9789006978933_Leerwerkboek 3 GriekenRomeinen_vmbo-bk

Grieken en Romeinen

MENS EN MAATSCHAPPIJ

Klas

Naam

Leerwerkboek 3

Grieken en Romeinen

Auteurs

Inge Berg Kirsten Bos Erik van ’t Hof Susanne Neutkens Natasja Leoné Theo Peenstra

Bewerkt door: Anita ter Hofte Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

Colofon

Over ThiemeMeulenhoff

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficienter wordt.

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl

ISBN 978 90 06 97893 3 3e editie, 1e druk, 6e oplage, 2022. (LRN-line)

� ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2020

Beste leerling,

Dit boek van Mundo kun je samen met de digitale leeromgeving gebruiken in de les. Dit boek is van jou persoonlijk, dus je mag er aantekeningen in maken. Na dit schooljaar mag je het boek houden. Dat is makkelijk als je volgend jaar iets wilt opzoeken, of iets moet leren voor een toets.

Wij wensen je veel succes en plezier met het vak Mens en maatschappij.

Team Mundo

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieen in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd. Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

Inhoud

Methodeoverzicht 3 Hoe werk je met Mundo? 4

Start De slang met negen koppen 6 Blok 1 De Olympische Spelen 8 Keuzemenu A 24 Keuzemenu B 25

Blok 2 Romeinen 26 Keuzemenu A 42 Keuzemenu B 43

Blok 3 Helden 44 Keuzemenu A 60 Keuzemenu B 61

Blok 4 Recreatie en toerisme 62 Keuzemenu A 78 Keuzemenu B 79

Afsluiting 80 Overzichtskaart Toerisme in het Middellandse Zeegebied 80 Tijdwijzer 82 Eindsprint 84 Begrippen 86

Methodeoverzicht

vmbo-kgt(t/h)

vmbo-bk vmbo-kgt(t/h) leerjaar 1 vmbo-bk leerjaar 1 Leerwerkboek 1 Wie ben ik? Leerwerkboek 1 Wie ben ik? Leerwerkboek 2 Voedsel Leerwerkboek 2 Voedsel Leerwerkboek 3 Grieken en Romeinen Leerwerkboek 3 Grieken en Romeinen Leerwerkboek 4 Mens en natuur Leerwerkboek 4 Mens en natuur Leerwerkboek 5 Steden en dorpen Leerwerkboek 5 Steden en dorpen Leerwerkboek 6 Uitvindingen Leerwerkboek 6 Uitvindingen vmbo-kgt(t/h) leerjaar 2 vmbo-bk leerjaar 2 Leerwerkboek 7 Handel Leerwerkboek 7 Handel Leerwerkboek 8 Samenleven Leerwerkboek 8 Samenleven Leerwerkboek 9 Grondstoffen Leerwerkboek 9 Grondstoffen Leerwerkboek 10 Oorlog en vrede Leerwerkboek 10 Oorlog en vrede Leerwerkboek 11 Media Leerwerkboek 11 Media Leerwerkboek 12 Afval en energie Leerwerkboek 12 Afval en energie

Hoe werk je met Mundo?

Dit is Mundo. In dit boek staan teksten en opdrachten die je elke les nodig hebt voor het vak Mens en maatschappij.

Op deze pagina’s zie je hoe je met het boek gaat werken. In elk boek wordt een thema behandeld. Het boek is op een vaste manier opgebouwd:

Start De slang met negen koppen

Start

De Start is de themaopening. Hier lees je een verhaal over het thema en ontdek je waar het thema over gaat.

Start De slang met negen koppen waterslang en liet los. Raak! De slang siste woedend en kwam op hem af, veel sneller dan hij had verwacht. Herakles hapte naar adem. De stinkende adem van het beest was paar tellen’, had de koning hem gezegd. ‘Deze opdracht zul je nooit kunnen volbrengen!’ Opnieuw schoot Herakles een pijl af op de slangenkoppen. Het monster siste weer, maar er het monster in te hakken. Maar voor iedere kop die Herakles van de slang afsloeg, groeiden gelijk hebben? Zou hij nu al falen? ‘Herakles, zelfs kunt dit niet alleen!’ Met een brandende stok rende Iolaus op de slang af. dicht. Zo groeiden er geen hoofden meer bij. Toen Herakles de laatste kop van de slang

Blokken

Blokken met lesstof. Hierin staan begrippen, leerteksten, afbeeldingen en andere bronnen. Met deze informatie kun je de opdrachten in het blok maken.

De

Start De slang met negen koppen Oude en moderne helden Ben fan van iemand? Misschien Beyoncé of Ronaldo jouw held? De tegen wie ze opkeken. Zoals de twaalf moeilijke opdrachten moest onmogelijke opdrachten. Of Ajax: oorlog om de stad Troje. De Grieken vertelden elkaar graag verhalen deze Griekse helden nog indruk:

Herakles en Iolaus vechten met de waterslang.

Lees Oude en moderne helden Ajax was een held voor de oude Grieken. Hij ging voorop in de strijd. Bedenk hoe jij zelf een held kunt zijn. Teken op het papier jezelf als held. Teken ook één of twee dingen die laten zien waarom jij d Bedenk een mooie naam voor jezelf. Schrijf die bovenaan op je papier.

Bedenk in welk land deze foto genomen. □ Nederland □ Turkije □ Verenigde Staten

gebouwd.

De Olympische Spelen

Blok 1 De

Spelen Waar gaat dit blok over? ze er graag een medaille

hielden ze de Spelen? Vooruitblik Waar gaat dit blok over? en gebruik bron en 2. 2016 in Rio de Janeiro (Brazilië). Kies zelf een sporter uit die naar de Olympische Spelen is geweest. Zoek een foto van hem

Kennen en kunnen

Elk blok wordt afgesloten met Kennen en kunnen: hierin staat een opsomming van wat je hebt geleerd in dit blok. Je kunt Kennen en kunnen zelf aanvullen, als je meer geleerd hebt dan in het lijstje staat. Menukaarten

Na elk blok volgt een menukaart met keuzeopdrachten. Je mag hier zelf kiezen welke van de opdrachten je van de menukaart wil gaan doen.

Als je klaar bent met dit blok, kun je: de belangrijkste steden, wateren en grenzen van het Romeinse Rijk aanwijzen op een beschrijven wie de baas waren in het Romeinse Rijk. uitleggen hoe de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa kon verspreiden. godsdiensten die al bestonden. geven. voorbeelden geven van cultuurverspreiding onze tijd. Andere belangrijke zaken die je hebt geleerd:

Begrippen de kunstmatige grens de romanisering Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

Tijdwijzer

Bron Leeftijd: Resultaat op de Olympische Spelen: Voor mij is deze sporter een held, omdat

PASPOORT

Personen in de straat Personen in de straat Veel plekken in steden en dorpen zijn genoemd naar een persoon. Denk aan parken, straten Rijn. Maar wie kent Matthias Withoos? Hij was ook een schilder en hij leefde in dezelfde tijd woonplaats.

Zoek op internet informatie over de drie personen die hebt gekozen. Schrijf de informatie in de geboorteplaats; eventueel het jaar en de plaats van overlijden; het beroep; Kies uit die drie personen de persoon die jou het meest aanspreekt. Vind je de persoon die hebt gekozen een held? Leg je antwoord uit.

Keuzemenu A Wandelen en fietsen langs de limes Nieuwe wandel- en fietsroute langs de limes Wandelen en etsen langs historische plekken wordt nog leuker met het Romeinse limesNederland: van Katwijk, via Leiden en Utrecht, naar Nijmegen. opgravingen en je leert over de verbinding die Nederland al heel lang heeft met de landen Uit: wandelnet.nl.

N Katwijk Nijmegen

Lees Nieuwe wandel- en etsroute langs de limes en bekijk bron 18. Stel: je doet mee aan een opgraving in jouw woonplaats. Bedenk of daar Romeinse

Kies een standbeeld van een persoon. Het standbeeld dat je kiest staat ergens in Zoek van het standbeeld de volgende informatie: Wie is het? Wat heeft deze persoon gedaan om een standbeeld te krijgen? Leg uit waarom dit standbeeld hebt gekozen. d Keuzemenu B Wie verdient een standbeeld? Maak de opdracht op de website van Ronaldo gemaakt. Maar het leek niet erg … Het dus snel vervangen door een beter beeld.

Olympische Spelen

Olympische

winnen, maar meedoen belangrijker. De Grieken hebben lang

Overzichtskaart

In elk thema vind je een overzichtskaart, die een gebied of ontwikkeling laat zien.

Tijdwijzer

In de Tijdwijzer vind je een grote tijdbalk waar belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis op staan. De Tijdwijzer helpt je om het onderwerp te plaatsen in de tijd. Je kunt bijvoorbeeld zien wat 50 jaar geleden of 5.000 jaar geleden een belangrijke gebeurtenis was.

Eindsprint

Dit zijn afsluitende opdrachten aan het eind van het thema. Je oefent nog een keer met kaarten en de tijdbalk. Zo herhaal je nog eens de belangrijkste theorie en begrippen. Hierdoor ontdek je of je alles goed kent.

Begrippen

Als een woord blauw en vetgedrukt is, dan is het een belangrijk begrip waarvan je de betekenis moet kennen. Achter in het lesboek staat een lijst waarin alle begrippen van het thema zijn opgenomen.

Bronnen

In het boek vind je bronnen. Dit zijn afbeeldingen en teksten over een onderwerp. Ook staan er plaatjes of tabellen in waarin jij iets moet doen: kleuren, tekenen of schrijven.

Mundo digitaal

Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je een opdracht op www.thiememeulenhoff.nl/mundo moet maken. Je kunt ook bijvoorbeeld een animatie of video bekijken of een zelftoets doen. Alle teksten en opdrachten staan ook op www.thiememeulenhoff.nl/mundo. Je kunt je werk hier nakijken en opslaan.

QR-code

Bij sommige opdrachten staat een QR-code. Zo’n code verwijst naar een video of tekst. Door deze code met je telefoon of tablet te scannen, kun je die bekijken.

Iconen

Bij sommige opdrachten worden iconen gebruikt die je vertellen welke hulpmiddelen je nodig hebt voor de opdracht.

Bij deze opdracht heb je de atlas nodig.

Bij deze opdracht heb je de computer nodig.

Bij deze opdracht heb je extra spullen nodig, bijvoorbeeld een schaar of lijm.

Bij deze opdracht ga je samenwerken.

Start De slang met negen koppen

Zijn boog stond strak gespannen. Herakles richtte zijn pijl op een van de koppen van de waterslang en liet los. Raak! De slang siste woedend en kwam op hem af, veel sneller dan hij had verwacht. Herakles hapte naar adem. De stinkende adem van het beest was verschrikkelijk. Herakles voelde zijn keel opzwellen.

‘Niemand – zelfs jij niet – verdraagt de giftige adem van de waterslang langer dan een paar tellen’, had de koning hem gezegd. ‘Deze opdracht zul je nooit kunnen volbrengen!’ Opnieuw schoot Herakles een pijl af op de slangenkoppen. Het monster siste weer, maar er gebeurde niks. Herakles smeet zijn pijl-en-boog aan de kant, greep zijn zwaard en begon op het monster in te hakken. Maar voor iedere kop die Herakles van de slang afsloeg, groeiden er direct twee nieuwe aan. Vertwijfeld staarde Herakles naar het monster. Zou de koning gelijk hebben? Zou hij nu al falen?

‘Herakles!’ hoorde hij iemand achter hem roepen.

‘Iolaus, neef! Wat doe jij hier?’ schreeuwde Herakles. ‘Ga terug!’

‘Herakles, zelfs jij kunt dit niet alleen!’ Met een brandende stok rende Iolaus op de slang af. Terwijl Herakles de koppen van de kronkelende slang afsloeg, brandde Iolaus de wonden dicht. Zo groeiden er geen hoofden meer bij. Toen Herakles de laatste kop van de slang afsloeg, was het stil. De waterslang was verslagen.

Oude en moderne helden

Ben jij fan van iemand? Misschien is Beyoncé of Ronaldo jouw held? De oude Grieken hadden ook helden tegen wie ze opkeken. Zoals de sterke Herakles, die van de koning twaalf moeilijke opdrachten moest uitvoeren. Eigenlijk waren het onmogelijke opdrachten. Of Ajax: hij was een held die vocht in de oorlog om de stad Troje. De Grieken vertelden elkaar graag verhalen over deze helden. Ook nu maken deze Griekse helden nog indruk: jij kent Heracles en Ajax vast als voetbalclubs.

1 Held

Lees Oude en moderne helden. Je hebt nodig: papier, stiften en kleurpotloden. Ajax was een held voor de oude Grieken. Hij ging voorop in de strijd.

a Wanneer vind jij dat iemand een held is?

b Bedenk hoe jij zelf een held kunt zijn.

c Teken op het papier jezelf als held. Teken ook één of twee dingen die laten zien waarom jij een held bent. Herakles had bijvoorbeeld een leeuwenkop bij zich. d Bedenk een mooie naam voor jezelf. Schrijf die bovenaan op je papier. Vraag je leraar of alle helden van deze klas een poosje aan de muur mogen hangen.

2 Klaar voor de start

Bekijk de foto. a Bedenk in welk land deze foto is genomen. □ Nederland □ Turkije □ Verenigde Staten b Leg je antwoord uit.

c Op de foto zie je wat er over is van een heel oud theater. Bedenk door wie het theater is gebouwd. □ jager-verzamelaars □ boeren □ de Romeinen

3 Voorleesverhaal

Luister naar het verhaal. Het verhaal gaat over een Germaanse jongen die gladiator moet worden.

Bron 1 Herakles en Iolaus vechten met de waterslang.

Blok 1 De Olympische Spelen

Waar gaat dit blok over?

Voor iedere topsporter is meedoen aan de Olympische Spelen een droom. Natuurlijk willen ze er graag een medaille winnen, maar meedoen is belangrijker. De Grieken hebben lang geleden de Olympische Spelen bedacht. Voor hen was winnen het belangrijkst, want winnaars waren echte helden. Maar wie waren die oude Grieken eigenlijk? En waarom hielden ze de Spelen?

1 Vooruitblik

Lees Waar gaat dit blok over? en gebruik bron 1 en 2. Je doet deze opdracht met z’n tweeën.

a Bedenk samen wat jullie weten over de Olympische Spelen. Schrijf woorden op in de woordwolk in bron 1.

b Op de foto zie je Sanne Wevers. Zij won een gouden medaille op de Olympische Spelen in 2016 in Rio de Janeiro (Brazilië).

Kies zelf een sporter uit die naar de Olympische Spelen is geweest. Zoek een foto van hem of haar, print die en plak die in bron 2. Vul het paspoort in bron 2 verder in.

Olympische Spelen

Bron 1 Dit weten wij over de Olympische Spelen.

Naam: Leeftijd: Sport: Resultaat op de Olympische Spelen: Voor mij is deze sporter een held, omdat

PASPOORT

Bron 2 Het paspoort van mijn sportheld.

Tijd van ...

De oude Grieken leefden in de oudheid. Dat is de periode in de geschiedenis na de prehistorie. Deze periode hoort bij de tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.Chr. tot 500 n.Chr.) Ze leefden in het gebied dat nu Griekenland heet.

Spelen voor Zeus

De oude Grieken hielden in de zomer sportwedstrijden. Vanaf 776 v.Chr. waren die Spelen op een vaste plaats: in de stad Olympia. Olympia was gebouwd om de goden te eren, vooral de god Zeus. Hij was de belangrijkste god van de oude Grieken. Er stond een gigantisch gouden beeld van Zeus en voor hem werden de Spelen georganiseerd. Verder woonden er alleen priesters en mensen die voor de tempels zorgden.

In 776 v.Chr. was hardlopen de enige sport. De atleten renden 192 meter. Later kwam daar de vijfkamp bij: hardlopen, discuswerpen, speerwerpen, verspringen en worstelen. In 668 v.Chr. kwamen daar nog boksen, wagenrennen en de pankration bij. Pankration was een vechtsport waarbij alles mocht, behalve iemand de ogen uitkrabben en bijten. Je kon er zelfs bij doodgaan. De winnaar van de Spelen kreeg een olijfkrans, maar veel belangrijker: eeuwige roem.

Vrouwen mochten niet meedoen aan dezelfde Spelen als mannen. Zij hadden hun eigen Spelen met één sport: 160 meter hardlopen. Mensen die buiten Griekenland waren geboren, mochten helemaal niet meedoen. Bij de Olympische Spelen nu is discriminatie verboden. Sporters mogen niet anders worden behandeld vanwege hun afkomst of geslacht.

2 Oudheid

Lees Tijd van ... .

a Weet je dit nog? De prehistorie was de tijd vóór de uitvinding van het schrijven / vuur

b Die tijd noemen we ook wel de tijd van

3 Spelen voor Zeus

Lees Spelen voor Zeus en bekijk bron 3. a Waar komt de naam Olympische Spelen vandaan?

b De oude Grieken geloofden in één god / meer goden. Het geloof van de oude Grieken lijkt dus wel / niet op het geloof van de oude Egyptenaren. De oude Egyptenaren geloofden namelijk ook in één god / meer goden

c Bekijk bron 3. Droegen de Griekse atleten sportkleding tijdens een wedstrijd? Ja / Nee d Bedenk waarom de Griekse atleten dat deden. Kijk eens hoe hun lichamen eruitzien.

e Waarom hielden de oude Grieken de Spelen? Kies de twee juiste antwoorden.

□ Omdat ze dan een olijfkrans kregen.

□ Om de sterkste te zijn, om te winnen.

□ Om hun belangrijkste god Zeus te eren.

□ Om te kunnen sporten.

Bron 3 Griekse atleten doen mee aan een wedstrijd worstelen.

4 Stadion

Bekijk bron 4.

a Trek lijnen van de zinnen boven de bron naar de juiste letters in de bron.

Hier kwamen de atleten en juryleden binnen. Hier zat de jury. Dit was de startstreep.

Bron 4 Het stadion in Olympia voor de hardloopwedstrijd.

b De juryleden waren de scheidsrechters. Wat was hun taak?

c Teken de finishlijn in bron 4.

5 De Spelen toen en nu

Lees Spelen voor Zeus en gebruik bron 3, 4 en 5.

a Vergelijk de Olympische Spelen van de oudheid met die van nu. Vul bron 5 in. Soms kun je twee kruisjes zetten.

Tip: Als je het niet weet, zoek het dan op via internet.

b Bekijk je antwoorden in bron 5. Vind je de Olympische Spelen van de oudheid of van nu beter? Leg uit waarom je dat vindt.

c Zou een mannelijke Griekse atleet uit de oudheid het met jou eens zijn of niet? Leg je antwoord uit.

d Zou jij aan de oude Olympische Spelen mee willen doen? Leg je antwoord uit.

Olympische Spelen

In de zomer

In de winter

Discriminatie

Om een god te eren Atleten dragen sportkleding Atleten sporten naakt

Winnen is het belangrijkst Meedoen is het belangrijkst Discuswerpen, verspringen, hardlopen, boksen en worstelen

Gehouden in steden over de hele wereld Sporters lopen het risico om te overlijden

Bron 5 De Olympische Spelen toen en nu.

Oudheid Nu

6 Olympische vlag

Gebruik bron 6.

a Waar staan de kleuren van de olympische vlag voor? Zoek je antwoord op internet. Er zijn twee betekenissen. Gebruik de zoekwoorden: olympische vlag en kleuren 1 2

b Kijk naar de kleuren. Welke kleuren komen ook voor in de Nederlandse vlag?

c Waarom zijn dus juist deze kleuren gekozen?

d De ringen zijn met elkaar verbonden. Wat betekent dat? Gebruik in je antwoord het begrip discriminatie.

e Bij de Olympische Spelen hoort ook het olympische vuur. Zoek op internet of de volgende uitspraken waar zijn.

• Bij de oude Spelen brandde het vuur voor de tempel van Zeus om honderd ossen te verbranden. waar / niet waar

• Bij de Olympische Spelen brandt het vuur alleen bij de opening en bij de sluiting van de Spelen. waar / niet waar

• Het olympische vuur wordt aangestoken met de olympische vlam. Die vlam wordt met een estafette vanuit Griekenland naar het stadion gebracht. waar / niet waar

Bron 6 De vlag van de Olympische Spelen.

Stap meer

Helden en stadstaten

Het oude Griekenland was niet één land, maar bestond uit meer dan honderd stadstaten. Een stadstaat was een stad met een stuk land eromheen. De bewoners regelden er zelf hun zaken. Ze maakten hun eigen wetten en hadden een eigen leger.

Tussen stadstaten was er vaak oorlog. Alleen tijdens de Spelen voerden stadstaten geen oorlog. Deden ze dat wel, dan kregen ze een heel hoge geldboete en mochten ze niet meedoen aan de Spelen.

Bij de oude Grieken was een winnaar van de Olympische Spelen een echte held. Winnen op de Olympische Spelen was zo belangrijk, omdat de stadstaat waarvoor hij meedeed, daarmee liet zien hoe sterk hij was. De winnaar van de Spelen werd dan ook geëerd alsof hij een oorlog had gewonnen.

Rhodos

Kreta

Bron 7 Griekenland rond 800 v.Chr. met enkele stadstaten. Bron 8 Griekenland nu.

7 Stadstaten

Lees Helden en stadstaten.

a Bedenk een reden waarom stadstaten oorlog voerden met elkaar.

b Een land wordt ook wel een staat genoemd. Wat mag een land in onze tijd wel, maar een stad niet? Kies de twee juiste antwoorden. □ wetten maken □ een wijk laten opknappen □ belasting innen □ een leger hebben

c Lees de uitspraken. Kies de twee juiste uitspraken. □ Een stadstaat was een land, zoals Nederland. □ Een stadstaat was een stad, zoals Rotterdam. □ Een stadstaat was een land in het klein.

d Zoek in de atlas de landen Monaco en Singapore op. Dit zijn wel / geen stadstaten, omdat

8 Veilig reizen

Bekijk bron 7.

a Schrijf drie stadstaten op die je op de kaart ziet.

1 2 3

b In de oudheid waren er nog geen treinen, vliegtuigen of auto’s. Hoe kwamen de atleten en toeschouwers dan uit die drie stadstaten in Olympia?

c Bedenk waarom vrede belangrijk was in de weken voor en na de Spelen.

9 Griekenland nu

Gebruik bron 7 en 8 en de atlas.

Je hebt nodig: kleurpotloden.

a Bron 8 is de kaart van Griekenland nu. Kleur de landen in. Geef ieder land een eigen kleur. Vergeet de hokjes in de legenda niet.

b Vergelijk de kaart van het oude Griekenland (bron 7) met de kaart van Griekenland nu (bron 8). Welk gebied hoort nu niet meer bij Griekenland?

c Welke oude Griekse steden bestaan nu nog steeds? Teken die steden met een rondje in de kaart van bron 8. Zet de naam erbij.

d Wat is de hoofdstad van Griekenland?

e Kleur die stad rood in bron 8.

Leven in een stadstaat

Mensen voelen zich door sport verbonden. Sporters sporten graag samen op hoog niveau en toeschouwers genieten daar samen van. De oude Grieken voelden dat ook zo. Zij voelden zich met elkaar verbonden door de sport. Bovendien spraken ze dezelfde taal, geloofden ze in dezelfde goden en was hun dagelijks leven ongeveer hetzelfde.

In een stadstaat woonden burgers. Burgers waren de volwassen Griekse mannen die in vrijheid leefden. Daarnaast woonden er Griekse vrouwen en kinderen, buitenlanders en slaven. De slaven deden het werk in huis, op de akkers en in de mijnen rond de stad. Op werken keken de oude Grieken neer. Ze deden het alleen als het echt moest.

Een stadstaat had een marktplein. Daar kocht je brood, wijn, olijfolie en versierd aardewerk. Rond het plein stonden de belangrijke gebouwen, zoals de rechtbank. Op een heuvel lag een burcht. Die was voor de verdediging van de stad en er stonden tempels om de goden te eren. Voor het vermaak was er een theater in de openlucht. Dat had de vorm van een halve cirkel. Het publiek kon daar genieten van zang en toneelstukken. Sporten deden de oude Grieken buiten de stadsmuren in een openlucht gymzaal.

10 Leven in een stadstaat

Lees Leven in een stadstaat en gebruik bron 9.

a Hoe vermaakten de oude Grieken zich? Schrijf twee voorbeelden op. 1 2

b Trek lijnen in bron 9 van de plaatsen die naast de tekening staan naar de juiste plek.

marktplaats burcht theater

c De openlucht gymzaal vind je niet in bron 9. Zet een kruis in de tekening waar die zou kunnen staan volgens de leertekst.

Bron 9 Een Griekse stadstaat.

11 Rechten

Lees Leven in een stadstaat.

a Bedenk welke groep in een Griekse stadstaat de meeste rechten had. □ buitenlanders □ Griekse vrouwen □ burgers □ slaven b Leg je antwoord bij opdracht 11a uit.

c Waarom lieten de oude Grieken werken het liefst aan anderen over?

d Een derde van de inwoners van een stadstaat was slaaf. Best veel! Bedenk waarom zo’n groot deel van de inwoners van een stadstaat slaaf was.

Daar en nu De Verenigde Staten

De Verenigde Staten bestaan uit vijftig staten die samen een land vormen. De regering van de Verenigde Staten maakt wetten, maar de afzonderlijke staten doen dat ook. Soms geldt de wet van de regering en soms geldt de wet van de staat waarin iemand woont. De Amerikanen spreken dezelfde taal. De jaarlijkse Super Bowl is de best bekeken sportwedstrijd in de Verenigde Staten. Meer dan 100 miljoen mensen kijken ernaar op televisie.

12 Land

Lees Leven in een stadstaat en Daar en nu: De Verenigde Staten. Gebruik bron 10.

a Wij worden Nederlanders genoemd, omdat we in het land Nederland wonen. De oude Grieken woonden niet in één land. Toch noemen we ze oude Grieken, omdat ze dezelfde spraken, in dezelfde geloofden en op dezelfde manier leefden.

b Schrijf twee dingen op die hetzelfde zijn in het oude Griekenland en in de Verenigde Staten. 1 2

c Schrijf twee dingen op die verschillend zijn in het oude Griekenland en de Verenigde Staten. 1 2

Bron 10 De Super Bowl is de finale van de sport American football.

Het volk is de baas

Als je achttien jaar bent, mag je stemmen op een politieke partij. Die partij vertegenwoordigt jouw stem in de Tweede Kamer. Je hebt dus iets te zeggen over het bestuur van Nederland. Iedereen in Nederland heeft dat recht. Ons land is een democratie

Deze vorm van besturen is in de Griekse stadstaat Athene ontstaan. In Athene was lange tijd een groepje rijke burgers de baas. Maar de inwoners van Athene waren heel ontevreden over die bestuurders. Daarom kozen ze voor een andere manier van regeren. Vanaf 510 v.Chr. mochten alle burgers meebeslissen. Dat ging zo: ze praatten met elkaar over een belangrijk onderwerp en namen een beslissing door erover te stemmen. Bijvoorbeeld over welke generaal zijn werk niet goed deed en dus voorgoed weg moest.

Bron 11 Elk jaar hielden de mannen van Athene een stemming. Zij schreven de naam op van iemand die te veel macht had. Als één persoon meer dan de helft van de stemmen kreeg, moest hij weg uit de stad. De winnaar van de stemming werd dus verbannen – een rare beloning voor de winnaar ...

13 Volk

Lees Het volk is de baas en gebruik bron 11.

a Vul op de lege plaatsen een woord in. Kies uit: Atheners – democratie – meerderheid – stemmen – het volk Je bent met een groepje vrienden. Jullie willen iets leuks gaan doen. Een paar vrienden gaan het liefst zwemmen, maar anderen vinden skaten leuk. Een eerlijke manier is om erover te . Bij de ging het ook zo. De besliste wat er werd gedaan. Zij hadden dus een , waarbij regeerde.

b Waar werden de scherven in bron 11 voor gebruikt?

c Bedenk waarom ze geen papier gebruikten.

d Wat gebeurde er met een man die meer dan de helft van de stemmen kreeg?

e Bedenk waarom de Atheners die straf gaven.

14 Stemmen

a Wie mogen er stemmen?

in Athene: in Nederland:

b Veertig keer per jaar kwamen de Atheense mannen bij elkaar om beslissingen te nemen. Hoe vaak stemmen we in Nederland?

c Wat vind je eerlijk aan de democratie in Athene?

d Wat vind je oneerlijk aan de democratie in Athene? Tip: wie was een burger bij de oude Grieken?

e Mag je als je achttien jaar bent, zelf echt meebeslissen over belangrijke zaken in Nederland? Leg je antwoord uit.

15 Zelf stemmen

Deze opdracht doe je met z’n vieren.

Je hebt nodig: papier en pen.

Jullie gaan nu zelf een democratische beslissing nemen. Stel dat jullie een week op vakantie mogen. Je mag kiezen uit:

• wintersport in de Italiaanse bergen;

• surfen en zeilen op een Grieks eiland;

• een strandvakantie in Turkije;

• iets anders, je mag zelf bedenken wat.

a Doe het volgende:

• Schrijf op wat jij het liefst wilt. Bedenk ook een tweede keuze.

• Iedereen vertelt wat hij graag wil doen en waarom.

• Is er een vakantie die iedereen leuk vindt?

• Zo nee, bedenk een eerlijke manier om een vakantie te kiezen.

b Wat hebben jullie gekozen?

c Schrijf een voordeel op van met z’n allen beslissen.

d Schrijf een nadeel op van met z’n allen beslissen.

e Hoe kun je dat nadeel oplossen?

Hoe groot was de wereld van de Grieken?

Het land van de oude Grieken was niet erg geschikt voor landbouw. Omdat ze meer vruchtbaar land nodig hadden, veroverden ze gebieden op verschillende plekken rond de Middellandse Zee. Daar stichtten ze dorpen. Ze gingen ook handeldrijven met andere volken. Door het contact met die volken leerden zij veel.

De oude Grieken vonden wetenschap heel belangrijk. Zij verzamelden kennis over de wereld en dachten daar diep over na. Zo rekende een Griekse wetenschapper meer dan 2.200 jaar geleden al de omtrek van de aarde uit, hoewel hij geen moderne rekenmachine had. En de wetenschapper Ptolemaeus schreef in 150 n.Chr. een boek over kaarten maken. Daarin stonden aardrijkskundige gegevens van honderden plaatsen. Zijn boek is zelfs eeuwen later nog gebruikt om kaarten te maken.

16 De wereld van de Grieken

Lees Hoe groot was de wereld van de Grieken?

a Wat deden de oude Grieken om genoeg eten te hebben voor het hele volk?

Bron 12 Wereldkaart uit 1462 op basis van de gegevens van Ptolemaeus.

b Hoe kwamen de oude Grieken aan kennis?

c De oude Grieken waren goed in de wetenschap. Schrijf een voorbeeld op.

17 Wereldkaart

Gebruik bron 12. Gebruik een wereldkaart in de atlas.

Je hebt nodig: een zwarte pen of een potlood.

a Vergelijk de wereldkaart in de atlas met bron 12. Welke drie werelddelen herken je in bron 12? □ Afrika □ Europa □ Australië □ Noord-Amerika □ Azië □ Zuid-Amerika

b Teken met een zwarte pen of een potlood de grenzen van de werelddelen in bron 12. c Zet een cirkel om Nederland.

18 De wereld van 1462

Gebruik bron 12.

a Van welk werelddeel is nog maar een klein deel ontdekt en op de kaart gezet? □ Afrika □ Europa □ Australië □ Noord-Amerika □ Azië □ Zuid-Amerika

b Welke drie werelddelen kenden de oude Grieken zeker nog niet? □ Afrika □ Europa □ Australië □ Noord-Amerika □ Azië □ Zuid-Amerika

c Waren die werelddelen in 1462 al wel bekend? Leg je antwoord uit.

Stap hoger

d Bedenk dat bron 12 is gemaakt in de tijd dat mensen met schepen nieuwe werelddelen gingen zoeken. Rond de kaart staan tien blazende hoofden. Die hoofden staan voor de wind die uit verschillende richtingen waait. De wind was belangrijk voor zeilschepen.

Op moderne kaarten zijn de hoofden soms vervangen door een symbool. Welk symbool is dat? Omcirkel het juiste symbool.

19 Puzzel

Maak de kruiswoordpuzzel in bron 13. 1 2 3 6 7 8 9 11

4

5

10 14 13

12 15 16

Bron 13 Kruiswoordpuzzel over de oude Grieken.

Van links naar rechts 4 Oude Griekse vechtsport waarbij bijna alles mag 6 Modern gebouw voor sportwedstrijden

7 Tijdens de Olympische Spelen was er vrede, geen … 8 Ptolemaeus schreef een boek over het maken van … 11 Stad met een stuk land eromheen in de tijd van de oude Grieken 13 Hiervan staan er vijf op de olympische vlag 15 Belangrijkste god van de oude Grieken

16 Bestuursvorm waarbij iedereen mag meebeslissen

20 Olympische Spelen

a Vul de zinnen aan.

Van boven naar beneden 1 Eerste olympische sport 2 In dit jaargetijde hielden de Grieken nog geen Olympische Spelen 3 Iemand op een oneerlijke manier achterstellen

5 Stad waar de oude Grieken de Olympische Spelen hielden 9 Een gebouw in de vorm van een halve cirkel waar in de openlucht toneelvoorstellingen worden opgevoerd 10 Hoofdstad van Griekenland 12 Mochten niet meedoen aan de oude Olympische Spelen 14 Iemand die in vrijheid in een stadstaat woonde

De Olympische Spelen werden bij de oude Grieken voor de god gehouden. Aan die oude Olympische Spelen deden uit Griekse mee. Tijdens de oude Olympische Spelen was er geen , zodat sporters en toeschouwers veilig naar konden reizen.

Terugblik

b Wat vind jij de drie belangrijkste verschillen tussen de Olympische Spelen van de oude Grieken en de Olympische Spelen nu?

1 2 3

c De oude Grieken vonden meedoen / winnen het belangrijkst bij de Olympische Spelen.

Kennen en kunnen

Als je klaar bent met dit blok, kun je:

• uitleggen waarom de oude Grieken het zo belangrijk vonden om te winnen.

• voorbeelden geven van discriminatie in het oude Griekenland.

• uitleggen wat een stadstaat is en uitleggen dat het oude Griekenland niet één land was.

• uitleggen waarom de oude Grieken zich verbonden voelden met elkaar.

• beschrijven hoe de bevolking in een stadstaat was samengesteld en wie de meeste rechten hadden.

• beschrijven wat een democratie is en hoe die in Athene werkte.

• beschrijven hoe groot de wereld van de oude Grieken was.

Andere belangrijke dingen die je hebt geleerd:

•

• Begrippen de burger de democratie de discriminatie de oudheid de stadstaat de wetenschap

Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

Tijdwijzer

Tijd van Grieken en Romeinen (3000 v.Chr. - 500 n.Chr.)

Keuzemenu A Eilanden

Elk voordeel heeft z'n nadeel

Toeristen vieren graag vakantie op zonnige eilanden met mooie stranden. De eilanden in Griekenland, Indonesië, de Filipijnen, Turkije en Thailand zijn populair. Op die eilanden is het vaak heerlijk weer. Dus je kunt er lekker zonnen en afkoelen in zee. Aan het toerisme verdienen de bewoners van de eilanden geld, want de toeristen slapen in hotels of huren een appartement. Ze gaan uit eten en kopen souvenirs.

Maar er zitten ook nadelen aan het toerisme, want toeristen zorgen voor afval. Een Filipijns eiland was zelfs zo vervuild, dat de regering het eiland een halfjaar heeft gesloten. Voordat er weer een toerist mocht komen, werd het eiland eerst goed schoongemaakt.

1 Je eigen eiland

Lees Elk voordeel heeft z'n nadeel en bekijk bron 14. Deze opdracht doe je met z’n tweeën. Jullie zijn de eigenaren van een populair toeristisch eiland. Dat is leuk, maar jullie zien dat het eiland steeds meer vervuild raakt. Jullie bedenken een plan om die vervuiling tegen te gaan.

a Lees in bron 15 de informatie over jullie eiland. Bedenk samen een naam voor het eiland.

Naam van jullie eiland:

b Bedenk hoe jullie eiland is vervuild.

Bron 14 Op het Griekse eiland Rhodos komen elk jaar meer dan een miljoen toeristen.

2

c Bedenk twee oplossingen voor de vervuiling.

Oplossing 1:

Oplossing 2:

Informatie over het eiland

1 Het is een zonnig eiland met een warm klimaat.

2 Het is een klein eiland, ongeveer zo groot als Texel in de Waddenzee.

3 Elk jaar komen er bijna 700.000 toeristen naar het eiland.

Bron 15

Presentatie maken

Deze opdracht doe je met z’n tweeën.

Maak een presentatie over jullie eiland met bijvoorbeeld PowerPoint of Prezi.

Doe het zo:

• Gebruik de informatie van opdracht 1 en bron 2.

• Zoek foto’s van een eiland dat op jullie eiland lijkt.

• Noem de naam van jullie eiland.

• Geef informatie over jullie eiland. Bedenk ook waar het eiland ligt.

• Beschrijf het probleem op jullie eiland.

• Noem jullie twee oplossingen voor het probleem.

3

Presentatie geven

Overleg met je docent wanneer jullie de presentatie mogen geven.

Keuzemenu B Zwervers in de ruimte

Maak de opdracht op de website van Mundo

.

’s Nachts tuurden Griekse wetenschappers naar de hemel. Ze konden, net als jij, de sterren en de maan zien. Ze zagen ook andere dingen die in de ruimte leken te zwerven. Ons woord planeet komt van een woord dat de oude Grieken gebruikten voor zwerver. Zij dachten dat planeten een beetje door de ruimte zwierven. Maar dat is niet zo. Ze draaien in een vaste baan om een heel grote ster. Weet jij hoe die ster heet? En hoeveel planeten ken jij?

Mundo is een methode voor het leergebied mens en maatschappij in de onderbouw van vmbo-kgt(t/h) en vmbo-bk. De vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie zijn geïntegreerd rond inhoudelijke thema’s.

Thema 3 gaat over oude culturen en vrije tijd: van het oude Griekenland tot de moderne Olympische spelen en massatoerisme

Auteurs

Inge Berg

Kirsten Bos

Erik van ’t Hof

Susanne Neutkens

Natasja Leoné

Theo Peenstra

Bewerkt door:

Anita ter Hofte

Eindredactie

Theo Peenstra

Hannebeth Haffmans