (chël da Ćiablun, chël dl Sartù y chël da Picolin) düć gnüs fać danü. 437

San Martin La maiú costruziun te döt le teritore dl comun é chëra dla ćiasa de palsa che é gnüda metüda man ai 24 de jügn y che é garatada tan inant ch’al à podü gnì tignì le past dla colm ai 4 de dezëmber. La costruziun che vëgn en gran pert fata sö danü à na cubatöra de 22.980 m³ fora de tera y 3.650 m³ te tera. I laûrs de costruziun à messü gnì scrić fora te un n bloch cun na gara de lizitaziun a livel eurpeich che é gnüda davagnada dala firma Zimmerhofer da Türesc che fistidiëia por düć i laûrs. Por i atri laûrs nia da muradù (da tistler, da eletrizist, da idraulich, da depenjadù, da zumpradù y i.i.) ne n’à insciö les firmes dl post nia sciafié da tó pert ala lizitaziun. Le monn da paur

L’ann 2009 é stè n ann plütosc da püch fëgn y püch artigöi. Inće sce l’isté é stè süt, à la tröpa nëi gnüda d’invern fat rogore les fontanes por döt l’isté. Inće la gran ega jô d’isté fora ćiamò bindebò grana. A La Val él gnü onorè Pepi Videsott che é stè 40 agn surastant dla Uniun di Paurs dla Val Badia. Pepi s’à danter l’ater dè da fà ch’al gniss daurì n oﬁze por i paurs te nosta valada. Al osservëia che te chisc 40 agn s’àl mudé dër tröp. Le laûr é gnü alisiré cotan cun les mascinns, dal ater vers él chersciü la burocrazia y i controi che é bindebò pesoć por i paurs. Ala desponibilité di paurs de vëne sü produć tla valada respogn i operadus turistics ma en pert; ai ćiara plütosc sön le prisc co sön la cualité, chësc sozed sides por le lat co por la ćern. La Jonëza da paur

Pepi Videsott cun süa fomena Rosamunde vëgn rengrazié por so sorvisc tla Uniun di Paurs.

438

Da novëmber dl 2008 incà él tl comitê dla Jonëza da paur: Rungger Alex y Verginer Erica (surastanć), Dapoz Stefan y Verginer Karin (vizesurastanć), Flöss Martin (scrivan), Clara Karlheinz (cassier), Verginer Hubert, Videsott Peter, Videsott Paul y Clara Marlene. La uniun é rovada tl comun da San Martin, cun n valgügn da d’atri paîsc laprò, sön 105 jogn y jones. Chisc é stà i evënć plü importanć de nosta ativité ia por l’ann 2009:

San Martin Ai 11 de jenà unse tut pert ala gara metüda a jì dala jonëza da paur da La Pli. Ai 7 de forá s’unse incuntè cun dötes les Jonëzes da paur sön Piz Sorega gnon jö cun la liösa a löna colma. Ai 21 de forà à n valgügn dl comitê partì fora tasces de peza cun n liter de lat y cater pom, tolon insciö pert al’aziun dla jonëza da paur de Südtirol por motivé la jënt da cumpré deplü produć da paur dl post. Le comitê dla jonëza da paur Por en Lönesc de Pasca do mëssa unse organisé cun la Uniun di ladins na cufada sön plaza dl Martin cun i Ötztaler Alpentornados. Al é Istitut ladin. Ai 24 d’aurì unse tignì la gnü premié i maius grups che s’à presentè festa dla jonëza da paur tl gran salf a San cun la braia de coran y cun le diendl.

Jogn dla jonëza da paur na domënia domisdé.

439

San Martin Por ći che reverda le mantignimënt dles usanzes y l’informaziun unse invié ia deplü scomenciadies: Ai 6 de mà unse tigni na sëra d’informaziun sura le ”Maschinenring”. Ai 18 de mà unse organisé adöm cun la jonëza da paur da La Pli n curs da pié talpines fora Al Plan. Ai 27 de má unse tigni na sëra d’informaziun sura les tradiziuns y les usanzes cun Giovanni Mischi. En Pasca de Má domisdé unse tut pert cun na scuadra al tornê dl palé dles uniuns organisé dala uniun dl sport da San Martin. En la festa dl Cör de Gejù ti unse indô dè vita ala bela usanza de stlopetè da doman dal’aimaria y tratan la prozesciun, na bela tradiziun che ti à plajü a tröc dl paisc.

Les patrunes dan la dlijia da Lavant.

440

Ai 10 de messè s’unse abiné düć a na griliada jö dal Lech de Vistles. Ai 23 d’agost unse tut pert cun na scuadra al jüch dal palè sön jafa fora San Laurënz. Ai 19-20 de setëmber à le comitê fat na jita fora Ötztal. Ai 21 de novëmber unsé organisé adöm cun la Bergbauernberatung n curs da mantignì les mascinns da paur ite da Roland Dapoz a Lungiarü. Dër bun é gnüda tuta sö l’idea de mëte a jì na promoziun da cumprè braies de coran. Do ch’al é gnü mudé le statut dl Sorvisc ai Jogn él inće stè la Jonëza da paur che à presentè domanda de podëi tó pert al consëi. Al é gnü lité ite Alex Rungger che é deventè vizepresidënt dl consëi nü dl Sorvisc ai Jogn.

San Martin La Uniun dles patrunes Cun lezitënza y n bun spirit de colauraziun s’à la junta dl’Uniun dles Patrunes (SBO) San Martin de Tor dè da fà por motivé, daidé y dè formaziuns ales patrunes y a d’atres ëres interessades. Dala reuniun generala dles Patrunes de Südtirol a Balsan, ai 15 de forà, à les set patrunes da San Martin ciafè motivaziun nöia da fà inant y da se porvè sön i lüsc da paur. Les partezipantes é gnüdes invoiades da vire y coltivé i gran valurs dl monn da paur: onestè, liberté, respet dla porsona y dl ambiënt, religiosité y la santificaziun dl dé dl Signur. Ares é gnüdes incorajades da dì süa minunga y da s’infidé datrai, canch’al é debojëgn, da ester atramënter co i atri. D’invern fora à la uniun dles patrunes metü a jì, adöm cun chëra di paurs, n rait cun la liösa da Hoadenberg jö. Ma les plü stagnes y i plü stersc s’à infidè fora de ćiasa en chël dé da ri tëmp. Le pröm vëndres de merz spo, à tröc tut sö l’invit da jì por sanć a Spinges. Do le salüt da pert dl ploan Ugo Senoner à i peregrins zelebrè na mëssa cun siur Iaco Willeit che é gnü invié adalerch. Ai 2 de jügn él gnü organisé la jita dles patrunes a Dölsach y a Lavant te Osttirol. Al é gnü splighé l’iniziativa de n valgügn paurs dl post che s’à metü adöm tl’organisaziun ”Bauernkistl” venon diretamënter sü produć. Interessantes ê les plantajes de sperjes che ti porta ai paurs val’ davagn laprò. Dedô à le grup podü se renfreschè pro le pisciadù de Lavant y amiré le Kirchenpichl cun la dlijia dedicada a Santa Maria. Cun plajëi ti à les patrunes arjigné le bufé ai atleć dala liösa a Lungiarü. Pro la

mostra dles vaćes de raza bruna a Balsan àres tenü sö tutres che ti savô bunes a düć. N terminn oramai ﬁs é le marćé da San Scimun ala ﬁn d’otober, oalche al n’é tröpes che va fora a cujiné y a vëne cëis ladins. Ia por l’ann él gnü organisé cursc da fà scufuns cun Bertilla y da fa la braia da zaindl por la troht. Ai 13 de novëmber él gnü tignì la reuniun generala dla Uniun a San Martin a chëra che l’aconsiadëssa provinziala Maria Kuenzer, la surastanta dles patrunes dl raiun de Puster Marianna Kiebacher, le surastant dl’uniun di paurs dla Val Badia Herbert Videsott y l’ombolt Pepi Dejaco à onorè cun süa presënza les patrunes abinades. Cun n pice sketch da rì él gnü recordè i cin agn d’ativité. N momënt particolar é stè l’onoranza ales trëi patrunes Regina Clara, Zita Prada y Annastasia Schanung por so laûr fat cun dediziun tignin sö les usanzes y la tradiziun. Por la surastanta Loise Verginer Clara y so team él stè bel da odëi tan tröpes che dëida y tol pert cun ligrëza ales iniziatives dla uniun. I zidlaês Ai 29 de novëmber él gnü tignì tl salf dla Cassa Raiffeisen a San Martin l’indunada generala di zidlaês dl raiun „Ladinia”. Le surastant Manfred Vanzi à podü saludé 35 di 61 scrić ite ala uniun. A San Martin él 15 zidlaês cun 235 sanć. Al é stè bel da podëi ćiare indô a n ann da na buna produziun de mil. Buna é stada la produziun de mil de ciüfs ghei. Le bun tëmp de jügn y de messè é stè rich de mil 441

San Martin de bosch. Cun le bel tëmp d’agost y de setëmber à les ês abiné ite cotan de mil de lersc, dër ria da ti tó, deach’ara é tan tacosa. Le laûr cun les ês se ghira tres deplü formaziun dantadöt por mantignì la sanité dles ês che é de gran ütl inće por la natöra. L’Artejanat Scemìa ch’al gnô baié de crisa é l’ann 2009 indô stè n ann plëgn de laûr por i artejans, bëgn dantadöt por le turism che s’un n’à ćina ćiamò sintì püch dla crisa. La concorënza é bëgn deventada grana. Al n’é apëna plü zacai che dà ia n laûr o che se lascia fà val’ da n artejan zënza confrontè deplü ofertes. Insciö se

pòrtera pro che la jënt dl post se lascia fà laûrs da artejans da foradecà, deperpo che i artejans da chilò é sforzà da surantó laûrs foradeca. Mo la concorënza y la mobilité ne s’à nia mâ slarié fora tl artejanat mo inće tl comerz, tl turism y tl setur dl laûr. Inće a San Martin él porsones de nazionalité foresta che socodësc olach’al é debojëgn de guern. l’Assoziaziun turistica Tl ann 2009 él stè indöt 110.856 pernotamënć te döt le teritore dl comun, 0,98 % deplü co l’ann denant. La dorada de sojornamënt de 4,9 dis por ghest é restada anfat sciöche l’ann denant. I

La delegaziun dl’Assoziaziun Turstica ala ﬁera de San Martino di Lupari.

442

San Martin stać cun deplü presënzes é la Talia cun 65.980 pernotamënć, la Germania cun 27.850, le Belgio cun 5.281, la Polonia cun 1.484, la Republica Ceca cun 1.905, y l’Austria cun 1.547. La gran pert di ghesć talians é gnüs dala Lombardia cun 20.046 pernotamënć, dal Venet cun 12.431 y dal’Emilia Romagna cun 7.444 pernotamënć, al vëgn do la Toscana, le Lazio y la Liguria. Sc’an conscidra i pernotamënć do mëis spo resultëiel dala statistica chëstes zifres: jenà 13.199 messè 17.990 forà 15.404 agost 27.802 merz 6.801 setëmber 8.132 aurì 1.467 otober 1.838 mà 2.244 novëmber 313 jügn 6.435 dezëmber 9.231 Le numer de 1.270 leć é insciö stè ocupè tl 2009 söporjö indöt 87 nöts. Por trà adalerch deplü foresć él gnü organisé dal’Assoziaziun turistica trëi edemes promozionales cun de mius prisc, öna de jügn y döes de setëmber. L’Assoziaziun turistica da San Martin de Tor à tut pert ai 14 y ai 15 de novëmber ala fiera „I San Martino in fiera” metüda a jì dala AT de San Martino di Lupari, na picia cité da 12.000 abitanć (danter Valdobbiadene y Padua). Chësta fiera vëgn tignida bele deplü agn en gaujiun dla festa de San Martin. Dlungia l’esposiziun de laûrs d’artejanat êl inće ćiamò cater assoziaziuns turistiches cun l’inom de San Martin. Tignin cunt che la fiera é gnüda vijitada da 30.000 vijitadus él stè n bel retlam por San Martin de Tor.

Chësc lëgn ne n’é nia rové a Roma mo mâ plü apé dla staziun dl lift Piculin.

Sciöche sëgn de reconescënza por la buna colauraziun cun les uniuns di paîsc (stödafüch, sport, musiga, cors, paurs) él stè Gottfried Trebo, presidënt dl’Assoziaziun turistica, che à organisé ai 16 d’aurì n iade cun i rapresentanć dles uniuns a jì a vijité le Felsenkeller dla Laimburg. Inće le presidënt dla junta Provinziala Luis Durnwalder s’à tut dlaurela da fà n salt adalerch a saludé la bela compagnia coriosa de odëi la gran ćianoa dal vin dla provinzia y cun la vöia de nen ciafè da ćiarcé val’ boza. En domënia, ai 19 de messè, à la AT invié ia por le secundo iade en colauraziun cun les uniuns dl paîsc la festa de Vistles

443

San Martin

444

San Martin

N valgügn momënć dla festa de Vistles.

partida sö te deplü staziuns spaziran do le tru de Vistles. Al gnô pité de bun da mangé: tutres, fortaies, crafuns da segra, cajincì ...), jüć por pici y gragn; i mituns y i foresć à podü ćiarè pro sciöche i

verdabosc à sié jö n lëgn y l’à laurè sö; chi che orô podô se lascè menè n toch sön na gücia. Por l’intratenimënt musical à sonè Alexander Pezzei, Hubert Prousch y Davide Moling. 445

San Martin Implant dai schi da Ju (Piculin Ski GmbH) Tla sajun da d’invern 2008/09 é le lift, manajè dala sozieté Piculin Ski srl, jü 130 dis condejon sö Ju 263.000 porsones, chël é 6,5 % deplü co l’invern denant. Tl medemo tëmp à le sorvisc gratis de coliamënt „Connecting Skiers” danter Picolin y Sompunt registré 74.000 passanć, apresciapüch anfat sciöche l’ann denant. Da fà la nëi àn adorè dl 20 % manco ega co l’ann denant. Deach’al é stè da mez merz inant bindebò ćialt, àn messü stlüje la pista ai 7 d’aurì, lascian jì le lift ćina en lönesc de Pasca, ai 13 d’aurì por tignì impé le coliamënt cun la valada alta. I carabiniers dl sorvisc de pista é gnüs cherdà 45 iadi, söporjö vigni terzo dé. Tles desfortünes s’à i sciadus scialdi fat

Eserzize de socurs sö por le lift da Ju.

446

mè ai jenëdli, di desfortunà êl 24 ëres y 21 ëi. Inće en chësta ota s’à metü adöm l’Aiüt ti Crëp da San Martin y da La Val por n eserzize de socurs pro le lift sides cun injins dl lift co cun injins dl Aiüt instës. Al n’é cotanć che se mirita n dilan por la desponibilité te caji de debojëgn: l’Aiüt ti Crëp da San Martin, da La Val y d’Al Plan, dla Verda dla Finanza, i Stödafüch da San Martin, Antermëia y Lungiarü, sciöch’inće i Carabiniers y la Crusc Blanćia. D’isté él gnü fat laûrs de manutenziun dla cortesc dla pista ti toć plü ërć. Ćiacia Tl revier da San Martin él gnü stlopetè tl ann 2009 chësta salvarjina:

San Martin Rehli: 14 bëć y 18 müles. Tles gran nëis y sön strada él stè 55 rehli che à messü la zede. Cerfs: 5 manc da corgn, 7 manc da n ann y 27 vaćes. De morć n’él gnü ciafè 4. Ćiamurc: 2 bëć, 2 bëć da n ann y 2 ćioures. Sön chi Ainëigri él gnü abiné 3 ćiamurc dala rogna. Implü él gnü stlopetè 18 olps y 8 loi (2 de blanć y 6 de grisc) Do che Giovanni Planatscher à dè jö la cherta à le revier da San Martin 28 iagri.

En sabeda ai 14 de novëmber él gnü tignì tl gran salf a San Martin le iubileum de 25 agn dl Grup di corgn da ćiacia Ladinia. Cun n bel conzert de n’ora y mesa, cëna y bal. Te n bel ambiënt da ćiacia cherié y infornì sö da Carlo Castlunger cun dasces y tiers salvarjins àn aldì le bel sonn da incrësce di corgn dl grup Ladinia, dl grup de Mareo y di Jagdhornbläser da

25 agn dl grup corgn da ćiacia Ladinia.

Antholz. A completè la pert musicala él gnü invié la Böhmische da La Val, la Tanzlmusik da Weitental, le cor „Col dla Vedla” y le trio „A pêr sorëdl”. Le pröm salüt é gnü portè dant dal presidënt dl grup iubilar Martin Nagler che à alzè fora i avenimënć plü importanć di 25 agn d’ativité, recordan laprò inće i trëi mëmbri che ne n’é nia plü laprò y che é passa a miù vita: Helmut Pisching, Alois

Gritsch y Paul Miribung. Salüć por la festa por le iubileum é spo gnüs portà dant dal assessur provinzial Florian Mussner y dal Landesjägermeister Klaus Stocker. I sonadus di corgn ne sa nia ma da ralegrè momënć de festa, mo acompagnëia inće momënć de tristëza arjunjon cun so sonn le cör dla jënt. Te chisc 25 agn s’à le grup Ladinia presentè pro n gröm de mostres de corgn 447

San Martin te döt Südtirol y à tut pert cun suzès a deplü concursc fora por i todësc. Dal 1993 incà alda le grup pro la Südtiroler Jagdhornb läservereinigung che à sciöche dirighënt (Landeshornmeister) Pio Pescoller da Lungiarü. De Pio Pescoller él gnü intonè ala ﬁn dl conzert da düć i corgn da ćiacia adöm la bela composiziun bindebò ria da sonè „Der Steinbockmarsch”. Na bela ćiantia da ćiacia cun melodies y parores da Carlo Castlunger àn aldì dal trio „A pêr sorëdl”. Do cëna éra spo jüda balada cun la band „Jimmy”, inće chilò ê Pio Pescoller laprò cun orghi da man.

La uniun di pëiapësc en jita da Belun jö.

448

La Uniun di pëiapësc Le 2009 è stè por i pëiapësc da San Martin n ann de aniversar. Ai à podü festejé 10 agn da süa fondaziun. Sön proposta de Clara Hubert, Castlunger Carlo, Costabiei Hermann, Trebo Gottfried y Trebo Angel él gnü metü impé ai 2 de setëmber dl 1999 la Uniun Pëiapësc San Martin de Tor. Dala sentada generala di sozi tignida d’aurì él gnü fat fora de festejé chësc aniversar cun na jita: Ai 10 d’otober sunse jüs deboriada jö dal agriturism Rio Cavalli dlungia Belun che gestësc inće trei lêć da piè pësc cun ostaria y n parch cun de vigni sort de tiers. Dailò unse naôta fat la gara soziala

San Martin 2009 da piè pësc pur i sozi. Do na bela piada sunse passà al aperitif y dedô se sunse sentà jö pro na buna marëna. Domisdè ia él spò gnü tignì la premiaziun di trëi mius da piè pësc: Alan Trebo é stè le miù, secundo Giovanni Trebo, nene de Alan, y terzo Hermann Costabiei. Canch’i sun rovà a San Martin sunse ćiamò storć pro tla ostaria dl Tasser olache Pio s’à ofrì la cëna. Dedô unse n pü’ festejé y s’l’ùn lasciada jì buna. A düć ti àra dër plajü y se conforta bele ala proscima jita. N bel dilan ala Cassa Raiffeisen Val Badia che à indô sponsorisé le bel trofè y les copes. Energia eletrica Le teritore dl Comun da San Martin à atualmënter n consum de zirca 5.000.000

kWh de energia eletrica al ann, deperpo che la produziun de energia eletrica di implanć tl medemo teritore amunta sö por 15.500.000 kWh al ann. L’implant idroeletrich da Preroman à albü l’ann 2007 na produziun de 8.396.503 de kWh, l’ann 2008 na produziun de 10.068.240 kWh y l’ann 2009 na produziun de 10.378.639 kWh. Le mëis cun le manco ega é stè forà cun 401.037 kWh y le mëis cun le plü ega é stè mà cun 1.612.442 kWh L’eletrizité che la cooperativa SEA adora por curì le debojëgn de sü utënć a Antermëia y a Lungiarü y por la dlijia y les scores a San Martin de incër 3.000.000 kWh al ann vëgn tuta feter döta da fontanes d’energia renovabla. L’ann passè à na pert dl ütl gestional dl’aziënda podü gnì partì sö tla forma de n rabat söles bolëtes di sozi arbassan le prisc dl consum tla mosöra de zirca le 20%.

Chi dla scolina en jita da Costa sö.

449

San Martin Scolina Tl ann de scora 2008/09 n’êl indöt 23 che frecuentâ la scolina: 15 mituns y 8 mitans; 5 nasciüs dl 2003, 13 nasciüs dl 2004 y 5 nasciüs dl 2005. En cört n pêr de fać sozedüs tla scolina da San Martin ia por l’ann: Da marëna él incö les cöghes che à arjigné ca na jopa buna ćialda y dedo val’ de frëit. Pro mësa él tlaﬁnada n scolarin che ti dij a na scolarina: „Canch’i sun gran te maridi.” La scolarina respogn: „I ne sa pa nia ćiamò sigü.” La maestra alda chësc discurs y ti dij al scolarin: „Recôrdete pa che, sce te marides chë scolarina, ne ciàfeste pa mai jopa da marëna.” „Chël m’é bëgn anfat.” dij le scolarin, mo la scolarina, che ne n’ô nia jopa, pënsa do y dij: „Nou, maestra, chël ne n’é nia vëi; iö po bëgn impò fa jopa por ël; iö ne la mangi mefo nia.” Tratan na spazirada di scolarins él n möt che ti va pormez ala maestra y tëgn le će pormez a süa punza. „Oste te scialdè sön mia punza?” „I sun pa stè tla punza dla mama canch’i ê dër pice y la mama me scialdâ”, dij le möt. La maestra döt coriosa damana le möt: „É pa inće tü fredesc sta tla punza dla mama?”. „Ei, Fritz inće, chël é nasciü dan da mè”, respogn le möt. Y la maestra döt coriosa inant: „Y i atri fredesc, chi plü jogn co tö?” „No chi no, ai n’â pö nia lerch düć, chi é stà tla punza dl tata”, savô le möt da ti cuntè ala maestra. En gaujiun dla festa da Nadè ti él inće gnü fat festa ala maestra Zita Call Castlunger che é jüda ala ﬁn dl ann 2009 cun 40 agn de sorvisc en ponsiun. 450

Ala festa s’à inće abiné i geniturs di scolarins, i rapresentanć de comun cun l’ombolt y la rapresentanta dla direziun dles scolines ladines. Do la festa da nadè cun ćianties, rimes y n pice teater, à maestra Zita podü se gode le tronn da re. I scolarins à dit sö na rima, ti à surandè na picia scincunda ti ćiantan döt le bun por le dagnì, la rengrazian y la saludan. Rengraziamënt y audanzes ti él inće gnü sport tles rimes da pert dles educadësses y di geniturs. I mituns y les mitans dla scolina ti à dè n liber de dessëgns, de pinsiers, rimes y ćianties. Rengraziamënć y audanzes ti él ala ﬁn inće ćiamò gnü portè dant dal ombolt y dala vizedireturia dles scolines. Maestra Zita à metü man süa profesciun da maestra dla scolina fora Al Plan l’ann 1969 olach’al ê tl pröm ma na maestra y na cöga te scolina. Ara à albü por n pez ćinamai 32 mituns da ćiarè sura. Canche les maestres dla scolina é passades l’ann 1977/78 ala provinzia à inće maestra Zita ciafè n’assistënta a daidé. Le compit dla maestra che ê tl pröm chël de ćiarè sura, de dessigné, pastelnè y cuntè stories s’à mudé ultimamënter dër dassënn. Canch’al é gnü daurì la scolina a San Martin l’ann 1986 é Zita rovada maestra a San Martin. Cun tröc cursc de formaziun y de ajornamënt, tolon inće ite les inovaziuns tecniches y eletroniches, à les maestres y les colauradësses imparè ti ultimi agn tres deplü da conscidré vigni ćiamp dl’educaziun: Por vigni ativité ôl ester na programaziun tlera cun ﬁns metüs dant. Al ti vëgn dè pëis ala programaziun y ala colauraziun deboriada, deach’an ô sfruté chisc agn olache i mituns impara saurì cun le jüch, zënza le sintí sciöche n pëis.

San Martin

La maestra Zita cun sü scolarins y la colauradëssa Hildegard.

Scora elementara L’ann de scora 2008/09 él stè 48 scolars che à frecuentè la scora elementara da San Martin: 9 tla pröma, 12 tla secunda, 8 tla terza, 9 tla cuarta y 10 tla cuinta tlassa. Insegnanć ê: Erich Frenademetz, Monica Conrater, Martina Gasser, Christine Clara, Angelina Sorà, Teresina Sorà, Annemarie Mühlmann, Gerda Craffonara, Barbara Pallestrong y Martin Kostner. Dles festes religioses tignides dai scolars él da recordè San Micurà, le rorate, y les mësses di scolars festejades dagnora la jöbia y arjignades ca da n grup de umes. Ia por l’ann él gnü invié ia deplü proieć. Dër plajü ti à ai scolars le dé de jüć cun le „Spielbus” da d’altonn. D’aisciöda à i mituns albü la poscibilité

de tó pert a n’edema de movimënt y coordinaziun „Zirkuswoche”. Tratan chëst’edema ài podü s’eserzité te de vigni sort de acrobazies. La jita de mà unse fat a Toblach tl „Valentinspark”. Cun ligrëza y gran entusiasm s’à i mituns arpizé sö por i lëgns. Scora mesana Ia por l’ann 2008/09 él stè 141 scolars (85 mituns y 56 mitans) che à frecuentè la scora mesana: 26 da San Martin, 38 da Lungiarü, 24 da n’Antermëia, 50 da La Val y 3 da Rina; tles döes prömes tlasses êl indöt 45, tles trëi secundes 50 y tles trëi terzes 46 scolars. Siöche vigni ann é i scolars dla terza mesana inće gnüs metüs a confrunt cun le 451

San Martin

I mituns y les mitans dles cin tlasses dla scora elementara.

monn dl laûr; en chësc ann ési jüs a vijité les ﬁrmes dl raiun artejanal da Pidrô y à podü odëi daimprò le laûr di artejans, da tistler, da tescere, da eletrizist, da bandà, da zumpradù y da depenjadù. Al ti é gnü mostrè la desfarënzia di materiai, le funzionamënt dles mascinns y te val’ post ài inće odü le confrunt danter la manira da laurè da zacan y da incö. Deache la direziun dla scora mesana ne tëgn plü degöna cronica di avenimënć plü importanć dla vita dla scora él ri da scrì val’ deplü. Cun le 1 de jenà 2009 é jü en ponsiun Alfred Zingerle, che à tignì nëta la scora mesana da San Martin del 1996 incà. Insegnanć y scolars s’al recordarà por n bel pez; al fajô so laûr avisa y cun lezitënza. 452

Por sües bunes esperiënzes y cualiﬁches profescionales é Rosmarie Crazzolara Dejaco gnüda nominada ispeturia dles scores ladines de Südtirol. La nominaziun é gnüda a s’al dè do cin agn d’insegnamënt tla scora elementara y cin agn tla scora mesana, do 16 agn a će dla direziun didatica a Badia y 8 agn dla direziun raionala d’Al Plan. So compit nü de ispeturia é chël de aconsié y sostignì les scores di paîsc ladins de Südtirol, de ti stè do ales inovaziuns pedagogiches y legislatives, de ćiarè de portè i problems a na soluziun y de daidé tla formaziun y tl ajornamënt di insegnanć. Le post dla direziun raionala d’Al Plan é gnü surantut da Otto Moling.

San Martin

I scolars dla scora mesana dla terza A.

I scolars dla scora mesana dla terza B.

453

San Martin

Cun na picia festa tol insegnanć y scolars comié da Alfred Zingerle. Rosmarie Crazzolara, na direturia che ti é stada do ala scora cun n gran impëgn, sensibilité y responsabilité.

La Ploania Le cönsëi de cöra s’à abiné a trëi sentades y de novëmber a n domisdé de formaziun cun siur Iaco Ploner ćiaran dan fora sön le dagnì de nostes ploanies y tignin cunt dles diretives dla diozeja. I temesc plü importanć cun chi che le consëi s’à dè jö é stà: - Le tema dla santiﬁcaziun dla domënia metü dant dala diozeja vëgn bëgn inće sintì a San Martin. Mo por tó iniziatives concretes da tignì impé la domënia sciöche dé dl Signur él dër ri por le consëi de cöra da rové sön idees 454

San Martin

I Trëi Resc ala ﬁn de so iade de dui dis fora por les ćiases.

Mituns che va da ćiasa a ćiasa a dì le bundé y a perié do la bambuna.

455

San Martin

I iubilars da noza cun siur Vito.

concretes. Insciö àn tut pert al proiet dla diozeja de partì fora tles ćiases la löm dla domënia cun n pice sföi por ladin laprò. La destribuziun é gnüda surantuta dales uniuns di ëi y dles ëres. - An à ćiarè ch’al sides porsones che s’un toles sura di sorvidus y che le grup dles umes che arjigna ca les mësses di scolars vais inant cun süa ativité. - Te na incuntada cun i jogn él gnü baié ći sorvisc y ći iniziatives che ëi surantol tla ploania. - Por ći che reverda la restrotoraziun dl presbitêr, ne n’él nia stè meso da arjunje l’aprovaziun da pert dl Oﬁze provinzial por i bëgns culturai, porchël él gnü dit de lascè tomè la proposta de daurì n üsc da gnì dala pert dessura ite cun la costruziun de n porte sura sacrestia ca, perian Silvester Promberger y Albert Mellauner de mudé te chësc vers le proiet. 456

- Le regolamënt de cortina é gnü mudé aladô che les zorghes y les crusc po gnì tutes demez dai parënć di defunć bele do 20 agn. - Al é gnü lascè smaltè y sblancoié fora la ćiasa dai ôsc, l’arjignan ca degnamënter por infornì sö provisoramënter les salmes de porsones che ess da morì a San Martin. - Por ći che reverda i cunć dl ann 2008, é les spëises ordinares rovades sön 30.000 € y apresciapüch tan altes é inće stades les entrades. La vita dla ploania à metü man bele atira en Nanü da doman cun la gran mëssa y spo cun i mituns che é jüs da ćiasa a ćiasa fora por le paîsc cun sües tasces a dì sö le bundé, na usanza nia da jì a petlè mo de sozialisaziun, por che i mituns impares da conësce les ćiases y la jënt che vir laìte y che i gragn vëighes

San Martin i mituns che vëgn docà. I Trëi Resc é jüs fora por les ćiases ai 2 y 3 de jenà a incundé la buna noela dl re nü nasciü, abinan adöm na oferta de 5.613 euro por les misciuns y ti recordan ala jënt che ala fede cristiana é inće lié le dovëi de ti daurì le cör ala jënt de döt le monn. En Domënia Blanćia él gnü recordè l’aniversar dla noza de chi che é 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45 y 50 agn maridà. Sciöche inlaôta dan altè s’ài indô impormetü fedelté. Dedô é i pêrs gnüs invià tl salf di stödafüch a gostè tenü sö da festa dales uniuns dles ëres y di ëi. Ai 19 de jenà s’à abiné por le pröm

iade cun siur ploan i geniturs di mituns dla pröma comuniun y ai 26 de jenà i geniturs di mituns da confermè. Deperpo che i geniturs di mituns dla pröma comuniun i à arjigné ca te deplü incuntades cun l’aiüt dl maester Erich Freinademetz, s’à i geniturs di confermanć do na incuntada cun siur ploan organisé por so cunt. Te nü incuntades à vigni iade dui d’atri geniturs porvè da ti splighé la forza dl bun Spirit. Ai 17 de mà à la comunité da San Martin festejé la pröma comuniun de Alexander, Christa, Giulia, Jonas, Lisa, Noemi, Sara D., Sara Z., Silvia, Tanya, Teresa y Valentina.

I mituns y les mitans dla pröma comuniun cun i maestri y siur ploan.

457

San Martin

Chi de Jeunn sön Col dal Ermo.

En Lönesc de Pasca de Mà danmisdé, él spo gnü le degan siur Franz Sottara à tignì tla dlijia da San Martin la zelebraziun dla confermaziun de 72 mituns y mitans dla pröma y secunda tlassa dla scora mesana da San Martin, Lungiarü y Antermëia. N pêr de domënies denanche jì en Jeunn él gnü invié i ëi che â l’intenziun de jì en Jeunn ia tl salf di stödafüch a tó na dezijiun, sce jì por Lungiarü y por Munt dla Crusc o por Antermëia y Börz sciöch’an é dagnora jüs. Al s’á abine daimprò da 50 ëi; por öna na usc él stè la proposta de jì inant tl dagnì por Antermëia y Börz che l’á sticada. La prozesciun da San Martin é piada ia la jöbia, ai 4 de jügn, dales 8.30, y é rovada a ćiasa la sabeda dales 16.00. La panicia buna ćialda sön Börz söl tru da gnì a 458

ćiasa ti à fat dër bun ai peregrins bagnà jö dala plöia. Inće la picia marëna gnüda arjignada ca sön Col dal Ermo da chi da Mirì y spo les tutres tl’ostaria dl Tasser ê n sëgn de reconescënza y de partezipaziun dla comunité ala prozesciun de Jeunn. Di 1058 peregrins che passâ fora por Tlüses n’êl gnü compedè 81 da San Martin. Do ch’an à metü man da perié por ladin l’ann 1985 él śëgn bëgn döta la prozesciun di 12 paîsc che prëia y ćianta por ladin. En domënia ai 18 d’otober él gnü tut sö pro la schira di sorvidus i mituns y les mitans dla terza tlassa elementara. La secunda edema de novëmber él stè i surastanć di ëi y dles ëres che à partì fora por les ćiases les löms cun i sföisc dla domënia, invian les families da impié

San Martin

I ultimi dla prozesciun de Jeunn cun siur Vito.

I prรถms dla prozesciun de Jeunn cun le crist.

459

San Martin tres indô chësta löm la domënia pro past o te n ater momënt adatè y da tó ca laprò le sföi, lion y perian deboriada d’infora. Inće te nosta ploania ne n’é de domënia la dlijia nia plü tan plëna co plü dadî. Por la comunité, che jënt s’incuntes y s’ürtes, él sciode ch’al manćia dötaurela na bela plaza dan dlijia; insciö va la jënt scialdi atira indalater do la mëssa dla domënia. Implü se despartësc sö la comunité danter la mëssa prefestia dla sabeda sëra y la gran mëssa la domënia da doman. Da n valgügn agn incà sënton tres deplü la manćianza de proi y tla dagnì ne saral nia plü meso da mantignì tles ploanies l’orar dles mësses sciöch’al é stè ćina śëgn. Conscidran l’eté di proi

podaral ćinamai sozede che na ploania o l’atra restes la domënia zënza mëssa. Por le decanat dla Val Badia él porchël gnü organisé a San Martin n curs de nü dis por la formaziun de conduturs dla zelebraziun dla parora de Dî. Sciöche referënt dl curs él gnü inćiarié pater Ewald Volgger OT, professur d’université de teologia liturgica y sacramentala a Linz (A), che insëgna inće tl Seminar a Porsenù. Les incuntades se stlujô jö cun na zelebraziun dla Parora de Di te dlijia, che gnô arjignada ca y condüta vigni iade da partezipanć de n’atra ploania. Implü à i partezipanć de vigni ploania messü arjigné y tignì te süa cöra tratan le tëmp dl curs trëi zelebraziuns dla Parora y les dè jö por scrit al referënt dl curs. Ai 25 partezipanć che à stlüt jö le curs

Pater Ewald Volgger che spliga la zelebraziun dla parora de Dî.

460

San Martin ti à prof. Ewald Volgger surandè te na zelebraziun dla parora tignida ai 29 de mà a La Val le zertiﬁcat de abilitaziun; śëgn ti spétel ma plü ai ploans de damanè le Vësco do l’autorisaziun che chisc candidać pois tignì la zelebraziun dla Parora de Dî te sües ploanies. Por sostignì la schira di sorvidus y ti dè n sëgn de reconescënza por le sorvisc ch’ai fej, él stè n valgügn geniturs che à tut l’iniziativa da jì cun i sorvidus la sabeda domisdé sön Vaćiara incër le tablé dl Cajere.

Hildegard, Lucia y Teresa che arjigna panins da nutela da gostè.

Siur Paul che zelebrëia la mëssa dla domënia cun i sorvidus sön Vaćiara.

Tl bel plan dessot unse naôta metü sö nostes tëndes y arjigné ca da stè suranöt. Te chë bela gran lerch unse śoghé cun la pala y fat n per de jüć; dailò ê i geniturs bëgn n pü’ plü incompri co nos. Por la premiaziun unse porchël nos ciafè chël gran scarnüz de papes. Da cëna él gnü

partì fora na buna pasta. Al ê bele scür ch’i ne n’ân ćiamò degöna vëia da jì a dormì y insciö sunse spazirà n valgügn do tru ite cuntra Cialneur odon jö les löms dles ćiases da La Val ćina ite a San Ćiascian. Te ćiasota êl Miriam che sonâ i orghi da man. Nurcaltan êl bëgn ora da jì te tënda 461

San Martin a dormì. Rodunt dales sis da doman lovâ sorëdl do Sas Alt sö, iluminan y scialdan ite un di bi dis plü tlers de chësc isté. Y defata gnônse indolater sön duicater fora de tënda sciöche de te’ muntagnoles fora de sües büjes ch’an aldî bele sciuran da Pütia iaissö. Nia na fana de scartè sciöche zacan, mo pan frësch da nutela y tê ânse ciafè da gustè. Tl bun ćialt de sorëdl ânse passè le danmisdé, valgügn cun la pala, d’atri ćiamò n pü’ te tënda, d’atri fajon na spazirada sö por prè dla cöra a trà jö val’ brode y a cöie ciüfs por infornì l’altè por la mëssa dla domënia. Spo ânse arjigné ca les supliches y porvè les ćianties.

Le vagnele dla domënia ê propi chël dla multiplicaziun di pans y di pësc, olache Gejù â invié döta chë jënt che ti ê jüda do da se sentè jö tl’erba. Al ê ćiamò rové sö d’atri geniturs y mituns; insciö ênse na bela schira ch’i ân podü festejé cun siur Paul l’Eucaristia, le miraco dla multiplicaziun di pans, che nes insëgna inće da partì les belëzes dla natöra y la ligrëza. Alfred y Ferdinand â tratan fat n bel füch sot la grilia y jö dles peres lorëntes ciafâ vignun de bunes liagnes, cotletes y hamburger ćina ch’al n’â assà, laprò soni y salates de vigni sort che Sabine, Rosa y d’atres umes â arjigné ca. Dala partida dal palê domisdé ânse batü

I sorvidus gnüs cun la monia Rita, arjignà da surantó chësc bel sorvisc.

462

San Martin

Les mitans dla schira jonila cun Michaela, Priska y Manuela; pro les mitans màncel Christa y pro les animadësses Martina.

i geniturs bëgn sciöch’al toca. Do avëi pochenè ia y romenè sö döt cant, s’un sunse indô gnüs jö de munt, cun n bel dilan a düć chi che à daidé y se confortan a n’atra ôta. La Schira Jonila Catolica Pom, bananes, për, müies, pomaranc, ananas y kiwi é stà i ingrediënć dla pröma incuntada dla Schira Jonila tl ann 2009 cun chi ch’i ùn fat na buna ”macedonia”. Les 11 mitans y nos cater animadësses (Martina, Manuela, Priska y Michaela) sun spo jüdes n iade cun la liösa sön Börz y n iade a jadiné sö Corvara.

Ći foss pa Pasca zënza üs? Chilò à les mitans dla terza, cuarta y cuinta tlassa dla scora elementara podü pastelnè de bi üs cun vëtes da corusc. De mà s’aspetâ spo na buna pizza ch’i sun jüdes a se mangé dötes deboriada. Denanco fà la palsa da d’isté à ćiamò dötes ciafè n dlacin ch’i s’ùn mangé dötes cantes cun na gran gola ti ćiaran ales fotograﬁes fates tratan l’ann. La domënia ai 24 de mà unse inće nos tut pert ala festa di mituns de döta la provinzia, organisada en chësc iade a Castelfeder. Les ot mitans che é gnüdes impara à podü se devertì n dé intier fajon morones y proes de abilité, lauran cun pasta da sè, porvan fora acrobazies da zircus, depenjon y ascutan stories y i.i. 463

San Martin A livel de valada él spo stè trëi manifestaziuns: la festa di mituns a San Martin, le ”Hüttenlager” a Porsenù y n dé intier de devertimënt a Gardaland. Do la palsa da d’isté à la schira jonila metü man ai 24 de otober. Chësc ann unse tut la dezijiun da s’incuntè vigni ﬁn dl’edema, tolon ite inće les mitans dla pröma mesana y cun gran plajëi inće trëi mitans d’Antermëia. Insciö n’él 24 (12 de granes y 12 de piceres) che tol pert regolarmënter. Le tema dl ann ”Schritt für Schritt aufeinander zu” lascia lerch a de vigni sort de idees y jüć da fà adöm, sides daìte co inće alaleria. I ùn bele albü de plü ocajiuns da se devertì y da s’la rì deboriada, por ejëmpl dala festa de ”Halloween”ai 31 d’otober, olach’i ùn pastelnè, cuntè stories y fat de vigne sort de jüć. De novëmber à vigni möta podü arjigné n ”Traumfänger” y do la picia

festa da Nadè à vignöna podü se portè a ćiasa la cogora da Nadè pastelnada cun la tecnica dla servieta y la bela malieta ghela ciafada dala Schira Jonila Val Badia. Al é tres na ligrëza por les animadësses da odëi che les mitans vëgn ion y partezipëia cun gran interès ales incuntades. I Jogn Nos jogn s’ùn tres indô dè da fà ia por l’ann por tignì adöm la uniun y por desmostrè süa presënza dër importanta te na sozieté che vëgn tres plü vedla. Adöm cun la Uniun dl Sport unse metü a jì le bal da carlascé sot al motto „la roda incër le monn te 80 dis”, de merz sunse jüs cun la liösa a tëmp de

I jogn che à ćiantè le rorate sot ala direziun de Rosamunde.

464

San Martin löna, dales prozesciuns de dlijia unse surantut la pert che nes spéta a nos jogn, d’isté s’unse abiné cotanć pro na buna griliada jö dal lech de Vistles. Sciöch’al é usanza unse fat n bel fugatun en la festa dl Cör de Gejú daìte da Ju deboriada cun la jonëza da paur. Por ti jì adincuntra ales families cun mituns unse organisé la rapresentaziun de San Micurà che é gnü invié te tröpes ćiases. Nosta musicalité unse metü en mostra da nosc Rorate acompagnan la mëssa cun de beles ćianties a plü usc sot ala direziun dla Rosamunde; dedô s’à i jogn abiné te so salf a na picia festa da Nadè. L’ann 2009 unse stlüt jö cun n bun fondü por döt le consëi. Sorvisc ai Jogn Por i 10 de jügn él gnü cherdè ite tl salf dl Istitut ladin a San Martin na sentada generala dl Sorvisc ai Jogn por aprovè na mudaziun dl statut y lité le consëi nü. Ala sentada él gnü cherdè ite i mëmbri dl consëi atual, i proi dla valada, i rapresentanć dles ploanies, i rapresentanć di comuns, le diretur dl ofize provinzial dl laûr por i jogn y cun i jogn Klaus Nothdurfter y süa colauradëssa Wilma Runggaldier. La mudaziun dl statut plü importanta ê chëra de ti mëte pormez ales ploanies inće i comuns sciöche portadus dl sorvisc y de ti dè la poscibilité ales uniuns joniles, che s’identifichëia cun le statut, de gnì tutes sö tl Sorvisc ai Jogn cun la poscibilité de rapresentanza y de usc tl consëi. Inće sc’al é gnü debatü lassura, é les raîsc cristianes impò inultima restades scrites tl statut. Ala fin dla descusciun él gnü

alzè fora da düć a öna che le Sorvisc ai Jogn dess ester na istituziun daverta, n zënter de informaziun, na fujina de laûr por y cun i jogn de döta la valada. Les mudaziuns dl statut é gnüdes aprovades cun dötes les usc a öna. Tl consëi nü él rové ite siur Pire Irsara (assistënt spiritual), Dolorico Mischi da Lungiarü (nominé dai comuns), Alma Frenademez (rapresentanta dles ploanies), Valentin Erlacher y Paul Rigo da La Pli (rapresentanć di grups di jogn di paîsc), René Pescoll da La Ila (rapresentant di sorvidus) y Alex Rungger da San Martin (rapresentant dla jonëza da paur). Por ći che reverda le program dl Sorvisc ai Jogn por le dagnì, él gnü baié de ćiarè de mëte sö dui zëntri por la jonëza dla valada: un a Al Plan y un a La Ila, cherié na plataforma internet, olache les uniuns dess avëi inće n contat virtual danter ëres y cun la jonëza dla valada, tó ite deplü uniuns joniles che tolarà pert ala strotöra y tó sö deplü personal che laurarà tl sorvisc. Ai 9 de messè s’à la consëi nü abiné é à metü Dolorico Mischi sciöche presidënt y Alex Rungger sciöche vizepresidënt. Ala ﬁn dl ann él stè Dolorico Mischi che à dè les demisciuns da presidënt por gauja de malintenüdes. Laprò él inće stè la dependënta Karin Clara che laurâ tl oﬁze dl Sorvisc che s’un à desdit dal post de dependënta dl sorvisc. Ai 14 de messè él indô gnü tignì la festa di mituns te chi Pinis a San Martin, che vëgn metüda a jì vigni dui agn dales schires joniles en colauraziun cun le Sorvisc ai Jogn. A chësc avenimënt él rové adalerch plü co 380 mituns a passè n dé arjigné aposta por i mituns. A d’aspetè i mituns n’êl nia manco co 60 volontars 465

San Martin che s’â metü a desposiziun. Do na mëssa festejada cun siur Pire s’â i mituns defata despartì sö tl bosch a d’ambria di lëgns olach’al gnô pastelnè, depënt le müs cun de bì zirachi, ascutè stories, desfarenzié les cosses dal tof, depënt sön peza, rodè

incër l’auto di stödafüch y dla Crusc Blanćia, apratè pizes sön füch, trat salć sön le ćiastel de gume, fat gares sön le tru da impedimënć y i.i. Por le mangé à ﬁstidié les cöghes tla ćiasadafüch dl paiun.

Uniun dles Ëres

Les surastantes dles ëres che cuj guanć da paur da portè pro les prozesciuns y che tënn sö da gostè ai iubilars maridà.

Por che dötes les ëres ais n guant da paur da portè le confarun y la statua de sant’Anna dales prozesciuns da festa, unse ćiamò arjigné cin guanć laprò. Tecla i à taié pro, y cun l’aiüt de Ida da Lovara s’unse abiné deplü iadi tla ćiasa de palsa vedla a Picolin a i cujì. N valgönes ëres ti à scinché ala uniun ćiapì y fazorì. Insciö à les umes di mituns dla pröma comuniun dötes albü n bel guant da paur da jì a portè pro la prozesciun dl Cör de Gejù ai 21 de jügn. En domënia blanćia unse arjigné ca le salf da festa por i iubilars maridà che à tut pert. Ai 10 de setëmber (da d’aisciöda ne s’ânse nia abiné assà) sunse jüdes en jita cun siur Paul a Maran tla Ćiasa provinziala dles monies a Gratsch. 466

Danter l’ater dô chësta vijita ester n sëgn de reconescënza por dötes les monies che à laurè y che laora dötaurela tla ćiasa de palsa a San Martin. Do mëssa sunse ćiamò stades en pü’ adöm cun les monies ladines a s’la cuntè y fà conferta. Do la marëna sö Tisens y na spazirada te Maran sunse indô gnüdes a ćiasa. Ai 9 de novëmber domisdé sunse jüdes a Lungiarü sö por le tru dles staziuns y stortes pro tla capela nöia de Sant Ujöp da Oies. Le tru ê bele da nëi, mo canch’i rovân sö insom le tru s’â le cil daurì don ca na ona buna ćialda de sorëdl. Dedô unse passè n pêr d’ores adöm cun siur Paul tla Speckstube pro na ćiastagnada. Da d’altonn unse organisé n curs da decorè ćiandëres y chertes cun Pia Pedevilla y por Nadè unse invié

San Martin Rosmarie Verginer Obwegs a tignì n curs da fà checs. L’ultima domënia d’advënt unse festejé la gran mëssa por la uniun y cun ligrëza ti unse tenü sö tl salf di stödafüch n bun gostè ales ëres che é gnüdes dër tröpes. La Uniun dl KVW Le KVW é n’assoziaziun che se dà da fà tl ćiamp sozial y caritatif cun 110 porsones scrites ite y che inviëia tres indô ia scomenciadies por lié adöm la comunité dl paîsc. Insciö él indô gnü tignì en jöbia grassa n batadù da pesć tl salf di stödafüch. Na pert dles spënores é jüda ala organisaziun dla zistiﬁbrosa o mucoviscidosa. Dai 4 ai 7 de mà n’él stè deplü da San

Martin che à tut pert al iade peregrin y cultural dl KVW dla Val Badia a Dresden y Leipzig. De jügn s’à abiné 46 peregrins a n iade por sanć a Santa Maria del Monte Castello sura le lech de Garda. Sön le iade à Pio Baldissera salpü da dè informaziuns interessantes sura la storia dl santuar. Cun le ploan siur Paul à le grup zelebrè na mëssa tla bela dlijia dl santuar. De setëmber é jü n pice grup a ti ćiarè al’esposiziun provinziala tla Fortëza de Franzensfeste, lasciada fà sö dal imparadù dl’Austria ti agn 1833 - 1838 cuntra i franzesc. Al é n’opra che à costè n scioldun y che n’é stada por nia deache i franzesc ne n’é mai rovà dala Talia tan insö. Te chësta fortëza êl da odëi opres dla Landesausstellung Lab: 09 sot al titul „Liberté”. Ai 28 de setëmber él gnü tignì l’incuntada anuala dl KVW dla Val

Le grup dl KVW da San Martin jü a ti ćiarè ala mostra tla fortëza da Franzensfeste.

467

San Martin

Le grup di peregrins dl KVW dla Val Badia söl iade a Dresden dai 4 ai 7 de mà.

Badia tla ostaria Posta a Picolin. Chilò à siur Vijo Pitscheider, ploan da Milland, tignì n referat dër informatif sön le tema: „Ći pon pa imparè dala crisa atuala?” De novëmber él gnü tignì na ćiastagnada cun i ghesć dla ćiasa de palsa por fà n pü’ de conferta impara. En Santa Maria de dezëmber s’à i mëmbri abiné do la gran mëssa al’indunada generala. Sciöche surastanta nöia él gnü lité Hilda Sottara, do che maester Pio à albü chësta inćiaria por tröc agn. Por Nadè à Pio Baldissera y Hilda Sottara metü jö na lëtra da ti menè ales porsones da San Martin che vir tl forest cun informaziuns sura les novitês dl paîsc da San Martin audan de bunes festes y n bun ann nü. Sot al’ativité dl KVW passenëiel dër da recordè l’articul che é gnü publiché tl 468

foliet „Do Pustra” En chësta ota, ch’al vëgn festejé „200 agn Andreas Hofer” aldiunse baian tröp de eroi. Al é inće incö eroi y eroines. Mo sura chisc ne vëgnel apëna baié, deach’ai vir tl chît zënza dè al edl. Por mè é Linda Dejaco da San Martin na te’ eroina. Ara é nasciüda dl 1956 a Lungiarü sön n lüch da paur. Bele cun n ann éra rovada da süa tota che ne n’â degügn mituns. Ćina 14 agn éra jüda a scora y dedô éra piada ia a laurè. Cun 22 agn àra maridé le paur Paul Dejaco. Da chësta uniun él nasciü na möta y dui mituns. Tl pröm viô la familia deboriada cun süa jocera y na mëda te na ćiasa vedla da paur. Pormò ti agn 1980-81 s’ài fat sö na ćiasa nöia. Linda daidâ laurè ite le lüch. Dan 19 agn ti àl dè le bot ala jocera che ne n’é da laôta incà nia plü buna da jì y da se fà

San Martin capì. Da chël dé inant é Linda tacada deache i mituns y l’om mëss jí do so laûr. Zënza la tó sciöche n pëis y zënza s’la baudié se dàra jö impara y prô da la capì, ti dâ da mangé y la möda, baia y prëia impara. Al é demorvëia da olache Linda tol döta chësta forza, inće sc’al ti sa bel da stè en compagnia, da s’la cuntè y da s’la rì. Mo por chësc ne n’àra apëna dlaurela. Linda à na gran fede y tol la forza dala oraziun. I me diji gonot, Linda é veramënter na eroina. Al é dërt ch’i se recordun de nostes eroines, sciöche de Linda, deach’al n’é deplü che é tacades dé y nöt y fej le guern cun paziënza y amur. Ćiamena dal guant La Ćiamena dal guant é stada sforzada da stlüje do n’ativité de bëgn 12 agn. Te chisc agn à la Ćiamena ciafè alberch mez ann pro le Sorvisc ai Jogn a Picolin, ot agn tla zona artejanala pro Albert y Rosina Moling y inultima trëi agn y mez tla ćiasa de palsa vedla a Picolin. Te düć chisc posć él gnü metü i locai a desposiziun debann. Deache i locai anuzà dala Ćiamena dal guant ćina śëgn, dô gnì dà ia a d’inﬁt ala Provinzia, àra messü stlüje süa ativité chirin altró n post da se lascè jö. Mo deache la Provinzia ne n’à inultima impònenia tut a d’inﬁt i locai sciöch’ara â impormetü a boćia, à le grup dla Ćiamena dal guant lascè al savëi che süa ativitè podô indô jí inant a Picolin tla ćiasa de palsa vedla. Vigni jöbia domisdé dales 14.00 ales 16.00 podaran indô dé jö guant nët y intier o jí a se chirí fora guant de vigni sort.

Cor de Dlijia Le Cor de dlijia da San Martin à indô contribuì tröp ia por l’ann ala zelebraziun dla liturgia dantadöt dales festes, pro sopoltöres y te na manira particolara pro les zelebraziuns dla parora de Dî d’Advënt. Evënć particolars ia por l’ann é stà: ai 17 de mà la partezipaziun al festival di cors dla valada sön Tor organisé dal EPL, olache le Cor à tut pert ćiantan danmisdé pro la mëssa y domisdé pro le conzert, y spo ai 5 y ai 6 de setëmber la jita dl Cor tla Toscana a San Gimignano y a Siena olache i ćiantadus é spazirà do cëna ite por la cité ćina tla Piazza del Campo iluminada dala löna colma. Le dé do à le Cor ćiantè mëssa tla dlijia de San Martin tl zënter dla cité. Do na buna marëna ala taliana s’un é i ćiantadus indô gnüs a ćiasa. En sabeda, ai 24 d’otober, à le Cor de dlijia tignì na sëra cun conzert, bal y aurela cörta. Tla pert conzertanta s’à presentè le Cor cun deplü ćianties acompagnades dal tlavier sonè da Iarone Chizzali y dal bal de n pêr dl Bal Popolar. A chësta sëra él inće gnü invié le Cor dles patrunes de Puster sot ala direziun de Rosamunde Videsott, che n’imbazilâ pa püch da portè dant sües ćianties adamënz cuntan de so laûr y dla vita da paur. Sciöche terzo grup s’à presentè le Cuintet d’Archëć cun melodies da bal dër plajores. Dedô é le publicum gnü invié a balè cun le duo „Sommerwind”. Danterite s’à presentè sön paladina Eduard Zingerle y Pepi Kostner s’la cuntan n pü’ de ći che sozed insciö a San Martin cun osservaziuns interessantes y da rì. Inće la ola dala fortüna y les 469

San Martin

Chi che s’à abiné adöm al iade di ćiantadus a Siena.

La presidënta Monica Trebo y siur Paul ti surandà a Bruno Kostner l’onoranza de 40 agn pro le cor de dlijia.

470

duciaries tenüdes sö dal cor à portè pro a na sëra dër garatada. En gaujiun dla festa de Santa Zezilia é le cor gnü invié a marëna tl’ostaria dl Tasser. Do la relaziun sön l’ativité portada dant da Ida Frenner ti él gnü surandè na onoranza al ćiantadù Bruno Kostner por sü 40 agn pro le cor de dlijia, che à inće por cotan de agn insigné jö y acompagné i scolars pro sües mësses tratan l’ann de scora. Ai 12 de forà à i ćiantadus acompagné cun incherscimun sön so ultimo iade la ćiantarina Clara Zingerle che à tut pert por 56 agn cun lezitënza ala misciun dl Cor por le bëgn dla comunité y a lalt de Dî. Aldefora dles festes ordinares de dlijia à le Cor ćiantè pro ot sopoltöres y dala mëssa da noza de Anita Verginer y Reinhold Sorà.

San Martin

Rosamunde cun le cor dles patrunes de Puster gnüdes inviades al bal di ćiantadus.

La Musiga da San Martin La Musiga da San Martin à tignì so conzert d’aisciöda ai 23 de mà dan da n salf plëgn de jënt. Sciöch’al aldî en gaujiun dl secundo centenà dales veres de liberaziun de Tirol él gnü invié ia le conzert cun la marcia „Anno Neun” recordan l’eroism de nüsc antenać por süa patria. Dlungia melodies tradizionales à la musiga sonè inće n valgönes composiziuns modernes demostran insciö l’entusiasm di musicanć por de vigni sort de musiga. Danterite ti à le dirighënt Sepl Pezzei surandè la bachëta a so vize Stephan Ploner che é tl laûr de stlüje jö süa formaziun da dirighënt. Te chësta gaujiun él gnü partì fora onoranzes: a Simon Tavella por 15

agn, a Reinhold Pescoller por 25 agn y a Giovanni Tavella por 65 agn (la pröma de tan de agn tla storia dla uniun). Pro la reuniun generala ai 28 de novëmber él gnü conscidré l’ativité dl ann 2009 cun 51 proes y 24 prestaziuns ti trëi paîsc dl comun y inće foradecà. La Musiga da San Martin à 44 mëmbri atifs, 2 marcadëntres, 3 portabandira, 3 mëmbri d’onur y la tota. 29 mëmbri è da San Martin, 19 mëmbri da Lungiarü y 1 n mëmber da Antermëia. Al é gnü renovè le comitê por i proscimi trëi agn. Sciöche presidënt dla musiga él gnü confermè Simon Tavella; tl comitê él sambëgn laprò Sepl Pezzei (dirighënt), Stephan Ploner (vizedirighënt y verdajogn) y Carlo Castlunger (presidënt d’onur). 471

San Martin

Amez i trëi onorà Simon Tavella, Giovanni Tavella y Reinhold Pescoller.

En sabeda, ai 7 de novëmber, à la Musiga di Jogn dla valada bassa desmostré te n pice conzert tl gran salf a San Martin süa bravöra cun melodies che va dala musiga de ﬁlm a marces y polches tradizionales. La direziun musicala é gnüda surantuta da Stefan Ploner da San Martin y da Christian Ellecosta da La Pli. Por i pici musicanć é chësta na eserzitaziun importanta y na bela esperiënza denanche jì a sonè pro na musiga di gragn. Uniun dl Teater La Uniun dl teater da San Martin de Tor cun jobleri de dötes les trëi fraziuns à portè dant por le pröm iade n teater sot ala regia de Simon Kostner. Le teater da 472

rì dal inom „Na nöt fatala” é n’opra dl autur todësch Armin Vollenweider gnüda traslatada por ladin. Le teater cunta de dui ëi, dl ombolt y de n so compagn, che é capità do na sentada de comun te na ćiasa dales ligrëzes erotiches y che mëss les impiantè dötes por se destorcorè fora. La tematica parô de ne ester nia dalunć dala realté che nüsc gragn capi da Roma nes vir dant. La ëra é bëgn indô n iade gnüda sburlada ite te na pert che ne god nia le respet che ti spetass a süa porsona. La comedia é gnüda jobelnada cun maestria y de chësc vers é le grup dl teater da laldè. Da amiré y da aprijé é l’impëgn de chësc grup de volontariat che porta pro ala cultura de nosc paîsc.

San Martin Uniun dl Sport Ai 20 y ai 21 de jügn à le FC Trun/ Rabius tla Surselva tla Svizera festejé le iubileum de 75 agn. Chësta ocajiun é gnüda tuta por buna da invié ia n’incuntada sportif-culturala danter i ladins dles Dolomites y i ladins dl Grijun. L’idea é piada ia da Giorgio Costabiei, presidënt dla Uniun Sport San Martin, pro na incuntada di organisadus dla Europeada, le campionat dal palè dles mendranzes dl’Europa. Insciö él gnü metü a jì na partida danter i ladins de Südtirol y chi dl Grijun, na partida che podess ester le pröm vare da mëte adöm na scuadra ladina. Danter i śogadus dles döes valades ladines de Südtirol àn podü odëi na gran motivaziun y na buna colauraziun che â da afruntè la formaziun grijuna Seleczion Sursilvana, scuadra che

à bele tut pert al’ultima Europeada.Cun le resultat de 2 a 2 à i ladins de Badia y Gherdëna fat bela ﬁgöra. Tolon tl dagnì inće ite śogadus de Fascia y da Suramunt podess la scuadra ćiamò gnì plü sterscia. Do la partida é i śogadus gnüs invià da tó pert a na festa popolara tl paîsc de Trun. Do la minunga de Giorgio Costabiei é chësta stada na desmostraziun che le sport é n fatur sozial dër important che po contribuì concretamënter a renforzè les mendranzes y a animé la colauraziun danter ëres. Jüch dal palè Tla sajun 2009/10 él gnü metü sö trëi scuadres di pici, öna sot a 10 agn, öna sot a 11 agn y öna sot a 15 agn, che vëgn alenades da Leo Crepaz y Davide Moling.

La delegaziun ladina jüda ia tla Svizera.

473

San Martin La scuadra di gragn alenada da Helmut Gasser y Hanspeter Graffonara à stlüt jö le campionat de terza categoria 2008/09 al 4. post. D’isté él gnü mudé alenadù y al é gnü Giuliano Porru. Mo bele do les prömes partides, che é jüdes döt ater co bun, é la scuadra indô jüda inant cun i alenadus vedli che é gnüs perià de alenè la scuadra ćina la ﬁn dla sajun. Do la pröma pert dl campionat 2009/10 é le San Martin al 9. post. Por la scuadra él incër 25 śogadus che vëgn da düć i trei paîsc dl comun da San Martin. La uniun dl sport à indô metü a jì deboriada cun i jogn tl gran salf la festa da carlascè cun mascores y musiga. Al é indô gnü tröc jogn da döta la valada y le tema dla festa da en chesc ann „La roda

Scuadra di ćiantadus.

474

dl monn te 8 ores”. Sciöche vigni ann él gnü tignì sön la pista da n’Antermëia la gara dai schì de düc i trëi paîsc dl comun. Le paîsc ch’à stlüt jö al pröm post é Antermëia dan San Martin al secundo y Lungiarü al terzo post. Al curs de ginastica tignì da d’aisciöda da Gertrud Oberbacher él stè 20 ëres che à tut pert. D’isté à Davide Moling tignì söl ćiamp dal sport deplü cursc por mituns, jogn y manco jogn. En Pasca de Mà, ai 31.05 él gnü tignì por le pröm iade a San Martin tl ćiamp dal sport Pradel n tornê dal palè por les uniuns dl paîsc cun la partezipaziun de diesc scuadres. A chësc jüch danter les uniuns n’él gnü tröc a ćiarè pro.

San Martin

Scuadra dles ĂŤres.

Scuadra di jogn.

475

San Martin

Scuadra dla jonĂŤza da paur.

Scuadra dla musiga.

476

San Martin

Prรถma scuadra di sorvidus.

Secunda scuadra di sorvidus.

477

San Martin

Scuadra di stödafüch.

Scuadra di śogauds da n iade.

478

San Martin

Scuadra dl’uniun dl sport cun le presidënt Giorgio Costabiei.

De merz él stè les lites dl consëi nü. Nia plü stades sö n’é Irene Zingerle y Monica Gasser. Sciöche presidënt él gnü confermè Giorgio Costabiei y sciöche vize Hanspeter Graffonara. I atri mëmbri dl consëi é Gustl Trebo, Maria Rubatscher, Erich Frenes, Andrea Irsara, Renato Paratscha, Marino Verginer; i nüs rovà laprò é Helmut Gasser, Martina Verginer, Damiano Moling, Davide Moling y Paul Gasser. La uniun dl sport à stlüt jö l’ann d’ativité ai 30 de dezëmber cun la sfilada dai chentli jö por pre de Tor cun de bi füć artifiziai sot le ćiastel de Tor y cun la lotaria dla fin dl ann pro vin cöt sön le paiun dla musiga.

Evënć desvalis La Uniun di Ladins à invié ia en Lönesc de Pasca do la gran mëssa tl salf dl Istitut ladin y defora sön plaza na matinê culturala cun libri musiga jazz, üs y liagnes. La Uniun à tut l’ocajiun

Alfred y Marcus gnüs a cufé.

479

San Martin

Cherubina Moling à metü en mostra de vigni sort de üs ch’ara à decorè.

da presentè le romann „Liënda dl san sboaciun” de Joseph Roth metü jö por ladin da Michael Moling y da mëte fora sü libri da vëne. Deach’al passenâ pro la gara da cufé inviada ia dala Jonëza da paur, à la Uniun invié adalerch Cherubina Moling a mostrè i üs ch’ara à depënt, decorè y modelè. Por la cornisc musicala él gnü invié Alessandro Trebo, Chris Costa y Max Castlunger. Da danmisdé él gnü tenü sö liagnes blanćes. I Ćiastelans à festejè al 1 de mà so iubileum de 40 agn cun la presentaziun de na DVD. Le grup é pié ia l’ann 1968 cun Carlo Castlunger che sonâ le tlarinet y Ulrich Prousch che sonâ la chitara y ćiantâ cun süa bela usc. Defata dedô él rové pormez dui fredesc de Carlo: Angel cun i orghi da man y Heinrich cun 480

la bateria. Cun ligrëza y buna vöia é la band piada ia a sonè pro nozes, segres, serades tirolejes, bai, festes alaleria y d’atres ocajiuns. Le grup di Ćiastelans tirâ adalerch cotan de jënt vigni iade ch’ai sonâ, dantadöt tla Val Badia, mo inće foradeca te Südtirol y tles valades ladines. Ai é inće rova jö por la Talia y fora por i paîsc todësc. N bel recort che i ćiastelans tëgn vi é chël de avëi sonè dan dal presidënt dla republica Sandro Pertini tl hotel Greif a Balsan. Se lascian aldì tl radio y odëi tla televijiun y cun la registraziun de trëi vëtes de musighes y ćianties, inće originales ladines scrites da Carlo y Angel Castlunger, à le grup vitalisé y inﬂuenzè dassënn la musiga popolara/folcloristica te nosta valada. Sön la DVD che à coronè le iubileum di 40 agn él da aldì na cerna dles ćianties

San Martin

y musighes popolares plü conesciüdes dl grup, implü él da odëi lassura deplü avenimënć olache le grup à sonè dal 2002 incà y tröpes fotograﬁes dal 1968 al 2008 dles formaziuns desvalies dla band di Ćiastelans che s’à presentè al publicum te düć chisc agn. Indöt él stè 15 musicontri che à sonè pro le grup; de chisc é Carlo Castlunger le su che é tres stè ala pert. Ai 8 de mà, él stè da odëi sön le terzo canal dla Rai da Balsan la cerna

provinziala por la finala dl gran pest dla musiga popolara, a chëra che Südtirol podô indô tó pert cun cater grups o cater musicanć. Laprò ê indo Alexander Pezzei cun la ćiantia „Wenn i auf Bergeshöhen steh” cun la musiga de Tommy Mayer y le test de Alexander instës; al é na polca che mët man cun n iodler y cun i corgn da munt. La pröma pert é por ladin spo vara inant por todësch. Cun 4500 usc é Alex, acompagné dal grup di corgn da munt de Gherdëna, rové cuarto y insciö s’àl tlassifiché por la finala. Sostignì l’à tl Kulturhaus da Maran so fanclub che ê un di plü stersc cun passa 60 porsones. Süa aventöra tl Grand Prix à bele scomencè tl 2007 cun la grupa Freiheit. Dl 2008 à Alexander ćiantè cun Thomas da la Mauta rovan al cuinto post che n’à nia bastè por rové tla finala. Ai 29 d’agost él spo stè le „Grand Prix der Volksmusik 2009” a Mainz che é gnü trasmetü tl ZDF dan da 4.62 miliuns de spetadus che ti ćiarâ ala trasmisciun. Por Alexander che é rové al dodejimo post él stè n bel gran suzès da rové tan inant y na bela esperiënza; ester ch’al é tan jonn, àl de bunes chancen por n ater iade.

481

San Martin la tendënza dla gran pert di jogn y ćianta por ladin melodies popolares. Cun de beles usc naturales y intonades cheriëieres n sentimënt vi y sot che dëida rové ite tles festes da Nadè. Le CD contëgn 14 ćianties popolares y döes composiziuns stromentales. La maiù pert dles ćianties é gnüdes scrites da Bruno Rives instës y s’adatëia dër a chëstes trëi usc. Editurs dla CD é l’Istitut Ladin y la Uniun di Ladins. Ai 10 de dezëmber él gnü presentè tl salf dl Istitut ladin dan da passa 200 ascutadus n CD dal titul „Vëia de Nadè” cun ćianties da Nadè ćiantades da Christine y Johanna Trebo y da Maria Kostner da San Martin tutes sö sot ala direziun de Bruno Rives. Al é interessant che les trëi jones s’à inﬁdé da jì cuntra

482

Manifestaziuns dl’ EpL Por i 50 agn dla uniun EpL él gnü daurì ai 9 de má tl Istitut Ladin a San Martin na gran mostra di 63 artisć che à tut pert dal 1958 incà ales mostres coletives de chësta uniun. Vignun de chisc artisć ê rapresentà cun n cheder o na scultöra; indöt él gnü metü fora sö por 70 opres artistiches; laprò êl inće na statua de Santa Maria, n’opra jonila dl artist Gilbert Prousch, che é l’artist plü conesciü che l’EpL à albü te süa uniun. Pro la daurida él gnü alzè fora la personalité de siur Angel Morlang che à metü sö l’EpL l’ann 1958 sön les fondamëntes dl Südtiroler Künstlerbund; porchël él inće gnü la presidënta dl Künstlerbund Helga von Aufschneiter ala

San Martin

Iarone Chizzali y Ulrich Willeit gnüs onorà dal EpL por so impëgn por i cors de dlijia dla valada.

daurida. L’assessur Florian Mussner s’à complimentè cun le presidënt dl EpL Iaco Rigo recordan i mirić dl EpL che à feter 90 publicaziuns ladines da mostrè sö, laprò 47 ediziuns dl Calënder Ladin. Pro la cuinta ediziun dl Pest Angelo Trebo”, metüda a jì dal EpL, él gnü premié al pröm post Carlo Suani d’Al Plan, al secundo post Helene Gasser da La Pli y al terzo post Daria Valentin. I pesć é gnüs surandà ai 5 de mà tl salf dl Istitut ladin a San Martin. En gaujiun di 50 agn dl EpL él gnü dè fora n liber cun les poesies premiades dal 1997 incà. N’atra iniziativa por festejé i 50 agn dl EpL é stè le festival di cors de dlijia dla valada ai 17 de mà sön Tor che é gnü invié ia danmisdé cun na mëssa ćiantada zelebrada cun siur Iaco Ploner. Domisdé él gnü tignì sön plaza dl

museum n conzert de ćianties profanes. Al festival à tut pert i cors da La Pli, San Martin, Lungiarü, La Val, La Ila y San Ćiascian che é gnüs acompagnà pro la mëssa dal grup de stromënć a ﬂè da La Val. Te chësta guajiun él gnü onorè Iarone Chizzali y Ulrich Willeit che à rapresentè por cotan d’agn tl consëi dl EpL i cors de dlijia meton a jì y sostignin deplü iniziatives a livel de valada. Ai 26 de mà à l’EpL presentè tl salf dl Istitut ladin a San Martin le liber scrit por talian da Carlo Suani sön l’opra leterara de Felix Dapoz da La Val. Le poet é gnü presentè da Roberta Dapunt y por la cornisc musicala él gnü invié le cuartet Göma che à ćiantè ćianties componüdes da Felix. Te n salf plëgn de interessà y amanć dla fotograﬁa y dles munts à Giovanni 483

San Martin Istitut Ladin

Pescoller presentè so cuarto liber de retrac. Chësc liber él stè Giovanni che à metü adöm cun so jënder Paul Erlacher d’Al Plan che é instës n fotograf dla natöra bindebò conesciü. Al é n liber da indöt 90 retrać cun pinsiers, zitać y reflesciuns te trëi lingać che se presënta sot al titul „Scincundes”. Les scincundes dla natöra vëgn presentades sot al aspet di cater elemënć dl’aria, dl’ega, dla tera y dl füch. Le liber contëgn sot sot l’invit de ne desdrüje nia la natöra y de se lascè imprescionè da süa grandëza. Ia do chisc retrać él na gran pasciun y ligrëza por ći che la natöra ti pîta a nüsc edli, mo inće datrai bindebò de sforć da jì a chirì chisc momënć magics ch’an po partì spo cun la fotografia cun chi che ne sciafia nia da ester te chël momënt dailò. Insciö röion ales ultimes plates dl liber sot ala diziun „incuntades” a chëres che le liber ô ala fin fin condüje. Le liber, gnü dè fora dal EpL, é gnü stampè te 2000 ejemplars. La presentaziun dl liber da pert de Rosmarie Dejaco é gnüda acompagnada cun ćianties dal cor de dlijia da San Martin, alzan fora i momënć tan demorvëia che le fotograf vir sö por munt. 484

Sön proposta dl Istitut Ladin à le professur Hans Goebl dl’université da Salzburg podü pié do ai 5 de setëmber le „Verdienstorden des Landes Südtirol”. Hans Goebl é gnü premié por avëi descedè danü l’interès scientifich por la mendranza ladina. Al é stè n gran sostignidù dl’ativité dl Istitut dal scomenciamënt incà, por ejëmpl cun sü articui sura le lingaz ladin publicà tla Ladinia, la revista scientifica dl Istitut. L’inom dl professur Goebl é dantadöt lié al Atlant linguistich dl ladin dolomitich y di dialeć vijins (ALD). Chëst’opra é le resultat dl laûr de na scuadra de scienzià y esperć coordinà dal prof. Goebl che à por trënt’agn alalungia inrescì la posiziun dl ladin cun ilustraziuns cartografiches, trascriziuns fonetiches y registraziuns audiovisives. L’ALD à portè pro che le ladin gniss reconesciü definitivamënter sciöche lingaz danter i atri, ći che é dër important por nos ladins sciöche popolaziun plü vedla de Tirol. Pro ći che reverda le ladin dolomitan, é le professur de romanistica dla université de Salzburg Roland Bauer gnü inćiarié de inrescì do tan daimprò o tan dalunc che le ladin dolomitan (che tol en conscidraziun la verjiun plü frecuënta dles parores che vëgn dant te dötes valades ladines) é dal badiot y dal gherdëna che é pordërt i idoms plü baià. Tolon posiziun sön la descusciun che salta tres indô fora sön le dolomitan o le ladin standard é l’Istitut ladin dla minunga che le model dl ladin standard à ćiamò debojëgn de mudaziuns de carater morfologich y gramatical, por abiné n maiù consëns tla popolaziun

San Martin

Le diretur dl Istitut Leander Moroder cun i professurs Hans Goebl y Tullio de Mauro pro n convëgn a Balsan.

Le diretur dl Istitut, Leander Moroder, Carlo Suani, Marco Forni, Roland Verra, Paolo Anvidalfarëi, la vëdua y le ﬁ Silvio dl prof. Walter Belardi che à tut pert al convëgn tl’Accademia Nazionale dei Lincei en onur dl prof. Walter Belardi, n ann do la mort. Belardi à dè fora deplü publicaziuns che reverda le raiun y le lingaz ladin, en pert inće deboriada cun l’Istitut.

485

San Martin che é ćiamò scialdi bas. Tratan gnarà le Ladin Dolomitan adorè te chi caji ch’an arata che sides d’ütl por la cultura ladina en general, adatan chësc lingaz model a nostes esigënzes. Dai 24 de messè ai 3 d’agost él stè da odëi tl Istitut ladin na mostra de Peter Kanetscheider d’Al Plan che à presentè en gran pert opres d’inzijiun sot al titutl „puriﬁché le dé”. Dai 7 ai 17 d’agost à Flavio Senoner mostrè na ćerćia de sües scultöres astrates de lëgn. Dai 21 ai 31 d’agost à i fotografs Hans Pescoller y Paul Erlacher metü fora na mostra de fotograﬁes dla natöra via tles Dolomites. Foradecà se presentëia l’Istitut Ladin tres indô cun la mostra ambulanta ti lingac ladin, talian, todësch y inglesc. La Biblioteca dl Istitut é gnüda vijitada da 3.433 vijitadus, le plü n’él stè de messè y d’agost, le manco de jügn y

de dezëmber. Les opres plü importantes sön chëres che l’istitut à laurè ia por l’ann é le vocabular todësch-badiot, le coretur ortografich por chi che scrî sön computer, la storia di ladins che dess gnì fora te na verjiun plü completa por talian y dan man foss inće la traslataziun de „Pinocchio” por badiot, gherdëna y fodom. Dles opres publicades tl 2009 él da nominé dantadöt la „Ladinia XXXIII” y la „Ladinia Monografica” de Roland Bauer. Interessant podess ester i dui libri publicà por gherdëna „Zacan cuntovi” de Josef Kostner y „Vita y mort” de Daniela Moroder. L’Istitut Ladin à bëgn na bela sënta nöia, che ne costa nia püch da mantigní, mo por se svilupé y por ademplì deplëgn süa funziun prinzipala de promoziun dl lingaz ladin, oréssel ester deplü porsones cualificades y deplü mesi finanziars.

I fotografs Hans Pescoller y Paul Erlacher y le presidënt dl Istitut Hugo Valentin.

486

San Martin Museum Ladin Le Museum Ladin de Tor descëda tres deplü interès inće foradecà olach’al se trata da arjigné ite museums nüs te strotöres vedles ti don pëis al ﬁn didatich defrunt ai vijitadus. Insciö é le diretur dl Museum de Tor dr. Stefan Planker gnü invié a Pisa a tignì na leziun de trëi ores te n curs universitar de n livel dër alt. La mostra dles ćiampanes „Alda, lascia vëies …” é jüda ćina ai 13 d’aurì. Tl salf dl museum dediché al lingaz sciöche patrimone cultural él gnü metü fora por la daurida de chësta seziun ai 20 de merz n blasun dala forma de n scu depënt sön papier y cartun bunamënter dl 1920 da rapresentanć dla Uniun Studënć Ladinia.

Tla pert söinsom él dessigné n elm cun plomins dai corusc bröm, blanch y vërt. Amez él da odëi i ćiastì de Tor y la Gran Ćiasa da La Ila, che vëgn despartis dala pert dessot cun na pinta dai corusc dla bandira ladina cun les lëtres Ld V F (Ladinia vivat ﬂoreat). Dessot él n variöl da sas (sëgn de Tirol) y la tiara dl papa cun les tles (sëgn dla Dlijia catolica) y dapé ia la scrita KATH. - LADINISCH! Chësc blasun é gnü ciafè tl sotletët dla ćiasa vedla dl comun da San Martin, forsc rové dailò deach’al ê gnü secuestrè dai fascisć. Al é na testemonianza importanta dla cosciënza ladina di tëmps da laôta y öna dles prömes rapresentaziuns dla bandira ladina, do ch’ara é gnüda metüda sö oﬁzialmënter ai 5 de mà dl 1920.

Le cor de dlijia da Lungiarü tratan le conzert sön Tor.

487

San Martin Dai 24 d’aurì ćina ai 14 de jügn él stè da odëi tl Museum de Tor na mostra dl feur da Pidrô Adalbert Tolpeit, che à metü fora opres de metal y de lëgn. Cun na gran fantasia y cun toć scëmpli de lignan y combinà cun fer batü y ram ti dà Adalbert na forma demorvëia y impò pratica a scagns, mëses, löms, ogeć de ornamënt y belijia. „Cun la combinaziun danter le bel y l’ütl é l’artist bun da cherié na vijiun nöia dles cosses, che ciafa n ater valur, y chësc tl contest abitatif y te chël dla parüda personala o belijia”, scrî te na critica Diego Clara. Dai 26 de jügn ćina ai 23 d’agost él stè da odëi la mostra de laûrs rapresentatifs dla contrada ladina dl artist Asami Kato, n iapanesc che impara da conësce les Dolomites te sües vacanzes it’ai Tamersc y che, les odon cun sü edli, prô da les rapresentè te operes d’ert.

En combinaziun cun le festival di cors dla Val Badia gnü tignì sön Tor, à le Museum tignì le dé dla porta daverta en gaujiun dl „dé internazional di museums”. Ai 4 de setëmber él gnü daurì na mostra dal titul „Sura les munts tl vers dla liberté”. Al é na mostra sura l’alpinism dedicada a Karl Unterkircher che restarà daverta ćina ai 4 d’aurì dl 2010. Tla cornisc dla mostra „Sura les munts tl vers dla liberté” à l’auturia Maria Blumencron presentè so liber dal titul „Auf Wiedersehen, Tibet” che cunta la storia de mituns y jogn che s’un sciampa dal Tibet por jus alć 6000 m ćina Dhramsala tl’India meton süa vita al prigo. Deplü iadi ti él gnü pité ai vijitadus na vijita geologica tl museum cun esperimënć pratics y cotantes é stades les scomenciadies por families y mituns.

I jogn dla majera eté cun siur ploan y l’ombolt - le dagnì de nosc paîsc.

488

San Martin

Chësta me mangi iö.

Les ligrëzes de na lâ.

Arthur cun Mario y Felice, dui sciori che alda pro San Martin.

489

San Martin

Pepi y Eduard che s’la cunta de chi da San Martin.

L’orchestra d’archëć che à ćiamò da se dè l’inom.

490

Rina

Rina • Lois Ferdigg y Walter Castlunger

L’afrësch cun san Pire, san Paul y le Cör de Gejù sura le paîsc da Rina. An po lì na scrita por latin: Sancti patroni nobiscum ad mite cor accedite (gnide dal cör misericordius de Gejù).

491

Rina Movimont dla popolaziun Le numer di abitanć dl paîsc da Rina ê ai 31 de dezëmber dl 2009 sön 468: bel avisa tanć co l’ann denant. Rina é n paîsc olach’al ne se müda nia chël gran tröp da n ann al ater, val’ jona se marida demez, val’ atra röia alerch. Ti ultimi agn àn podü constaté che le numer di abitanć dl paîsc va plan plan jö pert. Porchël él dër bel sce jënt da Rina che é stada demez por tröc agn vëgn indô a stè te so paîsc nadé. Ida Huber de Moz y so om Piero Casanova Crepuz s’à fat sö na bela ćiasa sönsom paîsc y do da n gröm d’agn passà a Cortina s’ài lascè jö a Rina. Tramidui à laurè incër 40 agn tl ospedal ortopedich Codivilla a Cortina, Ida infermiera y Piero radiologh. Nasciüs: al é nasciü 4 mitans y n möt: Ilvy de Ruth Rungger y Stefan Keim. Nicole de Barbara Pallestrong y Stefan Campei. Tobias de Wilma Feichter y Harald Huber.

Ilvy

Nicole

Tobias

492

Rina

Mara

Chantal

Mara de Milia Tschaffert y Alex Craffonara. Chantal de Alexandra Hudóvà y Günther Mellauner. Maridà: 2 pêrs s’à dit de scè dan dal Signur: Maria Teresa Sottrovich y Elmar Agreiter (ai sta a Al Plan) Martina Castlunger y Stino Lo Vecchio (ai sta a Bornech)

Maria Teresa y Elmar.

Martina y Stino.

493

Rina Morc Maria Promberger ved. Gasser Ai 5 de merz é mëda Maria da Ianesc, „la nonna”, passada a miù vita tl’eté straordinara de bëgn 104 agn. Maria Promberger (Pastori) é nasciüda söl lüch da Tornarecia. Ailò ara passè sü pröms 26 agn daidan laurè le lüch da paur pro süa uma Nane y so fre Paul. Spo àra albü l’ocajiun da jì a Padua a imparé êfon. Do trëi agn, dl 1934, àra spo arjunt le diplom da êfon. So pröm post de laûr é stè tla Val Rovina, dlungia Bassano del Grappa, tla provinzia de Vicenza. Ai pröms de jügn dl 1936 àra ciafè por trëi agn le laûr tl comun de Mareo. Dl 1940 éra rovada a San Martin, olach’ara à laurè por bëgn 20 agn. So raiun de laûr ê San Martin, Antermëia y Rina. Ara gnô inće gonot cherdada a La Plì y Al Plan, deache tröpes umes â plü ion na êfon conesciüda y che baiass ladin (a Al Plan y La Plì êl laôta na êfon taliana). Mëda Maria jô feter dagnora a pé da n post al ater y à daidé mëte al monn danter 1100 y 1200 viadus: Paula Prombergher da Tornarecia (nasciüda ai 07.07.1934) é stada la pröma y Richard Ferdigg dl Mone (nasciü ai 07.02.1969) l’ultim. L’ann 1937 àra maridé Iarone Gasser, paur y ostì de Ianesc, y ara à trat sö na bela gran familia: cin mitans y dui mituns. I se recordun dla „nonna” desche na porsona scëmpla, umila, de bun cör y de bona löna. 494

Zita Craffonara ved. Rungger Ai 24 de merz él mort te na desgrazia mëda Zita Rungger de Michele: Mëda Zita é nasciüda ai 13 d’aurì dl 1923 a Rié. Desch’al ê inlaôta, éra piada ia a patrun pornanch’ara â albü rové la scora: Impröma sö Merscia pro süa mëda Metilde y spo söl lüch da Tornarecia pro süa só Monica. Dedô éra spo roada fora Mantena Todescia söl lüch dl Laner a fà fancela. Ai 9 de forà dl 1948 àra spo maridé Albert dl Cöch. Al é nasciü 6 mitans y n möt. Dl 1989 àra pordü so om. Mëda Zita à dagnora ﬁstidié por düć y ne ti à mai lascè manćé val’ a süa familia. Ara ê contënta canche düć ê incer ëra ia. Ai nus y ales nëzes ti orôra dër bun. Ara perià tröp por ei y gonot canche ai â val’ ri ejam da fà spo ti dijôra la corona. I ultims agn viôra söl lüch dl Schlosser. Tratan l’invern ara inće val’ tirs da ojorè, ara le fajô dër ion. Ara cujî tröp por döta la familia. Jì alaleria a laurè ê por mëda Zita le plü bel. Ara se confortâ vigni aisciöda da podëi pié ia pornanche la nëi s’un jô. Canche ara podô jì fora tla natöra, ti passâ vigni pice mal. Grana é stada por düć la spordüda ai 24 de merz domisdé canche mëda Zita é gnüda ciafada te strada che va da Longega sö Rina. Ara é gnüda condüta atira tl ospedal da Bornech, mo i doturs

Rina

n’â nia plü pödü la salvè. Ara é ćiamò morta la medema sëra por gaujia dles gran ferides ch’ara s’â fat da tomè. Ara à lascè n gran öt te familia y tla comunité dl paîsc. Maria Clara ved. Rungger Ai 16 de dezëmber é passada a miù vita Maria Clara ved. Rungger (Bia da Val). Nasciöda éra ai 7 d’otober l’ann 1921 ite Val, ara ê la pröma de diesc mituns, de chi ch’al n’ê mort cinch bele da jogn. Porchel ti âra tochè a d’ëra da daidé a ćiasa söl lüch da paur. Ara é spo stada a Porsenù pro na familia a fà la fancela. L’ann 1953 àra maridé Milio de Linért, vëduo cun trëi mituns de 15, 13 y 8 agn. Insciö àra atira podü y dër salpü da ti fà da uma. Inće ëra instëssa à spo ćiamò albü dui mituns y na möta. Mëda Bia à passè na vita de laûr y de ﬁstidi por süa familia. Gran ligreza àra da cujì, cun l’urt, olach’ara passà gonot tröpes ores, y cun la natöra. Bia à tres albü na gran fede te Chel Bel Dî y à dagnora albü la fortüna de podëi tó pert ales funziuns de dlijia. Che ares palses tla pesc dl Signur!

Scolina Tla scolina da Rina él gnü scrit ite 13 mituns. Por le pröm iade él inće deplü mituns d’Antermëia che vëgn fora Rina, deache laìte n’él nia lerch por düć. Al é n bel grup che se devertësc y fej de vigni sort de de beles ativitês. Dër bel ti sal sambëgn a düć i mituns canch’al vëgn fat festa y canche zacai vëgn a i ciafè, y chëstes ocajiuns ne manćia nia. N iade al’edema él da jì fora tla natöra, d’invern a slisoré cun i taìs, da d’altonn y da d’aisciöda te bosch. Les educadësses se prô dassënn da ti insigné ai pici n gröm de cosses y dantadöt i dër valurs. En chësc altonn él gnü fat n te’ pice proiet sön le pan. I scolarins à podü jì ia La Plì, fora da Dolo da Brach, che ti à mostrè de vigni sort: les manes de formënt, la sojera, le morin dal vënt y inće n bel morin olach’al vëgn dötaurela ćiamò majenè i granì. Ala ﬁn d’otober à spo düć podü jì fora Pescosta a ćiarè desch’ai fej da fà pan. I mituns cunta: „I àn ödü n te’ gran vascel de pasta. Les patrones toćia les mans tla farina, che la pasta ne taches nia. Ares tol de pici toć de pasta y fej na cogora. Denanche lascè jö la pasta sön breia, mëteres ćiamò farina sön la brëia che la püćia ne taches nia. Le pan mëss palsè y crësce. Tratan vëgnel fat füch tl furn da pan y scialdè dër dassënn. Canche le furn é ćialt, vëgnel romenè fora le bordigun y cun la „zuisse” (na maza cun n bordun) vëgnel ćiamò bel puzenè fora. Spo vëgnel metü ite les püces a cöje”.

495

Rina

Fora Pescosta a fà pan.

Al é gnü San Micurà.

496

Rina Scora elementara Tla scora elementara da Rina él 17 scolars : 6 tla pröma tlassa, 2 tla terza, 4 tla cuarta y 5 tla cuinta. Desche vigni ann él indô gnü fat de vigni sort de ativitês y proieć interessanć: la festa di lëgns é gnüda fata cun i verdabosch fora Pecei, le iade de mà a ti ćiarè al Ćiastel da Türesc. Ai mituns ti àl dër plajü, impresciun ti à fat dandadöt la porjun y les gran ćianoes scöres dl ćiastel. I scolars de cuarta y de cuinta à tratè plü avisa le tema dl cacau, ai à imparè n gröm de cosses de chësta planta y ala ﬁn ài fat n te pice liber che ti é gnü presentè ai atri scolars.

It’a Türesc.

I sis scolars de pröma.

497

Rina Pröma comuniun Dala festa dla pröma comuniun él stè dui mituns, Kevin y Luca, che à podü jí por le pröm iade a ciafè Gejù tla ostia consacrada. I mituns é gnüs acompagnà da siur ploan, dala comunité y dala musiga te dlijia, olache siur Iaco à zelebrè na bela mëssa abelida dal cor di scolars. Do mëssa à i neocomunicanć podü jì, desch’al é üsanza, sö dan le paiun a gostè deboriada cun siur ploan y les maestres. Jenn Cun ligrëza y convinziun él stè 53 omi da Rina che à indô tut pert al gran peregrinaje de Jenn de trëi dis dedicà al perié, rengrazié y laldè le Signur. Al é

Chi de Jenn.

498

dër bel che tröc omi, che ne vìr nia plü te paîsc, vëgn aposta dalunc alerch a tó pert ala prozesciun.

Rina Noza d’or de Pire Castlunger y Augusta Mangutsch

Dan da 50 agn.

Pire y Gusta al dédaincö.

Pire da Sottrù à podü festejé cun süa fomena Gusta y i familiars 50 agn de vita deboriada. Ai 26 de novëmber dl 1959 à Pire Castlunger da Tintal maridé Mangutsch Augusta de Rü, na picia vila

sura San Ćiascian. La mëssa da noza é gnüda zelebrada a Trens da siur Pire de Biëi (Antermëia), śëgn ploan a Sëlva. Pire â laôta imparè da fà le cargà, ia en Funes y a San Laurënz. Al jô tröp a störes, y propi dailò àl imparè da conësce süa fomena. Gusta fajô la fancela a ćiasa, pro so fre; so pere ê mort adora canch’ara â 9 agn. Tl pröm ài vit tla ćiasa de Pice Curt. Spo dl 1963 ài podü jì ite te ćiasa nöia, fata sö dailò dlungia. Ai à spo trat sö na bela familia, 5 mitans y dui mituns. Te chi agn êl fora Tintal n gröm de mituns, por bëgn 13 agn él inće stè a Tintal na scora elementara, propi te ćiasa de Pire y Gusta, bas ite. Gusta se recorda ion a chi agn. D’invern êl da sciadè la scora, ara fajô inće la bidela, ti cujinâ ales maestres che stô lafora a dormì. La compagnia ne manćiâ nia. De bi recorć àra de chi agn, tröpes maestres àra imparè da conësce. Val’ iade, canch’al gnô tröpa nëi y les maestres ne rovâ nia fora a dërt’ora, jô ëra jö te tlassa a „fà da maestra”. Y bel ti savôl, foss pö chël stè por ëra le plü bel mistier. Pire é stè n gran laurant. Dl 1956, s’àl cumprè adöm cun so fre Angele, n gran tractor da laurè de lignan. Ai à spo rodè jö por tröc agn döta la valada, inće da Puster fora y da Redant ia. Tl pröm messâi ćiarié döt a man, pormò do da 10 agn s’âi arjiné n traghët da ćiarié les taies. Ai à dagnora albü gran fortüna te bosch, le laûr ê prigorus. Gusta se stô dër cun ﬁstidi canch’ai ne rovâ nia a dërt’ora a ćiasa. Pire à inće metü sö ti agn 50 na te picia corda da menè material y dandadöt lignan da Tintal jö Peraforada. La corda é stada dër d’ütl por döta la vijinanza da 499

Rina Tintal, ćina ch’al é spo gnü fat na dërta strada. Al gnô menè sö y jö de vigni sort: lignan, material da frabiché, mangiaries y liché, gonot inće jënt. Spo âl inće da ﬁstidié dl berch dala löm, fat sö da so pere. Angele y Pire â tröp da fà, al ê da jì a ćiarè do da vigni tëmp, da despifé les grates y ćiarè che döt funzionass ala perfeziun. Por tröc agn ti à chësc berch dal strom dè la forza ales ćiases da Tintal. La ćiasa de Harald de Hones.

La ćiasa de Lois dl Majira.

Frabiché Inće sc’al ne vëgn nia frabiché tröp a Rina, él impò vigni ann val’ che s’armöi. Deplü ćiases é gnüdes ampliades, val’ öna inće fata sö danü. Harald Huber de Hones à amplié la ćiasa söl lüch da paur, Lois Ferdigg dl Majira à trat jö en pert la ćiasa y l’à fata sö danü. Na ćiasa nöia à inće fat sö Hubert Rungger dl Cög, tla zona da frabiché „Ianesc”. Na bela usanza che se mantëgn é chëra da trà sö le boscun y tignì le past dla colm canche an röa a tet. Al vëgn invié lauranć, compagns y vijins a festejé la ćiasa nöia y che döt é jü bun. I zumpradus va spo sön la colm a trà sö le boscun infornì sö cun vëtes da corusc. Al vëgn spo fat de vigni sort de matades y düć s’la cunta en compagnia. Por le mangé y le bëre ﬁstidiëia le patrun de ćiasa. Laûrs publics

La ćiasa de Hubert dl Cög.

500

Fora Tintal él gnü fat danü la condüta dal’ega da bëre y da destödé por les viles da Pecei, Pescosta y Tintal. Al ê n laûr che jô bindebò debojëgn, le resservar

Rina

Le resservar nü.

Al vëgn laurè dassënn.

y la condüta vedla à passa 40 agn söla goba. Le presidënt dl consorz dal’ega da Tintal Alfons Elzenbaumer à invié ia i laurs y te püć mensc él gnü realisé 3 km de condüta , n resservar nü y metü deplü idranć fora por chës viles. Le resservar vedl é gnü lascè y tramidui à śëgn na capiënza de 350 m³ por l’ega da destodé y de 40 m³ por l’ega da bëre. La condüta nöia ti oj permez l’ega a 17 ćiases y a 7 stales. I laûrs é gnüs fać dala ﬁrma Markus Erlacher d’Al Plan.

Segra da Rungg Vigni ann, söl’aisciöda, canche les ultimes nëis s’é delegades y les ćianoes é plënes de roﬂ da desgorje, él le comun che organisëia na racoiüda dl rofedam grou, deforassö da Rungg te na gran plaza, che vëgn anuzada ia por l’ann da lascè jö lignan. I dis de racoiüda à bele da plü agn ciafè l’inom de „Segra da Runch”: al s’abina dagnora n gröm de jënt, chi che condüsc patüc, chi che se chir fora val’ tòch ćiamò da adorè, mituns che se devertësc cun val’ jüch o trabicl ćiamò denanch’al vëgnes menè demez. En chësta ota él spo gnü fat segra desch’al alda. N grup de volontars dla vijinanza da Runch à ponsè da fà festa y da ti pité ala jënt da mangé y da bëre. Ćinamai le ”legn da segra”, infornì sö por l’ocajiun, é gnü avërt sö. Tröpa jënt é gnüda a fà festa y al à de ca na bela „hez”. Döt ći che é gnü trat ite é gnü dè inant a ﬁn de bëgn. 501

Rina

Dui ghesć dla segra.

San Florian Sön na falzada dl magazinn di stödafüch èl gnü realisé dala artista Roberta Sottara na pitöra che raprejentëia San Florian, le protetur di stödafüch.San Florian à vit tla secunda pert dl terzo secul y é mort l’ann 304 do Gejù Crist; al ê n soldà che s’à convertì al cristianejim. Por chësta gauja èl spo inće gnü martorjè y sciüré t’en rü cun na pera da morin tacada incër le col. San Florian vëgn aldedaincö cherdè en aiüt cuntra le medefüch, les veres, le ri tëmp y la sëćia.

502

Rina Consëi de formaziun

Cor de dlijia

Le Consëi de formaziun de paîsc é inće gnü lité danü. Le consëi da denant, cun Albin Pedevilla dl Cargà a će, ne s’à nia plü metü a desposiziun do tröc agn plëgns de ativité. La funziun de surastanta é gnüda surantuta da Ingrid Elliscasis. Dl consëi nü fej ćiamò pert Florian Rungger, Alessandra Ties , Fonjo Winkler y Walter Castlunger. Ia por l’ann él gnü organisé deplü referać y cursc. Dër plajü à le curs de ginastica por le spiné y le curs da cujiné spëisa da paur. Cursc olach’al é inće tröp interès é i cursc da pastelnè. Le consëi de formaziun se prô dër da chirì fora referać y cursc por dötes les porsones de paîsc y argomënć che podess interessè la jënt.

Por le cor de dlijia é stè l’ann 2009 inće n ann de lîtes: desche surastanta é gnüda litada Petra Sottsas. Dirighënt é Rungger Ludwig y orghelist Huber Lois. Dui mëmbri é gnüs onorà por bëgn 45 agn de ativité: Giovanni Craffonara de Ioche y Ludwig Rungger. Ai pröms de jügn à le cor de dlijia fat adöm cun i familiars n bel iade a Achensee. Vijité él gnü le museo folcloristich a Kramsach y spo él gnü fat na bela roda söl lech cun la barca. Le conzert d’advënt che é gnü tignì deboriada cun le Cor Mons Elina é inće dër garatè.

Partezipantes al curs da cujiné spëisa da paur.

503

Rina

Cor de dlijia.

Cor Col dla Vedla Le Cor Col dla Vedla cun so surastant nü August Gasser da Grones s’à indô dër porvè te süa ativité. La manifestaziun sigü plü plajora é stada la otava ediziun dl „Ćiantè sön munt” organisada dal cor. La mëssa é gnüda zelebrada dal ploan da Onies siur Friedrich deboriada cun siur Paul Campei y siur Klaus Sottsas. Le surastant dl cor à salüdé düć i ćiantadus rovà alerch, dötes les personalitês y sambëgn döta la jënt gnüda indô sön la bela munt da Rina. Tl ann iubilar de 200 agn de Andreas Hofer, à l’organisaziun metü a jì la festa sot al inom dla ćiantia popolara „Tirol isch lei oans”. Le Cor di Ëi da Obertiliach à rapresentè le Tirol dlafora y le Cor Fodom la pert ladina nia te Tirol. Düć i cors à portè dant deplü 504

ćianties. A chësta otava ediziun à tut pert: le Cor dles Ëres da San Laurënz, ProVoXis da Colfosch, Cor de dlijia da Rina, Mandochor da Ehrenburg, le Cor Fodom, Ge Vau O da Vintl, le Cor di Ëi da Obertiliach y le cor Col dla Vedla da Rina. La musiga de paîsc à sonè melodies ﬁnes, l’organisaziun à funzionè ala perfeziun y a düć ti àl salpü dër bel. Musiga da Rina Do che le dirighent Josef Pedevilla à dé jö süa inciaria cun la ﬁn dl ann 2008, do 9 agn de n bun laûr, à le jonn Reinhard Ferdigg surantut la bachëta. Cun so impëgn y süa musicalitè à Reinhard atira salpü da cheriè n bun tlima olach’al ti sa

Rina

Le Cor Col dla Vedla ćianta sön Munt da Rina.

bel a düć da sonè y da stè adöm. Ia por l’ann s’à i mëmbri incuntè indöt 53 iadi por proes y 14 iadi él stè da jì a sonè. Do da tröc agn él indô gnü organisé n conzert d’aisciöda en domënia ai 10 de mà, por la festa dla uma. Bele da deplü agn ti vëgnel dé pëis ai musicontri jogn, cossa che à bele portè de bugn früć. Tröc geniturs se tol la bria da mene sü mituns a Al Plan, San Martin y ćinamai a Bornech a imparè da sonè n stromënt. Dl 2009 êl 21 jogn y jones che jô a scora de musiga. Ia por l’ann él stè deplü jogn che à arjunt la medaia de brom y d’arjënt pro i ejams dl Verband Südtiroler Musikkapellen y che é jüs a sonè pro la Musiga di Jogn dla Val Badia Bassa. En chësc ann él gnü pro la musiga Manuel Huber (trombeta), Andreas

Le dirighent nü Reinhard Ferdigg.

Clara (tenor) y Elisa Rungger (tlarinet). Dla sentada generala dla musiga él gnü litè le comité danü. Al n’ é nia stè de gran novitês deache düć i rapresentanć che ê tl comité i ultimi trëi agn, à indô ciafè la crëta . Le comité è insciö metü 505

Rina

Le conzert d’aisciöda.

adöm da Reinhard Ferdigg, Lorenz Rungger, Christian Pallestrong, Florian Rungger, Werner Mair, Willy Rungger, Judith Winkler y Denis Mellauner. Florian è gnü confermè presidënt. Joneza da Paur Inće tratan l’ann 2009 è l’ativitè dla jonëza da paur stada dër grana. Al è gnü organisè deplü serades y dis d’aurela cörta por i membri dla uniun, desche la griliada sön chi prà de Pütia, i füć por la festa dl Cör de Gejù é gnüs fać sön Pre Rié. N grup de jogn é jü al gran Bal dla Jonëza da Paur a Desproch y al é gnü fat n bel iade de dui dis al „Oktoberfest” a Minca. Inće te paîsc él gnü organisé tröp, la 506

Alex, Erwin y Patrick.

„Farmersparty” tl salf dla scora, festa de jüć y devertimënć por jogn i manco jogn. De jügn él spo stè le tornê de calcetto söl ćiamp sintetich danter les uniuns dl paîsc.

Rina Alex Ferdigg de Poldele, Patrick Clara da Val y Erwin Pallestrong da Pla à tut pert a na gara da laurè cun la mascinn da taiè lignan. Ai à arjunt dër de bugn resultać. Sport Por ći che reverda le sport, él stè na gran novité te n paîsc olach’al vëgn scialdi mâ pratiché le jüch dal palè. Sön iniziativa de Sandro Huber, che é chersciü sö ia Cortina y sogâ da jonn ion a hokey, él gnü realisé deboriada cun n valgügn compagns n te’ pice ćiamp da dlacia sö dal ćiamp dal sport. Le mëteman n’é nia stè saurì. Al n’orô nia gnì frëit assà y düć aspetâ ert do la dlacia. Cun l’aiüt y i consëis de Pietro Casanova che à instes ﬁstidié por deplü agn da fà dlacia sön la pista da jadiné ia Cortina, éra jüda da realisé na plaza dala dlacia bela rodunta y lizia. Grana é stada la ligrëza por pici y gragn por döt l’invern. Düć à podü se devertì da soghé a hokey y da jadiné. Na bela cossa ch’i sperun che vëgnes tignida inant. Inće le tru de munt é gnü tignì davert y por döt l’invern àn albü na bela pista dala liösa. I dui jogn Otmar da Grones y Werner dl Schlosser, che é instesc de bugn atleć dala liösa, à ﬁstidié da l’arjigné ca. Sciode che la ütia de munt sönsom ne n’é nia gnüda daurida; impò él stè tröpa jënt de paîsc che à podü fà de bi raić. Le Tru de Munt é inće gnü deslarié te valgügn posć, d’aisciöda gnaral fat parëis de lëgn tles otes y colaudè desche pista dala liösa.

Al vëgn arjigné ca la plaza dala dlacia.

Les prömes partides.

Ćiacia Vigni cater agn él tles 145 resserves de ćiacia dla provinzia les lîtes y insciö inće a Rina, che é cun sü 1782 ha la mëndra dles set ćiaces dla valada. Florian Craffonara da Rié é gnü lité surastant. Tl consëi é rovà: Franz Craffonara, Harald Huber, Peterle Sottsas y Angele Winkler. Le surastant à spo nominé Peterle Sottsas desche so vize y Harald Huber desche scrivan y cassier, deache Heinrich 507

Rina Castlunger à por gaujes d’eté dè sö chësc laûr ch’al à fat por oramai 40 agn. Le jonn Martin Vigg à slüt jö bun l’ejam da iagher y à damanè do la pröma lizënza. Scebëgn ch’al parô che la gran novera ess fat de gragn danns ai Martin Vigg, n iagher nü. tiers de bosch, él impò gnü stlopetè oramai düć i salvarjins – le 95% - damanà, conzedüs y scrić dant dala federaziun provinziala. Söl retrat odunse Angele Winkler cun so bel gran cerf – 152 kg – stlopetè sö

508

la Bela Costa, dlungia Munt da Pré. I fredesc Heinrich y Lois é gnüs al’arjunta a daidé. I trëi fredesc de Trates vëgn da na familia de iagri: bele so nëine jô ala ćiacia. Le pere Robert é stè le pröm surastant che nos se recordun. L’ann 1936 é le fre Lois de Trates mort sö Fodares te na desgrazia söla ćiacia. I trëi fredesc vir bele da jogn incà a Porsenù y sëgn ch’ai é n ponsiun vëgni gonot te so paîsc nadè a ćiacia cun gran pasciun. Por le quinto iade él gnü scrit fora dal’Assoziaziun „Ars Venandi” n concurs da scrì na storia de ćiacia te n lingaz dla jënt dles Alpes: franzesc, talian, todesch, slovenn o ladin. Cun la storia „Le meder de Col dles Scofes” à Castlunger Heinrich arjunt le pröm pest. La storia é publicada tl calender ladin 2010.

Al Plan

Al Plan • Giuvani Pescollderungg

Afrësch söl piol sura porta dla ćiasa vedla dal Ferber. Amez vëigon Santa Maria cun le Bambin, a man ciampa la Sacra Familia y a man dërta San Florian, protetur cuntra le medefüch. La ćiasa dal Ferber (olache al gnô plüdadî intënt drap) é na ćiasa de mür dala forma cuadrata cun n tët da cater costes. Ara é gnüda fata sö dl 1767 dal paur de Treo Peter de Trebo che ê laôta un di püć paurs che â n blasun. So möt Anton é stè degan d’La Pli. Söla falzada cuntra strada pon odëi na gran varieté de ornamënć carateristics che nes fej ponsè a na ćiasa da paur plü alaingrana. Incër les ﬁnestres ia él cornisc depëntes cun motifs renascimentai. Ai 19 de setëmber 1996 de nöt él rot fora n medefüch tla ćiasa dal Ferber. Le tët, che ê vardü jö daldöt, é indô gnü fat sö y curì jö cun scianores sciöche denant.

509

Al Plan Inće l’ann 2009 à pochenè adöm so sach posoch de avenimënć plajors y inchersciors, de impresciuns positives y inće negatives, de ligrëzes y sodesfaziuns, mo por n valgügn inće de crusc y desplajëis. I problems y les preocupaziuns sön nosc planet crësc. Le tlima se müda y le surascialdamënt dla Tera aumënta, mo les gran potënzes dl monn se stënta da fà valch decuntra y inće vignun de Le frëit é n gran artist. nos, ausé a dötes les comoditês, se fej ert da s’un desdì y da fà val’ sacriﬁzi. Sc’an impëia le radio o la televijiun, àldon ma de burtes noeles: veres y desgrazies spaventoses, catastrofes naturales, meseria y mort, por ne baié nia dla prepotënza y dles stritaries danter i politics, a vigni livel. Porimpò ne podunse nia odëi ma döt fosch, an mëss dagnora avëi speranza y ﬁdënza te de mius tëmps. Ester massa pessimisć fej inće mal ala sanité. Do dis de ćiarü y plöia él pa dagnora gnü fora sorëdl y sarëgn. Por ći che reverda nosc paîsc arati ch’i podun ester valgamia contënć cun l’ann 2009, inće sce un o l’ater à albü val’ delujiuns o val’ crusc da soportè te familia. Dl tëmp n’unse nia bria da se baudié massa. I ùn albü n invern cun n stlafun de nëi, dantadöt sö alalt, ćí che é stè porater cröde y en pert inće fatal por la salvarjina, mo bun y positif por la sajun turistica da d’invern. De jenà 2009 él stè n bel gran ferdun y de dezëmber inće. Le termometer à mostrè sö plü dis alalungia danter i 15 y i 20 gra de frëit. I pici vicì y la salvarjina ne l’à nia saurida d’invern.

Te chësta 33. ediziun de SAS DLA CRUSC ciafarëise indô n pü de vigni sort de ći che s’à portè pro ia por l’ann, dessigü nia döt, al sarà de vigni sort de loćes, deache la lerch é limitada. Impò ti aodi a dötes y a düć na buna letöra y n ann nü 2010 plëgn de ligrëzes, sanité, fortüna, contentëza y benedisciun. 510

Al Plan Movimënt dla popolaziun Ai 31 de dezëmber 2009 â le paîsc d’Al Plan 1.597 abitanć, le Comun de Mareo 2.899 abitanć. Nasciüs: 16 (8 mitans y 8 mituns) Comploi Natalie Comploi Giovanni Deval Madalena Rubagotti Riccardo Frenademetz Emanuel Oberhofer Davide Clara Anna Mutschlechner Lian

Lo Re Sara Alberti Marco Elia Perecini Victoria Pescosta Maria Weiss Manuel Clara Luca Alessandri Marta Viverit Matthias

Maridà: 11 pêrs Erlacher Teresa (Al Plan) cun Ellecosta Raimund (La Pli) Migliorati Marco (Al Plan) cun Bajgonic Jasmina (Al Plan/Bosnia) Agreiter Elmar (Al Plan) cun Sottrovisch Maria Theresia (Rina) Ellecosta Verena (Al Plan) cun Regis Stefano (Genova) Agreiter Christian (Al Plan) cun Irsara Silke (Badia) Ties Manfred (Al Plan) cun Ghedini Valentina (Al Plan) Comploi Andrè (Al Plan) cun Rottensteiner Barbara (Algund) Willeit Thomas (Al Plan) cun Huber Evi (Falzes) Erlacher Stefania (Al Plan) cun Ambrosi Alessandro (Trënt) Ploner Alexander (Al Plan) cun Castlunger Verena (La Ila) Pescollderungg Egon (Al Plan) cun Zingerle Angela (San Martin) Morć: 9 (sopolis te nosta cortina 10 – 4 ëres y 6 ëi) Hanni Feichter vëd. Palfrader, Corjel Pepi (Josef) Pescoller, Joblere Michael Kostner, de Candido Hanny Maneschg, da Ćianëi Josef (Pepi) Castlunger, dal Surt Albin Trebo, de Gherino Celestino Erardi, Tino dal Marô Maria Erlacher vëdoa Frontull Adolf Vollmann, dal Canëster Tecla Oberbacher n. Baldissera

31.01.09 15.03.09 23.04.09 26.04.09 04.05.09 02.08.09 05.09.09 14.10.09 24.10.09 31.12.09

81 agn 80 agn 66 agn 96 agn 40 agn 73 agn 80 agn 92 agn 73 agn 81 agn 511

Al Plan

Hanni Feichter vëd. Palfrader, Corjel

Pepi Pescoller, Joblere

Michael Kostner, de Candido

Hanny Maneschg, da Ćianëi

Pepi Castlunger, dal Surt

Albin Trebo, de Gherino

512

Hanni de Valćiapa â maridé Vighile de Corjel y à manajè adöm cun so om por tröc agn la Üćia de Senes. Ara daidâ inće söl lüch da paur sö Corjel. Pepi Pescoller n’ê nia maridé. Al laurâ ite le pice lüch dal Joblere y aﬁtâ ia a sciori. I ultimi agn él stè cotan püre. Cun 96 agn é Hanny da Ćianëi stada la plü vedla de chi che Chël Bel Dî à cherdè a miù vita intratan l’ann 2009. Ara à laurè na vita intiera te ambiënć d’ostaria y tl setur turistich, olache ara fajô la chelnera. N gromun de agn éra stada tl Hotel Posta Zirm sö dal Kostner sö Corvara. Pepi dal Surt à albü na mort tragica. Al ê püre de nerfs, â depresciuns y n’à nia soportè le pëis dla vita de chësc monn. Albin de Gherino ê de mistier frisêr. I ultimi agn àl messü dè sö le laûr por gaujes de sanité, dantadöt deache al odô tres plü mal. Tröc agn él inće stè pro i stödafüch. Süa gran pasciun tl tëmp lëde ê jì a pié pësc do l’ega y inće sö dal Lêch da Valdaora. Tino dal Marô laurâ da zumpradù, mo al à messü lascè le mistier adora por gaujes de sanité. Al é stè tröc agn püre y messâ dër se sconè. Adolf dal Canëster n’ê nia maridé. Al à dagnora laurè a ćiasa y por la botëga, olach’al fajô de vigni sort de scüfs. Al ti à dè le bòt. Maria Erlacher, de Socherle, ê bele rovada da jona a Roma

Al Plan a sorvì tl palaz dl’Ambasciada Todëscia (Deutsche Botschaft). Te chël tëmp àra inće imparè da conësce so om Jepele Frontull, ﬁ dl maester, mone, poet y componist Jepele Frontull senior, mort l’ann 1936 a Lungiarü. Tla ćiasa nobla, olache Maria laurâ, rovâ inće plü gonot le general Rommel y ara messâ ćiarè dl ﬁ de Rommel che â inom Manfred. Do la vera s’àra maridé y é rovada por tröc agn sö La Val, olache so om Jepele ê maester. A La Val é inće nasciüs sü cin’ mituns. Plü tert s’ài fat sö na ćiasa a Al Plan, olache mëda Maria à podü passè l’altonn de süa vita. Ara é morta tla bela eté de 92 agn. D’isté fora la incuntân ćiamò ch’ara jô a cumprè ite te paîsc cun so pice gratun. Tecla Baldissera ê nasciüda a La Pli (Roje) y â maridé Tita Oberbacher da Calfosch, bele mort dan da tröc agn. Tecla à passè i ultimi agn te Ćiasa de Palsa a San Martin.

Celestino Erardi (Tino dal Marô)

Maria Erlacher vëd. Frontull

Adolf Vollmann, dal Canester

Tecla Oberbacher, n. Baldissera

Michl de Candido à passè tröc agn de süa vita tl forest, tla Germania, y gnô ma te so paîsc nadè a passé les vacanzes. Al é inće mort tl forest, mo so dejidêr é stè chël da gnì sopolì a Al Plan. Porchël é la urna do la cremaziun gnüda condüta adalerch y metüda jö tla fossa de familia. Ai 16 de messè él mort a Rasun dessot Paula Kastlunger dal Medo, maridada Hellweger, de 78 agn. Paula dal Medo manajâ a Rasun na botëga.

A Tlüses él mort ai 2 d’agost, do na maratia cörta, Lois Obwegs de Pipa, de 70 agn. De profesciun êl verdabosch. Dantadöt do ch’al ê jü en ponsiun l’incuntânse gonot tles munts de Mareo. Süa pasciun tl tëmp lëde ê la ćiacia. D’invern jôl sö por munt cun la lösa y inće cun les ćiaspes. Ai 22 d’otober él mort a Düsseldorf, do na maratia lungia, Remo Lunz, n pionier dl sorvisc ala jënt de Südtirol dalunc da ćiasa (Heimatferne). Al ê nasciü dl 1923 a Cortina d’Ampëz. 513

Al Plan Süa uma ê na fodoma y so pere da La Val. Remo Lunz é inće stè n pêr d’agn maester a Al Plan. Dedô àl laurè tl Collegium Germanicum Hungaricum a Roma y dal 1961 inant pro la Caritas dla diozeja da Köln. Chilò se dêl jö cun le sorvisc sozial por i talians tl raiun de Köln, Bonn y Düsseldorf. Al ﬁstidiâ inće por i südtirolesc che viô dailò. Do ch’al é jü en ponsiun él gnü a stè a Al Plan, olache al s’â bele ti agn denant fat sö na te’ picia ćiasa. Dl 2005, bele tochè dala maratia, s’un él indô jü a Düsseldorf tla cité de süa fomena, olach’al é spo mort y gnü sopolì. Remo Lunz é inće stè bun da cherié de bugn contać cun i consolać talians tla Germania. Por so ingajamënt àl ciafè deplü reconescënzes. Al é inće gnü nominé „Cavaliere della Repubblica Italiana”.

Fora dl’aministraziun publica „Le saltà”, sföi d’informaziun dl Comun de Mareo é inće gnü fora regolarmënter vigni dui mëisc intratan l’ann 2009, porchël ciafëise chilò ma n pêr de noeles y informaziuns che reverda le paîsc d’Al Plan. Amez dezëmber à le Consëi de Comun deliberé l’ultima previjiun de bilanz dla legislatöra 2005-2010. Tl bilanz de previjiun por le 2010 él gnü odü danfora la soma de 746.000,00 euro por les investiziuns. Chëstes vëgn curides por le 19% dal Comun, por le 52% da contribuć y por le 29% cun scioldi imprestà. Le debit dl Comun de Mareo é gnü smendrì de 371.000,00 euro en confrunt ala ﬁn dl 2008. Ala ﬁn dl 2009 é insciö le debit de 5.802.114,00 euro. Les rates da paié zoruch é de 748.564,00

Sëra de informaziun cun l’ombolt Fortunato Ferdigg, le vizeombolt Paul Vallazza, assessurs y aconsiadus.

514

Al Plan

Ći ﬁn fajarà mo la scora vedla, öta dal 1987 incà?

euro (capital y interesc). Le 71% dles rates vëgn surantut dala provinzia. Cun l’ICI prevëiga le Comun da trà ite indöt 620.000,00 euro. Les spëises por le sorvisc dl ciomënt gnarà aumentades dl 23% en confrunt al ann denant. Inće la cuta por les eghes pazes é alzada dl 11%. Les maius spëises à le Comun por le personal (21 dependënć): 909.427,00 euro. Le comun à dit de no ala istituziun de na terza scora dai schi a Al Plan. La scora vedla, öta da passa 20 agn, spéron che vëgnes defata ressanada y restrotorada. Laìte dess ciafè lerch imprömadedöt la scora de musiga por le Comun de Mareo y chël da San Martin, mo inće d’atres uniuns. An spera che l’aministraziun nöia cun l’ombolt nü fejes inant y ne tires nia indô döt sotissura. Inće la plaza de dlijia dess gnì strotorada danü.

Al é gran ora da fà valch cun la scora vedla. Al crësc bele n manëster te sala de tët.

515

Al Plan I resc à indô portè la buna noela y les audanzes tles families y tut sö ofertes por proieć de solidarieté Ai dui de jenà é deplü grups de resc indô jüs fora por les ćiases y ostaries a portè la buna noela dl nadè de nosc Salvatur y les audanzes de sanité, pêsc, fortüna y benedisciun por l’ann nü. Al é stè le pröm iade che l’aziun di resc é gnüda stlüta jö te n dé su. Düć i resc (mituns y mitans dla scora elementara y mesana) é rovà adöm te dlijia a mëssa y é spo pià ia cun i bugn consëis y la benedisciun de siur ploan. Les spënores trates ite jarà a daidé ﬁnanzié proieć por scores tla Moldavia, na naziun, olache incër le 40% dla popolaziun vir te na gran meseria. Tres l’aziun di Trëi Resc, metüda a jì te dötes les ploanies de

Südtirol, prôn da portè fora por le monn n pü’ d’amur, de speranza y de ligrëza. I resc vëgn tuć sö dales families cun ligrëza y cun la convinziun che ai porta fortüna. XIX. Festival de scoltöres de nëi. Les laûrs dla Letonia à trat la simpatia dl publich Dai 19 ai 21 de jenà él indô rové a Al Plan 10 scuadres de sculturs de set naziuns: Paîsc Basc, Ruscia, Letonia, Inghiltera, Cehia, Svizera y Italia. Tut pert à inće döes scuadres de Südtirol: studënć dla „Cademia „ da Urtijëi y dla Scora por la lauraziun dl ermo y dla pera da Laas. Chësta é stada la 19. ediziun dl Festival de scoltöres de nëi. Le

Santa mëssa cun i resc denanche pié ia a grups fora por les ćiases.

516

Al Plan regolamënt é dagnora le medemo: fora de n gran cadrel de nëi dlaciada mëss i trëi sculturs de vigni scuadra cherié tl tëmp de trëi dis süa opera d’ert che vëgn spo iudicada dal publich. Davagné davagna dagnora i laûrs che respidlëia la realté y nia tan chi astrać che la jënt scëmpla, y dantadöt i mituns, se stënta da capì. L’opera di artisć dla Letonia „Laûrs cun so pice” à ciafè 246 usc. Sön 131 usc é rovades les scoltöres de Italia II „Kung Fu Panda” y „Tropical feelings” di studënć dla Scora da Laas (Val Venusta). La statua di studënć dla Cademia da Urtijëi â sciöche titul „Omaje a Manuela y Manfred Mölgg. Sce i sculturs à messü laurè cun tëmp meste y temperatöres plütosc altes, él gnü dedô frëit y les statues é gnüdes

2. pest: Kung Fu Panda 2 (Italia II).

1. pest: Laûrs cun so pice (Letonia).

517

Al Plan

3. pest: Tropical feelings (Scora da Laas).

Omaje a Manuela y Manfred Mölgg.

döres y stersces y à fat bela ﬁgöra te Pinćia dal Cone por passa n mëis. La manifestaziun vëgn organisada vigni ann dal’Assoziaziun Turistica d’Al Plan en colaboraziun cun chëra da Sanćiana y sostignida dala Cassa dl Sparagn de Südtirol.

Devers dla ﬁn dla sajun da d’invern, ai 24 de merz da sëra, à les döes scores dai schi metü a jì deboriada na schishow söla pista „Chi Ćianëis”. I maestri di schi à fat na bela desmostraziun dla storia y dl svilup dl sport di schi dal mëte man al dedaincö, sides por ći che reverda la tecnica da jì coi schi co l’evoluziun dl material y dl vistimënt. Dal telemark cun i schi lunć y de lëgn ales tecniches modernes cun i schi plü cörć y plü lerć tla piza y tla coda àn podü odëi n pü de döt. Al n’é nia ma gnü mostrè le schi alpin, mo inće d’atres sorts de sport söla nëi, sciöche le snowboard (brëia), le paslunch, le pataroz (Böckl) y le schi acrobatich. Al é inće gnü fat na desmostraziun dla preparaziun dles pistes che gnô batüdes tl pröm cun i schi sot le pé, plü tert cun de

Schishow dles döes scores dai schi söla pista „Chi Ćianëis”

Insciö jôn zacan coi schi.

518

Al Plan gragn brodi da tomuns dant y do, che gnô manajà da döes porsones, y al dedaincö da n scuadrun de gragn iać dala nëi che büra vigni sëra ćina ite por la nöt sö y jö por les pistes y les platorëia ch’ares vëgn beles döres y lizies sciöche na mësa. La manifestaziun é gnüda stlüta jö cun na chentlada jö por „La Ërta” y cun na seria de füć pirotecnics che à ćiamò n iade ilominé la nöt scöra cherian n’atmosfera dër sugestiva. Al é bel da odëi che les döes scores dai schi se vëgn y laora adöm, canche ara se trata da mëte a jì manifestaziuns sportives y turistiches de n cêr livel y por l’interès y le bëgn de düć.

Al nasc na assoziaziun nöia: le „Zënter Families Mareo” De merz él gnü metü sö a Al Plan n’assoziaziun nöia: le „Zënter Families Mareo”. Promoturia de chësta idea é stada dantadöt Sabine Federa dal Tlomper. Canche al é gnü laurè fora le plann de svilup dl Comun de Mareo, à deplü geniturs manifestè l’interès y la buna orentè da fà valch por les families: da svilupé na cultura dla familia, da renforzè i raporć danter mituns, geniturs y inće danter les generaziuns. Le Zënter Families Mareo é na uniun a livel comunal daverta a dötes les families. Les ativitês che gnarà fates po avëi n ﬁn pedagogich, sozial o inće de solidarieté.

Consëi dl Zënter Families Mareo: Patrizia, Federico, Irina, Maurizio y Sieglinde (dmc).

519

Al Plan I geniturs se dà jö cun i mituns y fej dötes les ativitês impara. Al n’é nia n post, olache les families po dè jö sü mituns por n pêr d’ores o por n domisdé. Ćina che le Zënter Families Mareo ciafarà na sistemaziun definitiva – magari tla scora vedla ressanada y restrotorada – po les families s’abiné tl salf di jogn. Tl comitê dl Zënter Families Mareo él gnü lité set porsones: Sabine Federa, Irina Tavella, Erich Frenademetz, Maurizio Kastlunger, Siglinde Erlacher, Patrizia Erlacher y Federico Dalla Santa. Chi che oress sostignì chësta assoziaziun é invià da se lascè scrì ite paian n contribut de 20,00 euro a familia.Tó pert ales ativitês po düć, mo les families scrites ite arà val’ vantaji implü. Ai pröms d’agost à le Zënter Families Mareo organisé, en colaboraziun cun la Lia dai Crëp Mareo, na fin dl’edema ite a Türesc. Tut pert à 17 families, indöt 61 porsones. La sabeda do marëna él gnü metü sö les tëndes te pre y dedô à i mituns podü jì a Ahornach a d’arpizé tla palestra nöia alaleria. N valgügn peri y val’ umes à sambëgn inće orü porvè. Da sëra él gnü apratè liagnes y dedô s’à ćiamò düć devertì te na partida dal palê, olache i mituns à sfidé i peri. Denanche jì a dormì él ćiamò gnü ćiantè incër n bel gran füch ia. Le dé do da doman él stè da desfà y mëte adöm les tëndes y da romenè sö döt bel. Do marëna é jü n grup a fà rafting söles eghes salvaries dl Aurin, d’atri é jüs do le tru de San Francësch y le terzo grup tl parch d’aventöra (Hochseilgarten). A düć ti àl salpü bel, al é stè n’esperiënza positiva por pici y gragn. En ocajiun dla presentaziun dla brosciüra „Sön tru cun Chël Bel Dio” en domënia, ai 25 d’otober à le Zënter 520

Families Mareo metü a jì por le secundo ann le Dé dles Families. Do mëssa é les families gnüdes inviades tl gran salf a marëna. I coghi Carlo, Fritz y Paul à cöt sëdesc chili de pasta. Le dessert él stè les families instësses che à portè. Tl foyer dl salf él gnü arjigné ca n marćé de secunda man de echipajamënt y atrezadöra da d’invern por mituns ćina 15 agn. Te plaza dla scora elementara à i mëndri podü depënje y pastelnè. I maius à podü jì a d’arpizé söl parëi te palestra, assigurà da porsones competëntes dla Lia dai Crëp Mareo. Al é inće gnü organisé na ola dla fortüna y i plü fortunà à trat n pest. Un di ﬁns dl Zënter Families Mareo é inće chël da stè adöm, ći che an po zënzater dì che é garatè. La buna partezipaziun é n sëgn che les families aprijëia le laûr che vëgn fat. Pröma Comuniun Cun l’aisciöda che indespra indô la natöra a vita nöia y ćiacia l’invern sö por les munts plü altes, cun i lëgns che mët man da petè fora fëies verdejines y ﬂus da corusc, cun i pra bi vërć y plëgns de ciüfs, röia inće indô les gran festes de dlijia tres plü daimprò y öna dles plü sintides defata do Pasca é bëgn dagnora la festa dla Pröma Comuniun. Incër mez mà à 22 scolars dla secunda tlassa elementara (10 mitans y 12 mituns) podü jì le pröm iade te süa vita ala comuniun. La musiga à acompagné i pici festejà cun sü geniturs y döta la comunité da calonia jö te dlijia, olache i scolars à ćiantè la mëssa. I pici dla Pröma Comuniun à podü se mëte sö incër altè ia por podëi sintì plü intensivamënter le gran avenimënt.

Al Plan

Les mitans y i mituns dla Pröma Comuniun incër altè.

I edli slomina de ligrëza y le cör é plëgn de contentëza.

521

Al Plan Do mëssa é i mituns gnüs invià a mangé la turta te calonia basite y dan calonia à ćiamò sonè la musiga. Ai pici dla Pröma Comuniun ti audunse che ai se recordes na vita intiera le gran signiﬁcat de chësta festa, che é bëgn cotan deplü che ma n bel guant y na buna marëna, y che la forza dla fede cristiana i acompagnëies dagnora söl tru de süa vita. La scora elementara d’Al Plan à presentè „N monn de corusc” 104 röses ala direturia Rosmarie Crazzolara, nominada ispeturia dles scores ladines de Badia y Gherdëna Amez mà à la scora elementara d’Al Plan invié geniturs y familiars tl salf dles manifestaziuns a na festa n pü particolara. Söl invit êl scrit: „N monn de corusc” y chësc àn podü capì dal teater portè

La direturia Rosmarie Crazzolara, gnüda nominada ispeturia, pëia do les röses dai scolars dla elementara.

522

dant dai mituns y insigné ite da Erika Castlunger cun l’aiüt dla maestra Patrizia Pedevilla. Chësta festa àn orü ti dediché dantadöt a döes porsones: al nene-verda Erwin Kosta ch’i podun odëi vigni dé de scora, da vigni tëmp, söla burćia dla strada Plazores cun la strada che condüj pormez ales scores, che ﬁstidiëia che i scolars pois passè ia la strada zënza se mëte al prigo, y ala direturia dles scores dl raiun dla Bassa Val Badia, Rosmarie Crazzolara, che cun l’ann de scora 2009-2010 à surantut l’inćiaria de ispeturia dles scores ladines de Badia y Gherdëna. La scora y les families à rengrazié le polizist volontar Erwin Kosta cun n cëst de de bun patüc sciöche sëgn de reconescënza. Ala direturia Rosmarie Crazzolara Dejaco ti à i 104 scolars scinché na rösa porom. Le smaz gnô tla ﬁnada tan gran che so om Pepi Dejaco, ombolt dl comun da San Martin, à messü daidé pié do. La protagonista dl pice teater ê Berta, na möta che â tan n gran nês che ara gnô coienada da düć. Berta tol la dezijiun da se lascè taié demez chësc gran nês. Le nês se mët su söl iade a se chirì n patrun y roda jö le monn. Al röia pro popolaziuns cun cultures desvalies. Al incunta cinesc, mori, cowboys y ćinamai pinguins, mo degügn ne sa ći fà cun n te’ nês. I scolars à rapresentè chësta jënt cun de vigni sort de bai rić de corusc y cun ćianties che passenâ laprò. N bel dé röia chësc gran nês indô zoruch a Al Plan y s’un va te so vedl post, söl müs de Berta. Intratan à inće la jënt dl paîsc metü man da azetè Berta cun so gran nês. Da chësta storia podunse imparè ch’i déssun azetè les porsones sciöch’ares é, cun sües bunes y manco bunes cualitês.

Al Plan

Balet fora dl pice teater “N monn de corusc”.

Conzert d’aisciöda dla musiga Catarina Lanz Ai 23 de mà (sabeda) à la musiga Catarina Lanz tignì so conzert tradizional d’aisciöda tl salf dles manifestaziuns. La musiga d’Al Plan é gnüda metüda sö dl 1929, rodunt dan da 80 agn, porchël ê chësc conzert, presentè y moderè da Diego Clara, inće n conzert de iubileum. Döes é stades les novitês. Le dirighënt nü Klaus Kaneider, d’Andram, s’à presentè le pröm iade dan da süa jënt (denant él stè dirighënt dla musiga da San Ćiascian) y les musicontes jones à fat dër parüda te süa „picia troht„ nöia che é gnüda spligada da Silvia Call, de Iosc. Chisc guanć nüs é gnüs fać dala sartorëssa Elisabeth Colz da La Val, maridada a Tintal. Söl program dl conzert êl 8 composiziuns, en pert nöies, impegnatives y modernes. Tla secunda pert dl conzert él gnü

onorè 5 componënć dla musiga: Franz Comploi, le dirighënt Klaus Kaneider y la margatëntera Sonja Maneschg por 15 agn d’ativité, Felix Mutschlechner y so berba Heinz Pitscheider por 40 agn de fedelté ala musiga d’Al Plan. Heinz à sonè n gröm d’agn le bas y śëgn él acompagnadù dl portabandira. Robert Burger, vizesurastant dles musighes dl raiun de Puster, s’à complimentè cun i musiconć onorà y cun la musiga instëssa cun so presidënt nü por l’impëgn y la costanza ch’ai à dagnora desmostrè renunzian a tröp tëmp lëde. Al à inće rengrazié le dirighënt da denant Andrea Pisching che à surantut la musiga da La Val, mo che sona ćiamò bindićé pro la musiga de so paîsc. L’aplaus mirité da pert dl publich à motivé la musiga da nen sonè ćiamò dui tòć. La serada musicala plajora é gnüda stlüta jö te foyer dl salf pro n bun 523

Al Plan

Conzert d’aisciöda – musiconć onorà: Heinz Pitscheider, Felix Mutschlechner, Klaus Kaneider, Franz Comploi y la margatëntera Sonja Maneschg (dmc).

renfrësch. Le presidënt dla musiga Roland Daverda à rengrazié la Cassa Raiffeisen, le moderadù Diego Clara, la sartorëssa Elisabeth Colz y düć chi che à aprijé le conzert y portè pro al garatè dla serada. La gran prozesciun de Jeunn Mile pelegrins dlun perian y ćiantan por munts y por valades Do na tradiziun vedla vëgnel fat vigni trëi agn la gran prozesciun de trëi dis en Jeunn, a chëra che tröc ëi dles dodesc ploanies dla Val Badia tol pert. Le terminn ê dagnora incër mez jügn, i dis dan o do Sant Antone (Sant Antone é ai 13 de jügn), mo en chësc ann éson stà 524

sforzà da jì n’edema plü adora, deache les ostaries y les ćiases ia en Funes n’â nia plü lerch da mëte jö düć i pelegrins. I tëmps é mudà y jënt n’ô nia plü dormì tl fëgn fora por chës majuns sciöche plüdadî. Dl paîsc d’Al Plan à tut pert 85 omi jogn y inće plü atempà. Florian da Orzun ê cun prësc 81 agn le plü vedl de döt Mareo. Da oramai 50 agn incà ti chîrel l’alberch ia en Funes a tröc pelegrins d’Al Plan y d’La Pli. Chësc iade àl metü jö te vint ćiases 170 porsones. Al se mirita veramënter n lalt y n bel gran dilan. Jì en Jeunn é cotan deplü co ma n pelegrinaje de trëi dis: al é na esperiënza che vignun fej tres indô danü; an fej pert de na gran familia y chësc sënton inće.

Al Plan

La prozesciun de Jeunn dla Bassa Val Badia röia a S. Madalena de Funes.

Ultima palsa di pelegrins d’Al Plan a Mantëna, denanche rové a ćiasa stanć, mo contënć.

525

Al Plan Sce de te’ berbesc n’é n dé nia plü bugn da la pochenè, n’él de jogn che vëgn do ca. La somënza madüda é tomada sön n bun terac. Danter le plü jonn (8 agn) y le plü vedl (84 agn) de düć i pelegrins dla valada êl 76 agn de desfarënzia. Le primiziant dal ann passè, siur Klaus Sottsas da Rina, à acompagné i pelegrins d’La Pli y siur Pire Irsara chi de Badia. A Santa Madalena de Funes él spo rové pormez le vësco SE Karl Golser y siur degan Franz Sottara. Tla dlijia dla Santa Crusc sön le crëp de Jeunn à siur degan conzelebrè la santa mëssa cun d’atri ploans y proi dla Val Badia. Siur Heinrich Perathoner, ploan d’La Pli y d’Al Plan, à sotligné tla pordica l’importanza dla spiritualité por la porsona, dl’umanité al post dl materialism, dl’unité dla familia y dla comunité. Sura düć y sura döt sta Chël Bel Dî, nosta pêsc interna y la pêsc dla domënia. I messun tignì deplü söla familia y söla domënia. Bele le vësco Josef Gargitter à dit: Tignun la domënia, deache la domënia se tëgn nos! Dan la capela y l’ostaria da Garsun a Mantëna fej i pelegrins d’Al Plan l’ultima palsa y la fotograﬁa de recordanza, denanche rové indô do trëi dis a ćiasa, stanć y cun val’ plaies, mo contënć, olach’ai vëgn acompagnà te dlijia dal sonn solenn dles ćiampanes, dales melodies dla musiga Catarina Lanz, da siur ploan cun i ministranć y dai confaruns da corusc. Al é n momënt che branćia ite düć, nia püć mëss se terje ia val’ legherma de comoziun y de ligrëza. Dilan ala familia da Garsun por süa ospitalité tan generosa, ala musiga, a chi che à portè le crist, a chi che à dit dant n gromun de corones, a nosc Florian da Orzun. Dilan a düć chi che à tut pert 526

cun scerieté y devoziun al pelegrinaje y a düć chi che tëgn sön la prozesciun de Jeunn, chësta bela tradiziun de fede ch’i sperun che vais ćiamò inant por tröpes generaziuns. L’ega de San Vi à albü prescia da gnì Les fontanes ite a Fodara Masaronn, tla Val dai Tamersc, é conesciüdes sciöche „l’ega de San Vi”. San Vi é ai 15 de jügn y plü o manco incër mez jügn, n pêr de dis denant o n pêr de dis dedô, val’ann inće rodunt söl dé, vëgn l’ega fora de tera te deplü posć forman bindebò de rü che rogor spo fora por la val cuntra Al Plan. Canch’i ùn n altonn plütosc assüt y n invern cun püćia nëi, vëgn l’ega de San Vi cotan plü tert, inće impormò ala ﬁn de jügn. Cun n altonn mol y n invern cun de gran noveres vëgnera cotan denant. Chësta aisciöda éra bele gnüda ai 27 de mà, bëgn dainré tan adora. Incër Nadè s’assüia sö les fontanes de San Vi y por 5-6 mëisc ne spiëion plü n ﬁ d’ega.

Do les gran noeres éra gnüda adora l’ega de San Vi.

Al Plan Chësc fenomenn é gnü studié por de plü agn da n grup de scienzià olandesc. Al pê ch’al sides n lêch sot tera y impormò canche le livel arjunj na certa altëza, vëgn l’ega fora dles fontanes de San Vi. 25 agn Cor Ëres Al Plan. Scomenciadies por l’ocajiun Dan da 25 agn él gnü metü sö le Cor Ëres Al Plan y te düć chisc agn à le cor, sot ala direziun de Annamaria Clara Pescollderungg, abelì cun sües ćianties mësses y funziuns de dlijia, sciöche d’advënt y de carsëma, metü a jì conzerć cun la partezipaziun de d’atri cors te paîsc y tut pert a tröpes manifestaziuns musicales tla valada, foradecà y inće sura i cunﬁns fora. Le cor ti à dagnora dè na gran importanza ala ćiantia ladina,

mo s’à inće dè jö cun la dërta musiga popolara todëscia y cun musiga tlassica. N valgönes ćiantarines à tignì bòt por 25 agn, d’atres à lascè do da deplü agn por gaujes de familia o por d’atri motifs, mo porchël n’él dagnora gnü do de nöies. Por alzè fora le chert de secul de ativité à le Cor Ëres Al Plan ponsè a n pêr de manifestaziuns n pü particolares y de majera importanza. Ćianties ladines tl gran salf dl’UNESCO a Paris Amez jenà à le Cor Ëres Al Plan tut pert ala manifestaziun musicala internazionala „Music and Friends – Cori dell’Amicizia” tla gran cité de Paris. Le cor à tut sö contat cun l’oﬁze talian che é a Misano. Chësta manifestaziun, che à sciöche pröm ﬁn chël da renforzè

Do le conzert tl salf dl’UNESCO a Paris.

527

Al Plan l’amizizia y le sentimënt de pêsc danter les popolaziuns desvalies, vëgn inće metüda a jì te d’atres citês d’Europa. Vigni cor é invié da portè dant ćianties y musiga che respidlëia la cultura y les usanzes de so raiun y de süa jënt, porchël à le Cor Ëres Al Plan chirì fora en gran pert ćianties ladines. Da tó pert a chësta aventöra musicala, dai 15 ai 18 de jenà, él inće gnü invié les ćiantarines che à n iade fat pert dl cor te chisc 25 agn. Le iade é jü da Al Plan a Minca cun n pice bus y da Minca a Paris cun le ﬂigher. Le vëndres ti à n acompagnadù mostrè ales ćiantarines i posć plü conesciüs de Paris y da sëra àres fat n conzert adöm cun la „Chorale de l’Est Parisien” tl salf dla „Ecole Nazionale de Musique”. Mo le punt culminant é stè le conzert dla

sabeda sëra tl gran salf dl’UNESCO cun düć i cors partezipanć. Al é stè na bela esperiënza plëna de impresciuns y n arichimënt cultural da ne desmentié nia. Mëssa de rengraziamënt por i 25 agn de ativité Le iubileum de 25 agn dala fondaziun à le Cor Ëres Al Plan festejé ćiantan la gran mëssa la domënia, ai 19 d’aurì, cun la parteziapaziun de Helga y Claudia da Ćianacëi (zitra y saltier) y dl cuartet de ëi (Robert Willeit, Konrad Comploi, Renzo Huber y le ploan siur Heinrich Perathoner). Sciöche sëgn de reconescënza por

Teresa Huber Erlacher, Annamaria Clara Pescollderungg y Herta Verra Feichter à ćiantè 25 agn pro le Cor Ëres Al Plan.

528

Al Plan avëi manajè le cor por n chert de secul, ti bi momënć y inće te chi manco bi, ti él gnü surandè ala dirighënta Annamaria Clara Pescollderungg na picia statua ziplada de Santa Zezilia. Trëi ćiantarines à inće ciafè le diplom de onoranza por avëi ćiantè düć i 25 agn: la dirighënta Annamaria, Teresa Huber y Herta Feichter. L’onoranza ti é gnüda surandada da Martin Conrater, surastant dla Federaziun di Cors de Südtirol por la Val Badia. Le Cor Ëres Al Plan à ćiantè le pröm iade oﬁzialmënter en Nadè da sëra dl 1984. Chël cor che Annamaria dal Bagn à odü nasce, crësce y madorì, spérera che vëgnes surantut y menè inant cun ligrëza y pasciun da na dirighënta plü jona.

Ćiantè fora por paîsc cun deplü cors La domënia, ai 19 de messè, à nü cors ćiantè te deplü posć te paîsc y inće dales perts fora. L’organisaziun ê tles mans dl Cor Ëres Al Plan y dl’Assoziaziun Turistica. La pröma pert musicala é gnüda inviada ia dales döes domisdé söl paiun dla musiga, olache i 8 grups invià (Cor de dlijia d’Al Plan, Cor de dlijia d’La Pli, Cor di ëi „Col dla Vedla” da Rina, „Frauensingkreis St. Lorenzen”, „Algunder Männerchor”, „Olanger Männerchor”, Cor „Concordia” da Maran, „Kaser Almsänger”), à vignun portè dant döes ćianties, presentades da Eduard Obojes. Le diretur dl’AT Martin Resch à saludé i cors partezipanć y la tröpa jënt gnüda a d’ascutè.

Le cor d’ëres da San Laurënz y le cor d’ëi da Valdaora à ćiantè sö da La Para (Sarjëi).

529

Al Plan Dedô s’à i cors slarié fora (2 por post) a fà n conzert plajor te cater üties (ostaries) incër paîsc: La Para, Chi Vai, La Miara y Pederü. Dales cinch domisdé é düć i cors indô rovà adöm söl paiun, olache le cor iubilar à lascè aldì n valgönes ćianties (te trëi lingac). Le vizeombolt s’à complimentè cun le Cor Ëres Al Plan por süa ativité de 25 agn y ti à surandè na reconescënza ala dirighënta Annamaria. Dedô à ćiamò düć i cors adöm ćiantè „Na sëra sarëna”. Mo por i cors n’ê le domisdé nia ćiamò rové. Vigni cor é gnü invié te n ater hotel a cëna, olache al é sambëgn ćiamò gnü ćiantè inant: Bella Vista Hotel Emma (Algunder Männerchor) Hotel Excelsior (Cor de dlijia d’Al Plan) Almhof Hotel Call (Cor de dlijia d’La Pli) Hotel La Stöa (Frauen Singkreis St.Lorenzen) Hotel Monte Sella (Cor „Concordia„ da Maran) Hotel Aqua Bad Cortina (Olanger Männerchor) Hotel Al Sole (Kaser Almsänger) Hotel Teresa (Cor di ëi „Col dla Vedla) Hotel Al Plan (Cor Ëres Al Plan) N bel dilan ai ostis por la generosité y le bun tratamënt y ai sponsors che à contribuì al garatè de chësta bela manifestaziun che é stada n arichimënt musical y cultural por nosta jënt y por i foresć.

530

La usc dla munt che chërda Presentaziun dl liber de Simon Kehrer y Walter Nones „È la montagna che chiama” Tl salf dles manifestaziuns d’Al Plan, tóch y plëgn de apascionà dla munt y di crëps, dantadöt jogn da düć i paîsc dla Val Badia, à i alpinisć estrems Simon Kehrer d’La Pli de Mareo (Costamesana), y Walter Nones dl Trentin presentè al pröm de messè le liber „È la montagna che chiama” (sottitul: „Luglio 2008. La tragedia del Nanga Parbat nel racconto dei sopravvissuti”). I dui alpinisć cunta dla spediziun tl raiun dl Nanga Parbat dl mëis de messè 2008 che ti à costè la vita al gran arpizadù gherdëna Karl Unterkircher. Te chësta publicaziun cunta Kehrer y Nones dla vita tl aćiampamënt de basa, dl’arpizada di dui 6.000 Chongra Peak South y North por se atlimatisé denanche afrontè le gran parëi Rakhiot, mai ćiamò gnü arpizé denant, dla desgrazia, olache so compagn Karl Unterkircher à pordü la vita. Ai descrî i sentimënć y les emoziuns ch’ai à vit ti diesc dis do la mort de Karl tl gran parëi. L’aventöra é por fortüna jüda fora bun por i dui alpinisć. Ai nes cunta la realté che é n pü atramënter co ći che i media à informè. L’arpizada nöia söl gran parëi Rakhiot ài orü ti dediché a so compagn Karl Unterkircher. Le liber, rich de spligaziuns y fotograﬁes imprescionëntes, é gnü scrit te na manira saurida da capì, inće por i nia alpinisć. La publicaziun ti é ćiamò gnüda presentada ala ﬁn de messè y amez agost ai tröc foresć talians che ê en vacanza a Al Plan.

Al Plan

I dui alpinisć estrems Simon Kehrer (a man dërta) y Walter Nones.

Musiga jazz tla staziun de na cabinovia L’Assoziaziun Turistica y la Sozité di implanć portamunt à albü l’idea n pü particolara da mëte a jì ai 3 de messè n conzert dl Südtirol Jazz Festival tla staziun amez dla cabinovia Pedagà-Piz de Plaies, olache al é rové adöm, en pert cun l’implant portamunt y en pert a pé, n bel numer de simpatisanć dla musiga jazz. Prësc döes ores alalungia à sonè le grup musical dër conesciü „Manomanouche”. Ai 5 de messè (domënia) é le conzert jazz jü inant tles üties de munt. Tla Üćia Lavarela à sonè le grup Tolga Trio, trëi musizisć di Paîsc Basc, y tla Üćia de Fanes le Jazz Musette Trio. L’intenziun dl’Assoziaziun Turistica ê chëra da ti

pité ai turisć la poscibilité da se gode la natöra fantastica de nosc parch natural, da fà escursciuns y da podëi s’ascutè tl medemo tëmp musiga jazz.

Conzert dl grup musical “Manomanouche” tla staziun dla cabinovia Pedagà.

531

Al Plan

Carolina Oberrauch (Karneid) à davagné la fasa provinziala de Miss Italia a Al Plan. Trëi edemes plü tert à süa só Claudia davagné la fasa regionala.

70. Concurs Miss Italia Oramai él gnü tradiziun che Al Plan ospitëia döes fases preliminares dl Concurs de belëza Miss Italia. La fasa provinziala é stada en domënia, ai 12 de messè söl paiun dla musiga, olache la iuria, metüda adöm da rapresentanć dl’Assoziaziun di Artejans, à iudiché la plü bela la jona da Karneid Caroline Oberrauch. Tla fasa regionala di 2 d’agost sön plaza de dlijia, dan da n gromun de coriusc y interessà, à la dea „Fortuna„ bajè la só de Caroline, Claudia Oberrauch, che à insciö podü tó pert ala seleziun ﬁnala de Miss Italia amez setëmber a Salsomaggiore, olache la fortüna l’à porater arbandonada. 532

Mëssa dla ploania sön Plan de Corones La pröma domënia d’agost à le ploan d’Al Plan y d’La Pli, siur Heinrich Perathoner, zelebrè la mëssa tradizionala dla comunité sön Plan de Corones, sot la gran ćiampana „Concordia”. La funziun alaleria é gnüda abelida dales usc dl grup musical „Pinzimonio” (Gudrun Mairl, Elisabeth Fistill, Renzo Huber y Raimund Pitscheider) y dal cuartet de ëi, metü adöm da siur Heinrich, Renzo Huber, Robert Willeit y Konrad Comploi. Le cor de dlijia d’Al Plan s’à ﬁstidié da dè fora da mangé y da bëre. Al foss bel, sce chësc dé dla comunité gniss n pü plü sintì dala popolaziun. La partezipaziun

Al Plan

Mëssa dla ploania sön Plan de Corones, dan la ćiampana “Concordia”.

n’é nia propi stada da bravè. An podess magari porvè da baratè jö post. „Idee a San Vigilio” Obietif: Emisciuns nul L’apuntamënt cultural da d’isté, nasciü l’ann passé tl cör dles Dolomites ladines, ti é gnü dediché en chësc ann ala sanité de nosc ambiënt conscidran l’idea da respetè le planet Tera, sön chël ch’i viun, y porvan da arjunje le paraîsc dles emisciuns nul. „Idee a San Vigilio” é na buna ocajiun da ponsè sura söla mudaziun dl tlima, por imparè y capì miù i promlems ch’i sun cherdà da afrontè. Dai 3 ai 6 d’agost él gnü tignì tl salf dles manifestaziuns

referać interessanć y de n livel dër alt: Do Kyoto: le control dles emisciuns – Comportamënć virtuai: dala mobilité ala sconanza dl teritore – La sconanza dl ambiënt: n bun afar – Le combatimënt cuntra l’incuinamënt: les respostes dl’Europa. Les diretives dl’UE (Uniun Europeica) vëiga danfora na reduziun dl 20% dles emisciuns di gasc serra por le 2020 y n aumënt de almanco le 20% dles energies renovables. Le pröm comandamënt dess ester: reduziun, ti dè plü importanza ala cultura dl sparagn energetich. Tres plü gonot vëgn l’ecologia liada adöm cun l’economia. Danter i tröc reladus recordunse l’ex-parlamentar europeich Sepp Kusstatscher, l’ombolt de Badia y 533

Al Plan

“La sconanza dl ambiënt é n bun afar” dij Norbert Lantschner, diretur dl’Agenzia Ćiasa Tlima.

vizepresidënt dl Consorz Biomassa de Südtirol Iaco Frenademetz y Norbert Lantschner, diretur dl’Agenzia Ćiasa Tlima. Moderadù ê le journalist Giorgio Zanchini, che condüj la trasmisciun „Radio anch’io” por Radio Uno Rai. Al Plan Folk Festival 2009 Ai 4, 5 y 6 de setëmber à l’assoziaziun culturala di jogn „Cërtl Grup Atif” metü a jì sön plaza danter la dlijia y le paiun dla musiga la 4. ediziun de „Al Plan Folk Festival”. Le fin dla manifestaziun é chël da sensibilisé la jonëza, mo nia ma i jogn, por la cultura y por le pinsier sozial. La manifestaziun cun musiga, bal, ert y gastronomia é gnüda inviada ia a fin de benefiziënza en colauraziun 534

cun l’assoziaziun Kolping. Cun ći che é gnü trat ite àn orü daidé ﬁnanzié döes scolines tl’Africa dl süd. Tröpes porsones à sostignì chësc obietif cun de pices spënores. Danter i grups musicai àn podü aldì complesc de n bun livel, sciöche The Beat Barons da Milan, Monn Turonn da Vìena/Valdaora, Sense Of Akasha da Bornech, Burning Mind da Sterzing, i Tavernicoli da Vicenza, Arbe Garbe da Üdin, Max Castlunger da San Martin cun so grup de tambürli y stromënć inovatifs. Dër plajü à inće le ćiantautur Sepp Messner Windschnur da Tlüses che à portè dant te na forma ironica n pü düć i problems y defeć de nosc monn modern, zënza ne sconè degügn, no la politica, no la sozieté. Inće tl ćiamp dla gastronomia à le

Al Plan

Al Plan Folk Festival: un di grups musicai che à tut pert.

Cërtl Grup Atif mostrè fantasia ti pitan al publich, en gran pert jonn, de vigni sort de spezialitês. Da alzè fora él inće la decoraziun dl paiun y dles baraches. Sön ur de strada êl inće deplü bancareles che venô produć biologics y de vigni sort de souvenirs y belijia. Por i mituns él gnü ponsè a jüć y animaziun. I arati da podëi dì che le Festival é indô valgamia garatè, inće sce na pert dla popolaziun d’Al Plan é plütosc scetica y mëss sistematicamënter se scarzè la müsa, sc’al vëgn fat val’ de nü. Dessigü n’é nia döt or ći che slomina, la perfeziun pon chirì, mo nia ciafè. Mo porater àn podü constatè che te chisc trëi dis de „Al Plan Folk Festival” n’àn nia odü tan de suraboiüs co pro d’atres festes de paîsc alaleria. Chi che é zënza colpa dess sciuré la pröma pera.

Dé dla proteziun zivila L’ultima sabeda de setëmber à la Crusc Blanćia de Mareo indô metü a jì le Dé dla Proteziun Zivila, mo chësc iade tl zënter dl paîsc d’Al Plan y nia tl raiun dl sport a Ćiamaor. Al é gnü fat deplü eserzitaziuns y desmostraziuns che à inzaridé adalerch tröc interessà nia ma dl post, mo inće dai paîsc incëria y da plü dalunc. Na te’ manifestaziun à dantadöt le ﬁn da informè la jënt sön les istituziuns, sön i sorvisc che ares pîta, mo inće sön les mascinns y sön i injins che ares à a desposiziun. Al é gnü metü sö cater aćiampamënć. Tles plazes dles scores y dla nodadoia stlüta à i soldas presentè sü mesi militars: camionns y mesi blindà. Tles tëndes gnôl mostrè le guant da soldà y l’armamënt de 535

Al Plan

Gran desmostraziun dla Proteziun Zivila, metüda a jì dala Crusc Blanćia.

vera: bombes a man y de ﬂigri y de vigni sort de mines. Do la strada prinzipala y te plaza dal Cone â i stödafüch d’Al Plan y inće da foradecà metü sö autobots, litres, löms, forfesc a presciun da taié banda y ćinamai na barca. Te plaza de dlijia êl da ciafè les tëndes dla Proteziun Zivila, olache al gnô dè fora da mangé y da bëre. Sura la dlijia podôn ćiamò odëi i auti y i injins dla Crusc Blanćia, dla Crusc Cöcena, dl Aiüt Alpin, di Carabinìers, dla Polizia y dla Verda Forestala. Dailò gnôl inće dè informaziuns. Al é inće jorè adalerch deplü joliers, danter chisc inće chël dl Aiüt Alpin. Le model de chësc elicoter, fat da Manuel Comploi, é gnü amiré da düć. Dër plajü à les desmostraziuns. I stödafüch à taié sö la banda de n auto 536

por delibré le ferì che é spo gnü medié dala Crusc Blanćia. I soldas à metü en funziun n injin radiocomanè che simulâ la chirida y la desfratada de bombes y mines. I stödafüch à fat cun la gran litra na desmostraziun de salvamënt sön les ultimes alzades dla ostaria dal Cone. Pici y gragn à inće podü se lascè alzè sö cun la litra y se ćiarè jö la contrada da passa 25 metri d’altëza. L’ultima desmostraziun é stada chëra de n medefüch te bosch sön les crestes de Corn. Le jolier dla Elikos é jorè sö cun n contignidù de passa 1.000 litri d’ega. Filippo Kaneider, caposeziun dla Crusc Blanćia à stlüt jö cun les parores: „Sce düć tëgn adöm, vara mefo da organisé valch de indortöra.”

Al Plan 8. Edema dla Sanité cun la Crusc Blanćia Dai 9 ai 13 de novëmber à la Crusc Blanćia, adöm cun le Consëi de Formaziun metü a jì por l’8. iade l’Edema dla Sanité cun deplü referać interessanć tl salf dla Cassa Raiffeisen. Organisadù é indô stè Gustl Kaneider cun sü colauradus. La pröma sëra à baié la referënta dr. Verena Baur, da Porsenù, dla sessualité di mituns y dl’informaziun sön chësc tema plütosc zite. Chê? Co? Can? La coriosité sessuala di mituns mët i gragn tres indô dan na provocaziun y i inviëia da se fà pinsiers sön chësc argumënt. Ći ô pa dì sessualité tl’infanzia? Tan inant Siur Tone Fiungg à baié dl raport de él pa normal che mituns se dà jö cun le copia y danter les generaziuns te familia. tema sessualité? Cal é pa le dër momënt da baié impara y da i informè de chësc vers? Y co dess pa chësc sozede? La secunda sëra à le dr. Wilfried Griessmair, da Bornech, baié dla vazinaziun cuntra le crebesc al col dl uterus y la dr. Sandra Ladstätter dla presservaziun y dla planiﬁcaziun dla familia. Le dr. Griesmair à splighé la formaziun y la relevanza dl crebesc al col dl uterus y les poscibilitês de prevenziun tignin cunt di vantaji y desvantaji dla vazinaziun. Chëstes 10 ëres à tut pert a düć cater i referać. La dr. Ladstätter à cuntè sö les metodes plü importantes dla che reverda la planiﬁcaziun dla familia presservaziun, olache i mesi ormonai él inće gnü baié en cört dles copies che tol tres ćiamò ite la maiù pert. Por ći oress avëi mituns, mo nen ciafa nia. 537

Al Plan La terza sëra à siur Tone Fiung da Longega, referënt diozejan por les families, tratè le raport de copia y danter les generaziuns te familia. La familia é le post, olache pici y gragn po fà esperiënzes prezioses por se stè bun y por crësce. Le bun raport danter les porsones che vir te familia: copia, geniturs, mituns, ti dà stabilité ala personalité y po fà dla familia na strotöra de sanité che lascia crësce sö i pici sagns y contënć. Porchël é la familia n post, olache la solidarieté danter les generaziuns é fontana de sanité. La 4. y ultima sëra é rovada da Porsenù adalerch la dr. Anja Kery a baié di conﬁns danter les operaziuns de belëza y operaziuns che va debojëgn. Le ﬁn dla chirurgia plastica é chël da mëte a post cun tecniches modernes perts desvalies dl corp danejades o malformades. La chirurgia estetica n’à nia la funziun da eliminé maraties, mo da moirè l’aspet esteriur. Te tröc caji po n intervënt plastich ester d’aiüt por aumentè la segurté de sè instësc.

proteturia di püri y de chi dala meseria. Plü tert éra gnüda dedicada a Santa Maria dal aiüt y ćiamò plü tert él rové pormez San Vi, le sant protetur di punć y cuntra les agajuns. A Mantëna à le rü d’Al Plan fat plü iadi tla storia de gragn danns. Ćiamò al dedaincö vëgnel tignì les „Antlês da Mantëna”. An va da Al Plan demez en prozesciun y chi da Mantëna aspeta lajö cun la statua de San Vi y le pice confarun. Le ploan benedësc i pici punć y an prëia da gnì sconà dales rogossies y da d’atres desgrazies. La capela da Mantëna ê gnüda ressanada l’ultimo iade dl 1895. Do passa cënt agn à la vijinanza da Mantëna ponsè a n proiet de restauraziun. I laûrs é gnüs fać dala dita Decor da Pidrô. Les spëises de 60.000 euro é gnüdes curides en gran pert dal Oﬁze por le mantignimënt di bëgns culturai. N sostëgn ﬁnanziar é inće gnü dal Comun

Gran festa a Mantëna: benedisciun dla capela restaurada cun le vësco da Aosta Mons. Giuseppe Anfossi L’ultima domënia de setëmber él gnü benedì tla vijinanza da Mantëna la capela restaurada danü daite y deforaìa. La picia capela iadelà da strada, a pêr dla ostaria da Garsun, é 390 agn vedla. Ara é gnüda fata sö dl 1619 dai patruns dl lüch da Garsun da laôta „Gallus y Borga de Garzung da Mantena„. Tl pröm ê la capela benedida a Santa Margherita, 538

Le vësco Giuseppe Anfossi benedësc la capela restaurada.

Al Plan

La capela da Mantëna deforaìa.

La capela restaurada daìte.

539

Al Plan de Mareo, dala Fondaziun Cassa dl Sparagn, dala Cassa Raiffeisen Val Badia, dala Banca Popolara, dala Fujina eletrica d’Al Plan y da deplü porsones privates. Le surastant dla vijinanza da Mantëna Konrad Comploi ti à dit a düć n bel gran iolan. La mëssa alaleria é gnüda zelebrada dal vësco da Aosta mons. Giuseppe Anfossi, adöm cun le ploan siur Heinrich y le canonich Alfred Frenes y abelida dal cor moscedè da Mantëna (metü adöm por l’ocajiun) y da n grup de stromënć a ﬂe dla musiga d’Al Plan. Le vësco Anfossi, nasciü l’ann 1935 a Al Plan, olache so pere Umberto ê maester y podestà, rové adalerch cun süa uma de 98 agn y cun döes sorus, à benedì la capela y döta la comunité. Le vësco é inće jü i pröms agn a scora a Al Plan, porchël él dër lié ala popolaziun.

Do les funziuns religioses à düć podü vijité la capela te so guant nü y raiënt. Te plaza dan la ostaria da Garsun â chi da Mantëna tenü sö de vigni sort de spezialitês culinares. Pro n bun bocun y n bun gote àn ćiamò podü stè adöm a s’ la cuntè, dantadöt cun porsones da Mantëna che vir tl forest y che ê gnüdes adalerch aposta por chësta gran ocajiun. Presentaziun dla publicaziun „Mantëna/Montal” dl dr. Lois Ellecosta Cun la santa mëssa y la benedisciun dla capela n’é le „Dé de chi da Mantëna” nia ćiamò stè rové. Domisdé à le dr. Lois Ellecosta, inće ël da Mantëna, presentè tl salf dles manifestaziuns d’Al Plan la publicaziun „Mantëna/

I pici da Mantëna à imparè ite n bal por la presentaziun dl liber.

540

Al Plan Montal”. I dui libri, scrić por todësch por che ai röies inće sura i conﬁns de nosc pice raiun ladin fora, é n laûr storich-leterar de gran valüta de deplü agn de inrescides. Tla pröma pert „Im Schatten von St. Vigil” à l’autur tratè la storia y la vita en general dl pice insediamënt che vëgn bele nominé tl urbar de Ćiastel Badia dl 1296. Por secui alalungia àl vit y laurè do le rü d’Al Plan jö mornas, sigać y feurs che adorâ la forza dl’ega por sües ativitês. Tla secunda pert „Die Anwesen von Montal” pon ciafè la storia de vigni ćiasa y de sü patruns jon zoruch a deplü generaziuns: stories de ligrëzes, mo inće de crusc y desgrazies, stories de na vita a d’ambria dl paîsc, sciöche l’autur à sottitulé la publicaziun. La cornisc musicala nes à pité le cor da Mantëna che à inće portè dant na ćiantia nöia, la „Ćianćia da Mantëna” (parores de Lois Ellecosta y musiga de Andrè Comploi). I mituns da Mantëna à fat n balet plajor y ligherzin. A Mantëna él inće nasciü cin ombolć de Mareo. Ai trëi ex-ombolć ćiamò en vita, Gustl y Paul Ties de Tone de Col y Lois Ellecosta de Colac, ti él gnü surandè na picia statua de lëgn de San Vi, onoranza che inće Stachio Erlacher dal Stoﬂ, che é stè vizeombolt y che é dötaorela ćiamò aconsiadù de comun, y le vësco mons. Giuseppe Anfossi à ciafè. Canche chi da Mantëna che vir dalunc tl forest ciafa val’ona de incherscimun, poi platernè te sü libri y indesprè insciö val’ bela recordanza dla jonëza y di agn passà te süa picia Mantëna o ti lüsc da paur incërìa.

Iade a Maria Brettfall por i colauradus de ploania Le iade tradizional di volontars dla ploania à condüt ai 3 d’otober (sabeda) i 35 partezipanć al santuar de pelegrinaje Maria Brettfall sura Strass te Zillertal. Tla picia dlijia sön n gran crepun nes à la monia dl post cuntè en cört la storia dl santuar. Do la liënda â n famëi tachè sön n lëgn na pilora de Santa Maria, mo le dé do n’êra nia plü y le famëi l’à ciafada, olache al é incö la dlijia. Püch dedô él gnü fat sö dailò na capela de lëgn. Por deplü secui àl vit te chësc post eremić. Dl 1786 à l’imparadù Ujöp II comanè da stlü la dlijia. Plü tert é jü Franz, conesciü sciöche Brettfallfranzl, a Vìena y é stè bun da l’abiné tan inant che le santuar à indô podü gnì daurì dl 1787. Tla bela picia dlijia de Maria Brettfall à siur Heinrich zelebrè la santa mëssa. Al à rengrazié i volontars dl sorvisc che ai fej por la comunité. Chësc iade en compagnia dess gnì tut sö sciöche n pice sëgn de reconescënza. Tla ostaria Pfandler a Strass à düć ciafè na buna marëna y domisdé sunse ćiamò jüs a Pertisau a fà na roda cun la barca söl Achensee. Söl iade da gnì zoruch unse ćiamò vijité la bela dlijia baroca de Santa Notburga a Eben. Festa dla racoiüda y prozesciun cun le ćiar infornì sö La pröma domënia d’otober, Domënia dl Rosare, à la ploania tignì la festa de rengraziamënt dla racoiüda cun la mëssa solena ćiantada dal cor de dlijia y dedô la prozesciun incër la taela cun le ćiar 541

Al Plan

I volontars de ploania a Maria Brettfall.

Le ćiar cun les cassëtes infornides sö.

542

Al Plan infornì sö, trat da dui ćiavai fosc de Andrea de Mena. Les 16 cassëtes vëgn arjignades ca vigni dui agn cun lezitënza y fantasia dales scores y dales uniuns y assoziaziuns dl paîsc. Le patüc da mangé vëgn condüt tla Ćiasa de Palsa a San Martin o ti vëgn scinché a porsones sóres che à debojëgn. Domënia di iubilars La secunda domënia d’otober él rové adöm daimprò da vint pêrs maridà da 25, 30, 35, 40, 45, 50 o deplü agn a rengrazié de düć chisc agn ch’ai à podü vire deboriada y a recordè i momënć plü bi y magari inće chi manco bi. I iubilars é gnüs saludà dan dlijia dal ploan siur Heinrich Perathoner por fà spo l’ingrès tla ćiasa de Chël Bel Dî, acompagnà dal sonn dl

orghe y dales melodies dl cor de dlijia che à inće ćiantè la mëssa. Le presidënt de ploania Pablo Palfrader à portè le salüt ofizial alzan fora l’importanza de na vita intiera de fedelté danter om y fomena, sce an pënsa che al dedaincö él tres deplü copies jones che va indalater pro les prömes dificoltês. I pilastri stersc dla familia tira tres plü sfësses. N momënt particolar é stada la benedisciun di iubilars sö da d’altè cun imposiziun dles mans da pert dl ploan. Do mëssa ti à la ploania surandè a vigni pêr n liber por la familia „Durch das Jahr, durch das Leben”. Dilan ala Cassa Raiffeisen che à finanzié en gran pert i libri. Do mëssa é la festa jüda inant sö dan paiun cun n renfrësch por i iubilars y sü familiars. I „Jobleri d’La Pli” à cherié n’atmosfera ligherzina cun de dërta musiga popolara.

Domënia di iubilars (25, 30, 35, 40, 45, 50 agn de matrimone).

543

Al Plan Festa por les families y presentaziun dla brosciüra „Sön tru cun Chël Bel Dio” „Jì te familia le tru dla fede” é stada la tematica che le presidënt dla ploania d’Al Plan Pablo Palfrader à tratè l’ultima domënia d’otober, tratan la gran mëssa, cun la presentaziun dla brosciüra „Sön tru con Chël Bel Dio”, aziun sostignida inće dales ploanies d’La Pli y da Rina. Les pedies da corusc che condejô amesa dlijia sö ćina sö dan altè dô simbolisé le tru ch’i orun fà deboriada cun Chël Bel Dî. La brosciüra ô alzè fora set vari por sensibilisé les families: jì a mëssa la domënia, l’advënt y la carsëma: tëmps de preparaziun, la oraziun te familia, perié da doman y da sëra, dan y do i pasć, se tó l’ega santa da doman y da sëra, la confesciun (pissia), les tradiziuns de dlijia. Les ilustraziuns tla brosciüra é

gnüdes fates dai ministranć d’Al Plan. Ala cornisc musicala dla santa mëssa à ponsè le grup „Mosaic”. Do mëssa él gnü partì fora „pedies” cun lassura na oraziun. Les brosciüres é gnüdes portades do Gnissant da ćiasa a ćiasa te dötes les families adöm cun „La löm dla domënia” n’aziun che é piada ia dala diozeja. N iolan a chi che à fat chësc sorvisc y ala Cassa Raiffeisen y al Consëi de Formaziun d’Al Plan che à dè n contribut por ﬁnanzié la stampa dles brosciüres.

Festa dles families – Sön tru cun Chël Bel Dio.

544

Familia La familia: unité, pilaster pröm dla sozieté, fondamënta sana y sterscia o smarësc tres plü la merscia?

Al Plan La familia: n ćiastel sön crëp sann y alt y bel; mürs de verda incëria o n’é döt śëgn plü por nia? La familia: tëma y pôra, dal cil aiüt vignun adora; le monn é cröde, sterch y rî: él ćiamò timur de Dî? I cin referendums a livel provinzial n’à nia arjunt le quorum I pröms referendums te Südtirol, gnüs a s’al dè la domënia, ai 25 d’otober, por scomenciadia y interessamënt dl’Iniziativa dla democrazia direta, dla Union für Südtirol y dla Lia por la sconanza de natöra y ambiënt, é tomà tres, inće sce ma de püch. Por arjunje le quorom scrit dant dl 40% àl ma falè 2 punć. I esponënć dl partì de maioranza â aconsié da ne jì nia a lité. Sce chësc é n sëgn de democrazia, dess vignun se fà n pinsier. Le quorum di litadus é stè dër bas tles gran citês, tut fora Bornech. Sce les valades y i raiuns todësc à superè saurì le quorum y te deplü comuns inće de cotan, àra dassënn sgarè pro i talians. Co s’à pa comportè i ladins? Gherdëna à arjunt le 41%, deperpo che la Val Badia é romagnüda sot al 33%. Chësc ô dì che te nosta valada é scialdi düć contënć cun les leges atuales o che ai ne ti à nia dè importanza a chisc referendums. Di paîsc dla Val Badia à ma La Pli de Mareo superè le quorum (44,8%). Al Plan s’à archité al 29,3%. Davagné à dlunch le „scê” y de cotan inće. Tröc de chi che ess dit de „no” n’é bunamënter nia jüs a lité.

I 5 referendums tratâ chisc argomënć: Referendum 1: Sostëgn al frabiché – Preferënza ala popolaziun dl post. Referendum 2: Stop ala svenüda dl daćiasa – Mudaziun dla lege urbanistica – Regolamentaziun dles secundes ćiases. Referendum 3: Proposta de lege provinziala: referendum propositif, abrogatif, consultif, iniziativa popolara, referendum sön i gragn laûrs. Referendum 4: Dessëgn de lege provinziala sön la democrazia direta – podëis da la mëte a jì, podëi consultif, podëis deliberatifs. Referendum 5: Lege provinziala por le smendrimënt dl traﬁch tl aier. Ativité dla Lia dai Crëp Mareo Parëi da arpizé por mituns y tor de dlacia por jogn Tl ultimo consëi che é gnü lité ala ﬁn dl 2008 él rové ite tröc jogn y adöm cun le presidënt nü, le mënacrëp Max Willeit, él rové ite n spirit nü tla Lia dai Crëp Mareo. Chësc é dantadöt por i jogn y i mituns

Iade da d’aisciöda: escursciun danter Gherdëna y Funes.

545

Al Plan

Dan la Ütia Brogles.

Iade da d’altonn a Schenna (iadedô söl’atra tëmpla Dorf Tirol).

546

Al Plan

Arpizé söla tor de dlacia te Pinćia dal Cone (sport y devertimënt por jënt jona, mo inće por mituns).

positif. Da d’aisciöda y da d’altonn à i mituns podü jì n iade al’edema a d’arpizé söl parëi te palestra, assistis y assigurà da porsones competëntes de nosta lia da munt. Tröc mituns n’à aproﬁté de chësta bela ocajiun. D’invern él gnü metü sö y arjigné ca tl raiun dl sport ite a Ćiamaor na tor de dlacia, olache i jogn à podü jì a d’arpizé ćina che la dlacia à metü man da assuié sot le pröm sorëdl ćialt de merz. Ala ﬁn de novëmber é la tor de dlacia gnüda metüda sö amez le paîsc, te Pinćia dal Cone. De jenè él gnü organisé n curs söla prevenziun cuntra les lovines cun na pert teorica y na pert pratica, y de messè n curs da arpizé por pici y gragn cun i mënacrëp Simon y Max. D’invern àn metü a jì n valgönes escursciuns impegnatives de schialpinism (Zinsnock, Fünfte Hornspitze, Hochgall (3.435 m), Furćia Rossa, Weisskugel

(3.739 m), Bärenbartkogel). Ai pröms d’agost él gnü organisé, adöm cun le Zënter Families Mareo, dui dis cun les tëndes, olache i mituns à podü se devertì da jì a d’arpizé (Ahornach), da fà rafting tles eghes dl Aurin, tl „Hochseilgarten”, da śoghé al palê y da fà de vigni sort de jüć. Danter mituns y geniturs à tut pert 62 porsones. N grup de jogn é jü d’agost söl dlacià dla Marmolada (3340 m). I amisc dla munt y dla natöra n pü plü atempà é jüs deplü iadi cun la liösa (Pertinger Alm, Rastnerhütte, Fanes, Börz, Rit, Störes/Pralongià, Stumpfalm, Medalges). Danter les ativitês tradizionales recordunse Domënia Grassa te Ütia di Iagri ite ai Tamersc y la gara dla liösa sön Senes, davagnada da Traudl Comploi y Elmar Winkler. D’isté unse fat de beles escursciuns, de saurides y plü de 547

Al Plan sfadioses (Bad Dreikirchen, escursciuns tl raiun de Puster, Seefeldseen/Meransen, Speikboden/Türesc, Lappach-Pfunders, Gherdenacia, Lijun-Redant, RöttalWindtal). Bel é stè le iade da d’aisciöda (Resciesa-Zanseralm – 31 porsones) sciöche inće chël da d’altonn a Schenna dlungia Maran (25 porsones). La mëssa dla Lia dai Crëp Mareo é stada ai 6 de setëmber sön Col de Lasta (Senes). Ala ćiastagnada, ai 7 de novëmber, él rové adalerch 51 porsones, baldi àl falè i jogn. Cun la reuniun generala ai 19 de novëmber tla Ostaria dal Cone él gnü stlüt jö l’ativité dla Lia dai Crëp Mareo 2009. Por ći che reverda le program 2010 él gnü fat fora da fà val’ativitês da d’invern y da d’isté deboriada cun la Lia da Munt La Val y cun la Lia da Munt Ladinia – CAI Val Badia.

La plaia de Ćianros é varida. Les cabines é piades ia. Düć se recorda ćiamò le spavënt por döt le paîsc, canche al é gnü jö ai 22 d’aurì 2006, incër les nü da sëra, la gran roa ia en Ćianros tiran jö para la staziun a munt dla cabinovia nöia y lascian na burta plaia tla natöra. Do trëi agn de diﬁcoltês burocratiches él gnü laurè döt isté por assiguré la tëmpla ërta cun petun y microconi y por dortoré sö danü la cabinovia Ćianros. Ai 22 de dezëmber, rodunt al scomenciamënt dla sajun turistica da d’invern, él gnü fat na picia festa de inauguraziun, a chëra che cotan de jënt dl post y autoritês à tut pert. Le presidënt dla sozieté di lifć d’Al Plan Georg Mutschlechner y le presidënt da denant Zeno Castlunger à rengrazié l’aministraziun publica y döta la popolaziun che à dagnora sostignì la dortoraziun dl implant „Ćianros” che à por le turism da d’invern deplü vantaji. Le ploan siur Heinrich Perathoner à benedì l’implant nü fajon les audanzes ch’al ais vita lungia por le bëgn de döta la comunité dl post y di foresć che l’anuzëia. La plaia de Ćianros chersciarà pro y la para gnarà indô d’isté bela vërda. An dij pö che le tëmp varësc vigni plaia.

Do trëi agn y mez él indô pié ia la cabinovia “Ćianros”, desdrüta en pert dala gran roa gnüda jö ai 22 d’aurì 2006.

548

Al Plan I pici dla scolina y San Martin a ćiaval La festa de San Martin (11 de novëmber) é öna dles plü sintides dai pici mituns dla scolina. Apëna gnü scür s’à les mitans y i mituns dles trëi seziuns dla scolina d’Al Plan metü sön tru devers dla dlijia cun sües linternes pastelnades i dis denant cun l’aiüt de sües maestres y colaboradësses pedagogiches. Danfora jô San Martin a ćiaval vistì sö da soldà roman cun n mantel cöce, elm y śabla. Te dlijia él gnü ćiantè y dit sö poesies ti trëi lingac y al é inće gnü fat n te’ pice teater. I mituns ti portâ de pices scincundes a n te’ püre petler ingromé adöm sön ur de strada. Inće l’oﬁzier roman Martin s’â menè pićé de n petler mez dlacè y â partì cun ël so mantel.

San Martin a ćiaval à acompagné les mitans y i mituns dala scolina demez ćina dan dlijia.

La picia festa de San Martin é gnüda slüta jö cun la benedisciun de siur ploan ai pici mituns y a döta la comunité rovada adöm te dlijia por l’ocajiun.

Siur ploan ti cunta de San Martin ai pici dla scolina.

549

Al Plan Anita y Zenzo à presentè la CD „Acustica” Ala fin de novëmber à Lorenz Obwegs y süa fia Anita, conesciüs sciöche le duo Anita y Zenzo, presentè na CD nöia cun musiga stromentala de deplü sorts. Söla scëiba pon ciafè 19 ćianties te deplü lingac. I dui musizisć à presentè süa CD „Acustica” tl salf dles manifestaziuns a Al Plan, tl Istitut Pedagogich da Bornech, olache Anita va a scora, y tla Ćiasa Jan Batista Runcher a San Linert de Badia. Anita y Zenzo â metü adöm n program, tres chël ch’ai à condüt le publich te n iade „musical” fora por le monn. La CD „Acustica” é gnüda tuta sö tl stüde „Davide Records” sön Badia. N sostëgn finanziar à i dui musizisć ciafè dala Ütia de Fanes. Zenzo sona inće i orghi da man pro i „Bergfeuer”, Anita ćianta y sona deplü stromënć.

Le cuertl dla CD “Acustica” de Anita y Zenzo.

550

SPORT Y TËMP LËDE Schi alpin: 3 atleć d’Al Plan tl zircus de Copa dl Monn 2009-10: Manuela y Manfred Mölgg y Alexander Ploner Sce Manuela y Manfred Mölgg é bele da plü agn te scuadra nazionala A y fej les gares de Copa dl Monn, à Alexander Ploner, do s’avëi fat mè, messü fà tröc sacriﬁzi da se davagné zoruch le post tla pröma scuadra. Chësc ti é garatè, deach’al s’à davagné la Copa Europa de slalom lerch. Implü él inće campiun talian de slalom lerch 2009. A chësta moda pol fà dötes les gares de slalom lerch de Copa dl Monn 2009-2010. Por nos d’Al Plan él n onur y na gran sodesfaziun da avëi trëi atleć te Copa dl Monn. A düć trëi ti fajunse les mius audanzes. Sce Manuela y Manfred n’à nia albü tan na buna sajun co l’ann denant, ài impò arjunt de bugn resultać. Dl 2009 é Manuela rovada 9. tl slalom a Zagreb, 5. tl slalom lerch a Maribor, 7. a Ofterschwang y 3. a Aare. Pro i Campionać dl Monn a Val d’Isere (Francia) àra albü desfortüna: tl slalom êra a n soﬂ dala medaia d’or, canche ara é saltada fora püćes portes dan le travert. Tla Copa dl Monn generala àra tut ite le 15. post cun 444 punć. Tl slalom lerch éra rovada 5. cun 301 punć. Pro i Campionać Talians söl Cermis àra davagné la medaia d’arjënt tl slalom lerch y tl slalom. Ai 24 d’aurì é Manuela gnüda protlamada sportiva dl ann tl Kurhaus da Maran. Tla sajun 2009 – 2010 é Manuela rovada 7. tl slalom lerch a Aspen Colorado, 14. a Aare (Svezia) y 2., a n

Al Plan soﬂ dala devënta, tl slalom lerch a Lienz danter Nadè y Nanü, olache ara à inće arjunt n bun 10. post tl slalom. Manfred Mölgg à davagné le slalom de Garmisch, é rové 4. a Zagreb y a Schladming, 13. a Kitzbühel y 5. a Adelboden. So miù resultat de slalom lerch é stè le 18. post a Kranjska Gora. Pro i Campionać dl Monn a Val d’Isere él rové 12. tl slalom lerch, tl slalom n’él nia rové jö. Tla Copa dl Monn generala s’àl plazè 17. cun 484 punć, mo al é stè le 6. miù slalomist (370 punć). Pro i Campionać Talians de merz a Pampeago àl davagné la medaia d’or de slalom y é rové 4. tl slalom lerch. Pro i Campionć d’Europa, organisà por le pröm iade de novëmber a Amneville tla Francia (slalom paralel te na hala) à Manfred davagné la medaia de brom. La sajun 2009 – 2010 à Manfred metü man n pü a pé zot. N pêr de iadi él saltè fora, mo tles gares de dezëmber él spo gnü tres miù y plü sigü. A Val d’Isere él rové 3. tla supercombinada, 13. tl SG y 4. tl slalom lerch. L’ann 2009 àl stlüt jö cun n 4. post tl slalom y n 5. tl slalom lerch söla Gran Risa (Alta Badia)

Manuela Mölgg

Manfred Mölgg

Alexander Ploner, che à ma podü tó pert a n pêr de gares de slalom lerch de Copa dl Monn, à arjunt n bun 8. post a Adelboden y é rové 16. a Kranjska Gora. Al à davagné la Copa Europa de slalom lerch y la medaia d’or tla medema spezialité pro i Campionać Talians a Pampeago. La sajun de Copa dl Monn 2009 – 2010 àl metü man dër bun: 11. a Sölden, 9. a Val d’Isere y 6. söla Gran Risa a La Ila, dagnora tl slalom lerch. Alexander Ploner

551

Al Plan Na bela sodesfaziun por i atleć instësc, mo inće por le paîsc d’Al Plan, por düć i maroi y düć i ladins él che Manuela y Manfred y Alexander po to pert de forà 2010 ai Jüć Olimpics da d’invern a Vancouver tl Canada. Meinhard Erlacher campiun talian de snowboard (brëia) Meinhard Erlacher é le cuarto atlet d’Al Plan che fej gares a livel internazional. So sport da d’invern preferì é le snowboard (la brëia). Dl 2009 àl fat n pêr de beles gares. A Kreischberg (Austria) él rové 3. te na gara de slalom lerch paralel de Copa dl Monn. Ai Campionać dl Monn a Gangwon tla Corea s’àl plazè al 13. post tl slalom lerch paralel. Meinhard à inće davagné le titul de campiun talian de slalom lerch a Ćianacëi (Fascia). „Memorial Erich Kastlunger” a Daniele Clara En Lönesc de Pasca (13 d’aurì) à le schiclub d’Al Plan tignì söla pista Pedagà süa gara soziala che va sot al inom „Memorial Erich Kastlunger„, por recordè Erich dal Medo che é stè n gran atlet dl schi alpin y pionier dl turism da d’invern a Al Plan. Le ﬁn dla manifestaziun é chël da stè n dé adöm a se devertì do la sajun lungia da d’invern, olache la maiù pert é ćina sö dal col ca tl gran laûr. Inće sce la pert agonistica à so pëis, déssel ester dantadöt le dé dla nëi por la jënt dl post. Tla gara de slalom lerch s’à le maester 552

dai schi Daniele Clara tut la sodesfaziun da bate, inće sce ma de n soﬂ, nosc campiun de Copa dl Monn Manfred Mölgg che cun süa só Manuela à orü mostrè solidarieté a so schiclub che ti à costruì les fondamëntes y daurì la porta a süa cariera agonistica. Terzo tl slalom lerch é rové Michael Mölgg, le fre plü jonn de Manuela y Manfred. Tla stafëta (schi, liösa y ćiaspes) à davagné la scuadra metüda adöm da Andrea Palfrader, Adalbert Burchia y Thomas Ploner. Al secundo post la scuadra de Michael Hellweger, Robert y Reinhard Kargruber, al terzo post chëra de Manuela, Peter y Manfred Mölgg. 24. Roda de Col Toronn Le Trofê Stefo Kehrer indô a Badia Sport La domënia, ai 19 d’aurì, à les üties de Fanes y Lavarela metü a jì adöm cun l’Assoziaziun Turistica la 24. ediziun dla Roda de Col Toronn, gara de schialpinism por le trofê „Stefo Kehrer” che é indô gnü davagné, oramai s’àn ausé, dales scuadres de Badiasport. En chësc ann à subì la roda na picia mudaziun: le start n’é nia stè dan la Üćia Lavarela, sciöche dagnora, mo dan la Üćia de Fanes, olache al é inće gnü metü sö le travert. Les trëi mius scuadres feminines é stades: 1. LES SPORTIVES(Heidi Dapunt, Traudi Irsara, Claudia Piazza-1h 07’ 08”) 2. BADIA TEAM (Carla Valentini, Soﬁa y Jasmin Irsara) 3. LES CORËTES DLA NËI (Angelica y Patrizia Pedevilla,Wilma Dasser) Pro i ëi sot i 100 agn (düć 3 i atleć

Al Plan

Roda de Col Toron: les mius scuadres dla 24. Roda de Col Toronn.

adöm) à davagné: 1. BADIASPORT (Michael Irsara, Raimund Frenner, Matthias Declara) cun le tëmp de 50’ 06” 2. BADIASPORT (Peter Alfreider, Oskar Irsara y Roman Verginer) 3.BI LÖCRI (Franz, Oskar y Erich Feichter) Les mius scuadres sura i 100 agn: 1. BADIASPORT (Daniele Irsara, Roberto Tasser,Lois Craffonara) 49’ 06” 2. BADIASPORT (René Irsara, Ivo Canins, Roland Pitscheider) 3. Scuadra dles guides alpines dla Slovenia Sura i 150 agn à davagné: 1. BELA LADINIA (Olivo Micheluzzi, Luciano Dallemule, Ivano Verra) 2. ZKG VINTL (Hans Seebacher, Helmuth Kuen, Hubert Fischnaller)

Bis de Paul Huber, da Plazores, pro le 4. Memorial Matthias de Iosc 46 porsones é rovades al pröm de mà sön Fodara Vedla a tó pert al 4. Memorial Matthias de Iosc, gara de slalom cörta y saurida. Le stè adöm en compagnia tira dant ala competiziun. De dër schi da gara él ma püć che tol. Tröc fej la gara cun schi da schialpinism, da telemark y un o l’ater ćinamai cun schi vedli da zacan. Le miù tëmp te chësta gara sprint à fat Paul Huber da Plazores (16„15) che â inće davagné l’ann denant. La majera dles ëres é stada Soﬁa Ploner da Pinëi. Sabine Mutschlechner y Franz Josef Frontull é gnüs premià por so bel guant original da zacan. Tles categories desvalies, cun inoms n pü strambi, à davagné: Mocioses: Melanie Ploner (20.64) 553

Al Plan Mociusc: Tobias Kastlunger (19.65) Papelades: Monica Mutschlechner (20.41) Papelês: Ivan Mutschlechner (17.94) Coriusc: Andrea Mutschlechner (17.68) Candidać: Jan Paul Comploi (17.34) Candidates: Sabine Mutschlechner (19.69) Aciömades: Heidi Dapunt (19.64) Aciömês: Roberto Santuz (17.65) Ćianac: Hansi Erlacher (20.55) Taiontes: Soﬁa Ploner (17.85) Taionć: Paul Huber: 16.15) Alternatives: Maria Pescollderungg (21.36) Alternatifs: Günther Ties (19.37)

„Replica Giro d’Italia 2009„ Se mosoré cun le tëmp de Franco Pelizzotti (Giro d’Italia 2008) Ai 10 de messè à „Al Plan Events”, en colaboraziun cun l’Assoziaziun Turistica metü a jì na manifestaziun sportiva n pü particolara. Por recordè la tapa sfadiosa dl Giro d’Italia 2008 da Al Plan ćina sön Plan de Corones, davagnada da Franco Pelizzotti che ê jü sö te 40 menüć y 26” (ca. 1.100 m de deslivel) à i apascionà dla roda podü se mosoré cun chësc tëmp. Bëgn 80 sportifs, inće 4 ëres, l’à porvada. La maiù pert l’à tuta söl sciode lascian fora dötes sües forzes y sfrutan la tecnica, ma püć à tut pert sciöche devertimënt y passatëmp. Le plü daimprò al tëmp rècord de Franco Pelizzotti é rové Stuffer Herbert (Rodes Gherdëina) cun le tëmp de 49 menüć y 56 secunć. Pro i pröms 10 é inće rovà dui maroi: Manfred Mölgg (9. – 58’31”) y Elmar Winkler (10. 59’16”). Le miù tëmp da Al Plan ćina sö Furćia é gnü realisé da Alex Feichter d’La Pli (23’16”). L’atleta de schi alpin Manuela Mölgg é jüda ćina sö Furćia te 33’44”. I podun bele anunzié che Al Plan à indô ciafè por le 2010, ai 25 de mà, la tapa dl 92. Giro d’Italia che à sciöche travert Plan de Corones (2.275 m). Le ASC Mareo/Raiffeisen, seziun palê, te 3. categoria

Memorial Matthias de Iosc: Sabine y Franzele vistis sö da zacan.

554

La scuadra dl Mareo/Raiffeisen à tut pert al campionat de 3. categoria y à stlüt jö da d’aisciöda 2009 al 2. post tla tlassiﬁca generala. La partida cuntra

Al Plan

Le diretur (Martin Resch) y le personal dl’Assoziaziun Turistica cun Manuela y Manfred Mölgg che s’à inće mosoré cun le tëmp rècord de Franco Pelizzotti.

La scuadra di mituns U 10 cun so alenadù Paul Pisching.

555

Al Plan

La scuadra dl Mareo à falè jö de püch la promoziun te 2. categoria.

le „Steinegg„, che ess cun na devënta portè le Mareo te 2. categoria, é gnüda pordüda, bele sciöche l’ann denant, cun les trates dai önesc metri (4 a 2 por le Steinegg). Insciö é la scuadra dl Mareo indô restada te 3. categoria. Dlungia la pröma scuadra à ćiamò 5 scuadres joniles dl ASC Mareo/ Raiffeisen tut pert a so campionat. La formaziun Iuniores (śogadus de Mareo y da La Val), alenada da Vito Miribung, s’à plazè al 11. post. I Alievs de Marco Mutschlechner à stlüt jö le campionat al 10. post. Ti campionać VSS s’à les formaziuns dl Mareo inće comportè bun. La U 13 de Stefo Palfrader, la U 11 de Patrick Complojer y la U 10 de Paul Pisching à stlüt jö respetivamënter al 10., 3. y 5. post. Ai 20 y 21 de jügn él gnü soghé le 5. Torneo danter les uniuns dl Comun de 556

Mareo/Raiffeisen. Davagné à „I cerf” dan dala „Scora dai schi Al Plan”. Söl 3. scalin é rovà „I soliti”. Re dai önesc metri é stè Walter Pisching. Da d’altonn 2009 à indô metü man i campionać. La scuadra dl Mareo/ Raiffeisen n’é nia plü gnüda alenada da Markus Winkler, mo da Paul Chizzali d’Antermëia. Le Mareo à stlüt jö la pröma pert dl campionat 2009-2010 al 4. post cun ma 10 punć te 8 partides. Al é inće da dì che n valgügn śogadus à dè sö l’ativité. La scuadra Iuniores (inće śogadus da La Val), alenada da Markus Winkler, s’à archité al 8. post do mez le campionat. Ti campionać VSS à la U 15 de Marco Mutschlechner śoghé bun (4. post). Les atres scuadres (U 10, U 11 y U 13) à stlüt jö so campionat al penultimo post dl tlassamënt.

Al Plan Gran chidlada por la Uniun Sport Mareo – seziun palê „Les Ëres dla Pazionza” y i „Excelsis Gobi” davagna a scuadres Gabriella Ties la miù chidladëssa y Martin Ferdigg le miù chidladù dl dé La gran chidlada a scuadres de cater porsones é gnüda inviada ia dala Uniun Sport Mareo–seziun palê la secunda domënia de novëmber tles chidlares dla Ostaria da Runcac. Chidlé à 36 scuadres (10 de ëres y 26 de ëi), indöt 45 chidladësses y 99 chidladus. En döt le dé él gnü rosedè n stlafun de chidli, mo inće plü gonot n pü sferié i parëis dles chidlares. I mius chidla sambëgn por davagné o por fà bela ﬁgöra, tröc se devertësc y passa n valgönes ores en compagnia. En chësc ann stentâ i chidli deplü da tomè, bunamënter deache ai ê ćiamò massa nüs. La miù chidladëssa é stada Gabriella Ties cun 165 chidli y pro i ëi à davagné

Martin Ferdigg cun 208 chidli. Tramidui fej pert dla Uniun Chidlé. 208 chidli à inće rosedè Tone Call, mo Martin n’à fat deplü da romenè. N lalt y n dilan al’organisaziun, ala Cassa Raiffeisen, ai sponsors di pesć por la lotaria y ai patruns dles chidlares y nia inultima ales chidladësses y ai chidladus. A scuadres à davagné „Les Ëres dla Pazionza” (Complojer Mariedl, Ties Inge, Rindler Anna y Ties Gabriella) dan da „Les Montanares” (Ties Annamaria, Feichter Angela, Obojes Rosalia y Weiss Flora). Al terzo post s’à plazè les „Ëres 1957 (Pisching Dolly, Pitscheider Maddalena, Mühlmann Clara y Complojer Gerda). Pro i ëi à davagné i „Excelsis Gobi” (Mutschlechner Erich y Raimund, Pisching Wolfgang y Frenner Hanspeter) dan da „I soliti da Rina” (Ferdigg Martin y Davide, Mellauner Pepi y Anvidalfarei Andrea). Al terzo post él rové le „Poker Club JPJHE” (Nagler Pascal, Complojer Jonson, Frontull Hubert y Ellecosta Lois).

Tles categories do l’eté à davagné: Ellecosta Elena 121 chidli Alton Lisa 151 chidli Miribung Ulrike 146 chidli Ties Inge 147 chidli Mutschlechner Dolly 160 chidli Ties Annamaria 163 chidli Ties Gabriella 165 chidli Ferdigg Martin y Call Tone 208 chidli Erlacher Luca 179 chidli Call Marco 165 chidli Coppola Luca 183 chidli Rigo Raimund 163 chidli Anvidalfarei Andrea 173 chidli Mellauner Pepi 182 chidli 557

Al Plan

Les 3 mius scuadres dles ëres.

Les 3 mius scuadres di ëi.

558

La Pli

La Pli • Iaco Rigo

Scrita tla vila da Ćiaseles romagnüda ćina al dédancö söla ćiasa dal lü de Plaza. L’ennom „Caselles” vën dant belo dal 1296 tal Urbar de Suonenpurch (Ćiastelbadia).

559

La Pli Le tomp L’ann 2009 à motü man con les gran nëis dal dezëmber y temperatöres da sciaﬁé, plü morjeles co i inverns passês. I prês è romagnüs curis de nëi ćina de merz fora. Le terzo dé de Jênn è sté mol y da nëi söalalt. L’isté è sté tla tendënza dles temperatöres y le rio tomp nes à stravardé da danns dal tonn y da de maius rogossies. L’altonn è sté plü morjel co zonza, la pröma gran nëi è empormó gnüda por l’Imacolada y dedô èl spo gnü entres plü frëit, y le pröm gran frëit con temperatöres tal zënter d’La Pli de net ćina ai 18 degrês èl gnü registré tla net dai 19 ai 20 de dezëmber. Cotan d’auti à sön cösta albü problems da pié ia, dandadöt da Longega jö olache al

regnâ en gran töme y sorëdl ne po tla spana dai dis plü cörć nia pormez. La plü gran morvëia encër le tomp en les festes dal 2009 è stada da Madoìnes, canche al plöea dan y do la mëssa dla nasciüda desco tal plü bel dal isté. Laurs dles strades Na rota prigorosa è piada ia defora da Pliscia söla strada por Sares. Le Comun à ﬁstidié da la comedé adorassà. La Junta provinziala da Balsan à dé pro da lascè fà laurs soraprò söla strada danter La Pli y Al Plan de Mareo por la deslariada dla strada danter le zënter y Punt d’La Pli. La Provinzia de Balsan laurâ belo dal 2008 encà por mioré y

La rota defora da Pliscia, denanche ara gness comedada.

560

La Pli deslarié la strada söla pröma strìcora dala ota da Plazores ćina ala burćia por Furćia; chisc laurs à la dita slüt jö ćiamó

dan l’invern, chi daetejö d’La Pli n’à nia podü gnì roês denanche al gness la sajun frëida.

Tal pröm dal isté êl gnü encündé che la strada La Pli - Curt foss gnüda slüta deplën i dis da laur ia por le dé por che la dita podess lauré en pêsc. Por fortüna n’èra empò nia stada ensciö, i auti y la jont à podü passé por la miù pert inće sce les tofles sön strada baiâ de slüta. Plü de dann è stês chisc avisc por i ostis y afitaćiamenes a La Pli: trec sciori ne s’anfidâ nia d’Al Plan ca...

Strada d’La Pli tal sit Plazores: i laurs de deslariada y dortoraziun à podü gnì slüć jö dan l’invern, por la ligrëza de düć chi co va col’ auto y a pè.

En bel punt nö èl gnü fat sora rü Forćiagn ia söla strada La Pli - Pliscia. Le punt vedl, inće de lën, ea en pert belo frat.

561

La Pli La popolaziun A La Pli cumpedân ala fin dal ann 2009 endöt 834 abitanć, bën 12 deplü co ala fin dal ann 2008. Tal ofize dla popolaziun dal Comun resultëiel önesc nasciüs, trëi porsones mortes, diesc co è gnüs a sté a La Pli y sis co è jüs demez. Nasciüs y nasciüdes co abitëia a La Pli (baćês a La Pli) Maria Erhard, de Josef y Angelica, Biei Elias Ellecosta, de Hubert y Margot, Gogn Rosina Konrater, de Jan y Annelies, Biei Nicolas Ellemunter, de Hubert y Sabrina, Les Ćiases Christopher Baldissera, de Tone y Katja, Rü Noemi Costabiei, de Patrick y Anna, La Pli Matteo Willeit, de Robert y Petra, La Pli Tal liber dal Bato èl inće gnü porté ete Rafael Comploi, de Janpaul y Natalie, Al Plan Natalie Comploi, de Josef y Ingrid, Al Plan Georg Frener, de Alexander y Elisabeta, Bornech Kilian Ties, de Bernd y Sofia, Al Plan Jogn y/o jones d’La Pli maridês te Dlijia l’ann 2009 Christian Anvidalfarei y Karin Crazzolara, a La Pli, 30.05.2009 Martina Rovara y Stefan Pfeifer, a Milland, 07.02.2009 Erich Feichter y Simone Hofer, a Santa Cristina, 12.09.2009 Laura Willeit y Lorenz Sternbach, a Bornech, 12.09.2009 Tal liber dles nozes dal paisc èl inće gnü porté ete Gianluca Zuchi y Erica Candellero, da Roma, maridês a Curt, 07.06.2009

562

La Pli Porsones mortes y sopelides a La Pli Signor Matio Rigo, Porsenù/Matlogn, 18.01.2009 Lois Pedevilla, Soröa, 29.01.2009 Canzio Willeit, Ćiaseles, 01.05.2009 Jep Pedevilla, La Munt, 09.05.2009 Margherita Vollmann, Rü, 25.12.2009 Porsones nasciüdes a La Pli, mortes y sopelides foradecà Signor Franz Agreiter, Brasil, 03.05.1009 Lois Taibon, Corvara, 27.04.1009 Jan Paur, Desproch, 23.06.1009 Jep Palfrader, Obertilliach, 06.07.1009 Sr. Emma / Vittoria Pedevilla, Gorizia, 18.07.1009 Rosa Ellecosta, Bornech, 15.08.1009 Celestino Erardi, Al Plan, 05.09.1009 Maria Mellauner, Tront, 05.10.1009 Paul Pedevilla, San Iere, 26.11.1009 Jep Ellecosta, La Val, 07.12.1009

Canzio de Blaje è mort al 1. de mà 2009 te spitol a Bornech. Nasciü ea Canzio ai 17 de iuli dal 1942.

Jep d’La Munt ea nasciü al 1. de novëmber dal 1922.

563

La Pli Lois Pedevilla da Soröa ea nsciü ai 20 de novëmber 1923.

Margherita dal Pider ea nasciüda Vollmann ai 14 d’aurì dal 1923.

La mognan Emma

por so sorvisc generus a bën dai amarês y atompês. Te cösta ciüté â Suor Emma orü passé i ultimi agn de söa vita, danter les porsones de tomp che ara â albü socodì na vita.

Suor Emma ea nasciüda Vittoria Pedevilla te Mareo ai 20 de dezëmber dal 1922 y ea jüda a fà pert dla congregaziun dles Mognans de Ćiarité de San Vinzënz de Paoli a Maran al 1. de setëmber 1942. Suor Emma de Terza Ara â fat sorvisc assistenzial y infermieristich tles ćiases de palsa a Picolin y Lana, tal spitol da Sterzing y por carant’ agn tles ćiases de palsa dai Fatebenefratelli de via Diaz y Villa San Giusto. Sorvì âra inće tal arzivescovat de Gorizia por trëi agn alalungia y tal seminar por cinch. De jügn dal 2003 âra ciafé dal Ombolt de Gorizia le blasum „trecentesco” dal Comun desco sëgn de iolan dla ciüté 564

Dui prei d’La Pli s’an è jüs Signor Matio Rigo da Matlogn La domëgna ai 18 de iener s’à destödé ia la vita lungia de Signor Matio Rigo, sté bën 47 agn professur tal Vinzentinum. Le dededolönesc à ensegnanć y stüdënć dal Vinzentinum tut comié con en Requiem da so ensegnant. La jöbia è spo Signor Matio gnü sopolì te cortina d’La Pli, so paisc nadé che al â tan amé. Na gran fola de jont con trec prei l’à acompagné sön so ultimo iade, ti desmostrenn le gran respet y la simpatia che ai sontia por el. Le vësco dessigné Karl Golser à zelebré la mëssa de sopoltöra. Signor Matio ea nasciü a La Pli de Mareo ai 11 d’agost dal 1920 sön le lü da

La Pli Matlogn. Sü geniturs ea Matio Rigo da Matlogn, söa oma ea Zenzele Vollmann de Sorà. La scora ea chi agn blot taliana, comanâ pö i fascisć. Ploan a La Pli ea Signor Ojep Irsara de Badia y por trëi agn Signor Ojep Frena da San Martin. Deache le picio möt â talënt, êl gnü mené demez a scora. Porchël che so pere, da picio paur, n’â nia le mö’ da paié l’internat Vinzentinum, â picio Matio mossü jì a fà la scora statala „Dante Alighieri„ a Porsenù. Al messâ se chirì na ćiamena da dormì y jì a se petlé le mangé. Trepes families tolea sö laota de te’ stüdënć. Dertan i stüdi podea stüdënć jì a mangé en dé al’edema pa na familia, te val’ostaria, tal Cassianeum, tai convonć dles Clarisses, dai Capuzineri, tal Seminar, tla ćiasa dai Miscionari y tal Hotel Elefant. A cösta moda sciaﬁâ stüdënć dala meseria da la trà ennant. Dal 1934 paiâ le pere de Matio 35 Lires por la ćiamena; da gosté ciafâ Matio jopa arestida. Matio da Matlogn ea inće roé a abité pa na familia Pupp, le gosté ciafâl tla botëga dal pan y lat, olache mëda Loise Flöss da San Martin laurâ. Inće jont d’La Pli, cis so berba Franz Vollmann de Sorà, le daidâ cotan, le medemo Signor Fonjo Frontull d’La Pli, organist dal dom, y don Franco. La scora ea bona, i ensegnanć competonć, madër chë sabeda fascista desturbâ cotan. Dal 1941 ea Matio da Matlogn roé ala matura. Le maturant n’â albü degüna pisima - so tru ea jì tal Seminar. Al ea belo tomp de vera; da sëra messâl gnì enscürì döta la ciüté, por che i ﬂiegri n’odess nia da la bombardé. Dal 1944 â i todësc motü man da cherdé sot inće teologs, le Seminar ea gnü sposté tal Cassianeum. Matio fajea le 4^ ann de teologia. Da

Signor Matio è sté en preo devot, co periâ trep.

d’altonn êl gnü cherdé pai soldas y al â mossü jì a Spines pala compagnia FLAK (Fliegerabwehrkanonen). L’invern ea frëit y da ont, y al ea prigo da gnì bombardês. Nosc teologh ea sté da Gnissant dal 1944 ćina en San Florian dal 1945 pai soldas; cösta esperionza ti â fat bun por la vita - âl enstës dit. Da d’altonn dal 1945 ea Matio da Matlogn endô jü tal Seminar a fà le 4^ curs. En le Gran San Pire dal 1946 êl gnü consagré preo dal vësco Johannes Geisler, adöm a so jorman Bertram Vollmann y Signor Angel Complojer. Mëssa Noela âl dit ai 10 de iuli dal 1946, a La Pli; pordicadù ea sté Signor H. Videsott. Dal 1930 encà ea Signor Davide Ferdigg da Rina ploan d’La Pli y caplan ea Signor Eduard Habicher da Graun. Le Vësco â atira mené Signor Matio a stüdié lingac tla Université de Fribourg tla Svizra. Danlò gnêl ma baié franzeje y Signor Matio â mossü se spazé da l’emparé por capì valch. 565

La Pli

En gaujiun dla festa dai 60 agn da preo de Signor Matio Rigo a La Pli de Mareo, de jügn dal 2006.

Dal 1951 â le Vinzentinum belo cherdé adalerch Signor Matio a tignì scora, scebën che al n’â nia roé sü stüdi. Signor Matio â spo do zacotan d’agn roé i stüdi a Padoa, pal prof. Carlo Tagliavini. Tal Vinzentinum ensignâ Signor Matio talian, franzeje y religiun. Dal 1998, do 47 agn de ensegnamont, ea Signor Matio jü en ponsiun. Al â albü en grömun de stüdënć y bën sö por 70 de chisc ea gnüs prei; d’atri ea gnüs ensegnanć, doturs, avocać; na pert ea roês tla politica, feter düć â sorantut posć de responsabilité. La scora dal Vinzentinum - laota ea düć i ensegnanć prei - ea bona, ara formâ 566

i stüdënć de carater, ara i dea na ligna cristiana, acompagnada da na bona fondamonta te na desëna de materies. Signor Matio ea sté en bun professur co damanâ cotan. Al ne scincâ nia, deache al sâ che la vita se damana competonza y ligna y cösta proâl da i fà capì a sü scolari. Al fajea da bun pere co dea consëis; vignönn ea cherdè da i vire y i dé ennant. Al ti â dé forma a nia püć stüdënć. A Porsenù podên dagnora l’odëi rodenn con la roda y le ćiapel fosch sön le će. Signor Matio ea dla minunga che les esperionzes y i valurs val inće encö por la vita.

La Pli Signor Matio foss inće sté en bun famëi dles animes sön val’ cöra. Cösc âl testemonié canche al jea en grömun d’agn a daidé fora te d’atres cöres. Al ea en bun pordicadù y stea trep te confescional a consolé y a lascé do i pićês. Al ea en preo devot, co periâ trep. Al ea dagnora valënt, avisa y puntual. So paisc nadé La Pli l’arà trep manćia, roâl pö dër gonot adalerch a daidé fora. Al â veneré dër Santa Maria da La Pli co ti ea dessogü dagnora stada dlungia. Signor Franz d’Alnëi, le miscionare salesian dal Brasil, è mort ai pröms de mà Desco pröm de cin fredesc y de döes sorus ea Franz Agreiter nasciü a Alnëi da Pliscia ai 20 d’aurì dal 1923. Öna dles döes sorus ćiamó en vita, Maria

d’Anvì da San Martin de Tor, è la oma de Signor mons. Pepi Chizzali, caplan dai carabiniers a Balsan. Franz d’Alnëi â fat söes scores tal paisc de so nadé, spo a Torino, olache al ea plü tert jü a fà pert dal Ordin dai Salesians de San Don Bosco. Tal dom de chë ciüté êl inće gnü consagré preo dal cardinal da laota ai 7 de iuli 1950 y püć dis do i ân fat na gran festa por la mëssa noela a La Pli sot Plan de Corones. Val’ püćes edemes da palsé i ê gnüdes conzedüdes; spo âl defata lascé nostes teres ladines y europeiches por jì miscionare ia tal Brasil dles gran Americhes. An sa che Signor Franz è sté en gran miscionar, preo, maester y famëi. Con na vita sciompla y plëna de fede y amur y laur âl daidé pormez a Chël Bel Dio y a söa Oma, entrami dër venerês da ël, trepes animes. Signor Franz cuntâ en iade da avëi dio alalungia tignì plü co

Signor Merch, Signor Franz d’Alnëi y Signor Heinrich.

567

La Pli 60 ores de scora al’edema: gonot inće de net. Al â ensigné lingac, matematica, ﬁsica y d’ater. Dër dadio s’âl en iade perié en gran Crist da mëter sö t’en salamont de devoziun. Cösta aodanza i ea gnüda rospognüda con ligrëza dal artist conesciü da Lungiarü Fridl Clara de Baldessé y menada ia tles teres de Cristofer Colombo. I ultimi agn de vita êl sté la sanité co l’â fat cotan patì. En pü’ de vacanza t’Europa âl fat dal 2001 y La Pli i â fat gran festa iubilara. Te chë ocajiun â Signor Franz tignì na pordica: i recordun che al enviâ jogn y jones a ne se temëi o a ne se dodé, o s’la lascé ćiarié massa da lascé les beles teres ladines y nüsc crëp y jì te paisc, co scraia do prei y miscionars. Signor Franz ea sté tal ultimo tomp a Campo Grande, tla comunité salesiana Paul VI. La sabeda ai 2 de mà dal 2009 êl ćiamó gnü condüt te spitol. Les speranzes da podëi gnì sann ne i ea nia gnüdes scincades da Chël Bel Dio. Al è gnü sopelì ai 4 de mà en presonza dles autoritês religioses y ziviles. Val’ momonć fora dla vita de ploania Le pröm momont emportant dal 2009 è endô stada l’aziun dai Trei Rêsc. La ploania d’La Pli à tut pert al’iniziativa dla Schira jonila de Südtirol „Aiüt sot na bona stera” con les mitans y i mituns co s’arjignâ da ciafé le Sacramont dla Crejima; ai 2 de iener èsai jüs da vila a vila a encündé tles ćiases la bona noela dal Nadé y a perié do na oferta por mioré y dorteré emplanć sanitars y da scialdé 568

y mëter ete üsc nös y ﬁnestres nees te 3 scores dla Moldavia. Sön iniziativa dl’Uniun dles Ëres èl inće dal 2009 gnü tignì la pröma domëgna de forà en ocajiun dal „Dé dla vita” na funziun con benedisciun dai pici baćês l’ann denant. Le Consëi pastoral à envié ai 6 de forà Signor Eugen Runggaldier a La Pli a baié sön le tema: „Kirche im Wandel”. Al à porté dant cares co sarà les müdaziuns tla pastorala te nüsc paisc a gauja dla manćianza dai prei y con la formaziun dles unitês pastorales. De merz èl gnü motü da jì sön iniziativa dal Consëi pastoral y dal KVW trëi sëres de referać sön le tema diozejan „La Domëgna”: Ai 6 de merz à le prof. Ulrich Fistill porté dant la storia dla domëgna y baié dla dimensciun biblica de cösc dé: l’emportanza dal sabat por le popul d’Israel tal Vedl Testamont y les discusciuns sön le sabat tal Testamont Nö. Ai 13 de merz à Signor Vijo Pitscheider cunté cô che ara ti va ala domëgna tla sozieté moderna: ći co mët en prigo, nia ma la domëgna, mo empara inće le se sté saurì dla porsona. La domëgna dess ester le pröm dé dal’edema, mo al dédancö bàion ma plü de ﬁndaledema! Ai 18 de merz à Signor Tone dé consëis sön cô festejé „La domëgna te familia”, cô che an po ti dé en azënt a cösc dé, por le desferonzié dai dis da laur. Inće sön Plata dla ploania àn entres endô sensibilisé y envié la comunité da se fà ponsiers sön l’emportanza religiosa y soziala dla domëgna. Por le tomp de Carsëma à i consëis

La Pli y les uniuns de ploania motü da jì deplü funziuns: Signor Merch à tignì la domëgna domisdé na funziun con les staziuns; la familia dal Mone da Pliscia à envié vigne dededolönesc a dì les Staziuns te dlijia da Pliscia; l’Uniun dles Ëres à dit vigne dededolönesc do mëssa la corona te dlijia; i vëndresc de Carsëma àn endô tignì la mëssa por i scolari dla scora mesana. Le Consëi pastoral i à dé pëis al’oraziun deboriada te familia y arjigné ca en picio sfëi de preparaziun ala Parora de Dio les domëgnes de Carsëma, con ponsiers y oraziuns fora dla „Sonntagsbibel” dal vësco Wilhelm Egger. Inće l’ann 2009 è stada a La Pli grana la partezipaziun al’istruziun y preparaziun por la Pîssia y ala Santa Mëssa con la

Comegnun da Pasca. L’Uniun dai Ëi à envié adalerch Klaus Sottsas, l’Uniun dles Eres don Paolo Renner y la Jonëza à damané sig. Pire Irsara. A La Pli vëgnel dötaorela dé fora la pìlora da Pasca. Inće la pìlora dal 2009 dea ester dandadöt en aiüt a perié por ladin! La fotograﬁa dla mostranza ea en invit al’adoraziun dal Santiscimo Sacramont. Deache da jügn 2008 a jügn 2009 à la Dlijia zelebré en ann dediché a San Paul por recordé i 2000 agn de so nadé à le Consëi pastoral fat gnì a La Pli le prof. Don Paolo Renner a tignì en referat „San Paolo, ﬁgura per i nostri tempi”. Don Paolo à mostré te deplü ejëmpli che l’insegnamont dal apostul è entres atual y al à inće cunté ći che le gran miscionar

Mitans y mituns co è jüs ala Pröma santa comegnun.

569

La Pli

Le placat co enviëia ala festa da Confermé.

scriess al dédancö a nostes Comunitês. Sön iniziativa dal Raiun sozial à le consëi pastoral motü da jì ai 19 d’aurì na encuntada olache al è gnü dé informaziun y fat propostes por mëter da jì val’ iniziativa por jont atompada y porsones sores y prejenté le „Seniorenclub Al Plan -Mareo” y söa ativité. Le mëns de mà àn endô tignì deplü funziuns en onù de Santa Maria, nia ma te dlijia, mo inće tla capela da Longega y tal ciüch da Miscì, olache les vijinanzes è roades adöm a dì deboriada la corona. Ai 17 de mà à la comunité acompagné Matias Brandlechner, Patrick Comploi, Marlies Ellecosta, Walter Ellecosta, Helene Ellecosta, Andrea Erardi, Jep Konrater, Dilan Pallua, Vinicius 570

Pedevilla, Odette Ploner, Alex Ploner, Anita Rigo, Hannah Rindler, Elmar Taibon, Hannes Taibon y Daniel Tassinari te dlijia y zelebré con ëi la festa de söa Pröma Santa Comegnun. Le tema dal dé àn podü lì söle bel placat dan dlijia „Gejù è pa nos”. Le 2009 è inće endô sté l’ann dla Crejima. Do mënsc de preparaziun tai grups y con signor ploan è la domegna ai 24 de mà Daniel Brandlechner, Jessica Clara, Jan Daverda, Alex Daverda, Astrid Declara, Xhuljana Dhama, Michael Elliscases, Silvia Erardi, Denis Erlacher, Sophia Fischnaller, Meicol Maneschg, Alessia Obojes, Samantha Pallua, Philipp Pedevilla, Sandra Pedevilla, Elena Pescoll, David Peslalz, Fidelis Ploner y

La Pli Hannes Taibon gnüs acompagnês, adöm ai toć y totes y familiars, dla musiga y dla comunité te dlijia olache signor Eugen Runggaldier i à aministré le Sacramont dla Confermaziun. Con la festa dai iubileums da noza dai 20 de setëmber à le Consëi de ploania endô orü i pité ai pêrs y a söes families l’ocajiun da recordé deboriada tla comunité le dé ch’ai s’à dit le „poa” por la vita. Al è sté en dé olache i pêrs s’à tut le tomp por sté en pü’ chić y ćiaré zoruch con ligrëza al tru jü deboriada ćina śën y por ćiaré danfora con speranza y forza nea al dagnì. La santa mëssa ćiantada da mituns y nei dai iubilars, è gnüda zelebrada por chisc pêrs: Isidor Ploner y Rosa Brandlechner 55 agn; Peter Mutschlechner y Maria Ties 55

agn; Detto Fiung y Maria Daverda 55 agn; Jan Ellemunter y Maria Teresia Pedevilla 45 agn; Franz Taibon y Teresa Rigo 45 agn; Jan Maneschg y Maria Trebo 40 agn; Angelo Maneschg y Paola Bortot 40 agn; Jep Rindler y Gabriela Willeit 40 agn; Jan Ellecosta y Emma Kastlunger 40 agn; Jep Willeit y Emma Rindler 40 agn; Eduard Maneschg y Paula Pedevilla 40 agn; Carlo Ploner y Paola Trebo 40 agn; Hans Craffonara y Hilda Gasser 40 agn; Angelo Taibon y Hermine Trebo 30 agn; Zilia Willeit y Heinrich Facchini 30 agn; Pasquale Pedevilla y Monica Rungger 30 agn; Pire Ritsch y Maria Clement 25 agn; Klaus Kehrer y Gabriella Daverda 25 agn; Peter Hochwieser y Edelberta Costa 25 agn; Carlo Rigo y Maria Mühlmann 25 agn; Tone Frontull y Clara Zingerle 25 agn.

I pêrs gnüs ala festa tla Dlijia d’La Pli de Mareo.

571

La Pli Danter les 25 porsones dal Decanat co à tut pert ala formaziun por conduturs dla zelebraziun dla Parora de Dio èl inće sté Marlis Agreiter, Emma Rindler y Franz Rigo d’La Pli. Sce i tomps s’al iera y canche signor ploan arata le debojügn podaral damané le vësco che cöstes porsones vëgni autorisades da tignì cösta funziun te nosta ploania. Endertan nen gnaral programé encër 3 al ann por pratiché ći co è gnü ensigné dertan le curs y por s’arjigné ca a cösc sorvisc por la comunité. L’ann 2009 èl gnü zelebré Liturgies dla Parora ai 11 de forà con benedisciun dai amarês, ai 9 de mà a d’onù dal Spirit Sant por i crejimandi y ai 28 de novëmber con benedisciun dla gherlanda d’advënt. Deboriada con le Consëi pastoral d’Al Plan èl gnü porté ennant l’idea d’en assistont pastoral por les döes ploanies: en laich con stüde teologich co laora a tomp plën/parzial por daidé signor ploan y ti sté dlungia ai volontars y ai grups de ploania. A gauja dla manćianza de prei arà nostes comunitês tal dagnì debojügn de porsones con na preparaziun speziﬁca por porté ennant l’ativité pastorala. La ploania d’La Pli à inće tut pert al’aziun „La löm dla domëgna” („Sonntagslicht”) motüda da jì dal uﬁze pastoral dla diozeja; l’aziun è gnüda prejentada en domëgna 11 d’otober dertan la gran mëssa; les edemes dedô è jüs raprejentanć dai consëis y dles uniuns a porté cösta löm tles ćiases de nosc paisc, olache ara è gnüda tuta sö con gran ligreza. Deboriada con le consei pastoral d’Al Plan àn motü da jì en proiet de spiritualité „Sön tru con Chëlbeldio”. La brosciüra è gnüda prejentada la pröma domëgna 572

d’advënt dal presidënt dal Consëi pastoral d’Al Plan Pablo Palfrader y dedô partida fora ales families. Al dess ester en aiüt por vire la spiritualité te families y te paisc se fajenn ponsiers plü soć sön temesc desco l’oraziun te families, le jì a mëssa la domëgna, se tó l’ega santa da doman y da sëra, i tomps emportanć dal advënt y dla carsema. La jöbia, ai 19 de novëmber, è düć i colaoradus dla ploania gnüs enviês ala endünada anuala tla üćia „Riff’a” de Pre ala ćiastegnada. Ara ea gnüda ponsada dandadöt por sté en compagnia y desco n picio sëgno de reconoscimont por le laur fat al sorvisc dla comunité. Desco ormai tradiziun vëgnel festejé a La Pli en Santa Maria de dezëmber le „Dé dla ploania” con en rorate solënn por la comunité. Domisdé èl endô gnü tignì do i espi da festa la encuntada de ploania te Ćiasa dles Uniuns. Le Consëi pastoral à porté dant la ﬁgöra dal assistont pastoral y splighé so ćiamp de laur. Le Consëi d’aministraziun à prejenté i laurs co va debojügn da fà pa nosta dlijia: ﬁnalmonter àn podü empormëter che i laurs de renovamont dal presbitêr, la dortoraziun dal ćiampanin y la restauraziun daéte podarà gnì fać le 2010. La festa è gnüda abelida dal duo de vidores Angela y Margareth con sonades de musiga tlassica, y slüta jö con en marćé da Nadé dla Schira jonila. Le Consëi de ploania oress recordé te cösta cronica de paisc la bona colaoraziun con i grups de dlijia y nia de dlijia!

La Pli Le Consëi de formaziun Por le 2009 s’â le Consëi de formaziun tut dant da mëter da jì na discusciun sön le svilup dal paisc: ”La Pli tai ultimi 50 agn”. Al è gnü fat en stomat y mené a dötes les families. Dai mituns ala jont atompada, düć ea enteressês a cösc argomont y al ea gnü a löm trepes curiositês. Ennultima à passa 100 families mené zoruch les respostes y desmostré ensciö da s’avëi dé jö con le tema. En vëia dla Segra dal Rosare èl spo gnü mostré fotograﬁes dai ultimi 50 agn, co mostra sö le svilup dal zënter dal paisc, dla contrada, dal laur, dal trasport y dla jont plü en general. Do la raprejentaziun èl spo gnü trat fora y premié chi co â rospognü dërt a dötes les domandes.

Por cösta gaujiun èl inće gnü mostré da Lois Peslalz massaries, co gnea dan 50 agn ćiamó adorades y è śën ma plü püch conesciüdes. Tan ennant che ara jea èl spo gnü scrit l’ennom por ladin laprò y trëi scolars à podü desmostré söes conoscionzes y davagné de bi libri. Le dé do i à Lois prejenté ai scolars söes massaries y i scolars n’à zaihené do y à ensciö emparé val’ ennoms. D’atres manifestaziuns garatades en pert dër bun: ginastica por les ëres con Markus Winkler (passa 30 à tut pert) y le curs da sminchené con Helene y Angelika. Con Markus Winkler èl inće gnü baié dal sté sontês dërt y fat val’ eserzitaziuns. Danter i referać èl da recordé les „esperionzes danter la vita y la mort” con Marco Pizzinini, co à dé da ponsé dër trep y i partezipanć à albü trepes domandes da fà.

La bachëta d’La Pli dan cincant’ agn, dal 1960.

573

La Pli La scolina La Pli Tal ann de scolina 2008/2009 èl stè 17 mituns y mitans co à frecuenté la scolina d’La Pli. La maestra Annelies Planatscher, les colaboradësses pedagogices Ilse Tavella, Anna Konrater y la colaboradëssa por l’integraziun Christine Miribung à acompagné i mituns y les mitans tratan l’ann de scolina. L’ann de scolina 2009/2010 à motü man con 21 mituns y mitans y al è gnü acompagné dala maestra Stefanie Obojes y dales colaboradësses Ilse Tavella y Anna Konrater.

Ativitês emportantes y evënć particolars tratan l’ann 2009 Festa dal pere Inće en cösc ann èl endô gnü recordé la festa dal pere te scolina. I mituns y les mitans à podü cunté ći che so pere laora, y ći che ai fej ienn deboriada. I àn aldì na storia dal pere y i i mituns i à pastlené na brëia da taché sö les tlês. Düć adöm à spo tut la dezijiun da envié i peri te scolina a gosté. I peri à tut sö con gran entusiasm cösc envit y düć à sciaﬁé da gnì. Con en gran büfè arjigné tla ćiasa dles uniuns àn gosté düć adöm y dedô èl gnü ćianté y dit sö val’ rima por le pere. I peri co à ćiamó albü en pü’ de tomp è ciamó jüs te scolina a fà la blëita con sü mituns/söes mitans.

La familia dla scolina dal ann de scora 2008/09.

574

La Pli

Tan bel d’invern tla nëi!

L’üsanza da envié i peri à gosté è endô garatada!

Les verdes dai bosc è roês te scolina.

575

La Pli

I Stödafüs à daurì les portes.

Jì a ćiaré l’alté fora por les ćiases ea laota na bela üsanza. La scolina l’à endô motüda da jì.

576

La scolina à inće orü jì te cortina y ponsé ai mituns co n’à nia podü gnì gragn.

La Pli Jita da d’invern sön Col d’Ancona De merz èsun jüs a fà le dé dla nëi. An è piês ia belo adora da Al Plan demez por jì con le lift sö Ju a passé en bel dé en compania. Canche an è roês sönsom s’an mangé le bun patüc fora de rucsoch y dedô èl gnü tut le taì y an è jüs a slizié. Do na picia spazirada è mituns y acompagnadus spo jüs ia dla Üćia dal Cir olache al aspetâ na bona marëna. Formaziun y educaziun naturalistica y ambientala Tal ann de scolina 2009/2010 ti èl gnü dé en pëis particolar al’educaziun naturalistica y ambientala. Al i è gnü mostré la natöra ai mituns y ai l’à scovrida deboriada. - i mituns vën sensibilisês da traté la natöra y l’ambiont con respet y valur - canche an va a descurì la natöra i dèssel gnì splighé ai mituns les plantes y i tiers che i encuntun sön le iade - ai mituns i vëgnel pité dis dla natöra, olache an va alaleria o te bosch - ai mituns i dèssel gnì ensigné che le refodam ne vën nia sciüré demez canche an va alaleria, mo che an dess s’al tó te scolina y che an dess le sciüré enlò - an dess osservé la belëza dla natöra y gnì amiré inće les pices cosses - te scolina èl libri monüs y material natural, co è gnü coü adöm con i mituns por endesperé so enteres y söa vëia da vire la natöra - tres l’osservaziun dles sajuns y dal tomp, sentenn fora y curan plantes i vëgnel mostré ai mituns i prozesc dla natöra

- al vën fat deboriada esperimonć saurisc por endespré tai mituns la ligrëza da sperimenté y por fà les prömes esperionzes fisicales y chimiches Daurida forapert Inće tal ann 2009 èl gnü mantignì i contać forapert, olache i mituns y les mitans empara da conësce miù so ambiont de vita. Ensciö èl gnü envié les scolares y i scolars dla pröma tlassa dla scora elementara da jì a ciafé i mituns te scolina y la scolina è jüda a ciafé la scora elementara - al è gnü programé ativitês deboriada - al è gnü festejé la festa de San Martin adöm con la scora elementara La scolina è inće jüda te dlijia y te cortina. Al è gnü programé vijites mirades y al è gnü ćiaré d’avëi en bun contat con la comunité de paisc (stödafüs, lüsc da paur, artejagn, yee.). Fora dla Scora a La Pli L’ann nö à motü man te scora con en proiet daldöt ezezional: „Ein Ladinisches Wintermärchen„! Ensciö s’entitolëia le film motü adöm y joblené da en grup de scolars dla scora elementara d’La Pli. Le proiet è gnü scrit fora dal’Intendënza Ladina y la produziun sorantuta dala firma Helios. Chisc ultimi ti à dé la creta ala regista Linda Röhl. Ëra, adöm a sü colaboradus à avisa chirì fora la scora d’La Pli de Mareo por cösta impreja: la creativité y originalité dai mituns, 577

La Pli la disponibilitè dai insegnanć y geniturs y nia ennultima le paisc d’La Pli enstës con söes particolaritês à dassënn porté pro a tó la dezijiun. La produziun dal film s’à trat fora sora trëi edemes, olache i mituns ea en pert danmisdé y datrai inće domisdé empegnês tal mëter adöm la storia, proé les scenes y joblené dan ala camera. Sce Dertan les registraziuns dal film. la storia è garatada daldöt originala, spo èl inće sté gran à endespré enteresc a livel europeich y merit dal cuntastories Dietmar Gamper è inće belo gnü mostré tla televijiun dal co à proé da respeté plenamonter les Sender - Bozen y roarà tles televijiuns idees y i personaji preferis dai mituns. de döta l’Europa. Deache ara à i ultimi agn belo tan Y avisa denant che l’ann de scora se röi è spo la comunité gnüda enviada büté èson inće eniann endô jüs sön Börz ala premiera te Ćiasa dles uniuns. Le a fà le de dla nëi, olache la nëi y la lerch „Märchenfilm„ adöm al film documentar ne manćia mai. Con löses, pataroc y taîs

I jobleri dal ﬁlm „Les stries y la maza strinada”, con le pedagogh teatral Dietmar Gamper (amc), la regista Linda Röhl (2a dmd) y le maester Ludwig Rindler (amd).

578

La Pli s’àn araité y divertì cotan! En Jöbia grassa àn bën tosc motü ia libri y sfëis y debota tut fora le guant da carlascé! Empröma àn fat na bela sﬁlada fora por paisc, olache i cowboys y les stries proâ sambën da sprigoré sö jont. Te Ćiasa dles uniuns àn spo balé y cherdé sön paiun les plü beles mascheres, öna plü bela co l’atra! Na vijita al Museum Ladin tal Ćiastel de Tor à condüt i scolars plü damprò ala geologia de nostes munts, a vedli fostüs, ala vita da zacan y al monn dles ćiampanes. Öna dles plü beles festes dla comunité, sce nia la plü bela, è chëra dla Pröma santa comegnun. Do na bona preparaziun lungia da pert de Signor Ploan y Maestra Petra, eniann sot al tema „Gejù è con nos„, è ai 17 de mà 5 mitans y 11 mituns gnüs acompagnês te dlijia dla Musiga a festejé la messa da festa, zelebrada da Signor Ploan Heinrich Perathoner y abelida dales usc dai mituns de scora. Do mëssa è mituns y insegnanć, desch’al è tradiziun, gnüs enviês sön calogna a gosté. La scora va al mêr! L’Intendenza Ladina sostën belo da val’ agn l’iniziativa da jì al mêr con la scora, con l’entenziun da combiné sport y scionzes naturales. Cösta proposta, co ti è gnüda motüda dant al consëi dai geniturs, à ciafé gran consëns y con l’aiüt de Brigitte Pedevilla, co laora tl’Intendenza por le sport scolastich, èra jüda da realisé cösc proiet! Bën 40 scolars acompagnês da trëi ensegnanć à motü la tascia da scora t’en piz y à fat le rucsoch por jì a Lignano Sabbiadoro. Y garaté èl na beliscima edema, olache l’istruziun y le divertimont à ciafé la dërta combinaziun:

al gnea fat trep sport, desco cursc de tennis, basket, trà le palê y sambën nodé, mo vigne dé êl inće na unité de scionzes naturales söle program. Le bel tomp y la sajun ala ﬁn de mà, olach’al n’è ćiamó degügn turisć, à sambën daidé pro che an podess se goder la spiagia de Lignano da susc. La jita de mà è gnüda fata a Redant (Rodeneck), desche al ea tradiziun ćina ch’al ea ćiamó le maester Tone de Ćiasé. Do la vijita al ćiastel èson spazirês cuntra la plaza dai jüć, olache düć à despochené fora söa mangioca. Sön chë bela cortesc encër le Flötscher Weiher s’àn spo ćiamó mangé le dlacin y en pü’ divertì, denant co gnì endô cuntra ćiasa. I ultimi dis de scora èl endô gnü le striun Bossie a ciafé i scolari, con strinëć döt nös! Ći ch’al strinâ demez àl döt inće endô striné alerch y düć s’an à rit na punza. Tal plü bel sié artighëi à la scora endô motü man. Deache 11 scolars de cuinta è jüs tla mesana y 17 de te pici è gnüs pormez te pröma è le numer dai scolars roé sön 66; en numer che la scora dla Pli n’arjunjea bela da cotan d’agn nia plü! Tan dio che l’altonn scinca bun tomp èl da s’an aproﬁté da fà val’ spazirada. En cösc iade èson jüs d’Al Plan ete ćina Fodara Masaronn. Dertan che les liagnes pratâ ea les poscibilitês da se tripé engröm te chël bel post. Les tlasses de cuarta y cuinta à tut sö l’envit dla Provinza da Balsan da tó pert a en proiet söla sconanza dal ambiont. Danter les trepes propostes àn chirì fora le proiet „Prima Klima„. Acompagné gnea cösc laur da na porsona esperta 579

La Pli

Scora è inće compagnia.

La jita de mà a Redant - desco zacan. Ai tomps dal maester Tone de Ćiasé jea la cuinta tlassa dagnora a Redant.

Da Carlascé s’encunta de vigne sort de „personalitês”: Zoro, le scionzié, le scerif, le nene...

„Cucuch, fà mo na bela müsa, ai se fej jö!”

La scora d’La Pli al mer, tan bel! Nia dötes y nia düć a La Pli ne va al mêr...

Jüć y divertimont con la scora fora de scora.

580

La Pli enćiariada dala Provinzia, co ti à dé ai scolars les istruziuns, mo le gran laur da scrì sö la temperatöra dertan döt l’ann de scora, lascé ete aria frësca, destödé les löms canche an ne les adora nia y tanć d’atri laurs ti aspetâ ai mituns enstësc. L’entenziun è chëra da sensibilisé belo i mituns da sconé la natöra, sparagné energia y ćiaré dla sanité. Al sozeda plü gonot che porsones fora dal monn dla scora de d’atres naziuns è enteressades ales scores ladines, co à en model d’ensegnamont particolar. Na delegaziun de ensegnanć dla Polonia y en grup de intendënć scolastics de Nordrhein Westfahlen, acompagnês dal diretur d’Al Plan Otto Moling, à damané da podëi gnì a vijité la scora dla Pli. Atlò ài ciafé na scora daverta y mituns ligherzins y ćinamai emparé na ćianćia ladina! San Martin à endô condüt pici y gragn fora por paisc con les linternes y do na bela picia funziun te dlijia se confortâ düć do en tê bun ćialt y en to’ de jüfa de furn te ćiasa dles uniuns, desch’al è oramai belo tradiziun. Düć se recorda la spediziun söle Nanga Parbat, olache l’alpinist Karl Unterkircher è mort y olache al ea inće nosc compaejan Simon Kehrer ala pert. Le gran enteres da pert dai scolars por cösc avenimont è sté na motivaziun emplü por i ensegnanć da envié Simon da gnì te scora. Simon à atira tut sö l’envit y ti à porté dant ai mituns le laur d’en mënacrëp, la pasciun da jì a crëp, la belëza dla natöra, dandadöt tles munts, dles ligrëzes y dai prighi. T’en picio ﬁlm àn spo inće odü chë spediziun, de chëra

che les notizies à rodé le monn. Desche le regolamont dla scora dij, dèssel gnì fat regolarmonter na proa d’evacuaziun, en cajo de médefü. La colaboraziun y gran disponibilité da pert dai Stodafüs dla Pli è te cösc cajo de gran emportanza. Con föm artiﬁzial vëgnel saié en médefü, olache mituns y ensegnanć à la poscibilité da proé fora le dërt comportamont tal cajo che al ess da sozeder veramonter. Te scora s’è l’ann 2009 slüt jö con na bela picia festa da Nadé interna, con checs, pan duc y ćianćes da Nadé. Tlocheradures te scolina ALa Pli vëgnel ćiamó tignì dër l’üsanza da fà crafuns. Zacan dijea l’üsanza che la püra jont jea a petlé crafuns, plü ennant è spo cösta üsanza gnüda surantuta dai jogn, co â fat d’enfora en bel divertimont y ara vir ennant ćiamó encö. La tradiziun dij che inće i jogn jea le vëndres sëra dan la segra fora por les ćiases dal paisc a

Al è jü sö ’n te’ föm... y i crafuns è bel avisa garatês.

581

La Pli

I pici d’La Pli va a crafuns.

tlocheré i crafuns fać le dé denant. Ensciö à inće la scolina d’La Pli orü tó cösta ocajiun; ai s’à iestì le ciostun söle spiné y ai è jüs a tlocheré le vëndres dan la segra fora por les ćiases d’La Pli. Belo dio s’âi conforté a cösc dé y ai à emparé ete la ćianćia dai crafuns. Nosta la segra!

la festa dla jont atompada, à i mituns fat en picio teater por ti pité en pü’ de aorela cörta ales mëdes y ai berbesc. La Schira jonila à inće tut pert a döes aziuns de solidarité. Ai 14 de merz à mitans y mituns vonü de pici portatlês de Santa

Schira Jonila La Schira Jonila è en grup de 33 mitans y mituns dai 6 ai 11 agn, co s’encunta vigne secunda edema (la domëgna do mëssa) da otober a mà. Le grup vën acompagné da trëi animadësses. Les ativitês è trepes y dër desvalies. Tratan cöstes ores d’incuntada èl gnü: pastlené, ćianté, śoghé, perié y balé. De iener, por 582

Teater dai mituns por les mëdes y i berbesc.

La Pli

I jobleri dal teater co à tan plajü.

Maria fać da tistleri africans dal Togo. I scioldi i è jüs al’assoziaziun Agape. D’Advënt à la Schira jonila tut pert, adöm ales schires joniles dla Val Badia, al’aziun „Nadé tla scatora dai ćialzà”. Mitans y mituns à abiné adöm te deplü scatores dai ćialzà de vigne sort de patüc (jüć, patüc da scora, guant...) por ti fà na ligrëza a val’ mitans y a val’ mituns dla Romania. De setëmber à la Schia jonila tut pert al iade en tënda („Hüttenlager”) a Porsenù adöm ai atri grups dla valada. Al è sté na ocajiun por emparé da conësce mituns y mitans de d’atri paisc dla valada. Ai 8 de dezember, en ocajiun dal Dé dla ploania, à les mitans y i mituns dla Schira jonila tignì le marćé da Nadé, olache ai à vonü patüc che ëi à fat y ensciö ài inće en iade podü jì a se mangé

na bona piza. Ai 13 de dezëmber èl gnü tignì le rorate dla Schira jonila y ai 23 è en grup de mituns endô jü a Bornech a do la „Löm da Betlehem”. En vëia de Nadé do Madoìnes y en Nadé do la gran mëssa podea düć chi co orea se tó la löm a ćiasa sön na spënora a ﬁns de bën. I Scìzeri Ai 23 de merz à i Scìzeri endô orü recordé la vedla üsanza da jì sö Furćia de net (la mesa dles cater da doman) y fà le fü de verda canche i Valspergheri passa ca y jö La Pli en prozesciun. Franz Trebo, Igor Terrabona, Erwin Ploner y Tobias Peslalz ne s’à nia lascé sprigoré dala som! 583

La Pli

I Scìzeri fej verda ta Furćia.

I Scìzeri d’La Pli porta encö la bandira blanćia y vërda lasciada arjigné y ofrida da Signor Ploan Peter Palua l’ann 1914. Ara ea gnüda fata da en cer Willi Dengl de Dala (Hall te Tirol) y raprejentëia le Sacher Cör de Gejù con la scrita „Jesu Herz Dir ewige Treue” y söl’atra pert le variö de Tirol con la scrita „für Gott Kaiser und Vaterland! Enneberg 1914”. Laprò èdl na pinta con na scrita „Üb Aug und Hand„. Do la Pröma vera êra gnüda portada tla stlopetara de Bergisel al sogü por se paré che ara ne gness nia desdrüta o borjada dai fascisć. Al è dër rio da ciafé documonć co cunta desche ara è endô roada zoruch tla valada. En retrat testemoniëia che l’ann 1944 êra gnüda portada pa na endunada da trà ala scëiba a Percha te Puster. Empormó val’ agn do la Secunda vera, dal 1950, 584

canche ara n’ea nia plü tan al prigo ti êra gnüda passada ala Musiga d’La Pli co â spo podü la porté ćina al 1980 canche al è endô gnü motü sö na compagnia de Scìzeri. Dal 1985 l’ài lascida dorteré sö y benedida ai 29 de setëmber, olache Emmy Schett è gnüda nominada pröma tota dla bandira. Por podëi mantigni dio alalungia la gran valüta dla bandira storica à i Scìzeri endô odü le debojügn da lascé fà na restauraziun. Sorandada ti èra gnüda ala Stickerei Annemarie Jaeschke da Engelsberg. Ai 14 de jügn 2009, gran festa dles Antlês, è la bandira gnüda acompagnada dala bandira dai Scizeri dal raiun de Puster, da chëra dla Musiga y dai Stödafüs d’La Pli te dlijia olache ara è dertan mëssa gnüda descurida y benedida por le terzo iade. La tota dla bandira Angelica Daverda à

La Pli

Les döes perts dla bandira dai Scìzeri, comedada sö danö.

podü spo ti sorandé ales atres bandires ala pert na „pinta de ocajiun„. La festa por la bandira è gnüda slüta jö do la prozesciun a Brach con salüdi, aodanzes y rengraziamonć y en smaz de ciüf ala tota. I Scìzeri d’La Pli è l’ann passé inće stês - danter d’atri posć - a Moena de Fascia en gaujiun dai 25 agn dla Compagnia dai Scìzeri, olache ai à slopeté salves desco compagnia d’onur. Ai 20 de setëmber èl spo sté da jì fora Desproch ala gran festa por i 200 agn dales Veres de Tirol. „Storia encunta le dagnì” ea sté le moto de cösta festa con la gran deﬁlada por recordé la storia Retrat dal dé dla benedisciun dla bandira: le comandant Silvester Ellecosta, le portabandira Thomas Ploner y la tota Angelica Daverda.

585

La Pli

I Scìzeri d’La Pli a Desproch ala gran deﬁlada de Tirol.

da laota y l’apartenonza dai Ladins y Südtiroleji a döt Tirol. De döt Tirol êra jüda inće ai 18 de iener, canche al ea gnü motü da jì i campionać dai schii por i Scìzeri de döt Tirol ian Gherdëna. Bën trëi copes è roades a La Pli: chëra de Martha Trebo, Ivan Ellecosta y Thomas Ploner, y na medaia d’arjont por Katrin Ellecosta. I Scìzeri d’La Pli à te cösta ocajiun fat le terzo miù post tla tlassiﬁca a scuadres, ales sciables de San Jan d’Ahrntal y Fodom. I Scìzeri d’La Pli à romené ala gara ian Gherdëna.

586

La Pli Aries jones tla Lia dai Crëp Mareo

Emparé da porté confaruns

De dezëmber à la Lia dai Crëp Mareo cherdé ete sü iscrić por la sentada generala, pa chëra che al ea danter l’ater söle program la lita dal consëi nö. L’enćiaria da presidënt i è jüda al jonn Max Willeit, Max Willeit, le ann 1982, co à sorastant nö dla Lia tut ete le post dai Crëp Mareo. de Giovani Pescollderungg, sté presidënt por 21 agn. Pla lita pon zonz’ater baié de na sort de „revoluziun jonila”. Tal consëi de 12 porsones èl roé ete endöt bën 5 jogn y 2 jones.

Ai 30 de mà èl gnü tignì a La Pli en curs da porté confaruns, por podëi odëi, proé y emparè da porté en confarun. En chël dé s’à en grup encunté domisdé por les cater. Endöt èl roé adalerch trëi porsones, cinch endöt con i dui maestri. Le divertimont n’à nia manćé. Por slü jö, do na gran fadia, s’à düć merité na bona picia marëna.

Jogn empara da porté le confarun.

Le fü sön Prades è endô garaté polito!

Sacher Cör dai Jogn sön Prades Ai 21 de jügn èra endô stada tan ennant, da jì do la prozesciun fo’ Brach, a fà le fü por la festa dal Cör de Gejù. La Jonëza con la Jonëza da paur d’La Pli s’à motü adöm por sté deboriada en chë sëra encër le fü ia. Belo dis danfora êl gnü coü adöm en gröm de lëgna por che le fü garatass. I jogn s’à endüné sön Planeta,

587

La Pli por jì deboriada sön Prades, olache i coghi i aspetâ belo pa val’ bocun. Ai à podü se goder na bona griliada. Le frëit è inće roé adalerch, porchël àra inće toché da jì a se scialdé te üćia con en bun tê. Canche al ea gnü scür êl da jì a empié le fü. Atira n’orêl nia cis s’empié sö, mo canche al â en iade motü man da verde, èl sté da fà val’ vare zoruch y i lascé lerch ales ﬂames. I jogn è stês en compagnia, con en gröm de matades y sambën con na gran ćiantada ćina söla doman. Curs de pröm aiüt Le Consëi dai jogn d’La Pli à albü ponsé da organisé en curs de pröm aiüt, val’ che an po adoré tla vita da vigne dé: sii te familia co sön le post de laur. Le curs à döré ot ores. Al podea tó pert alplü 16 porsones, roé adöm n’èl 13. Le curs è gnü tignì tla Ćiasa dles Uniuns a La Pli da André Miribung da La Val, caposorvisc dla Crusc Blanćia Seziun Mareo. Ai jogn i èl gnü mostré en gröm de cosses co podess ester de ütl sce an ess da roé te na situaziun olache

Al curs de pröm aiüt a La Pli.

588

al vën damané l’aiüt por daidé o salvé na vita en prigo. Les cosses y les situaziuns de prigo è inće gnüdes motüdes en pratica, i jogn à podü enstësc proé fora cô despassé la situaziun y cô daidé la porsona en prigo. Sontada generala dai Jogn Inće i Jogn d’La Pli à ponsé da tignì na sontada generala, por podëi i mëter dant ai jogn le program dal ann passé y dandadöt por i lascé odëi le program che ai à dant. Ala sontada èl gnü dër trec jogn y trepes jones. La sontada s’à slüt jö con en gröm de beles y bones idees por le dagnì, da pert de düć. La sëra ea ćiamó jona y ensciö èra jüda ennant con ćiaré ﬁlm te salf dles manifestaziuns o carté a batadù te local dai jogn. Al è ćinamai gnü carté a poker y śoghé a calceto. Al è sté na bela sëra de compagnia.

Do la sontada na bela cartada.

La Pli Iade al Oktoberfest L’ann 2009 s’à ponsé i Jogn d’La Pli da organisé na jita en pü de n’atra sort: en iade da jì al Oktoberfest. Enviês ea jogn d’La Pli y da foradecà dai 18 agn ensö. La sabeda ai 26 de setëmber ales 3 da doman, canche la ﬁaca ea ćiamó maiù co la vëia, s’à trëdesc jogn con la braia de coran y cin’ jones con le diendl indüné sön plaza d’La Pli por pié ia deboriada con le bus cuntra Minca. Do da encër cater ores de iade èsai roês a Minca amez le sotissora dal Oktoberfest. Con na bela spazada y con en pü’ de fortüna èsai stês bogn da roé ete te tendun y da abiné na mësa por düć. Danlò ài podü se goder na bona liagna blanćia con preza y ći co ne po bën nia manćé, le famojo boché de bira, le „Kriagl”! En pêr à inće tut l’ocajiun da se fà na roda por le gran marćé con söes morvëies y ti l’à vaigada pa val’ jüch al lunapark. Les önesc da sëra s’à spo plan plan düć - con valch de tardis - abiné. A ćiasa èsai roês adora da doman, mo al è sté na bela esperionza, an po dì che al à paié la mëia! Na gherlanda por la festa dai früć dla tera La Jonëza da Paur se sont liada ala tera y ai früć dla tera. Por cösc motif àra arjigné por la festa dai früć dla tera, motüda da jì la domëgna ai 25 d’otober, na bela gherlanda, enfornida con produć da paur. Val’ de te’ è gnü fat por le pröm iade te nüsc tomps moderns. I jogn l’à enfornida con deplü sorts de bla: formont, formont da arestes, jandela, siara, orde y avëna, maghëies de paé,

Jones y jogn d’La Pli pal «Kriagl» de bira.

dascia de aidin y poćió y manëstri. La gherlanda è gnüda motüda sö te dlijia sö dan altè. Sontada generala dla Jonëza da Paur En sabeda sëra ai 5 de dezëmber èl gnü tignì a La Pli le rorate por la Jonëza da paur d’La Pli y dedô, la mesa dles nö, la sontada generala tal salf dles manifestaziuns. Do le salüde dal sorastant Jan Agreiter y dla sorastanta Marlies Valentin, èson atira passês al protocol dla ultima sontada, che è gnü lit dant dala scrivana Anita Elliscases y spo aproé. Do cösc punt dla sëra èson passês ai salüdi dles autoritês: le sorastant dla Uniun dai paurs de Mareo Georg Frenner, le sorastant dla Jonëza da paur de Puster Walter Valentin, i raprejentanć dles jonëzes da paur dla Val Badia, l’assessur ai paurs dal Comun de Mareo Richard Erlacher ne podea nia ester presënt.. Dedô èson passês ala relaziun dla cassa, le cassier Simon Ellecosta à porté dant i cunć, co è spo gnüs aproês. Pla lita dai revisurs dai cunć èl gnü confermé 589

La Pli

Le bel resultat do en dé de laur.

Da man ciampa: le sorastant de Puster Walter Valentin, la sorastanta dla Jonëza da Paur d’La Pli Marlies Valentin, Sarah Peslalz, Marcus Rigo, la sorastanta de Puster Agnes Steinmair, le presidënt dla Jonëza da paur d’La Pli Jan Agreiter.

590

La Pli Raimund Ellecosta y Heinz Feichter y laprò èl gnü lité Sarah Peslalz. Do cösta lita èson passês ala prejentaziun dles propostes por la felpa nea. Al è gnü prejenté döes propostes con le logo dla Jonëza da paur söle spiné, y deache al i plajea a valch l’ater, èl gnü dit da nen lascé fà valch por sort. Do cösc èsun roês a önn dai punć plü emportanć dla serada: la sorandada dles onoranzes. Do che le sorastant à lit dant la „laudatio”, i à le sorastant y la sorastanta de Puster, resp. Walter Valentin y Agnes Steinmeir, sorandé a Sarah Peslalz y Marcus Rigo la onoranza de brom por söa ativité pla Jonëza da paur d’La Pli. Sarah è stada dal 2002 al 2004 mëmbra dal consëi, dal 2004 al 2006 sorastanta y dal 2006 al 2008 sorastanta y cassiera. Marcus è sté dal 2002 al 2006 cassier y dal 2006 al 2008 mëmber dal consëi. En iolan i è jü a Helene dla Costa co â scrit fora y depont tan bel les tofles. Dedô èl gnü mostré en film de fotografies dles ativitês dal ann 2009, motü adöm da Judith Valentin. Denant che le sorastant slüjess jö la sontada, àl rengrazié i mëmbri por söa ativité. LA PLI IA POR L’ANN Festa de San Florian por La Pli y Al Plan Por le terzo ann à les comunitês d’La Pli y d’Al Plan festejé deboriada la festa de San Florian, a Curt. Les prozesciuns con i corps de stödafüs dai dui paisc è roades adöm por festejé le sant co dess stravardé dal médefüch. Te cösta aisciöda olache al ea jü

gonot da ont y olache le bel tomp s’â lascé odëi dorata püch, ea la ligrëza ćiamó maiù, canche le tomp se prejentâ con söa plü bela cira. Por les ploanies d’Al Plan y La Pli êl en dé de festa, festa de San Florian, co vën festejada da val’ agn deboriada a Curt. Les prozesciuns è piades ia da doman dai dui paisc demez, acompagnades dai corps de stödafüs dal paisc, por s’encunté spo dan la vila da Curt, olache i fedei dai dui paisc è jüs sö cuntra dlijia deboriada, por zelebré la santa mëssa. Tla prozesciun à i stödafüs inće porté so patronn, la bela statua de San Florian. Dan la funziun èl gnü ôt la prozesciun encër le plan da Curt ia, con dui vangei y la benedisciun dal tomp, dles campagnes, dles families, cherdenn jö l’aiüt de Dio cuntra les desgrazies. Atira dedô à motü man la zelebraziun alaleria da pert de Signor Heinrich, acompagnada dai bi sonns dla Musiga d’La Pli. Tla pordica à Signor Heinrich cunté na storia d’en scritur co se recorda desche al jea dandaìa dagnora a do ega da na bot. L’ega roâ tla bot da deplü canalëtes. Con le passé dai agn s’â döt modernisé. L’ega da bëre roâ stroch te ćiasa. Les canalëtes ne jea nia plü debojügn y è spo plan plan corsciüdes ete. Inće la bot, en iade tan emportanta, parea zonza valüta. Cösta storia à le ploan tut desco confrunt con la fede. La bot d’ega raprejentëia Gejù, y l’ega è l’oraziun. Tres la oraziun röon a Gejù. Y ćina che jont va a do ega dala bot - ćina che la jont prëia - n’è gnanca la bot dessorora y les canalëtes ne crësc nia ete. Mo belavisa viunse encö t’en tomp, olache al pö alüsc che Gejù, che la fede, sii dessorora. Cösta domëgna, olache an periâ 591

La Pli

La prozesciun encër la taela a Curt.

inće do vocaziuns, à le ploan sotrissé l’emportanza dl’oraziun por perié do vocaziuns. „La vocaziun èl Chël Bel Dio co nes scinca”, à dit le ploan: na vocaziun è chëra da gnì preo, da gnì mognan, y p.ej. inće chëra dal matrimone, da lité en tru de vita deboriada. Mo na vocaziun è inće chëra da daidé les porsones co è tal debojügn. Y atlò à Signor Heinrich fat referimont en particolar ai corps de stödafüs, co è dagnora arjignês da daidé olache al va debojügn, y al à inće orü tó ete dötes les uniuns de volontariat, olache jont se dà ca por ofrì en contribut sterch te ćiamps desvalis. Do mëssa s’à i fedei endô motü sön tru, por jì en prozesciun derevers te dlijia de so paisc. La festa de San Florian è tal medemo tomp inće na festa dla unité. Curt raprejentëia zacó cösc simbol de 592

unité. Da öna na pert na vidlada sön Al Plan y la bela contrada dla Val de Mareo, dal’atra pert le paisc d’La Pli con söes tomples tres plü vërdes, encertlé dales beles viles. Lites y referendums provinziai Ales lites por le renovamont dal parlamont d’Europa èl jü a La Pli de Mareo endöt 437 porsones a lité. A livel de Comun èl gnü arjunt le 66,7% de partezipaziun. I resultać dla lita con les plü usc è stês chisc: SVP 282, Sinistra e Libertà (con i Vërć laprò) 37, Lista Di Pietro 24, Lega Nord 22, PD 9, il Popolo della Libertà 7, 33 è stades les usc blanćes y 14 les zetoles anulades. D’altonn èl sté te Südtirol i cinch

La Pli referendums de iniziativa popolara, olache al è gnü falé jö de püch le quorum dal 40% y ai n’à de püch nia valü. A La Pli èl gnü arjunt le quorum; i resultać è stês chisc: a) sostëgn al frabiché preferonza ala popolaziun dal post - le 44,8% è jüs a lité, 237 à dit de sciö; b) stop ala svenüda dal daćiasa - müdaziun dla lege urbanistica - regolamontaziun dles secundes ćiases - le 44,8% è jüs a lité, 243 à dit de sciö; c) proposta de lege provinziala: le referendum propositif, abrogatif, consultif o confermatif, l’iniziativa popolara, referendum sön i gran laurs - le 44,8% è jüs a lité, 205 à dit de sciö; d) dessën de lege provinziala sön la democrazia direta - podëis da la mëter

da jì, podëi consultif, podëis deliberatifs - le 44,8% è jüs a lité, 223 à dit de sciö; e) lege provinziala por le smendrimont dal traﬁch tal aier - le 44,8% è jüs a lité, 232 à dit de sciö. A livel dal Comun de Mareo è ma jüs presciapüch le 35% a lité. I STÖDAFÜS En autobot y na jeep por Sant’ Elia Inće en grup dla Val Badia con Stödafüs d’La Pli è sté a daidé tal Abruzzo do le gran tremoroz d’aurì. Le grup è

I Stödafüs dla Val Badia laora tal acampamont de Sant’ Elia. Da man ciampa: Franz Zingerle (San Martin), Ulrich Videsott (Al Plan), Andrea Willeit (La Pli), Pepi Zingerle (San Martin) y Franz Agreiter (La Pli).

593

La Pli jü jö ćina Sant’ Elia dlunga L’Aquila con en autobot dla compagnia d’La Pli y na jeep da San Martin. L’autobot jea debojügn por le sorvisc cuntra le médefü tal acampamont y encërìa. Le laur por i Stodafüs sot ala Proteziun Zivila de Südtirol è sté chël da prevegnì y paré le médefü, y spo da fà laurs desco cuncé trus, strades, controlé les strutöres de pröm debojügn desco condütes dla forza eletrica, emplanć dla mensa, ez. Le grup dai stödafüs dla Val Badia à orü te söa edema d’aiüt fà sö en maiù ćiampanin de três por taché sö la ćiampana de na dlijia dlungia scarzada dal tremoroz. La domëgna à ensciö podü gnì l’arzivësco da L’Aquila Giuseppe Molinari salüdé con la „gran” ćiampana por la festivité dla Crejima, sacramont sorandé a set jogn de Sant’ Elia. Inće la capela por les funziuns religioses ea cöstes edemes ma emprovisada te na tënda dla Proteziun de Südtirol. Te na intervista a La Usc di Ladins à le comandant dai Stödafüs d’La Pli Andrea Willeit, enstës sté ala pert de cösta spediziun de aiüt, cunté che al ne s’ess nia aspeté che l’acampamont foss organisé tan mal, do che la jont ea belo da plü mënsc enlò. Willeit à inće dit che l’aiüt da Südtirol funzionëia bun söle post y fat l’apel a d’atri da fà le poch y jì a daidé: „ai adora vignönn, dai lauranti ai coghi.” MUSIGA Y TEATER A LA PLI Conzert da plajëi Inće cösc ann â la Musiga envié al Conzert de Pasca de Mà, le 16ejim dla 594

storia sot ala direziun de Andrea Daverda. Tal Salf dles uniuns d’La Pli tóch y plën de jont, gnüda dal paisc mo dandadöt da foradecà, à la Musiga sot la direziun de Andrea Daverda y la presidënza de Martin Rigo pité en repertore de ot toć ofiziai plü trëi sonades ajuntives ala fin, con marsc y inće overtüres a portada dla orëdla de düć. Do la „Nordic Fanfare and Hymn” de Jacob de Haan i àra toché al toch „Die Allgäusche Konzertouvertüre”, scrita dal südtiroleje Gottfried Veit. Te cösc toch vëgnel descrit en gran pert con notes tradizionales dal Allgäu la cultura y la contrada de cösc bel raiun a süd dai Paisc Todësc. Tal „Postiglione d’Amore”, na ouvertüre scrita à la Rossini da pert de Alfred Bösendorfer (pseudonîm de Cornelis Vlak), àn podü aldì fora i tomps dai „postiliuns” co passâ da en post al ater con noeles, tres en motif manifesté te plü soli de strumonć desvalis, dandadöt da pert dla trumbëta y dal corn. Cuo Silva Nigra de Markus Götz (parüdes dal Schwarzwald) à la Musiga slüt jö la pröma pert. Te cösc toch vëgnel inće ćianté „silva nigra”, t’en momont olache l’atmosfera vën scöra. La secunda pert dal conzert tradiziomnal è stada plü movimontada: do le marsc „Ja, das ist Musik” de Franz Watz y la PisekPolka de Jaroslav Zeman (dedicada ala ciüté y vita de Pisek tla Bohemia, à la Musiga prejenté les melodies dal film conesciü „Pirates of the Caribbean” (pirać dai Caraibs), scrites da Klaus Badelt. Con le marsc „Tiroler Herz” de Klaus Tschurtschenthaler (aranjé da Florian Pedarnig) y pert dal trio ćianté dai musicontri s’à le program ofizial slüt jö. Le publich à endere cherdé ćiamó

La Pli

Döta la Musiga te söa amplëza.

Da man ciampa: le dirighënt Andrea Daverda, la jona Anna Daverda - ﬂautista - co à soné por le pröm iade pla Musiga, y le presidënt dla Musiga Martin Rigo.

595

La Pli por plü ajuntes, ensciö à la Musiga porté dant le marsc Boccaccio fora dla opereta Boccaccio de Franz von Suppé (aranjé da Siegfried Rundel) y ćiamó en iade melodies dala Bohemia, en cösc iade dal toch „Böhmischer Traum”. Deache la jont ne zedea nia da tlocené à la Musiga soné ćiamó en iade na pert de cösc „som musical”. Deplü è stês i müdamonć che la Musiga d’La Pli à fat tla composiziun dal ann passé encà: la jona Claudia Pedevilla è passada dal fabló ales percusciuns, le jonn Hubert Palfrader à motü man da soné le pos, do che al â emparé y soné les percusciuns. Jonas Ellecosta è passé dala trumbëta al flicorn. Por le pröm iade pla Musiga à soné te cösc conzert Anna Daverda da Corterëi. Le presidënt Martin Rigo à orü recordé spo i jogn co à fat l’ejam de valütaziun („Jungmusik erleistungsabzeichen”) y le musiconter Ulrich Ritsch co è roé tal concurs da soné „Prima la Musica” ćina tles finales assolutes, slüjenn jö con la terza nota plü alta. Fora por le program à mené Franz Rigo, con preparaziun y humor, y do le bel y bun sonn à spo la Musiga d’La Pli y sü amisc y sostegnidus envié a en bufet con duciaries y spezialitês, y jont da dalunc y damprò à podü s’la cunté. Musiga te plaza A La Pli èl tradiziun da mëter da jì vigne dui agn l’iniziativa „Musiga ladina te plaza” söla Gran Plaza d’La Pli. I Jogn d’La Pli à fistidié da paré la gran sëi, portenn pro ensciö al garaté dal conzert, motü en pè dala Uniun Ćiantauturs Ladins. La festa à motü man con Ivan y 596

Katrin, dedô èra jüda ennant con Hubert y Lucia y desco ultimo grup è jüs sön paladina Iaco Rigo y sü compagns. Tratan le conzert àn podü aldì ćianćes conesciüdes, mo inće ćianćes scrites da lascé aldì por le pröm iade sön plaza de dlijia d’La Pli.

La plaza de dlijia d’La Pli en gaujiun dla „Musiga ladina te plaza 2009”.

Teater a La Pli D’altonn à le Teater d’La Pli envié endô ala raprejentaziun d’en bel teater. Ester èl sté na re-produziun, deache cösc toch de teater ea belo gnü fat en iade a La Pli de Mareo, con d’atri jobleri y - ći co è plü inzisif - en n’atra regia. Gran protagonist de cösta versciun de „Na coa por picio Tone” (motü tal ladin da „Ein Nest für’s Tonerl” de Ulla King) è sté Franz Rigo. Ël è sté na „pera de ćiantun”, sön chëra che al s’à costruì en pü’ döt. Con so talënt y söa esperionza sön scenar ne bazilâ plü nia, o: feter plü nia... Con Anna Mühlmann co „guernâ” l’andamont dla storia y i à dé a döt le spetacul le „senf” satirich y popolar

La Pli

Le grup co à prejenté le teater a La Pli. Da man ciampa: Martin Rigo - regia, Heidi Ploner - Sciora Sotcosta, Paul Willeit - Seraﬁn, Franz Rigo - Iaco Röntena, Rafael Rigo - picio Tone, Barbara Mühlmann (souﬂeuse), Anna Mühlmann (Lizia), Patrizia Pedevilla (Lena) y Patrick Complojer - Pire Altanëi.

èl gareté en divertimont co se merita le tomp de na serada o d’en domisdé d’altonn. En pü’ àn ciafé l’impresciun ala ﬁn dal teater che la conotaziun söle placat de na „comedia... co fej ponsé do” tiri ala cörta. La comedia è garatada, demanco endere chë pert de contegnü co ess mossü ester plü dlungia ala vita co al jüch. Emposté en te’ teater pòn t’en gröm de manieres y la regia tol les dezijiuns. En n’atra regia, en ater pëis ai personaji y a söa funziun! Ći co è sté bel da odëi fora è sté le spirit de döt le grup: dal „nene” a picio Tone, raprejenté da Rafael Rigo. Sön paiun èl sté en bun liam danter düć, le möt „co ciafa cösta coa nea” è sté dër natural. Figöres da cliscê è stades la neza de Lizia, le maester de paisc y le postin. Canche le maester de paisc à motü man da i fà les beles ala jona, spo s’àn mené pićé dal postin... Zacó à motü dant cösc teater inće en spidl a nosta sozieté y a ći che i viun te nüsc paisc. Dramatich è

sambën sté le fat che l’assistonta soziala à manacé da condü le möt endô te internat, do che döt le publich â odü che ara i jea bun te ćiasa de Iaco Röntena. Le scenar è sté scialdi scür, despartì te döes perts danter forgheré y stüa. Al è sté enteressant te söa combinaziun (forgheré sön na alzada plü alta), mo bonamonter massa ćiarié y posoch por trasmëter le ćialt familiar co è madorì ćina ala ﬁn tla trama. Posizioné döt le spetacul tal invern, tal frëit y con la nëi defora è jü bun por la sajun te chëra che le teater è gnü prejenté, y taiades pro sön mosöra è stades les parores dal genre da vigne dé, dandadöt dites sö y caciades ia da Lizia, la ćiasarina de Iaco, a Iaco. Le bel ladin mareo dal Teater La Pli è spo stada na leziun por dötes les valades ladines co fej teater por ladin.

597

La Pli Santa Zezilia, patrozinium de döta la musiga Al è endô sté te Ćiasa dles Uniuns na festa tla tradiziun dal ćianté y soné dal paisc, con le Cor de Dlijia, la Musiga d’La Pli, le Cor di Jogn y en duo de tuba y tlavier co à ofrì en repertore enteressant por n’ora y mesa. Le Cor de Dlijia à anüzé l’ocajiun por prejenté le logo nö arjigné con le dessën fat por le ﬁn dal artist Franz Kehrer. Kehrer à dessegné con raisplais le dirighënt, na schira de ćiantadus y iadô i orghi de dlijia. Le dessën è spo gnü motü ete te na cornisc graﬁca y abelì con la tle G sön le pentagram. Le salüt

oﬁzial por la festa èl sté le presidënt dal Cor Georg Rigo co à spôrt. Ël à inće prejenté i mëmbri nös dal Cor de cösc ann: danter i ëi Walter Willeit de Soratrù, danter les jones Monica Konrater da Biëi Defora, Karin Mühlmann, Vera y Sophia Fischnaller. Le domisdé è gnü mené con tonn ligherzin dal jonn Paul Rigo da Matlogn co à inće cunté val’ matada satirica. Le Cor à da söa pert porté dant la „Fanfara a Cappella” de Lorenz Maierhofer, „Patria mia” con melodia de Felix Dapoz y parores de Lois Ellecosta, le „Tanzlied - A Musi spielt so schian und fein” de Sepp Unterhofer, „Silence is ﬂowing - Tl rogore dl chît” de W.

Le Cor dla jonëza en la festa de Santa Zezilia.

598

La Pli

Deboriada: la Musiga sona y le Cor ćianta „Zu Mantua in Banden der treue Hofer war...”

A. Mozart (arangiamont de Lorenz Maierhofer), y spo la ćianćia „La Net” (compositur nia conesciü, con parores de Christian Ellecosta), ciafada tai scrić lascês endô da Signor Matio, completada con les cater usc dal dirighënt Chistian Ellecosta. L’ultima ćianćia dal cor, de nuance popolara, è stada „Übern See” de Lorenz Maierhofer. Spo èl sté da aldì i dui toć che le jonn Ulrich Ritsch con söa gran tuba â soné pal concurs „Prima La Musica” cösta aisciöda, olache al â davagné le pröm post con nota otimala: „Romance and Scherzo” de Sol B. Cohen y „Neutron Stars” de George R. Belden. Ël è gnü acompagné söle tlavier dal maester de musiga Renzo Huber. Inće le Cor dai Jogn à orü ester ala pert de cösc conzert, dagnora sot la direziun - desco le Cor de dlijia - de Christian Ellecosta. I jogn à porté dant: As the Deer - n spiritual, y la ćiantia dles indunades

dla jonëza dal titul „Emmanuel”. La musiga à soné dui toć de Alfred Bösendorfer, „Musica Gloriosa” y „Il postiglione d’amore”, y spo le marsc „Boccaccio” de Franz von Suppé. Ala ﬁn à ćiamó Musiga y Cor soné y ćianté deboriada la ćianćia „Zu Mantua in Banden” (melodia de Leopold Knebelsberger, parores de Julius Mosen), lascenn ensciö en fostü dal ann comemoratif por i 200 agn dai Tiroler al Bergisel cuntra les trupes de Napoleun y de Bayern. ANN DE JÊNN Y ANN DE TIROL Jênn D’La Pli de Mareo n’èl mai sté i agn denant tan de omi, jogn y mituns co è jüs en Jênn. En cösc iade, dai 3 ai 6 de jügn 2009, n’èl gnü cumpedé bën 599

La Pli

Le retrat de grup a La Pli, do che chi da Longega y da Curt è belo jüs do sü trus.

I dui Loisc: Lois d’La Costa y Lois dla Gran Ćiasa.

Pert dla prozesciun, con Jep da Biëi Defora, sté le plü jonn de döta la prozesciun.

112 (sis deplü co l’ann sant 2.000). La gran prozesciun dal 2009 à odü da döta la Val Badia 1.057 pelegrins, ma l’ann 2000 n’êl sté deplü (1.088). Pordërt ess la prozesciun mossü gnì tignida dai 10 ai 13 de jügn, à pö Sant Antone da 600

Padoa so patrozinium ai 13 de jügn, mo l’organisaziun - nia tan le massà, mo le clerus - à orü mëter da jì le iade otedé dan le gran transiamont por i dis dles Antlês. Büté àra dessogü deplü por ći co reverda le traﬁch: cösc ann è i pelegrins

La Pli restês scialdi sconês dal tlapernamont de motors y dal ajiamont dal föm de chisc sön strada. Trec todësc y austriacs anüza i dis dala jöbia (Antlês co è festa de prezet te chisc posć) ala domëgna por vacanzes te Südtirol. Scebën che le tomp n’ea la jöbia y le vëndres da doman nia tan sarënch se stlarîl ia por le dé y sorëdl se fajea lerch. La plöia è empormó gnüda spo le terzo dé. Le plü jonn dla prozesciun è gnü d’La Pli de Mareo, al à ennom Jep y è dla familia de Jan y Annelies Konrater da Biëi Defora. Nasciü èl dal 2001. Lois Taibon dla Gran Ćiasa è sté en cösc iade le massà nö dla prozesciun de Jênn. Do che al ea mort l’ann denant Tone Ellecosta dla Costa â le consëi de ploania a La Pli chirì en massà. „Al foss bun - aladô dla tradiziun - che cösc foss dla fraziun d’La Pli, nia da Curt, o Pliscia, o Al Plan”, èl gnü dit. Lois dla Costa y sü fredesc, co s’â desënes de agn ﬁstidié da organisé la prozesciun de Jeunn â en cösc iade ciafè le iolan oﬁzial da pert dai pelegrins. En cösc iade à Lois dla Costa ćiamó daidé do, y Helmuth da Furćia à fat sorvisc de trasport dles porsones che â debojügn con en auto privat le secundo dé dla prozesciun. Söi atri trus èl pö tradiziun che i dui ćiavai, chël d’La Pli de Mareo y chël d’La Ila, ćiaria sö patüc de porsones y inće les porsones enstësses canch’ara ê ester.

Scìzeri de döt Tirol à albü atlò l’ocajiun da sonté te so paisc respetivamonter so comun en lën de iubileum. I lëns èl sté l’Oﬁze dai bosc co à motü a desposiziun. Desco sort de lën êl gnü ćiornü l’aier de munt. Cösc aier crësc dër bun y debota da picio, do diesc agn èl belo 4 metri alt, do 20 agn za. 16 metri y po gnì ćina 500 agn vedl. Sonté chisc lëns iubilars è sté por les compagnies dai Scìzeri de Tirol en at simbolich, con chël che al dess gnì trasmotü la speranza por en bun dagnì por nosc daćiasa. Al vën fat fotograﬁes canche al vën sonté le lën. Ensciö pol gnì documenté olache le lën è gnü sonté y la jont co röa adalerch da foradecà se ciafa sö saurì le post y le lën. Con l’aiüt dla staziun dai bosc po la posiziun dai lëns iubilars gnì amarsciada te na cherta dal’aria jö. L’aziun à odü inće danfora la publicaziun de düć i lëns iubilars de döt Tirol.

En lën iubilar En gaujiun dal iubileum de comemoraziun de Tirol èl endô gnü ponsé da sonté „lëns iubilars” - cösc aladô de ejëmpli storics. Vigne compagnia de

En aier inće por Curt: i Scìzeri d’La Pli al laur.

601

La Pli La tofla da Valsprech Por l’ann comemoratif de Tirol, 200 agn dales Veres al Bergisel, èl gnü motü da jì te döt Tirol en gröm de manifestaziuns culturales y artsitiches. Inće d’La Pli èl gnü armert val’ por cösc iubileum: la terza tofla votiva dai Valspergheri è roada tal Schloss Tirol sora Maran tla mostra „Für Freiheit, Wahrheit und Recht!” co à döré dai 26 de jügn ćina ai 30 de novëmber. Por che la jont ne l’ess nia manćia te Dlijia èl gnü ponsé da taché sö na fotografia a corusc. Trec ne s’an à porchël gnanca anadé che la dërta tofla ea demez.

Odüda söla toﬂa da Valsperch, sön chëra falza.

Le variö de Tirol y le Cör de Gejù La Festa dal Cör de Gejù è stada inće en cösc ann endô ocajiun por zelebré na gran mëssa solëna ćiantada dal Cor de Dlijia, por mëter da jì les ores de adoraziun zeca por zeca, por ćianté les döes domisdé spo i Espi Latins y da mëter 602

da jì spo la prozesciun dal Cör de Gejù fora Brach. Inće sce l’ont soﬂâ cotan, à i cherli porté i confaruns sön döt le iade con crusc. Da sëra èl gnü ponsè spo, sot a temperatöres basses encër i 7-8 gres a 1.200 metri (söalalt saral sté en gran frëit y ont) da empié i füs por la festa. La tradiziun da empié sö füs encër le solstiz da d’isté (corëta dai dis, dé plü lunch) va derevers cotagn de agn lunc y lerch, conesciüs è inće i füs de San Jan (recordun le „Scioz de San Jenn”). Te Tirol èl sté la festa dal Sacher Cör de Gejù co à renfresché cösta tradiziun con empié sö füs sö por les costes de munt y söles pizes. I füs dess recordé te cösc cajo le segnal che gnea dé ala jont de Tirol por s’arjigné al’oraziun y ala convocaziun por le combatimont cuntra le nemì bavareje y franzeje. A Balsan êl gnü fat dal 1796 l’u con le Cör de Gejù, por ciafé proteziun dal Ci tles aziuns cuntra i envasurs co n’â degün respet da dlijies y üsanzes religioses. L’ann 2009 àn recordé tai paisc dal Tirol Storich i 200 agn dales veres al Bergisel y tal iubileum àn orü i dé plü pëis ai füs dal Cör de Gejù. A La Pli de Mareo à en grup de jogn albü l’iniziativa da arjigné ca en variö de Tirol sö por la tompla sora le zënter de paisc. Danfora àl mossü gnì moseré fora y trat lignes y proporziuns desco pla realisaziun d’en fabricat. La domëgna sëra à spo i set jogn podü empié sö le variö che an odea bun dandadöt da Ćianacëi y Curt ca. Döta la Val de Mareo à lominé te cösta sëra de füs, scebën che al ea döt ater co ćialt. Danter Piz da Peres y Al Plan lominâ trëi Cörs de Gejù tla net. I retrać dai füs dal variö a La Pli y dal Cör de Gejù dai Scizeri fat sön Piz da

La Pli Peres è gnüs menês ćiamó en chë sëra a Dölsach te Osttitol dlungia Lienz, olache al gnea mostré dal vi te paisc

sön en gran linzó retrać de füs da döt Tirol. L’ORF à documenté düć i füs fać jö y menês ete. Inće sön internet, portal: „www.doelsach.at”, ài ciafé söa lerch y valütaziun.

Le gran fü dal variö desco simbol de Tirol, realisé a La Pli de Mareo.

Odüda söi trëi „cörs” danter Piz da Peres y Al Plan.

I jogn co à ponsé ala realisaziun de cösc gran fü: Simon Ellecosta, Daniel Ellecosta, David Ellecosta, Jonas Ellecosta, Oswald Ellecosta, Filip Ploner y Felix Pedevilla.

603

La Pli MUNTS Y PASTÖRES La proteziun de Dio te munt Vigne isté vëgnel mené dai cionć de tiers sön nostes munts. Na bela üsanza è chëra da benedì - i dis che an va te munt - les munts, por damané do la proteziun de Dio por porsona y armont. Le ploan signor Heinrich Perathoner è gnü acompagné sön Fojedöra dal maurigo Lois Peslalz. Dan la benedisciun vëgnel perié do l’interzesciun dai sanć proteturs dla ciaussa y dles munts: Martin, Antone dles Ćiampaneles, Silvester, Francësch, Iodoco, Wendelin y Notburga. Al vën spo benedì la munt y al vën inće benedì

en valgügn litri d’ega, co vën motüs tai bochês dal’ega santa, te stöa y te ćiamena. Ega santa vëgnel inće motü sön na pert por canche al manacia rio tomp, por benedì frabiches y tiers. Benedì vëgnel spo inće le se. En püch röa tal’ega santa, en püch nen vëgnel motü tla spëisa y d’ater vën motü sön na pert, da ti dé ai tiers, sce ai ess da gnì püri, con la speranza che ai poi varì. La munt de Fojedöra è na munt dër carateristica. Al è lassö na picia üćia, olache al vën arjigné lat, ćiajó, zigher, smalz, co vën spo vonü a chi co röa sö. Benedì la munt è sëgn de crëta te Chël Bel Dio, en sëgn de fede sonziera olache an conﬁdëia tla proteziun dal alt. Ai è gnüs de munt ta Furćia

Le ploan Signor Heinrich con le maurigo Lois Peslalz.

604

Na gran festa èl garaté l’ultima domëgna de setëmber ta Furćia por le gnì de munt dai bôs dal paur dal Gosser Richard y dles ćiöres de chi da Sorafurćia. Al è sté na bona ocajiun da roé adöm söle ju, olache al è inće gnü spo fat festa y trat la corda danter ëi, ëres y jones d’La Pli de Mareo y da Sorafurćia. Richard à albü d’isté sü ot bôs con döes vaćes a munt empröma sö dai Valdaures (ala „Geiselsberger Hütte”), spo tles pastöres sot le Graziani y la „Dodesc”. Al è stè assà da mangé. I bôs dla raza simmenthal vën zidlês por la ćern, laota gnêi ćiamó adorês por trà y lauré. I vidì vën taiês (castrês) con mez ann - en ann de vita, ai crësc spo plü pegher co i manc. „I i tigni spo por dui agn y mez ćina trëi agn, spo i vëni, la ćern è daldöt naturala” - dij Richard Brandlechner. Le paur dal Gosser ajunta

La Pli

I bôs vën de munt.

inće che i bôs dà manco da laur co les vaćes y che ai n’è nia prigorusc. „En bò è da fà saurì!” Cotan de paurs d’al dédancö chir trus nös por ester bogn da pordü do por la maiù pert dlungia a en laur - ala coltivaziun dal ćiampopré y dai bosc y le zidlamont de armonć y d’atres sorts de tiers nia tan tradizionales. Richard nes dij che le dagnì è i bôs, ai dà püch laur y po inće früté le sò. Le miù tomp por vëne i bôs è Nadé y Pasca, y desche chi da Gsies à mostré con sü bôs „pascai” è l’enteres gran.

L’organisaziun dla festa è garatada: Stefania y Richard.

ENDÜNADES DE VIGNE SORT „Al è en bel post La Pli...” L’UML - Uniun Maestri Ladins â envié por le 1. d’otober, Dé europeich dai seniors, düć chi co à laorè tal ćiamp dla scora y co è en ponsiun: ensegnanć, direturs y ispetur, a na indünada a La Pli de Mareo. L’endünada à motü man, desco belo i dui agn denant a La Val y San Martin, con na santa mëssa de rengraziamont zelebrada dal ploan Signor Heinrich. I scolari d’La Pli à abelì na pert dla santa mëssa con ćianćes acompagnadas söla pianola dal maester Ludwig Rindler. Por l’ocajiun à le maester motü jö na bela ćianćia dedicada ai ensegnanć en ponsiun. Dedô à le maester en ponsiun Ulrich Willeit acompagné al orgo de dlijia val’ ćianćes che i ponsionês enstësc ćiantâ. Le professur Iarone Chizzali y la maestra Erna Willeit, entarmidui en ponsiun, à ćianté con maestria le „Panis angelicus”, entres acompagnês söl’ orgo da Ulrich. 605

La Pli Le ploan à albü de beles parores por l’ocajiun: al à alzé fora che en maester ne n’è mai en ponsiun; inće sce al n’è nia te scora pol ester de ütl, mo ma te n’atra maniera, śën àl mefo d’atres cualitês da mëter a desposiziun por fà de bën. Da na oraziun, lita dant ala ﬁn dla mëssa, àn aldì fora che an po entres mëter man val’ cossa danö, inće sce an à 50, 60, 70 o 80 agn. Do mëssa s’à düć endüné sön plaza de dlijia, olache i scolari d’La Pli, dala pröma ala cuinta tlassa, à fat de bi bai fajenn recordé a vignönn le bel tomp passé te scora con i mituns. La festa è spo jüda ennant tal’Ostaria Gran Ćiasa y enlò, pa en bun bocun, s’l’à düć en pü’ cuntada y à recordé avenimonć y fać dal tomp d’ensegnamont.

Patüc entorené „Patüc entorenè” è sté le titul dla mostra de Pasquale Kastlunger dal Mone co è stada da odëi sön furn de stöa y tai nići dles ﬁnestres dla Ostaria Sotrù, con unicać co è por la maiù pert injins de öga: por la mësa, por la ćiasadafü, por d’atres ocajiuns desco festes, sorprejes, yee.. Pasquale à cunté de söa ligrëza, chëra che al à da entoroné, da ziplé tal lën y da chirì inće les dërtes mosöres, dimenjiuns y proporziuns por sü toć. Dit àl inće che datrai pòl gnì fora te cösta söa ativité en bel laur da en bor toch de lën, y en manco bel laur da en bel to’ de lën. La daurida è gnüda encornijada dala musiga popolara de Lois y Hubert (orghi da man

La bela schira de maestri seniors a La Pli de Mareo.

606

La Pli y chitara) y da en renfrësch arjigné dala familia Kastlunger da Pliscia. Al è spo gnü balé, ćianté y an s’à inće nainé ples melodies dla bona löna.

I Jobleri Le grup „I Jobleri” d’La Pli s’à fat en bun ennom con le soné musighes popolares de nosta tradiziun culturala tiroleja y austroungarica. Söes polches, marces, i valzer y ensciö ennant vën portês dant con ﬁnëza y enviëia a balé y fà na aurela cörta zonza tam-tam y stress. Ćiamó laprò endespra cösta musiga i tomps da laota. „I Jobleri” à soné l’ann 2009 inće en ocajiun dla festa dai colaboradus de La Usc di Ladins por i 60 agn dal „foliet ladin” a San Martin de Tor.

Le furn de stöa è na bona paladina d’espojiziun. Odüda söi toć ziplês y entoronês de Pasquale dal Mone/Pliscia.

I Jobleri a San Martin de Tor en gaujiun dla festa de La Usc di Ladins.

607

La Pli Ćianćes popolares dles sorus Trebo L’ann 2009 èl gnü fora na scëiba nea, co porta le titul „Canti di tradizione familiare in Alto Adige. Le sorelle Trebo in Val Badia”. La cd, olache an po aldì les usc ﬁnes dles sorus Maria, Helga, Loise y Lydia Trebo, originares d’La Pli de Mareo, documentëia le stil, le repertore dles ćianćes y i sistems de trasmisciun dla tradiziun musicala. Les sorus Trebo mantin vi en repertore de ćianté, che ares à - desche Helga Trebo nes spliga - emparè da söa uma Linda, tles ocajiuns plü desvalies. La oma gnea dala familia da Tornarëcia a Rina, na familia co à dagnora albü gran pasciun por le ćianté. Linda enstëssa â emparé les ćianćes da söa oma, Monica da Tornarëcia. Helga Trebo nes cunta che söa oma ćiantâ te vigne ocajiun: canche ara fajea balotes o tultres, canche an jea a munt y te d’atres ocajiuns. Y les mitans ćiantâ empara. Ensciö dij Helga: „Al è ćianćes ladines, todësces y talianes.

Le cuertl dla scëiba nöia.

608

Trep èl ćianćes da encorsciomun, dla ria löna, inće stories d’amur co jea fora mal. Dër gonot èl ćianćes lunges con trepes strofes. I ân bindebò da fà da s’les recordé dötes. Al è ćianćes che la mama enstëssa â emparè da picera y che ara nes à dé ennant a nos.” Dlungia les cater sorus Trebo èl ćiamó na cuinta só, Edith, encö maridada a Al Plan. Laota ne ćiantâra nia para con söes sorus, mo stea dlungia y ascutâ pro, tan che ćiamó encö se recôrdera gran pert dai tesć adamonz. Le plü jonn dla familia è Egon, co sta y laora le lü de familia a La Pli. Les sorus Trebo n’è nia en grup musical de profesciun, mo ares à emparè da ćianté te ćiasa y le ćianté raprejentëia feter na maniera por cunté söa storia. So ćianté è gnü stüdié plü avisa dai etnomusicologs Barbara Kostner y Paolo Vinati, co s’â belo dé jö con la opera „Il canto popolare ladino” (la pert sön la Val Badia), prejentada d’otober dal ann 2008. Da cösta enresciüda monüda èl spo nasciü l’enteres da analisé plü avisa le ćianté dles sorus Trebo y nen scovrì les particolaritês. Paolo Vinati dij: „I dijun che la particolarité dla scëiba è che les sorus Trebo à entres albü te familia la pasciun dal ćianté, sii con la oma co inće con la parontela. Ëres è les ultimes de na morona lungia co va zoruch tai agn. Te vigne familia èl particolaritês. P.ej. è na familia conesciüda che ara fej de bun cioce, o che al è de bogn artejagn. La familia Trebo à endere na competonza reconesciüda inće dala comunité avisa tal ćianté”. La cd dles sorus Trebo à en carater documentar, olache i tòć po mostré sö les imperfeziuns tipiches de vigne ejecuziun spontana. A cösta maniera se

La Pli

Les sorus Trebo en gaujiun dla prejentaziun dal liber de Paolo Vinati y Barbara Kostner „Olache al rondenësc” d’otober dal 2004.

desferonziëia la cd da na produziun de musiga popolara tuta sö t’en stüde da musizisć de profesciun. Avisa por cösc pon la conscidré musiga tradizionala autentica. Sön la scëiba ciafa l’ascutadù endöt 14 toć, acompagnês da en picio liber enjunté con en test de introduziun y l’enresciüda sön les fontanes dai tòć musicai. Deplü sön le repertore dij Vinati: „Danteréte ciafunse ćianćes dër vedles, co va zoruch inće ćina amez le 1800. Danteréte èl spo inće ćianćes plü modernes. Les sorus Trebo i lascia la lerch a döt ći co i plej o co i recorda val’. Con söes ćianćes fêjeres en iade tal tomp, tl’enfanzia. Le plajëi dal ćianté è süa forza.” La produziun dla cd è dla ćiasa

edituria Nota de Udin (www.nota.it), spezialisada tla publicaziun de carater etnomusicologich. ĆERĆES LETERARES, ARTISTICHES, ATLETICHES... La usc dla munt co chërda Al è gnü fora dala ćiasa edituria taliana Mondadori le liber de Simon Kehrer y Walter Nones dal titul „È la montagna che chiama”, sottitul: „Luglio 2008. La tragedia del Nanga Parbat nel racconto dei sopravvissuti”. Al è en ater monn cassö tles nëis y tles dlaces dles munts plü altes de 609

La Pli

L’alpinist y arpizadù estrem Simon Kehrer.

cösc planët. Al è en monn che ma püć po conësce, y entonje düć i sënsc y la dimenjiun de umilté umana en iade te cöstes estremitês è „vita”. Chi co ne fej nia pert de cösta „vita cassö” po ma en pü’ la ćiarćé, canche ai vën pro da s’la cunté con i alpinisć co ciafa de maius edli y s’emblagna l’odüda dan al gran enteres. Cunté de söes esperionzes y emoziuns è por i alpinisć desco messëi rafé te val’ scrin do farina por arjigné en pan: adoré en strumont (lingaz umann) por comuniché con i atri n’è nia na söa priorité, tal sëi che parores dij ma püch de ći che an oress dì fora. Ensciö se tin la gran munt alta y la jont co röa sö le mister, chël dal chît y maiestus. L’ann 2009 èl gnü fora en liber nö, na publicaziun gnüda fora a livel internazional, olache i dui alpinisć jogn Simon Kehrer d’La Pli

610

de Mareo y Walter Nones dal Trentin con habitat te Sëlva (zënter dai carabiniers) nes cunta te na forma sciompla y pratica dla spediziun tal raiun dal Nanga Parbat en chël mëns de iuli dal ann co i à costé la vita al arpizadù estrem Karl Unterkircher. L’alpinist Simon Kehrer abitëia tla vila da Costamesana, Fraziun da Curt, te Mareo, a püć metri dala strada co condüj sön le ju da Furćia. Le jonn à complì d’altonn dal 2009 i 30 agn. Le liber è sciompl y lesier desco la vita tla munt. Sön 175 plates publichëia l’editur Mondadori na sort de diare de Simon Kehrer y Walter Nones. Amez le liber - sön döes desënes de plates lizies a corusc, nia numerades - èl stampé i retrać y i comonć a chisc de Simon Kehrer. Le liber i è dediché al compagn de iade y de vita Karl Unterkircher. I dui alpinisć se barata jö con so diare. Le lingaz che ai adora è sciompl, datrai enfantil y descritif, l’elaboraziun jornalistica dai tesć è plü tecnica co sogetiva. Les descriziuns dles emoziuns n’è nia euforiches, al vën sparagné con fle. La sensaziun por le letur è chëra che al vën cunté fać y che la gran filosofia y poesia n’alda nia pa chisc diari. Cunté dal iade tla munt è desco i splighé a jont co ne va nia tla munt ći che an fej tai acampamonć por trà ia le tomp, ći che an ponsa denanco s’endormedì y de ći che an se tëm canche la munt s’erj sö maiù dan ai edli y tla mont co ći che an ess ponsé. Cösc liber è ćina śën gnü lit dër trep, al è na resposta al gran tam-tam mediatich salté fora do la tragedia dai 15 de iuli a pè dal gran parëi Rakhiot tal Himalaya.

La Pli Leteratöra L’EPL-Ert por i Ladins à motü da jì tal cërtl de „Flus de Mà” por i 50 agn la zerimonia de premiaziun dla cuinta ediziun dal „Pest Angelo Trebo”. Cösc pest vën conzedü da pert de na juria, nominada dal’EPL-Ert por i Ladins, söla basa d’en concurs publich de poesies scrites tal ladin dla Val Badia, te ći varianta dagnora. Cösc ann 2009 è stada la juria stada motüda adöm da Roland Verra (Intendënza Ladina - presidënt de juria), Leander Moroder (Istitut Ladin), Roberta Dapunt (EPL-Ert por i Ladins), Tone Gasser (Uniun Ladins Val Badia) y Dolorico Mischì (Sorvisc ai Jogn Val

Badia). Le secundo post i è jü a Helene Gasser d’La Costa con la motivaziun da pert dla juria: Helene Gasser dà al edl por la poesia chîta y cuotidiana, plëna de ﬁnëza y familiarité. L’EPL - Ert por i Ladins à spo prejentè en gaujiun de sü 50 agn la racoüda dles poesies premiades tles cinch ediziuns dl Pest Angelo Trebo, dal 1997 encà (a destanza de 3 agn). I auturs y les auturies da ciafé con poesies premiades te cösc picio liber de format plajor è: Annelies Moling, Roberta Sottara, Ingrid Palfrader, Christian Ferdigg, André Comploi, Manuel Schuen, Tone Kastlunger, Iaco Rigo, Carlo Suani, Christine Call, Elisabeth Oberbacher, Helene Gasser y Daria Valentin.

Premiaziun dal „Pest Angelo Trebo 2009”. Con da man ciampa: Iaco Rigo - presidënt dal’EPL, Roland Verra - presidënt dla juria, i dui premiês Helene Gasser (2a) y Carlo Suani (1^), Leander Moroder - diretur dal Istitut Ladin y mëmber dla juria.

611

La Pli

Döt le grup co à raprejenté söi prês sot Püćia tla net d’isté le toch de teater y musiga „La Strega”, scrit da Iaco Rigo.

La Strega Dai 24 de iuli ai 8 d’agost 2009 èl gnü envié por cin’ iadi da sëra alaleria söi prês sot le massif de Püćia al teater „La Strega”, con dialogs taliagn y rezitatifs ladins. Le toch ea gnü scrit da Iaco Rigo, la regia è gnüda sorantuta da Simon Kostner. Deplü jones y jogn d’La Pli à tut pert a cösc proiet desco jobleri y aiütanć. La musiga ea gnüda scrita y è spo gnüda portada dant dala vidorista Angela Palfrader da Iun. L’alté blanch tla nëi blanćia

Amez dezëmber dal 2009: l’artist Franz Kehrer è tal laur da realisé l’alté d’amez, l’alté popolar por la Dlijia d’La Pli.

L’artist Kehrer à motü man da arjigné l’alté por la Dlijia d’La Pli nö. L’artist à laoré alaleria, sot söa ćiasa. Les temperatöres è stades ćina amez merz cotan basses. Da doman mostrâ sö le

termometer gonot manco 15. Kehrer à ziplé tla pera döra, ara se trata de ermo de Trani, dla sort (aladô dal corù) bronzetto (bromin). Trani è na cité tla provinzia de Bari. Le gran cadrel de pera

612

La Pli ea gnü condüt adalerch a Costamesana da n camionn dal cranich. En meter cubich de cösta pera pësa chi 3.000 chili, l’alté d’La Pli de Mareo à le mosöres de 160x85x90cm y roé saral sot le meter cubich. Ala maratona Patrick Costabiei y Markus Winkler s’à spezailisé i ultimi agn sön salté maratones. Dal 2009 ài trami tut pert deboriada a döes gares, le Kellerbauerlauf (25km de gara da salté sö por munt) y le Reschenseelauf encër le le ia. Markus dal Iagher à tut pert inće al Gardena Extrem (olache al è gnü 8)^, al Grossglocknerlauf y Wörtherseehalbmarathon, olache al s’à plazé al 3^ post te söa categoria tla combinada (tomps de entrames les gares motüs adöm). De novëmber èl

Patrick Costabiei y so acomagnadù - en cösc iade - Markus Winkler. A Minca do la maratona.

spo jü a New York, olache al è salté tla maratona te 2 ores y 57 minuć. Cösta è la maratona co à le plü gran numer de partezipanć y de spetadus. Al ti à salpü dër bel, y al spera da jì ćiamó en iade tal dagnì. Con ël a New York è inće jüda la jona d’La Pli Veronica Ellecosta de Bastl da Longega: ara à albü püch plü co 4 ores da salté i 42 km. Patrick Costabiei è jü a salté la maratona de Minca, atlò àl adoré 2 ores y 59 minuć. Spo àl inće tut pert al Toblacher Nachtlauf, olache al è roé tai pröms 15. Dal 2009 encà fej i dui atleć Patrick y Markus pert dal Südtiroler Laufverein, co i organisëia dagnora döt dër bun por podëi tó pert ales gares. Alex è sté gaiêrt En domëgna ai 28 de jügn èl gnü tignì la cronoscalada da Reba sön le Ju de Pordù, sön en percurs co se desleria fora por na distanza de 9,5 km, en deslivel de 638 metri y na ertité mesana dal 6,71%. Danter i partezipanć - 163 n’èl tla tlassiﬁca generala - èl inće sté deplü atleć ladins, co s’à batü dër bun. Dër na buna prestaziun à pité Alex Feichter d’La Pli de Mareo (team Rodes Val Badia), co s’à plazé al secundo post de söa categoria (M Sport) do Alexander Zelger dal Dynamic Bike Team, y dan Gabriele Depaul dal Fassabike. Feichter à slüt jö söa gara con le tomp de 27.01 minuć, y na velozité mesana de 21,10 al’ora. En terzo post s’à assügheré Igor Tavella dal team Rodes Val Badia, tla categoria M1, con le tomp de 29.33 y na mesaria de 19,29 al’ora. Tla tlassiﬁca generala è sté Alex Feichter dal Cramer 613

La Pli da ciafé al cuarto post desco pröm dai ladins. Igor Tavella è al 20ejim post.

SPORT POR CHI D’LA PLI Y CON CHI D’LA PLI Siegfried n’è nia sté da bater sön Prades

Alex druca söi pedai döt ći co va! Cösc so resultat le porta tai folieć de interes nazional.

La domëgna ai 11 de iener à la Jonëza da Paur d’La Pli motü da jì la gara dla lösa d’La Pli, sön le tru da Prades ćina Planeta. Pa cösta manifestaziun se tràtera de na endünada sportiva oramai tradizionala. Al n’è nia ma na gara; al è en dé olache gragn y pici, apascionês dla lösa, s’endüna por sté en compagnia y se fà en bel rait. Richard Erlacher, assessur ai paurs dal Comun de Mareo, à daurì la gara dales 12.30. Dales 18.00 è düć ćiamó roês adöm tla Ostaria Sotrù por la

Rita Willeit è stada la miù dles ëres, Siegfried Burchia à motü sö le miù tomp dal dé.

614

La Pli premiaziun. La trepa nëi gnüda cösc ann y le bel tomp de cösc dé è stês dui faturs co à daidé pro che la manifestaziun gareti. Che la manifestaziun è garatada pon inće odëi dal gran numer de petorai co è gnüs partis fora: endöt 99. I jogn co à partezipé con les löses da fën, iestis sö da zacan, à abelì la manifestaziun y ti à dé en tonn folcloristich. Le miù tomp dal dé à fat Siegfried Burchia. Con 2.12.93 èl roé al travert 1,81 secunć dan Georg Rigo y 2,05 secunć dan Adalbert Burchia. La miù dles ëres è stada Rita Willeit con en tomp de 2.18,57.

„I Cerf” davagna le turnier Le SC Mareo seziun palê à inće cösc ann 2009 motü da jì le turnier dles uniuns, plü avisa tla findledema dai 27 y 28 de jügn. Tut pert à endöt 8 scuadres, co s’à moseré te dui rodi desvalis. Les partides à motü man belo la sabeda sëra. Tla gran finala àn odü te ćiamp „I cerf” cuntra la scuadra „Scora dai Schi Al Plan”. I cerf è stês i plü asvelć, y è jüs dui iadi a rëi con Philip Winkler, ensciö che ai à podü s’assügheré la devënta pa cösc turnier. Tlassifica turnier: 1. I Cerf, 2. Scora dai Schi Al Plan, 3. I Soliti, 4. Ciccia e Brufoli, 5. Family Check The Sound, 6. In Fuori Gioco, 7. Picked Pocket, 8. Time Up.

La scuadra „I Cerf” s’à davagné chësta ediziun dl turnier dles uniuns.

615

La Pli Calceto por chi d’La Pli En domëgna ai 5 de iuli à la Jonëza da Paur d’La Pli motü da jì en turnier

de calceto por la jont d’La Pli. Pa cösc turnier se tràtera de na manifestaziun co ciafa bel plan en carater tradizional, deache ara vën fata belo da plü agn.

I Scìzeri à inće cösc ann davagné le turnier.

Le „Reform Team” à motü da söé i Scìzeri tla ﬁnala.

616

La Pli Ara è gnüda tignida dal pröm iade encà söle ćiamp dal sport da Ćiamaor a Al Plan. Cösc ann èl gnü śoghé dales 10.30 ales 16.30, canche al è spo gnü fat la premiaziun. Sis scuadres s’à moseré por arjunje le pröm post: Scizeri, Red Bulls, I Pratês, Check the Sound, Reform Team y Jonëza da Paur. Davagné à ala fin i Scizeri, co â davagné inće belo l’ann denant. Tla finala ài mossü s’la fà fora con le Reform Team, ći co n’è nia jü zonza söé. Tla picia finala à „I Pratês” davagné cuntra i „Check The Sound”, co s’à plazé al cuarto post. Śoghé empara à inće en grup dla Jonëza da Paur, co è roé al cuinto post, do avëi davagné cuntra i „Red Bulls”.

I Scizeri à albü con David Ellecosta inće le re dai goi te söa scuadra, ći che i „Check the Sound” à albü con Claudia Pedevilla: la reìna dai goi. Por che la manifestaziun gareti à daidé i dui arbitri Kurti y Christian, co à motü ordinn tles partides con gran maestria. Gara dles pels da Pederü sön Fodara Vedla Ai 28 de merz 2009 èl gnü porté fora la secunda pert dla combinada Alta-Bassa, tla gara de schialpinism da Pederü sön Fodara Vedla, en cösc iade organisada dal Grup dla Jonëza d’La Pli. La partënza è stada ales 8 da sëra, nia

Categoria da jì a pè: Wilhelm Hochwieser (3^), Annemarie Mühlmann (2^), Alfons Facchini (1^).

617

La Pli dalunc dla üćia da Pederü; do 20 ôtes y passa 470m de deslivel, sot la löna foscia, roân sön Fodara Vedla, olache al ea le travert. Sönsom les ôtes, do la pröma gran fadia, èl gnü arjigné ca en picio renfrësch, olache i plü stanć à podü tó l’ocajiun da palsé val’ minuć y se scialdé con en goto o l’ater de tê o vin cöt. Encomà che la löna ne se lasciâ nia odëi, è le tru gnü ilominé con chentli, por i daidé recordè ai concorënć da tó les ôtes tal dër post! 21,50 minuć è sté le tomp dal miù dla gara, Paul Innerhofer, co à stiché le secundo, Dario Steinacher, de 1,39 minuć y le terzo, Matthias Declara, de passa 2 minuć y mez. Con en tomp de 29,22 s’à Andrea Innerhofer plazé al 1. post ples ëres dan Heidi Dapunt (30,55) y Claudia Canins

618

(33,52). Pla categoria de chi co jea a pè à Alfons Facchini (34,38) lascé do da ël döta la concorënza, roenn al travert dan Annemarie Mühlmann (39,41) y Wilhelm Hochwieser (40,35). Mo le tomp ideal n’èl sté degügn co à abiné... Plöia jödapé, nëi y ont sönsom à acompagné la gara ćina ala ﬁn! I passa 80 atleć ne s’à nia lascé sprigoré dal bor tomp, cis nia le plü pegher, co è roé al travert do 1 ora y 41 minuć. Mo al à paié la mëia! Do la fadia à düć podü se conforté a na bona pasta bën meritada y a de bi pesć dla lotaria - de vigne corù y grandëza a na moda che düć à albü la poscibilité da davagné val’. Do la premiaziun è la festa sambën jüda ennant desch’al toca con le grup musical „Da piz a ćiantun”, co à salpü da trà fora les dërtes melodies, fajenn balé ćina da doman adora inće i concorënć co â endos i ćialzà dai schi.

Referendums

619

Referendums 25.10.2009 Referendum 1 Sostëgn al frabiché - preferënza ala popolaziun dl post Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé 258

Zet. bl./n.

1055

Badia

1014

365

289

La Ila

909

245

211

San Ćiascian

309

CORVARA

618

170

138

BADIA

2.541

780

638

458

LA VAL

1.011

342

247

San Martin

646

229

172

Lungiarü

453

179

132

Antermëia

247

S. MARTIN

1.346

479

326

Al Plan

1.211

355

294

La Pli

633

283

237

Rina

382

130

112

MAREO

2.226

768

643

VAL BADIA

8.179

2.678

2148

348

182

32,7

80,2

13,0

6,8

Referendum 1 Sostëgn al frabiché - preferënza ala popolaziun dl post Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé

Zet. bl./n.

CORVARA

1055

29,3

83,5

11,6

4,8

Badia

1014

36,0

79,2

12,9

7,9

La Ila

909

27,0

86,1

9,4

4,5

San Ćiascian

618

27,5

81,2

14,1

4,7

BADIA

2.541

30,7

81,8

12,1

6,1

LA VAL

1.011

33,8

72,2

18,4

9,4

San Martin

646

35,4

75,1

15,3

9,6

Lungiarü

453

39,5

73,7

12,9

13,4

Antermëia

247

28,7

81,7

16,9

1,4

S. MARTIN

1.346

35,6

75,6

14,6

9,8

Al Plan

1.211

29,3

82,8

13,2

3,9

La Pli

633

44,7

83,8

8,1

Rina

382

34,0

86,2

11,5

2,3

MAREO

2.226

34,5

83,7

11,1

5,2

VAL BADIA

8.179

32,7

80,2

13,0

6,8

620

Referendums 25.10.2009 Referendum 2 Stop ala svenüda dl daćiasa - mudaziun dla lege urbanistica regolamentaziun dles secundes ćiases Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

CORVARA

1055

Badia

1014

365

La Ila

909

245

San Ćiascian

Scé

310

No 254

Zet. bl./n. 41

311

217

618

170

144

BADIA

2.541

780

672

LA VAL

1.011

340

254

San Martin

646

229

186

Lungiarü

453

179

136

Antermëia

247

S. MARTIN

1.346

479

383

Al Plan

1.211

355

308

La Pli

633

283

243

Rina

382

129

116

MAREO

2.226

767

667

VAL BADIA

8.179

2676

2230

287

159

32,7

83,3

10,7

5,9

Referendum 2 Stop ala svenüda dl daćiasa - mudaziun dla lege urbanistica regolamontaziun dles secundes ćiases Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs 81,9

Scé

No 13,2

Zet. bl./n.

CORVARA

1055

13,2

4,8

Badia

1014

85,2

8,8

6,0

La Ila

909

88,6

9,4

2,0

San Ćiascian

618

74,7

10,6

1,6

4,7

BADIA

2.541

86,2

9,4

4,5

LA VAL

1.011

74,7

16,2

9,1

San Martin

646

81,2

11,4

7,4

Lungiarü

453

76,0

12,3

11,7

Antermëia

247

85,9

9,9

4,2

S. MARTIN

1.346

80,0

11,5

8,5

Al Plan

1.211

56,8

9,0

4,2

La Pli

633

85,9

7,4

6,7

Rina

382

89,9

7,8

2,3

MAREO

2.226

87,0

8,2

4,8

VAL BADIA

8.179

83,3

10,7

5,9

621

Referendums 25.10.2009 Referendum 3 Proposta de lege provinziala: le referendum propositif, abrogatif, consultif o confermatif, l’iniziativa popolara, referendum sön i gragn laûrs Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé

Zet. bl./n.

CORVARA

1055

309

210

Badia

1014

365

254

La Ila

909

245

173

San Ćiascian

618

170

117

BADIA

2.541

780

547

164

LA VAL

1.011

340

206

San Martin

646

229

147

Lungiarü

453

178

Antermëia

247

S. MARTIN

1.346

478

280

126

Al Plan

1.211

355

235

633

283

205

La Pli

382

129

MAREO

Rina

2.226

767

531

167

VAL BADIA

8.179

2674

1774

623

277

32,7

66,3

23,3

10,4

Referendum 3 Proposta de lege provinziala: le referendum propositif, abrogatif, consultif o confermatif, l’iniziativa popolara, referendum sön i gragn laûrs Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

CORVARA

1055

29,3

Scé

No 68,0

Zet. bl./n. 22,6

9,4

Badia

1014

36,0

70,4

17,5

12,1

La Ila

909

27,0

70,6

22,9

6,5

San Ćiascian

618

27,5

68,8

25,9

5,3

BADIA

2.541

30,7

70,1

21,0

8,8

LA VAL

1.011

33,6

60,6

28,2

11,2

San Martin

646

35,4

64,2

23,6

12,2

Lungiarü

453

39,3

46,6

30,4

23,0

Antermëia

247

28,7

70,4

25,4

4,2

S. MARTIN

1.346

35,5

58,6

26,3

15,1

Al Plan

1.211

29,3

66,2

23,9

9,9

La Pli

633

44,7

72,4

18,4

9,2

Rina

382

33,8

70,5

23,3

6,2

MAREO

2.226

34,5

69,0

21,8

9,0

VAL BADIA

8.179

32,7

66,3

23,3

10,4

622

Referendums 25.10.2009 Referendum 4 Dessëgn de lege provinziala söla democrazia direta Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé 216

Zet. bl./n.

1055

Badia

1014

365

265

La Ila

909

245

183

San Ćiascian

309

CORVARA

618

170

124

BADIA

2.541

780

572

132

LA VAL

1.011

340

221

San Martin

646

229

156

Lungiarü

453

178

Antermëia

247

S. MARTIN

1.346

478

298

Al Plan

1.211

355

265

La Pli

633

283

223

Rina

382

129

MAREO

2.226

767

587

106

VAL BADIA

8.179

2674

1894

462

318

32,7

70,8

17,3

11,9

Referendum 4 Dessëgn de lege provinziala söla democrazia direta Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé

Zet. bl./n.

CORVARA

1055

29,3

69,9

21,0

9,1

Badia

1014

36,0

72,6

14,5

12,9

La Ila

909

27,0

74,7

18,0

7,3

San Ćiascian

618

27,5

72,9

20,6

6,5

BADIA

2.541

30,7

73,3

16,9

9,8

LA VAL

1.011

33,6

64,0

19,4

15,6

San Martin

646

35,4

68,1

17,0

14,9

Lungiarü

453

39,3

48,9

23,6

27,5

Antermëia

247

28,7

77,5

16,9

5,6

S. MARTIN

1.346

35,5

62,3

19,5

18,2

Al Plan

1.211

29,3

74,6

15,5

9,9

633

44,7

78,9

11,0

10,2

La Pli

382

33,8

76,7

15,5

7,8

MAREO

Rina

2.226

34,5

76,5

13,8

9,7

VAL BADIA

8.179

32,7

70,8

17,3

11,9

623

Referendums 25.10.2009 Referendum 5 Lege provinziala por le smendrimënt dl traﬁch tl’aria Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé 207

Zet. bl./n.

1055

Badia

1014

365

249

La Ila

909

245

166

San Ćiascian

310

CORVARA

618

169

114

BADIA

2.541

779

529

184

LA VAL

1.011

341

234

San Martin

646

229

151

Lungiarü

453

178

101

Antermëia

247

S. MARTIN

1.346

478

310

104

Al Plan

1.211

355

225

La Pli

633

283

232

Rina

382

130

110

MAREO

2.226

768

567

143

VAL BADIA

8.179

2676

1847

577

252

32,7

69,0

21,6

9,4

Referendum 5 Lege provinziala por le smendrimënt dl traﬁch tl’aria Comun/ Fraziun

Litadus potenziai

Litadus efetifs

Scé

Zet. bl./n.

CORVARA

1055

29,4

66,8

24,8

8,4

Badia

1014

36,0

68,2

19,7

12,1

La Ila

909

27,0

67,8

26,1

6,1

San Ćiascian

618

27,3

67,5

28,4

4,1

BADIA

2.541

3,7

67,9

23,6

8,5

LA VAL

1.011

33,7

68,6

20,2

11,1

San Martin

646

35,4

65,9

21,4

12,7

Lungiarü

453

39,3

56,7

25,8

17,4

Antermëia

247

28,7

81,7

12,7

5,6

S. MARTIN

1.346

35,5

64,8

21,8

13,4

Al Plan

1.211

29,3

63,8

27,6

9,0

La Pli

633

44,7

82,0

10,2

7,8

Rina

382

34,0

84,6

12,3

3,1

MAREO

2.226

34,5

73,8

18,6

7,6

VAL BADIA

8.179

32,7

69,0

21,6

9,4

624

www.madem.it

Dagnora liês a nosta tera. Dagnora liês a nosta jënt. Dagnora chilò por nos.

�� www.valbadiaonline.it