Bài 7 - Các loại điều kiện hoá

1

TÂM LÝ HỌC HÀNH VI BÀI 7 CÁC LOẠI ĐIỀU KIỆN HÓA PHẠM THỊ THỦY TIÊN Tien.phamthithuy2386@hoasen.edu.vn T5/2019

2

Đầu ra của buổi học Sau buổi học này, SV được kỳ vọng có thể nhận biết, mô tả và thảo luận được các chủ đề sau: 1.

2.

3.

4.

5.

Mối liên hệ giữa hệ quả tạo tác và hệ quả phản hồi Các tiến trình trôi dạt bản năng, theo dõi dấu hiệu, và tự định hình Vai trò của hệ quả tạo tác đối với hành vi phản hồi Bối cảnh sinh học của điều kiện hóa và học tập mùi vị ác cảm Chứng biến ăn (anorexia)

3

Chức năng đôi của kích thích •

Thí nghiệm ở chó: • Khẩu lệnh ‘sit’ vừa là SD cho hành vi tạo tác (sit down) vừa là CS

đối với hành vi phản hồi (salivation) Þ Chức năng đôi

Có mối tương quan giữa tiết nước bọt và nhấn đòn bẩy ở lịch trình củng cố bằng thức ăn FI (Shapiro, 1960).

4

5

Hệ quả phản hồi lồng ghép Thực nghiệm của Brelands (1961) với gấu mèo • Tiền xu (CS) + US (thức ăn) -> chà xát (R ) • Tiền xu cũng là SD dự báo SR (thức ăn) • Quá trình thí nghiệm càng diễn ra, CS – R càng mạnh, lấn át hệ

quả của điều kiện hóa tạo tác.

• Diễn giải: Hiện tượng trôi dạt bản năng (Instinctive drift) • Mô thức hành vi phái sinh loài cản trở việc học tập qua điều kiện hóa.

6

Hệ quả phản hồi lồng ghép Theo dõi dấu hiệu (sign tracking) • Jenkins et al. (1978): Thí nghiệm huấn luyện chó • Kết quả: Chó biểu hiện hành vi theo dõi dấu hiệu (sign tracking) • Cá thể tiếp cận dấu hiệu (kích thích dự báo) về một sự kiện có ý nghĩa

sinh học (thức ăn) thay vì thực hiện hành vi tạo tác ngay khi có dấu hiệu xuất hiện.

• Không giải thích được bằng cách hiểu về điều kiện hóa tạo tác thông

thường!

7

Hệ quả phản hồi lồng ghép •

Tự định hình (autoshaping) • Brown & Jenkins (1968): Huấn luyện bồ câu mổ khóa một cách tự

động.

• GĐ 1- Magazine training: Bồ câu học ăn từ khay mỗi khi phễu thức ăn hoạt động.

• GĐ 2: Đèn tự động sáng lên (8 giây trước khi thức ăn xuất hiện) • Đèn tắt và phễu thức ăn hoạt động.

• Sau 10-20 lần thực hiện quy trình, bồ cầu bắt đầu di chuyển tới chìa

khóa có rọi đèn.

Kết quả: Tất cả 36 chim bồ câu mổ vào chìa khóa sáng đèn ngay cả khi sau đó không có thức ăn. Đây gọi là hiệu ứng tự định hình (autoshaping).

8

Brown & Jenkins (1968) •

Giải thích?

1.

Đèn sáng là CS (báo hiệu cho US – thức ăn) – đã gợi ra hành vi phản hồi (CR) (mổ) ở bồ câu • Nhưng: Hành vi mổ cần nhiều chuyển động phức tạp hơn phản xạ đơn

thuần!

2.

Hành vi phái sinh loài của bồ câu: Mổ vào những vật mà nó nhìn thấy • Thức ăn xuất hiện củng cố cho hành vi mổ này

9

10

Tự định hình ở các loài

Câu hỏi: Bản chất của hành vi theo dõi dấu hiệu hay tự định hình là gì?

11

Ban đầu là hành vi phản hồi (respondent) • Khi hệ quả thay đổi (củng cố tích cực xuất hiện) -> trở thành hành vi tạo tác. => Tự định hình tạo ra hành vi phản hồi mà sau đó có thể được củng cố để trở thành hành vi tạo tác.

•

Ví dụ ở người: Trẻ bị đau (US) Khóc (lệ rơi + phát tiếng kêu la) (UR) Người lớn dỗ dành (SR) Khóc khi đau ( R – hành vi tạo tác)

12

Hệ quả tạo tác lồng ghép •

Biofeedback: liệu pháp điều trị trong đó kiểm soát chức năng của các hành vi tưởng chừng như là tự động và không chủ ý.

• Thiết bị được cài đặt để ghi nhận những phản hồi thể lý nội cảm

(interroceptive bodily responses) – vốn được kiểm soát bởi các tiến trình phản hồi (respondent processes).

• Cung cấp thông tin cho người bệnh để họ kiểm soát một cách có ý

thức các chức năng thể lý • Ứng dụng: điều trị stress, lo lắng, giảm đau, ADHD và trầm cảm,

v.v..

13

Biofeedback & Neurofeedback

14

Củng cố hành vi phản xạ •

Miller & Carmona (1967) • Giả thuyết: Hành vi phản hồi tự động có thể học được thông qua

điều kiện hóa tạo tác.

• Thí nghiệm ở chó: cho chó nhịn khát và theo dõi mức phản hồi ‘tiết

nước bọt’ • Chia thành 2 nhóm • Nhóm 1: Tăng tiết nước bọt -> củng cố (nước) • Nhóm 2: Giảm tiết nước bọt -> củng cố (nước)

• Kết quả: Mỗi nhóm thay đổi lượng nước bọt tiết ra tương ứng với

hệ quả củng cố kỳ vọng.

Hành vi tạo tác được điều kiện hóa ở thí nghiệm trên là gì?

15

Thí nghiệm Millers •

Miller & Dicara (1967): Cố định cơ xương của chuột bằng chất độc nhựa curare để kiểm soát hành vi tạo tác có thể tác động lên điều kiện hóa.

• Làm tê liệt cơ xương và cản trở hô hấp trong khi chuột được hô

hấp nhân tạo.

• Chuột không thể nuốt thức ăn hoặc nước để củng cố cho phản hồi.

• Cách xử lý? Nhà nghiên cứu kích thích sóng não của trung tâm

khoái cảm của chuột như một củng cố cho phản xạ ở nội tạng.

• GĐ1: Chuột nhấn nút sẽ kích hoạt một dòng điện ngắn trong não • -> Chuột nhấn nút để được kích thích não • -> Kích thích dòng điện là một củng cố tích cực.

16

Miller & Dicara (1967) • GĐ2: Tiêm thuốc curare

cho chuột và chia thành 2 nhóm: • Nhóm 1: Giảm nhịp tim > SR+ • Nhóm 2: Tăng nhịp tim > SR+ • KQ: Xem hình bên • Ý nghĩa: Hành vi thường

được xem là phản xạ có thể được củng cố theo dạng điều kiện hóa tạo tác.

17

Tạo tác hay phản hồi? Điều kiện hóa tạo tác: Mối quan hệ R – SR+ • Điều kiện hóa phản hồi: Mối quan hệ S – S •

•

Phản hồi từ hệ thần kinh tự chủ (autonomic responses): • Thường ở dạng phản hồi (respondent) • Được mô tả tốt nhất bằng quy trình điều kiện hóa phản hồi

•

Phản hồi vận động (skeletal responses): • Thường là tạo tác • Mô tả tốt nhất bằng điều kiện hóa tạo tác

•

Loại phản hồi có thể thay đổi khi có thay đổi trong mối quan hệ hành vi – môi trường!

18

Bối cảnh sinh học của điều kiện hóa •

Xác suất xảy ra hành vi ở cá thể phụ thuộc vào những điều kiện cụ thể, gọi chung là bối cảnh của điều kiện hóa, có thể bao gồm: • Lịch sử tiến hóa loài (nguồn gốc phái sinh) • Lịch sử phát sinh cá thể • Tình trạng sinh lý thần kinh hiện tại

19

Học tập ác cảm mùi vị •

Taste aversion learning • Chim cút và chuột uống nước muối có màu xanh • Sau đó, gây bệnh cho chim và chuột • Khi bình phục và được lựa chọn giữa nước muối không màu và

nước thường màu xanh: • Chuột không uống nước muối • Chim không uống nước có màu xanh

Kết luận: Kiểu tránh né khác nhau ở mỗi loài.

Giải thích?

Chuột – màu, vị

Chim cút – màu, vị

20

Ác cảm mùi vị và sự chuẩn bị •

Taste aversion and preparedness

•

CS1 (vị) + CS2 (mùi) + US (bệnh) => UR (tránh né)

•

“We’re the same!”

• Mối tương quan US – UR

•

“We’re different!”

• Lịch sử sinh học của loài quyết định điều gì trở thành CS.

-> Khái niệm ‘preparedness’: Khả năng phân biệt dấu hiệu dự báo bệnh tật!

21

Garcia & Koelling, 1966 Thí nghiệm học tập mùi vị ác cảm ở chuột • Chuột khát nước, chia 2 nhóm: •

• (1) uống nước có vị ngon (flavored water) • (2) uống nước thường + ánh sáng chớp và tiếng ồn (bright-noisy

water) •

Tạo ác cảm: • ½ chuột ở mỗi nhóm nhận (a) sốc điện và; • ½ còn lại nhận (b) chất độc gây bệnh (lithium chloride hoặc tia

phóng xạ X-rays).

22

Garcia & Koelling, 1966

23

Garcia & Koelling, 1966

24

Phân tích KQ thí nghiệm Dựa vào những gì bạn đã học về điều kiện hóa phản hồi hay là phản xạ có điều kiện, bạn có ngạc nhiên với kết quả thí nghiệm của Garcia & Koelling (1966) không?

Những điểm gì đáng chú ý trong kết quả thí nghiệm?

25

Học tập ác cảm mùi vị qua hoạt động thể chất •

Epling & Pierce, 1992: Nghiên cứu chứng chán ăn hoạt động (activity anorexia) • Giả thuyết: Hoạt động thể chất có khả năng điều kiện hóa ác cảm

với mùi và vị của thức ăn.

•

Lett & Grant (1996): • Trial A: Chuột đói và khát uống nước muối hoặc chua trong 10

phút, sau đó tập chạy bánh xe 30 phút.

• Trial B: Chuột uống loại chất lỏng khác (B), sau đó trở về chuồng

trong 30 phút.

• Sau 3 lần trial, chuột tránh loại nước ở điều kiện A. • Kết luận: Chuột đã học tập ác cảm mùi vị (CTA) khi CS (mùi vị của

nước) được ghép gặp với US (chạy bánh xe).

26

Havermans et al., 2009 •

CTA gây ra bởi hoạt động thể chất có xảy ra ở người không?

•

NTG uống dung dịch có tạo vị 30 phút trước khi chạy trên máy chạy bộ ở mức tối đa 80% nhịp tim.

•

KQ: NTG tập thể dục cường độ cao giảm sự yêu thích đối với hương vị đi kèm theo sau là chạy bộ trên máy.

27

Salvy et al. (2004) • Mở rộng học tập ác cảm mùi vị bởi hoạt động thể chất bằng

cách sử dụng quy trình điều kiện hóa ngược (backward conditioning).

• Forward conditioning: CS + US => CR • Backward conditioning: US (wheel running) + CS (flavor) => CR (avoidance) • Kết quả: Chuột yêu thích mùi vị có ghép cặp với tập thể dục

hơn so với mùi vị ở nhóm chứng. Þ Học tập yêu thích mùi vị (conditioned taste preference – CTP) Þ Hoạt động thể chất (US) có song tính (vừa ác cảm vừa củng cố) và tạo ra phản hồi khác nhau tùy thuộc vào thời điểm xuất hiện so với hương vị (CS).

28

Phân tích thực nghiệm hành vi phụ trợ • Ở các loại lịch trình khác nhau, cá thể biểu hiện những hành vi không cần

thiết để đạt củng cố.

• Staddon (1977): 3 loại hành vi ở lịch trình củng cố FT bằng thức ăn • Hành vi quá độ (interim behavior): ngay sau củng cố • V.d. uống nước • Hành vi tùy ý (facultative behavior) • V.d. chải chuốt • Hành vi kết thúc (terminal behavior): gần đến củng cố tiếp theo • v.d. hướng đến khay thức ăn • Hành vi phụ trợ (adjunctive behavior) • Là mô thức hành vi quá mức hoặc dai dẳng xảy ra như một tác dụng phụ

của củng cố.

29

Hành vi phụ trợ ở người •

Doyle & Samson (1988): NTG uống bia trong khi chơi bài thăng tiền thưởng.

• NTG ở nhóm FI 90s uống lượng bia gấp đôi NTG ở nhóm FI 30s.

• => Lịch trình củng cố ảnh hưởng lên hành vi phụ trợ (uống bia)

Porter et al., (1982): Trẻ em nữ nhấn nút để được kẹo M&M theo lịch trình FR 1 (baseline), FI 30s, và FI 60s.

• KQ: Tăng vận động đáng kể ở 2 lịch trình FI. • Giải thích?

• Các hành vi bồn chồn không yên và hiếu động nói chung ở trẻ em

ADHD có thể gây ra bởi lịch trình củng cố ở nhà và trong lớp học.

30

Tóm tắt bài học