Bài 2 - Nghiên cứu về hành vi

1

TÂM LÝ HỌC HÀNH VI

BÀI 2 NGHIÊN CỨU VỀ HÀNH VI PHẠM THỊ THỦY TIÊN Tien.phamthithuy2386@hoasen.edu.vn T3/2019

2

Quy định nhóm (trang 4) • 04 vị trí: • Điều phối • Ghi chép • Kiểm tra • Theo dõi • Họp để thỏa thuận các quy định chung của nhóm (trang

5) • Thời gian gặp • Công việc phải làm trước và sau khi họp • V.v…

3

Gặp gỡ và làm việc • Người điều phối nên đảm bảo mọi người tập trung vào nhiệm vụ và mỗi thành viên đều phải tham gia vào công việc.

• Thư kí chuẩn bị ý kiến cuối cùng để trình trước nhóm • Người theo dõi kiểm tra để đảm bảo mọi người đều hiểu cách giải quyết và phương thức để tìm ra chúng.

• Người kiểm tra kiểm tra lại lần nữa trước khi đưa nộp bài.

Thống nhất thời gian họp nhóm và vai trò cho bài tập tiếp theo.

• Đối với các nhóm ba người, có một thành viên đóng cả hai vai trò của người theo dõi và người kiểm tra.

4

Đầu ra của buổi học Sau buổi học này, SV được kỳ vọng có thể: 1. Hiểu bản chất và cách tiến hành nghiên cứu phân tích

hành vi.

2. Hiểu, định nghĩa, và giải thích được các thuật ngữ cơ

bản trong phân tích hành vi.

3. Trình bày phương pháp phân tích thực nghiệm về hành

vi • Thực nghiệm của Claude Bernard • 02 tiêu chuẩn của nghiên cứu khoa học về hành vi • Thiết kế đảo A – B – A – B

5

Thảo luận nhóm – Nhắc lại tuần trước 1) Bản chất của nghiên cứu phân tích hành vi là gì? Có những

giai đoạn nào? Hãy thảo luận.

2) Định nghĩa thuật ngữ phân tích chức năng. Bàn về sự khác

biệt giữa cách giải thích về hành vi của tiếp cận cấu trúc và tiếp cận chức năng. Dựa vào sách tham khảo, cho ví dụ.

3) So sánh hai loại điều kiện phản hồi và kết quả. Cho ví dụ về

mỗi loại.

4) Hai loại điều kiện phản hồi và kết quả có liên quan với nhau

không? Hãy cho ví dụ.

6

Bản chất nghiên cứu của phân tích hành vi Phân tích thực nghiệm (Experimental analysis of behavior) • Phân tích các mối quan hệ giữa hành vi và môi trường • Giai đoạn 1: Sử dụng phương pháp phân tích chức năng

(functional analysis) • Phân loại chức năng của hành vi và phân tích các yếu tố môi trường

như những kích thích chức năng.

• Chức năng là các tác động điển hình (characteristic effect) gây ra bởi

một hành vi hoặc là một sự kiện môi trường.

• Giai đoạn 2: Sau khi đã phân loại chức năng, nhà nghiên cứu dùng

phương pháp thực nghiệm để kiểm chứng mối quan hệ nhân quả giữa kích thích môi trường và một phản ứng cụ thể.

7

Phân loại chức năng của hành vi Có 02 cách phân loại hành vi của cá thể: • Tiếp cận cấu trúc (structural approach) • Hành vi được phân chia theo tuổi tương đương với những cột mốc phát triển • Căn cứ vào hành vi để kiểm chứng các lý thuyết về phát triển trí tuệ • Tiếp cận chức năng (structural approach) • Hành vi xảy ra vì nó đã từng tạo ra những kết quả cụ thể trong quá khứ • Nhấn mạnh vai trò của lịch sử củng cố (history of reinforcement)

8

Phản hồi chức năng (Response functions) • Phản hồi: là một hệ thống các chuyển động, hoặc sự thực hiện

hành vi • Có liên quan về mặt chức năng với các sự kiện hoặc kích thích môi

trường • Gồm có 02 loại cơ bản • Điều kiện phản hồi • Điều kiện kết quả

Câu hỏi: 1.

So sánh hai loại điều kiện phản hồi và kết quả. Cho ví dụ về mỗi loại.

2.

Hai loại điều kiện phản hồi và kết quả có liên quan với nhau không? Hãy cho ví dụ.

9

Thảo luận nhóm: Loại phản hồi

Bàn về việc phân loại hành vi theo chức năng phản hồi. Chỉ ra các loại kích thích trong điều kiện hóa phản hồi và điều kiện hóa kết quả. Khái niệm loại phản hồi (response class) bổ trợ như thế nào cho phân tích chức năng của hành vi?

10

Loại phản hồi (response classes) • Là tất cả các hình thái của hành vi có chức năng tương tự

nhau • Ví dụ: mặc áo khoác để giữ ấm; thuyết phục đối phương; có việc

làm khi ra trường.

• “A response class can be functionally defined as all

responses that produce and are maintained by the same outcome” (Catania, 1998).

• Các hành vi cùng loại xảy ra theo một trật tự nhất định

(Baer, 1982a) và được sắp xếp lại thành hệ thống bậc phản hồi (response hierarchy) dựa vào xác suất xảy ra.

11

Shabani, Carr, and Petursdottir (2009) • Nếu một thành tố trong loại phản hồi chức năng (functional

response class) xảy ra theo một trật tự nhất định, ta nói rằng có tồn tại một hệ thống cấp bậc phản hồi.

• Thí nghiệm 1: • Huấn luyện 02 nhóm trẻ nhấn 3 nút (nỗ lực ít, vừa, và nhiều) để đạt

cùng loại củng cố (mức độ như nhau) • Trẻ được tùy ý nhấn 03 nút để nhận được củng cố và trẻ chỉ nhấn nút cần ít nỗ lực • Khi nhấn nút ít nỗ lực không mang lại kết quả nữa (extinction), trẻ nhấn nút cần nỗ lực vừa • Khi nút nỗ lực ít có hiệu lực trở lại, trẻ giảm các hành động cần nỗ lực cao hơn • Thí nghiệm 2: • Khi cả nút cần nỗ lực ít và vừa mất hiệu lực, trẻ nhấn nút cần nỗ lực cao

12

• Kết luận: • Thí nghiệm 1: • Có một nhóm các hành vi phản hồi có cùng chức năng (functional

response class) • Có mối quan hệ giữa mức độ phản hồi và nỗ lực phản hồi • Thí nghiệm 2: • Có một hệ thống cấp bậc hành vi phản hồi hiện diện giữa nhóm các

hành vi phản hồi ở 3 trong 4 khách thể

13

Phân tích chức năng của môi trường • Môi trường là từ dùng để chỉ các sự kiện và kích thích

làm thay đổi hành vi.

• Bao gồm môi trường bên ngoài và môi trường bên trong cơ thể • Ví dụ: Ánh đèn nháy của camera làm chớp mắt; Cơn đau dạ dày

dẫn đến việc uống thuốc

• Kích thích chức năng (stimulus functions): Khi một sự

kiện môi trường xảy ra và làm thay đổi hành vi của cá thể, ta nói rằng sự kiện đó có chức năng kích thích (hay là một kích thích chức năng).

• Điều kiện hóa phản hồi và điều kiện hóa kết quả là 02 cách thức tạo ra những kích thích chức năng.

14

Các loại kích thích chức năng Loại điều kiện

Kích thích chức năng

Thời điểm

Ảnh hưởng lên hành vi

Phản hồi

Không điều kiện Có điều kiện

Trước Trước

Gợi ra phản hồi Gợi ra phản hồi

Tạo tác/ kết quả

Phân biệt Củng cố

Trước Sau

Tạo bối cảnh cho phản hồi Tăng phản hồi

15

Loại kích thích chức năng • Khi các kích thích biến thiên trên một phương diện nào đó

nhưng có cùng ảnh hưởng lên hành vi, ta nói rằng các kích thích đó thuộc cùng một loại (stimulus class).

“A mother’s face has a fair consistency to it, we may think, in that we know our mother’s face from anyone else’s face. But careful observations show that it is sometimes shiny, sometimes dusty, sometimes wet; occasionally creased into its facial lines, but sometimes smooth; the eyes range between fully open and fully closed, and assume a wide range of angles of regard; sometimes hairs fall in front of the face, sometimes not. Then let us remember that whenever we speak of a stimulus, we will almost surely mean a class of stimuli.”

(Bijou & Baer, 1978, p. 25)

16

Loại kích thích củng cố • 02 loại kích thích củng cố: • Kích thích tích cực (positive reinforcer): • Tăng hành vi khi xảy ra

• Kích thích tiêu cực (negative reinforcer): • Tăng hành vi khi mất đi

Câu hỏi: Bạn hãy cho ví dụ về 02 loại kích thích củng cố.

17

Kích thích tạo động lực (Motivational operations – MO) • Mối quan hệ S – R (stimulus – response classes)

phụ thuộc vào bối cảnh rộng (các điều kiện môi trường khác) mà trong đó hành vi xảy ra.

• Một cách thức phổ biến để thay đổi mối quan hệ

hành vi – môi trường (tăng hoặc giảm) là cho cá thể trải nghiệm một giai đoạn tước đoạt (deprivation) hoặc thỏa mãn (satiation).

• Jack Michael (1982) – một học giả hàng đầu của

ngành phân tích hành vi đưa ra một sự phân biệt quan trọng giữa chức năng phân biệt và chức năng động lực của kích thích (discriminative and motivational functions of stimuli).

Jack Michael, 1926 -

18

Quá trình thiết lập • Quá trình thiết lập (Establishing operations - EO) là bất kỳ

thay đổi môi trường nào mà có 02 tác động chính (Michael, 1993, 2000):

• Tăng tính hiệu quả trong chốc lát của củng cố ảnh hưởng lên hành

vi tạo tác • Tăng trong chốc lát hành vi phản hồi mà trong quá khứ đã sinh ra củng cố đó

• Ví dụ: Quá trình thiết lập phổ biến nhất là tước đoạt củng

cố cơ sở (primary reinforcement), chẳng hạn như thức ăn. 02 tác động xảy ra:

• Thức ăn trở thành củng cố hiệu quả hơn đối với bất kỳ hành vi tạo

tác nào mang lại kết quả là thức ăn. => Thiết lập chức năng củng cố ở thức ăn.

• Hành vi mà trước đây từng mang lại kết quả là thức ăn có khả năng xảy ra cao hơn.

19

Quá trình hủy bỏ • Quá trình hủy bỏ (Abolishing operations – AO), ngược lại

với quá trình thiết lập, nó tạo ra 02 tác động: • Giảm tính hiệu quả trong chốc lát của củng cố ảnh hưởng lên

hành vi tạo tác • Giảm trong chốc lát hành vi phản hồi mà trong quá khứ đã sinh ra củng cố đó Ví dụ: Nghiên cứu của Fischer, Iwata, & Worsdell, 1997) • Hành vi tự hủy hoại của trẻ (hành vi tạo tác) được củng cố bởi sự chú ý của người lớn (củng cố - kết quả).

• Sự chú ý kéo dài thường xuyên (AO) làm giảm tính hiệu quả của sự chú ý, vì vậy làm giảm hành vi tự hủy hoại.

20

Kích thích tạo động lực • Kích thích tạo động lực (Motivational operation – MO) là nói

chung bất kỳ các sự kiện nào thay đổi tính hiệu quả của củng cố của kết quả và thay đổi tần số của hành vi được duy trì bởi các kết quả đó (Laraway, Snycerski, Michael, & Poling, 2003).

21

Thảo luận nhóm 1. SV đọc sách giáo khoa và nêu ít nhất 2 ví dụ về quá

trình tạo động lực (MO) và ảnh hưởng của quá trình này lên mối quan hệ giữa hành vi và môi trường (SGK trang 40, 41)

22

Iwata, Dorsey, Slifer, Bauman, & Richman, 1994 - 09 trẻ em và trẻ vị thành niên chậm phát triển và có hành

vi tự hủy hoại (SIB) - Câu hỏi nghiên cứu: Chức năng của SIB ở các trẻ này là gì ?

- Thiết kế: 04 trường hợp Học tập (củng cố tiêu cực) 2. Một mình (không có đồ chơi hay kích thích nào khác) (củng cố tự động) 3. Chú ý xã hội (củng cố tích cực) 4. Chơi Điều kiện 1- 3 là các chức năng (giả thuyết) của SIB. Điều kiện 4 là nhóm chứng (điều kiện so sánh) 1.

23

Kết quả • Một số trẻ tăng SIB chủ yếu trong trường hợp chú ý xã

hội.

• Một số khác tăng SIB chủ yếu để trốn các nhiệm vụ học tập.

• Một số khác tăng SIB chủ yếu để được ở một mình.

24

Kỹ thuật nghiên cứu hành vi “Chúng ta có thể đạt được hiểu biết về các điều kiện cơ bản nhất của hiện tượng chỉ bằng một con đường, đó là phân tích thực nghiệm. Phân tích sẽ phân tách tất cả các hiện tượng phúc tạp liên tục thành những hiện tượng đơn giản hơn, cho đến khi nó được giảm xuống thành 02 điều kiện cơ sở, nếu có thể. Khoa học thực nghiệm xem xét hiện tượng bằng cách duy nhất là nhìn vào các điều kiện cơ sở cần để tạo ra hiện tượng đó.”

(Bernard, 1927, p. 72)

25

Làm việc cá nhân Bây giờ bạn hãy đọc và mô tả lại ví dụ kinh điển của Bernard về phân tích thực nghiệm, trích trong cuốn An Introduction to the Study of Experimental Medicine (SGK, trang 44).

26

“Điều đó làm tôi ngạc nhiên vì loài thỏ ăn cỏ, nước tiểu thường đục và có chất kiềm; còn loài ăn thịt, như mọi người đều biết, trái lại, nước tiểu trong và có chất acid. Sự nhận xét đó về tính acid của nước tiểu của những con thỏ gợi cho tôi ý nghĩ rằng những con vật đó phải ở trong hoàn cảnh tư dưỡng của loài ăn thịt. Tôi đoán rằng chắc chúng đã phải nhịn ăn từ lâu và do đó, thành loài ăn thịt, sống nhờ huyết của chúng. Dự đoán về giả thuyết đó, kiểm chứng bằng thí nghiệm là cách dễ dàng nhất.

Tôi bèn cho thỏ ăn cỏ, và vài giờ sau nước tiểu của chúng hóa đục và có chất kiềm. Rồi tôi lại bắt chúng nhịn đói, và sau hai mươi bốn giờ, nhiều lắm là ba mươi sáu giờ, nước tiểu lại trong và có nhiều acid; rồi lại cho ăn cỏ, nước tiểu lại có chất kiềm. Tôi làm lại nhiều lần thí nghiệm giản dị đó và lần nào kết quả cũng như vậy. Rồi lại thí nghiệm loài ngựa, một loài ăn cỏ cũng có nước tiểu đục có chất kiềm… Do những thí nghiệm trên, tôi đề khởi định lý tổng quát này mà từ trước chưa ai biết là: khi phải nhịn đói thì tất cả các loài vật đều sống bằng thịt, thành thử lúc đó, nước tiểu của loài ăn cỏ cũng giống nước tiểu của loài ăn thịt. Muốn chứng thực rằng những con thỏ của tôi lúc đó đích thị là sống bằng thịt, tôi phải làm một thí nghiệm. Bằng cách nuôi một con thỏ bằng thịt, để xem nước tiểu của nó có trong, chứa chất acid và tương đối nhiều yếu tố như trong khi nhịn đói không. Cho nên tôi nuôi thỏ bằng thịt bò hầm để nguội (món đó chúng ăn ngon lành khi không có gì khác để ăn). Lời dự đoán của tôi lại đúng một lần nữa, và suốt thời gian chúng ăn thịt như vậy, nước tiểu của chúng trong và có chất acid. Đó là một sự kiện đặc biệt, nó cho ta hiểu một cách dễ dàng sự tiến triển của cách lý luận thực nghiệm. Khi người ta thấy một hiện tượng khác thường thì luôn luôn phải tự hỏi do đâu mà có hiện tượng đó, hay nói cách khác, là phải tìm nguyên nhân gần của nó, lúc đó trong óc ta hiện ra một lời đáp hoặc một ý nào đó mà ta phải đem ra thí nghiệm. Khi thấy nước tiểu acid của các con thỏ, tự nhiên tôi hỏi nguyên nhân do đâu. Thí nghiệm của tôi đã cho óc tôi thấy nước tiểu có chất acid của con thỏ mà liên tưởng ngay tới tình trạng tư dưỡng của loài ăn thịt. Phép lý luận qui nạp của tôi là phép tam đoạn luận này: nước tiểu của loài ăn thịt có chất acid; mà những con thỏ tôi thấy đó, nước tiểu có acid, vậy chúng ăn thịt nghĩa là chúng đã nhịn ăn. Phải dùng thí nghiệm để chứng minh điều đó.”

27

Thực nghiệm để làm gì?

Trả lời câu hỏi về mối quan hệ nhân quả (causal relationship).

Biến độc lập

Biến phụ thuộc

Cái gì được thay đổi (tác động lên)?

Cái gì được đo lường?

Biến X

Biến Y

Thí nghiệm của Bernard: loại thức ăn của thỏ

Thí nghiệm của Bernard: đặc điểm hóa học của nước tiểu

Trong thí nghiệm hành vi: sự thay đổi của môi trường

Trong thí nghiệm hành vi: hành vi của cá thể

28

Thiết kế đảo (reversal design) • Tìm mối quan hệ nhân quả giữa môi trường và hành vi

bằng cách nào?

• Thiết kế đảo A – B - A – B • Khách thể thường là một cá thể duy nhất (single-subject

experiment) A

B

A

B

Baseline (hành vi trong điều kiện bình thường)

Thay đổi môi trường (biến X); đo sự thay đổi ở hành vi (biến Y)

Trả về baseline (bằng cách dừng thay đổi môi trường/ biến X)

Lại thay đổi môi trường (biến X); đo sự thay đổi ở hành vi (biến Y)

29

Ví dụ: A – B – A – B reversal design Bob có vấn đề với các phép tính có 2 chữ số.

Dylexia?

Theo phân tích hành vi: Có một tác nhân môi trường củng cố hành vi đảo trật tự số của Bob. Giả thuyết: Tác nhân củng cố đó là sự chú ý của giáo viên (attention) Hasazi & Hasazi, 1972

30

Theo bạn, thiết kế đảo A – B – A – B có những hạn chế nào?

31

Tiêu chuẩn khoa học • Độ tin cậy • Độ hiệu lực

32

Tính khái quát (generality) Nghiên cứu một trường hợp (single-subject experiment)

Lặp lại trực tiếp (Direct replication)

Lặp lại có hệ thống (Systematic replication)

1 khách thể

NC 1 trường hợp với 1+ khách thể

Sử dụng các phương pháp khác nhau để trả lời cùng một câu hỏi/ giả thuyết NC

Bằng chứng đơn

Bằng chứng có thêm cơ Bằng chứng có thêm cơ sở về tính khái quát hóa sở về tính khái quát hóa (generality) (generality)

Ví dụ 1: Thực nghiệm của Bernard Ví dụ 2: Theo bạn, nghiên cứu của Hasazi & Hasazi (1972) có thể lặp lại như thế nào?

33

Định nghĩa và đo lường • Phản hồi – Response • Loại phản hồi – Response class

• Chú ý: Tính biến thiên!

• Có hệ thống • Không hệ thống • Ngẫu nhiên • Sai số trong đo lường

34

35

Câu hỏi ôn tập 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

Bản chất nghiên cứu của ngành phân tích hành vi là gì?

Nêu hai giai đoạn của phân tích thực nghiệm về hành vi. Giải thích và cho ví dụ.

Giải thích khái niệm loại phản hồi, thứ bậc phản hồi?

Mô tả một thí nghiệm để minh họa cho khái niệm bậc phản hồi.

Hai loại kích thích chức năng là gì? Kể tên và cho ví dụ.

Hai loại củng cố là gì? Kể tên và cho ví dụ.

Kích thích động lực là gì? So sánh kích thích tạo động lực và kích thích phân biệt.

Giải thích kích thích thiết lập (EO) và kích thích hủy bỏ (AO).

Trình bày phương pháp thực nghiệm hành vi của Bernard.

Mục tiêu của phương pháp thực nghiệm (thí nghiệm) là đi tìm điều gì?

Giải thích về thiết kế đảo A – B – A – B. Tại sao cần định nghĩa hành vi cần nghiên cứu một cách rõ ràng và chính xác?

Làm sao để tăng giá trị khoa học của nghiên cứu hành vi?

36

Tài liệu tham khảo Tài liệu chính: Pierce & Cheney, Chương 2 Tài liệu đọc thêm: Sarafino, Chương 2 & 3