Mundo mens en natuur

www.thiememeulenhoff.nl/mundo

1 VMBO-KGT(T/H)

Mens en natuur

Leerwerkboek 4 Mens en natuur

Mundo is een methode voor het leergebied mens en maatschappij in de onderbouw van vmbo-kgt(t/h) en vmbo-bk.

De vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie zijn geïntegreerd rond inhoudelijke thema’s.

Leerwerkboek 4

Thema 4 gaat over mens en natuur: hoe mensen omgaan met mogelijkheden en beperkingen van natuurlijke landschappen en de kansen en bedreigingen van klimaatverandering.

Auteurs Kirsten Bos Erik van ’t Hof Susanne Neutkens Natasja Leoné Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

1

VMBO-KGT(T/H)

Naam Klas

9 789006 978827

Mundo LWB 4 Mens en natuur OMSLAG.indd Alle pagina's

6/06/19 16:21

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 1

6/06/19 16:10

LEERJAAR VMBO-KGT(T/H)

1

Leerwerkboek 4

Mens en natuur Auteurs Kirsten Bos Erik van ’t Hof Susanne Neutkens Natasja Leoné Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 1

6/06/19 16:10

Colofon Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficienter wordt.

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 978827 3e editie, 1e druk, 1e oplage, 2019 � ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2019

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieen in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk.

Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 2

6/06/19 16:10

Inhoud Methodeoverzicht Hoe werk je met Mundo?

Start Natte voeten?

Blok 1 Wonen op gevaarlijke plekken Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

4 5 8 10 27 29 31

Blok 2 Typisch Nederlandse ­landschappen Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

32 49 50 51

Blok 3 Germanen, Vikingen en monniken Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

52 71 72 73

Blok 4 Karel de Grote Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

74 89 91 93

Afsluiting 94 Overzichtskaart Natuurverschijnselen in de wereld 94 Tijdwijzer 96 Eindsprint 98 Begrippen 102 Vaardigheden Mens en maatschappij

106

3

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 3

6/06/19 16:10

Methodeoverzicht vmbo-kgt(t/h)

vmbo-bk

vmbo-kgt(t/h) leerjaar 1

vmbo-bk leerjaar 1

Leerwerkboek

1

Wie ben ik?

Leerwerkboek

1

Wie ben ik?

Leerwerkboek

2

Voedsel

Leerwerkboek

2

Voedsel

Leerwerkboek

3

Grieken en Romeinen

Leerwerkboek

3

Grieken en Romeinen

Leerwerkboek

4

Mens en natuur

Leerwerkboek

4

Mens en natuur

Leerwerkboek

5

Steden en dorpen

Leerwerkboek

5

Steden en dorpen

Leerwerkboek

6

Uitvindingen

Leerwerkboek

6

Uitvindingen

vmbo-kgt(t/h) leerjaar 2

vmbo-bk leerjaar 2

Leerwerkboek

7

Handel

Leerwerkboek

7

Handel

Leerwerkboek

8

Samenleven

Leerwerkboek

8

Samenleven

Leerwerkboek

9

Grondstoffen

Leerwerkboek

9

Grondstoffen

Leerwerkboek

10

Oorlog en vrede

Leerwerkboek

10

Oorlog en vrede

Leerwerkboek

11

Media

Leerwerkboek

11

Media

Leerwerkboek

12

Afval en energie

Leerwerkboek

12

Afval en energie

4

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 4

6/06/19 16:10

Hoe werk je met Mundo?

Dit is Mundo. In dit boek staan teksten en opdrachten die je elke les nodig hebt voor het vak Mens en maatschappij.

Op deze pagina’s zie je hoe je met het boek gaat werken.

In elk boek wordt een thema behandeld. Het boek is op een vaste manier opgebouwd:

Start De Start is de themaopening. Hier lees je een verhaal over het thema en ontdek je waar het thema over gaat.

Start Natte voeten?

Start Natte voeten?

De klimaatverandering zorgt niet alleen voor een stijgende zeespiegel. Het weer wordt ook extremer. Zo kunnen de zomers droger worden. In droge zomers daalt het grondwaterpeil door te weinig neerslag en veel verdamping. Daardoor droogt de grond uit en verzakt die. In Gouda bijvoorbeeld leidt dat tot problemen: oude huizen en rioleringen verzakken.

Als het dan regent, hebben veel mensen wateroverlast. Verder zorgt klimaatverandering voor heftiger buien in de zomer. Niet alleen in het laaggelegen deel van Nederland hebben mensen daarom met wateroverlast te maken. Ook als je ruim boven de zeespiegel woont, kun je de gevolgen van klimaatverandering merken.

Daarom is het goed dat er dijken zijn. Die houden het water tegen. Om ook in de toekomst droge voeten te houden, worden de dijken versterkt en verhoogd. Ook wordt er gezocht naar oplossingen om de bodemdaling te stoppen en het water van een heftige regenbui snel af te voeren of tijdelijk op te bergen.

1

Challenge!

Een nieuw thema, een nieuwe uitdaging. Dit thema gaat over mens en natuur. Daar gaat het vaak over in het nieuws, want er zijn verschillende meningen over hoe we in de toekomst een schone, leefbare wereld kunnen hebben. Er zijn wereldwijde problemen, zoals klimaatverandering, maar ook problemen in de eigen omgeving, zoals stankoverlast en zwerfvuil. Vooral jonge mensen vinden die onderwerpen belangrijk, omdat zij nog veel jaren in deze wereld moeten leven. Ze vinden dat de politiek te weinig doet of te weinig rekening houdt met gewone mensen en te veel met grote bedrijven.

Jullie uitdaging is je mening daarover te vormen.

Doe het zo.

• Word het eerst met een groepje of de klas eens over het onderwerp waarover jullie gaan nadenken. Dat kan klimaatverandering in het algemeen zijn, maar ook een kleiner onderwerp, zoals zwerfafval, de wolf in Nederland, het afschieten van wilde zwijnen en herten in natuurgebieden of het aanleggen van een weg of woonwijk in je eigen omgeving.

• Bedenk van wie je aandacht wilt vragen en wat je daarvoor wilt doen. Denk aan andere leerlingen van je school, de gemeente of lezers van een krant.

• Bedenk waarmee je aandacht wilt vragen.

- Schrijf een ingezonden stuk in een krant (en stuur het op!).

- Organiseer een (schoonmaak)actie in de omgeving van de school en nodig daar een lokale krant en de schoolleiding bij uit.

- Sluit aan bij een bestaande actie door bijvoorbeeld handtekeningen te verzamelen.

- Een andere manier, namelijk:

Start Natte voeten?

De wind giert om het huis en rukt aan het witte laken dat uit het zolderraam hangt. De regen slaat tegen de ramen. Buiten is alles donker. Je kunt geen kant meer op. Het zwarte water klotst over de trap. Het is ijskoud op zolder, zelfs onder het dikke dekbed van het logeerbed.

Bij het licht van je enige zaklamp trek je maar weer een blikje witte bonen in tomatensaus open. De batterij van je mobiel is leeg. Maar bellen of internetten kon je toch al niet meer.

De stroom is uitgevallen. Hopelijk zien de hulpdiensten het witte laken en komen ze je snel redden met een bootje of helikopter.

Een idee voor een slechte rampenfilm? Nee, dit kan echt gebeuren in Nederland. De kans op zo’n grote overstroming is klein, maar wordt door het veranderende klimaat wel groter. Door de klimaatverandering smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel, waardoor het water van de zee steeds hoger komt te staan. Vooral het westen en noorden van Nederland lopen gevaar. Deze gebieden liggen op zeeniveau of zelfs lager. Ook mensen die bij rivieren wonen, kunnen met zware overstromingen te maken krijgen.

8

9

Blokken Blokken met lesstof. Hierin staan begrippen, leerteksten, afbeeldingen en andere bronnen. Met deze informatie kun je de opdrachten in het blok maken.

1 Wonen op gevaarlijke plekken

1 Wonen op gevaarlijke plekken

c

Hoe kun je aan de foto zien dat deze overstroming niet helemaal ongewoon is?

a

Gebruik bron 1 en de atlas.

In dit blok vergelijk je de rivieren in Nederland en Bangladesh. Zoek met de atlas de namen van de steden en rivieren in bron 1 op. Vul de juiste namen in.

2

Topografie

1

A

2

B

3

C

4

D

5

E

6

F

7

G H I

Blok

1 Wonen op gevaarlijke plekken

b

Welk land heeft grotere rivieren volgens deze kaart, Nederland of Bangladesh?

c

Welk land is groter, Nederland of Bangladesh?

100 km

Waar gaat dit blok over?

B

No ord ze e

I

Bangladesh is een land in Azië waar regelmatig overstromingen zijn. Net als Nederland ligt Bangladesh laag, aan zee en aan de monding van grote rivieren. Toch overstroomt Nederland niet zo vaak als Bangladesh. Hoe komt dat? Welke maatregelen zijn er genomen om overstromingen tegen te gaan? En als er een overstroming komt, wat gebeurt er dan?

INDIA

NEDERLAND H 5

B

F

4 A

G

BANGLADESH

E

1

A

Bangladesh

DUITSLAND

D

1

6 7

INDIA

a

Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de openingsfoto.

Deze mensen staan in de rij voor drinkwater. Hoe kun je dat op de foto zien?

b

Bij een overstroming is overal water. Bedenk waarom het toch nodig is om water te halen.

C

BELGIË

D 3

2 LUXEMBURG

n ngale Golf van Be 100 km

E

FRANKRIJK MYANMAR

Bron 1 Topografie van Bangladesh en Nederland.

10

11

5

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 5

6/06/19 16:11

Kennen en kunnen Elk blok wordt afgesloten met Kennen en kunnen: hierin staat een opsomming van wat je hebt geleerd in dit blok. Je kunt Kennen en kunnen zelf aanvullen, als je meer geleerd hebt dan in het lijstje staat.

2 Typisch Nederlandse landschappen

20

Water in Nederland

2 Typisch Nederlandse landschappen

Kennen en kunnen

Op een rij

Maak de kruiswoordpuzzel in bron 29.

Horizontaal 2 diepst gelegen punt van Nederland 6 dijk rondom een droogmakerij 7 een leeggepompt meer 8 natuurlijke waterstroom 9 pomp die werkt op diesel of elektriciteit 10 aarden wal die het water tegenhoudt 12 koude periode op aarde 15 dam tussen de Waddenzee en het IJsselmeer 17 grote droogmakerij uit de negentiende eeuw 18 kunstmatige heuvel waar je veilig bent voor overstromingen

Als je klaar bent met dit blok, kun je:

Verticaal 1 gebied waar het waterpeil kunstmatig wordt beheerd 2 grondsoort die je ook in de speeltuin vindt 3 geeft de hoogte van het water aan 4 pomp die werkt op windkracht 5 organisatie die het waterpeil beheert 6 sloot rondom een droogmakerij 10 heuvels van zand aan de kust 11 heuvel die door het landijs is ontstaan 13 uitgestorven familielid van de olifant 14 grondsoort die bestaat uit onverteerde plantenresten 16 grondsoort die je ook in het handvaardigheidslokaal vindt

• • • • • • • • • • •

Andere belangrijke dingen die je hebt geleerd: •

2

1

uitleggen hoe landijs ontstaat. uitleggen waardoor de zeespiegel daalt tijdens een ijstijd. uitleggen waarom er op de Veluwe heuvels liggen. beschrijven waar mensen woonden toen er nog geen dijken waren. uitleggen wat een terp is. uitleggen waarom sommige terpen zijn afgegraven. uitleggen hoe de polders rond de Waddenzee zijn ontstaan. uitleggen hoe het veengebied in West-Nederland is ontstaan. uitleggen waarom het veengebied lange tijd onbewoond is gebleven. uitleggen wat het verschil is tussen een polder en een droogmakerij. de onderdelen van een droogmakerij herkennen op een foto of in een schematische tekening.

• 3

5

4

6

Begrippen

7

8

9

11

de dijk de droogmakerij het gemaal ontginnen de polder de stuwwal het veen het waterschap

10

12

13 14

16

15

17

18

Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

Bron 29 Water in Nederland.

21

Terugblik

Typisch Nederlandse landschappen Zijn de volgende beweringen juist of onjuist?

1 De stuwwallen in Limburg zijn ontstaan in de ijstijd.

2 Een droogmakerij is ook een polder.

3 Niet elke polder is een droogmakerij.

4 In een droogmakerij zijn de sloten, wegen en akkers recht.

5 Toen er nog geen dijken waren, woonde men op terpen.

6 Een veenlaag wordt steeds dikker. Het veengebied in West-Nederland ligt steeds hoger boven de zeespiegel.

7 In het veengebied liggen de sloten ver uit elkaar.

8 Met een gemaal kun je polders drooghouden.

9 Een deel van Nederland ligt bijna twintig meter beneden het zeeniveau.

10 Als je een dijk aanlegt, komt er geen nieuw slib meer in de polder.

juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist juist / onjuist

47

48

Menukaarten Na elk blok volgt een menukaart met keuzeopdrachten. Je mag hier zelf kiezen welke van de opdrachten je van de menukaart wil gaan doen.

3 Germanen, Vikingen en monniken

3 Germanen, Vikingen en monniken

Keuzemenu A

e

Wat was een pennenproef?

f

Wat was de eerste Nederlandse zin die wij kennen?

Een verliefde monnik?

De eerste Nederlandse zin Rond 1100 schreef een monnik de eerste Nederlandse zin die wij kennen: Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu, wat unbidan we nu?

2

Als je de zin leest, lijken veel woorden helemaal niet op het Nederlands. Maar een paar woorden herken je wel. Als je de zin vertaalt, staat er: Hebben alle vogels nesten begonnen behalve jij en ik. Wat wachten we nu? In modern Nederlands betekent het: Alle vogels zijn al aan het nestelen behalve jij en ik, waar wachten we nog op?

Verliefd

a

Was deze monnik stiekem verliefd?

b

Gebruik de informatie van de site bij de vorige opdracht en bekijk het filmpje bij deze opdracht.

Denk je dat de monnik verliefd was toen hij de eerste Nederlandse zin schreef? Leg in ongeveer 50 woorden uit hoe het leven van een monnik eruitzag en waarom je denkt dat hij wel of niet verliefd was.

Vergelijk jullie antwoord met dat van een ander tweetal. Denken jullie er hetzelfde over of niet?

Keuzemenu B

Het veen ontginnen Moeras In de Middeleeuwen waren grote delen in het laaggelegen westen en noorden van Nederland moerassig. In het moeras ontstond veen. De mensen konden in het moeras geen voedsel verbouwen. Maar er was wel meer voedsel nodig, omdat de bevolking groeide.

Daarom gaven graven en bisschoppen rond het jaar 1000 stukken van het moerassige veengebied aan boeren. Zij moesten het veen ontginnen en er goede landbouwgrond van maken. Hoe deden ze dat?

Bron 50 Monniken schreven in de Middeleeuwen met een ganzenveer en inkt.

1

Monnikenwerk

a

Lees De eerste Nederlandse zin en lees de informatie op de site.

Je doet deze opdrachten met zijn tweeën.

Waarmee schreef een monnik?

b

Wat gebruiken wij nu nog steeds om op papier te schrijven of tekst te printen?

c

Welke kleur kon een monnik maken door schildluizen te vermalen?

d

Wat moest een monnik doen als zijn pen bot was?

Bron 51 In het Groene Hart zijn lange stroken ontstaan door de Middeleeuwse ontginningen.

71

72

6

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 6

6/06/19 16:11

Overzichtskaart In elk thema vind je een overzichtskaart, die een gebied of ontwikkeling laat zien.

Tijdwijzer In de Tijdwijzer vind je een grote tijdbalk waar belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis op staan. De Tijdwijzer helpt je om het onderwerp te plaatsen in de tijd. Je kunt bijvoorbeeld zien wat 50 jaar geleden of 5.000 jaar geleden een belangrijke gebeurtenis was.

Eindsprint Dit zijn afsluitende opdrachten aan het eind van het thema. Je oefent nog een keer met kaarten en de tijdbalk. Zo herhaal je nog eens de belangrijkste theorie en begrippen. Hierdoor ontdek je of je alles goed kent.

Begrippen Als een woord blauw en vetgedrukt is, dan is het een belangrijk begrip waarvan je de betekenis moet kennen. Achter in het lesboek staat een lijst waarin alle begrippen van het thema zijn opgenomen.

Bronnen en figuren In het boek vind je bronnen. Dit zijn afbeeldingen en teksten over een onderwerp.

Ook staan er figuren in het boek, dat zijn plaatjes of tabellen waarin jij iets moet doen: kleuren, tekenen of schrijven.

Mundo digitaal Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je een opdracht op www.thiememeulenhoff.nl/mundo moet maken. Je kunt ook bijvoorbeeld een animatie of video bekijken of een zelftoets doen. Alle teksten en opdrachten staan ook op www.thiememeulenhoff.nl/mundo. Je kunt je werk hier nakijken en opslaan.

QR-code Bij sommige opdrachten staat een QR-code. Zo’n code verwijst naar een video of tekst. Door deze code met je telefoon of tablet te scannen, kun je die bekijken.

Iconen Bij sommige opdrachten worden iconen gebruikt die je vertellen welke hulpmiddelen je nodig hebt voor de opdracht.

Bij deze opdracht heb je de atlas nodig.

Bij deze opdracht heb je de computer nodig.

Bij deze opdracht heb je extra spullen nodig, bijvoorbeeld een schaar of lijm.

Bij deze opdracht ga je samenwerken.

Bij deze opdracht heb je de Vaardigheden nodig.

7

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 7

6/06/19 16:11

Start  Natte voeten?

Start  Natte voeten?

De wind giert om het huis en rukt aan het witte laken dat uit het zolderraam hangt. De regen slaat tegen de ramen. Buiten is alles donker. Je kunt geen kant meer op. Het zwarte water klotst over de trap. Het is ijskoud op zolder, zelfs onder het dikke dekbed van het logeerbed.

Bij het licht van je enige zaklamp trek je maar weer een blikje witte bonen in tomatensaus open. De batterij van je mobiel is leeg. Maar bellen of internetten kon je toch al niet meer.

De stroom is uitgevallen. Hopelijk zien de hulpdiensten het witte laken en komen ze je snel redden met een bootje of helikopter.

Een idee voor een slechte rampenfilm? Nee, dit kan echt gebeuren in Nederland. De kans op zo’n grote overstroming is klein, maar wordt door het veranderende klimaat wel groter. Door de klimaatverandering smelten de ijskappen en stijgt de zeespiegel, waardoor het water van de zee steeds hoger komt te staan. Vooral het westen en noorden van Nederland lopen gevaar. Deze gebieden liggen op zeeniveau of zelfs lager. Ook mensen die bij rivieren wonen, kunnen met zware overstromingen te maken krijgen.

8

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 8

6/06/19 16:11

Start Natte voeten?

De klimaatverandering zorgt niet alleen voor een stijgende zeespiegel. Het weer wordt ook extremer. Zo kunnen de zomers droger worden. In droge zomers daalt het grondwaterpeil door te weinig neerslag en veel verdamping. Daardoor droogt de grond uit en verzakt die. In Gouda bijvoorbeeld leidt dat tot problemen: oude huizen en rioleringen verzakken.

Als het dan regent, hebben veel mensen wateroverlast. Verder zorgt klimaatverandering voor heftiger buien in de zomer. Niet alleen in het laaggelegen deel van Nederland hebben mensen daarom met wateroverlast te maken. Ook als je ruim boven de zeespiegel woont, kun je de gevolgen van klimaatverandering merken.

Daarom is het goed dat er dijken zijn. Die houden het water tegen. Om ook in de toekomst droge voeten te houden, worden de dijken versterkt en verhoogd. Ook wordt er gezocht naar oplossingen om de bodemdaling te stoppen en het water van een heftige regenbui snel af te voeren of tijdelijk op te bergen.

1

Challenge!

Een nieuw thema, een nieuwe uitdaging. Dit thema gaat over mens en natuur. Daar gaat het vaak over in het nieuws, want er zijn verschillende meningen over hoe we in de toekomst een schone, leefbare wereld kunnen hebben. Er zijn wereldwijde problemen, zoals klimaatverandering, maar ook problemen in de eigen omgeving, zoals stankoverlast en zwerfvuil. Vooral jonge mensen vinden die onderwerpen belangrijk, omdat zij nog veel jaren in deze wereld moeten leven. Ze vinden dat de politiek te weinig doet of te weinig rekening houdt met gewone mensen en te veel met grote bedrijven.

Jullie uitdaging is je mening daarover te vormen.

Doe het zo.

•• Word het eerst met een groepje of de klas eens over het onderwerp waarover jullie gaan nadenken. Dat kan klimaatverandering in het algemeen zijn, maar ook een kleiner onderwerp, zoals zwerfafval, de wolf in Nederland, het afschieten van wilde zwijnen en herten in natuurgebieden of het aanleggen van een weg of woonwijk in je eigen omgeving.

•• Bedenk van wie je aandacht wilt vragen en wat je daarvoor wilt doen. Denk aan andere leerlingen van je school, de gemeente of lezers van een krant.

•• Bedenk waarmee je aandacht wilt vragen.

-- Schrijf een ingezonden stuk in een krant (en stuur het op!).

-- Organiseer een (schoonmaak)actie in de omgeving van de school en nodig daar een lokale krant en de schoolleiding bij uit.

-- Sluit aan bij een bestaande actie door bijvoorbeeld handtekeningen te verzamelen.

-- Een andere manier, namelijk:

9

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 9

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Blok 1 Wonen op gevaarlijke plekken Waar gaat dit blok over?

Bangladesh is een land in Azië waar regelmatig overstromingen zijn. Net als Nederland ligt Bangladesh laag, aan zee en aan de monding van grote rivieren. Toch overstroomt Nederland niet zo vaak als Bangladesh. Hoe komt dat? Welke maatregelen zijn er genomen om overstromingen tegen te gaan? En als er een overstroming komt, wat gebeurt er dan?

1

Bangladesh a

Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de openingsfoto.

Deze mensen staan in de rij voor drinkwater. Hoe kun je dat op de foto zien?

b Bij een overstroming is overal water. Bedenk waarom het toch nodig is om water te halen.

10

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 10

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

c

2 a

Hoe kun je aan de foto zien dat deze overstroming niet helemaal ongewoon is?

Topografie Gebruik bron 1 en de atlas.

In dit blok vergelijk je de rivieren in Nederland en Bangladesh. Zoek met de atlas de namen van de steden en rivieren in bron 1 op. Vul de juiste namen in.

1

A

2

B

3

C

4

D

5

E

6

F

7

G H I

b Welk land heeft grotere rivieren volgens deze kaart, Nederland of Bangladesh? c

Welk land is groter, Nederland of Bangladesh?

100 km

B

No ord ze e

I INDIA

NEDERLAND H 5

B

F

4 A

G

BANGLADESH

E A

DUITSLAND

D

1

6 7

INDIA

C

BELGIË

D 3

2 LUXEMBURG

n ngale Golf van Be 100 km

E

FRANKRIJK MYANMAR

Bron 1 Topografie van Bangladesh en Nederland.

11

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 11

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Overstromingen in Bangladesh Bangladesh ligt in Azië op een plek waar twee grote rivieren in zee uitmonden. Het land heeft een moessonklimaat. Dat betekent dat het een deel van het jaar heel erg veel regent.

Door de regen ontstaat wateroverlast. Die overlast wordt nog groter doordat de rivieren in die regentijd ook veel water aanvoeren. Het overstromingsgevaar wordt dus ook groter.

Bovendien gebeurt dat precies in de tijd van het jaar dat er zware stormen voorkomen. Ook vanuit zee dreigt dan het gevaar van overstromingen.

De rivieren ontspringen in de bergen. Daar stonden vroeger veel bomen. De bladeren van die bomen zorgden ervoor dat regen niet direct op de grond kwam. Na een bui druppelde het water nog lang naar beneden. Tegelijk verdampte er ook alweer veel water. Zo had het water in een bos veel tijd om in de grond weg te zakken en kwam maar een deel van het water direct in de rivier terecht.

Maar die bomen bij het begin van de rivieren zijn gekapt. Het bos vertraagt de waterafvoer dus niet meer, waardoor het water meteen in de rivier terechtkomt. Ontbossing zorgt er dus voor dat de waterafvoer door een rivier onregelmatiger wordt. In de natte tijd van het jaar komt er daardoor sneller en meer water in Bangladesh. Bovendien neemt het stromende water veel gronddeeltjes mee. Aarde en zandkorrels die in de rivier terechtkomen noem je slib.

Bron 2 Een bergdorp in het dal van de Ganges.

12

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 12

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Bron 3 De beschermende werking van plantengroei op de bodem.

3 a

Overstromingen Lees Overstromingen in Bangladesh.

Wat zijn de twee grootste rivieren van Bangladesh?

b Welke drie oorzaken van de wateroverlast in Bangladesh zijn natuurlijke oorzaken?

c

4 a

Welke oorzaak van wateroverlast in Bangladesh is door mensen veroorzaakt?

Ontbossing Bekijk bron 2 en 3.

Vroeger stond ook op de voorgrond van bron 2 bos. Waarvoor wordt de grond op de voorgrond van bron 2 nu gebruikt?

b Zet de nummers op de juiste plek in bron 3. De volgende dingen gebeuren als het regent in een bos: 1 regen 2 druppels blijven liggen op de bladeren 3 water verdampt van de bladeren 4 druppels vallen op de grond 5 water zakt weg in de grond

13

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 13

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

c

Waarom kan stromend water meer bodemdeeltjes meenemen als de begroeiing verdwijnt?

Bescherming tegen het water De rivieren in Bangladesh voeren zand en slib aan. Omdat de rivieren in het vlakke land langzamer gaan stromen, wordt de stroming minder sterk. De rivieren kunnen het slib daardoor niet meer vervoeren: het zakt naar de bodem en blijft daar liggen. Dit neerdalen van slib heet sedimentatie. Door al dat slib raakt de rivier soms verstopt. Het water vormt dan nieuwe geulen op weg naar zee. Zo’n monding van een rivier die steeds nieuwe vertakkingen heeft gemaakt, heet een delta.

Met al dat water en slib kunnen planten heel goed groeien. De kust van Bangladesh is daardoor dichtbegroeid met bomen. Soms staan die ook in het ondiepe water. Deze bossen aan de kust zijn een goede bescherming tegen stormen en overstromingen vanuit zee. Er komen heel veel verschillende diersoorten voor, zoals krokodillen en tijgers.

Bangladesh is vier keer zo groot als Nederland, maar er wonen bijna tien keer zoveel mensen: 160 miljoen. Het land is veel armer dan Nederland en er komt honger voor. Dat komt vooral doordat het voedsel niet eerlijk wordt verdeeld. Er is namelijk genoeg voedsel in Bangladesh, omdat het land heel vruchtbaar is. Het land hoeft daarom eigenlijk geen voedsel in te voeren. Ongeveer 40% van de mensen werkt in de landbouw en visserij. Er is veel akkerland en er zijn vijvers voor het telen van vis en garnalen, maar daarvoor is wel veel bos aan de kust gekapt. Een deel van de natuurlijke bescherming van de kust is daardoor weg.

5 a

Sedimentatie Lees Bescherming tegen het water.

Wat is een delta?

b Wat is sedimentatie?

c

Bedenk waarom sedimentatie gunstig is voor plantengroei.

d Planten hebben invloed op de stroomsnelheid van het water bij een overstroming. Bedenk waarom plantengroei ook zorgt voor meer sedimentatie bij een overstroming.

14

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 14

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

6 a

Mens en natuur Bekijk bron 4.

Waarom zijn de bossen aan de kust van Bangladesh belangrijk?

b Waarom zijn veel bossen in Bangladesh gekapt? c

Zet achter de volgende uitspraken of ze een rivierdelta geschikt of juist ongeschikt maken om te wonen.

1 De rivier voert slib aan, waardoor vruchtbare landbouwgrond geschikt / ongeschikt ontstaat.

2 De rivier vertakt zich, waardoor er veel bruggen voor het geschikt / ongeschikt wegverkeer nodig zijn.

3 Omdat er veel vertakkingen van de rivier zijn, kan het water het geschikt / ongeschikt land overal overstromen.

4 Door de overstromingen ontstaat een vlak landschap. geschikt / ongeschikt 5 Omdat er veel vertakkingen van de rivier zijn, zijn veel plaatsen per geschikt / ongeschikt boot bereikbaar.

Bron 4 Bos in de delta van de Ganges.

7 a

Delta’s en trechters

Stap hoger

Lees Bescherming tegen het water en gebruik de atlas.

Een rivier raakt bij de kust soms verstopt, doordat het water langzamer / sneller gaat . stromen. Daardoor zakken zand en slib naar de bodem, dat heet Soms is de stroming van eb en vloed in zee sterker dan de stroming van de rivier. De zee neemt dan meer / minder slib mee dan de rivier aanvoert. Daardoor wordt de riviermonding steeds wijder / nauwer. Zo’n riviermond heet een trechtermonding.

15

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 15

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

b Zoek in de atlas een kaart van Europa. Bekijk de mondingen van de rivieren in bron 5. c

Hebben ze een delta of een trechtermonding?

Nederland is een ingewikkeld geval. Bekijk de monding van de rivieren op een kaart van Nederland. Welk kenmerk van een delta heeft Nederland?

d Welk kenmerk van trechtermondingen hebben de Nederlandse rivieren?

Rivier

Delta of trechtermonding?

Theems (bij Londen) Wisla (bij Gdánsk) Elbe (bij Hamburg) Po (bij Venetië) Rhône (bij Marseille) Garonne (bij Bordeaux) Bron 5 Mondingen van de rivier.

De Nederlandse delta Net als Bangladesh is Nederland een dichtbevolkt land dat in de delta van rivieren ligt.

Hoewel Nederlanders vaak over de Rijn en de Maas spreken als grote rivieren, stellen deze rivieren niet zo veel voor, vergeleken bij de rivieren in Bangladesh. Bovendien is de neerslag in Europa redelijk gelijk verdeeld over het jaar. De waterstand in de rivieren schommelt daardoor niet zo.

Toch zijn de rivieren voor Nederland erg belangrijk. Net als in Bangladesh hebben de rivieren gezorgd voor de sedimentatie van slib, waardoor ons land erg vruchtbaar is. Ook de duinen en polders aan de kust zijn gevormd van het zand en slib dat door de rivieren naar de zee is aangevoerd.

De rivieren vormen bovendien een prima verbinding van de kust met het binnenland.

Transport van grote hoeveelheden goederen is over water vaak veel gemakkelijker dan over land. Dat was zeker zo in de tijd dat er nog geen goede wegen waren. Zo ontstonden in Nederland veel haven- en handelssteden.

16

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 16

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Brahmaputra

100 km

tr ahma pu a Br

Ga

Me

Meghna Ganges

NEDERLAND

No ord ze e

INDIA

na gh

Rijn INDIA

DUITSLAND

nges

Maas BELGIË

BANGLADESH

100 km

van Golf len a Beng

LUXEMBURG

Bron 6 De waterafvoer van rivieren in Bangladesh en Nederland.

8 a

Nederlandse rivieren Lees De Nederlandse delta en bekijk bron 6.

Noem twee redenen waarom de rivieren voor Nederland erg belangrijk zijn.

b Noem twee verschillen tussen de afvoer van de Nederlandse rivieren en de rivieren in Bangladesh.

c

Bedenk met wat je over Bangladesh hebt geleerd, waarom het in dat land moeilijker is om overstromingen te voorkomen.

17

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 17

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Wateroverlast in Nederland Ook in Nederland zorgt het water voor gevaar. Die gevaren worden groter door de verandering van het klimaat. Er zijn drie soorten gevaren.

1 Omdat het wereldwijd warmer wordt, smelten gletsjers. Daardoor komt er extra water in de oceanen. Dat zeewater neemt ook nog eens meer ruimte in, omdat water uitzet als het warmer wordt. Daardoor stijgt de zeespiegel, heel langzaam, maar ook heel langdurig. Om het land te beschermen tegen overstromingen van de zee zijn er hogere dijken, duinen en dammen nodig langs de kust.

2 Door de klimaatverandering ontstaan er ook langere perioden met veel of juist weinig neerslag. De rivieren staan dan heel hoog of juist heel laag. Dat duurt soms enkele weken. In 1995 overstroomden enkele dorpen in het dal van de Maas en dreigden in Gelderland dijken te breken. Er werden toen 250.000 mensen geëvacueerd. Ze moesten een tijdje ergens anders logeren. Om te voorkomen dat dat weer nodig is, zijn in Nederland al veel dijken versterkt. Ook zijn er dijken verlegd, waardoor de rivieren meer ruimte hebben gekregen voor het water.

3 Ten slotte kunnen overal in Nederland vaker zware regenbuien vallen. Omdat Nederland vlak is en omdat op straten en pleinen water niet gemakkelijk de grond in kan zakken, is dat vooral een probleem in steden. Straten komen onder water te staan en kelders lopen vol. Dat duurt vaak maar kort en het is vaak plaatselijk.

9 a b

Drie keer gevaar Lees Wateroverlast in Nederland.

Er zijn drie soorten overstromingen die in Nederland voor kunnen komen. Vul in bron 7 in waardoor die overstromingen worden veroorzaakt. Kies uit: regenbui – rivier – zee.

Waardoor stijgt de zeespiegel?

Duur van de overstromingskans

Grootte van het gebied met een overstromingskans

Jaren

Wereldwijd in laaggelegen gebieden

Dagen tot weken

Hele dorpen en steden

Uren

Enkele straten, een woonwijk

Waar komt het water van de overstroming vandaan?

Bron 7 Soorten overstromingen.

10 a

Duinen, dammen en dijken Lees Wateroverlast in Nederland en gebruik de atlas.

Nederland wordt tegen overstromingen vanuit zee beschermd door duinen, dammen en dijken. Met welke kleur worden duinen op atlaskaarten aangegeven?

b Met welk symbool (teken) worden dijken op atlaskaarten aangegeven?

Door de aanleg van dammen is de kustlijn van Nederland langer / korter geworden.

18

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 18

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

c

Bron 8 gaat over de zeewering van Nederland. Vergelijk deze kaart met de overzichtskaarten van Nederland in de atlas. Kleur de duinen, dammen en dijken die Nederland tegen de zee beschermen volgens de legenda in. duinen dijken dammen

No

ord

zee

andere dijken

s IJs el

Waal

jn

Ma a

s

Ri

e

eld

Sch

50 km

Bron 8 De zeewering van Nederland.

11 a

b c

Rivieroverstromingen Lees Wateroverlast in Nederland en gebruik bron 9, 10 en 11.

Er zijn twee soorten rivieroverstromingen in Nederland.

•• In Limburg stroomt de Maas door een dal. Er zijn geen dijken.

•• In de rest van Nederland stromen de rivieren door de vlakte. Dijken zorgen ervoor dat het lage land niet overstroomt. Maar een dijk kan breken! Schrijf in bron 9 Limburg en laag-Nederland bij de juiste figuur.

In bron 9 is met pijlen aangegeven hoe hoog het water in de rivier stijgt. Kleur in bron 9 het gebied dat overstroomt blauw.

Als je het goed hebt gedaan, staat het ene dorp in bron 9 niet onder water, maar het andere wel. Waarom is het droge dorp toch niet helemaal veilig?

d Bekijk bron 10 en 11.

Beide foto’s zijn gemaakt in 1995, toen de rivieren erg hoog stonden. Welke foto is gemaakt in Limburg en welke in laag-Nederland? Leg je antwoord uit.

19

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 19

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

............

............

............

............

............

............

............

.....

............

.....

Bron 9 Gevolgen van rivieroverstromingen in Nederland.

Bron 10 Dreigende overstroming in 1995.

Bron 11 Overstroming in 1995.

Bron 12 Overstroming in 2018. (De Telegraaf, 31 mei 2018) 20

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 20

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

12 a

Wateroverlast Bekijk bron 10, 11 en 12.

Bedenk in welk jaargetijde bron 10 en 11 zijn gemaakt. Waar kun je dat aan zien?

b Bedenk in welk jaargetijde bron 12 is gemaakt. Waar kun je dat aan zien?

c

Heb je in je eigen omgeving weleens wateroverlast meegemaakt? Wanneer was dat, waardoor werd het veroorzaakt, hoe lang duurde dat en waar ging het water uiteindelijk naartoe?

Natuurrampen Stormen en overstromingen met nare gevolgen zijn voorbeelden van natuurrampen.

Een ramp is een plotselinge, onverwachte gebeurtenis die veel schade en slachtoffers veroorzaakt. Bij een natuurramp is de oorzaak daarvan een natuurlijke gebeurtenis, zoals een storm of een aardbeving.

Het aantal gebeurtenissen dat rampen veroorzaakt, verandert nauwelijks. Er komen niet meer stormen, aardbevingen en vulkaanuitbarstingen. Door klimaatverandering kunnen stormen wel sterker worden en door een hogere zeespiegel is de kans op een overstroming groter.

Of een storm een ramp wordt, hangt natuurlijk af van hoe hard de wind is. Maar het hangt vooral af van hoe kwetsbaar een gebied is. Omdat rampen vaak in het nieuws komen, denk je misschien dat er steeds meer mensen het slachtoffer worden van rampen, maar dat is niet waar! De wereld wordt juist steeds veiliger. Dat komt doordat weersverwachtingen steeds beter worden en dijken steeds sterker.

De laatste grote overstroming in Nederland was in 1953. Toen braken in Zuidwest-Nederland de dijken bij een zware storm. Die dijken waren niet goed onderhouden, omdat er na de Tweede Wereldoorlog vooral aandacht was voor het herstellen van oorlogsschade aan woningen. Er verdronken 1.836 mensen en ook verdronk er veel vee. Om het zuidwesten van Nederland veiliger te maken werd het Deltaplan uitgevoerd: een project met sterkere dijken in heel Nederland en nieuwe dammen in Zuidwest-Nederland, die de kustlijn korter maakten.

Het Deltaplan kostte veel geld.

13 a

Natuurrampen Lees Natuurrampen.

Welke rampen die niet zo heel lang geleden gebeurd zijn, kun jij je herinneren?

b Wat was de oorzaak van de ramp? c

Wat waren de gevolgen van de ramp? Denk aan slachtoffers en andere schade.

21

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 21

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

14 a

Het Deltaplan Lees Natuurrampen.

Hoe lang is de laatste grote overstroming in Nederland geleden?

b Waarom waren de dijken toen niet goed onderhouden?

c

Bedenk waarom er na de overstromingsramp van 1953 wel snel geld kwam voor het Deltaplan.

d In 2006 was er een zwaardere storm dan in 1953. In de Waddenzee bij Friesland en Groningen werden de hoogste waterstanden ooit gemeten. De grootste schade ontstond op de pier bij de veerboot naar Ameland. Daar dreven geparkeerde auto’s de zee in.

Beschermt het Deltaplan Nederland voldoende? Leg je antwoord uit.

15

Natuurrampen voorkomen Of een natuurlijke situatie een ramp wordt, hangt af van hoe mensen erop reageren. Dat kan voor of na de gebeurtenis. Maak de juiste combinaties.

Voor een volgende aardbeving

•

•

De overheid zorgt voor controle van de dijken.

Na een aardbeving

•

•

Omgevallen bomen worden in stukken gezaagd om de wegen vrij te maken.

Voor een storm

•

•

De overheid stelt strenge eisen aan de sterkte van nieuwe huizen.

Na een storm

•

•

De brandweer gaat in rubberboten bij alle huizen langs om te kijken of er nog mensen thuis zijn.

Voor een overstroming

•

•

Er worden houten platen tegen de ramen getimmerd.

Na een overstroming

•

•

Er worden dekens aangevoerd, omdat mensen niet meer in hun huis durven te slapen.

22

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 22

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Steeds veiliger Niet alleen Nederland is steeds veiliger geworden. In de hele wereld wordt de kans kleiner dat je door een natuurramp om het leven komt. Zo kwamen bij tropische orkanen in Bangladesh in 1970 nog 500.000 mensen om en in 1991 140.000. In 2016 kwamen bij zo’n storm en de overstromingen ‘maar’ 25 mensen om het leven. Dat zijn er natuurlijk nog steeds 25 te veel. In 1970 gaf de overheid in Bangladesh dorpelingen een radio, waarmee zij naar weerberichten konden luisteren. Ook kreeg iemand in het dorp een megafoon om dorpsgenoten te waarschuwen wanneer er storm op komst was. Daardoor konden mensen zich op tijd in veiligheid brengen. Tegenwoordig worden in Bangladesh schuilplaatsen voor tropische stormen gebouwd.

Bron 13 Schuilplaats voor tropische stormen in Bangladesh.

16 a

Schuilen Lees Steeds veiliger en bekijk bron 13.

Welke middelen helpen in Bangladesh het best om slachtoffers bij een tropische storm te voorkomen?

b Waaraan kun je in bron 13 zien dat dit gebouw veilig gemaakt is voor tropische stormen en overstromingen?

c

Een gebouw zoals in bron 13 is redelijk duur. Daarom hebben de schuilplekken in Bangladesh vaak ook nog een andere functie. Bedenk waarvoor een gebouw als dit nog meer gebruikt kan worden.

23

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 23

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

17 a

Overstroom ik?

Ga naar de website en vul je postcode in.

Is er een kans dat jouw huis vanuit zee of een rivier overstroomt? Hoe groot is die kans?

En hoe ver kan je huis onder water komen te staan?

b Als je huis onder water kan komen te staan, waar is dan de dichtstbijzijnde plek die wel droog blijft? Zoom in op het kaartje of klik op Wat kan ik doen? en bekijk dan het kaartje.

c

Als je huis volgens deze site niet onder water kan komen te staan, betekent dat dan dat je helemaal veilig bent voor overstromingen? Leg je antwoord uit.

d Bekijk de site verder. Wat moet je doen als er een overstroming komt?

e

18 a b c d

Bedenk: zijn jullie thuis voldoende voorbereid op een overstroming?

Gooi er een uit

Op een rij

In de rijtjes woorden A tot en met E is er steeds een woord dat er niet bij hoort.

Kies in elk rijtje een woord dat er niet bij hoort.

Bedenk waarom dat woord er niet bij hoort.

Bedenk een woord dat wel in het rijtje past.

Vergelijk je antwoorden met een klasgenoot. Hebben jullie dezelfde woorden eruit gegooid en toegevoegd? Begrijp je de redenen van je medeleerling?

A B C D E

moesson – stormen – ontbossing – grote rivierafvoer Rijn – Maas – Schelde – IJssel lange droge periode – zeespiegelstijging – heftige buien – inzakkend land storm – rivieroverstroming – aardbeving – extreme regenval dijk – dam – schuilplaats – reddingsactie

24

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 24

6/06/19 16:11

1  Wonen op gevaarlijke plekken

19 a

Wonen op gevaarlijke plekken

Terugblik

Noem een natuurlijke oorzaak voor het feit dat er in Bangladesh vaker overstromingen zijn dan in Nederland.

b Noem een menselijke oorzaak voor het feit dat er in Bangladesh vaker overstromingen zijn dan in Nederland.

c

Welke maatregelen tegen overstromingen zijn er in Bangladesh genomen?

d Welk verandering zorgt ervoor dat Bangladesh ĂŠn Nederland zich in de toekomst moeten blijven aanpassen aan overstromingen?

25

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 25

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Kennen en kunnen Als je klaar bent met dit blok, kun je: •• drie oorzaken noemen voor overstromingen in Bangladesh.

•• uitleggen waardoor de afvoer van de rivieren in Bangladesh erg onregelmatig over het jaar verdeeld is.

•• uitleggen waarom Bangladesh erg vruchtbaar is.

•• vertellen hoe Bangladesh op een natuurlijke manier is beschermd tegen de zee.

•• verschillen en overeenkomsten noemen tussen de rivieren van Bangladesh en Nederland.

•• drie soorten wateroverlast noemen, die door klimaatverandering in Nederland vaker kunnen voorkomen.

•• twee verschillende manieren noemen waarop de Nederlandse rivieren het land kunnen overstromen.

•• uitleggen waardoor de kans op dodelijke slachtoffers door een natuurramp steeds kleiner wordt.

•• uitleggen wat je moet doen als je eigen omgeving dreigt te overstromen.

Andere belangrijke dingen die je hebt geleerd: •• ••

Begrippen de delta de natuurramp de sedimentatie het slib Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

26

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 26

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

Keuzemenu A

Tropische orkanen Orkanen Bij een flinke storm in Nederland worden windsnelheden van 100 kilometer per uur gehaald.

Maar in de tropen, daar waait het pas echt hard, soms wel meer dan 200 kilometer per uur!

Zo’n tropische storm of orkaan kan alleen ontstaan boven warm zeewater. Dat gaat zo: door de warmte verdampt het zeewater. De warme lucht stijgt op. Hoe hoger de lucht komt, hoe kouder die wordt. Bij een bepaalde temperatuur wordt het verdampte water in de lucht weer vloeibaar. Dat heet condenseren. Het gaat regenen, maar bij het condenseren wordt de lucht ook opnieuw opgewarmd. Daardoor blijft de lucht stijgen. Die almaar stijgende lucht zuigt nieuwe lucht aan over het aardoppervlak. Zo ontstaat wind, harde wind. Bij een tropische storm heb je daarom niet alleen veel wind, maar ook heel veel regen.

Voor het ontstaan van een orkaan zijn twee dingen nodig: heel warm zeewater en een wind die van richting verandert door de draaiing van de aarde.

1

Tropische orkaan

a

Lees Orkanen.

Je doet deze opdrachten met zijn tweeën.

Bekijk bron 14 en bekijk de video.

Tropische orkanen hebben in verschillende delen van de wereld verschillende namen.

Hoe heten tropische stormen in Noord-Amerika?

b In welk deel van de wereld komen de sterkste stormen voor? c

Bij de evenaar komen geen tropische orkanen voor. Welke voorwaarde voor het ontstaan van een orkaan is er bij de evenaar niet?

d Welke voorwaarde voor het ontstaan van een orkaan zorgt ervoor dat er bij Europa geen tropische orkanen voorkomen?

e

Waar zijn geen tropische orkanen, terwijl je ze er wel zou verwachten?

27

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 27

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

2

Warm zeewater

a

Tropische orkanen komen voor in een bepaald deel van het jaar, omdat alleen dan het zeewater warm genoeg is.

Bedenk in welke maanden tropische orkanen voorkomen bij Azië en Noord-Amerika.

b

In welke maanden verwacht je dan tropische orkanen bij Australië?

c

Welk gevolg van een orkaan zie je in bron 15?

d

Hoe kun je aan de foto zien dat hij in een warm gebied is gemaakt?

3

Namen

a b

Tropische orkanen krijgen een naam, die vooraf is bedacht. Als een orkaan zo groot wordt dat hij veel schade en slachtoffers veroorzaakt, wordt de naam niet opnieuw gebruikt. Met die naam kun je wel veel informatie over die orkaan op internet vinden.

Kies de naam van een van de volgende orkanen: Mitch, Katrina, Rita, Nargis, Sandy, Haiyan, Harvey, Irma, Maria, Ophelia of Florence.

Maak met z’n tweeën een poster over die tropische orkaan.

Geef op die poster informatie over de orkaan: • Waar was de orkaan? (Gebruik een kaart op je poster.)

• In welk jaar was de orkaan?

• Wat was de schade van de orkaan?

• Hoe hadden de mensen zich op de orkaan voorbereid?

• Welke hulp-/reddingsacties kwamen er na de orkaan?

• Welke bijzonderheden waren er verder aan deze orkaan?

5.000 km

hurricanes

tyfoon

cycloon

cycloon cycloon

kracht van tropische orkanen 5

3

4

2

1

tropische storm tropische depressie

Bron 14 Gebieden waar orkanen voorkomen.

28

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 28

6/06/19 16:11

1  Wonen op gevaarlijke plekken

Bron 15  Na orkaan Harvey in 2017.

Keuzemenu B

Nederlandse dijken in het buitenland Nederlandse dijken in het buitenland In Nederland was het water altijd vriend en vijand. Nederlandse bedrijven hebben daardoor veel ervaring in het beschermen van het land tegen overstromingen. Maar we weten ook hoe we rivieren en havens bevaarbaar moeten houden. Dat bouwen aan dijken, havens en kanalen heet waterbouw. Er komt veel zand, blubber en water bij kijken. De baggerbedrijven die in Nederland ontstonden, werken tegenwoordig over de hele wereld. In Sliedrecht, waar enkele van die bedrijven ontstonden, is zelfs een baggermuseum.

1

Baggeren a

Lees Nederlandse dijken in het buitenland.

Bedenk wat in de tekst wordt bedoeld met het water als vijand.

b Bedenk wat in de tekst wordt bedoeld met het water als vriend. c

Bedenk of baggerbedrijven water als vriend of als vijand zien. Leg je antwoord uit.

29

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 29

6/06/19 16:11

1 Wonen op gevaarlijke plekken

2 a

Wereldwijd Nederlandse bedrijven werken mee aan allerlei projecten in de wereld.

In de volgende lijst staan steeds namen van landen, zeeën en plaatsen genoemd. Zoek die plaatsen in de atlas op en schrijf dan het nummer van dat project op de juiste plaats in bron 16.

1 Dijken bouwen in Bangladesh 2 Herstel van zoutwatermoeras in California 3 Kunstmatig eiland voor de kust van Jakarta 4 Kunstmatige eilanden voor de kust van Dubai 5 Landaanwinning en kustverdediging op de Maldiven 6 Landaanwinning in Singapore 7 Nieuwe containerhaven in Costa Rica 8 Nieuwe haven voor metaalertsen in Gabon 9 Oliewinning voor de kust van Egypte 10 Sterkere dijken bij New Orleans na orkaan Katrina 11 Toegangskanaal naar de haven van Rio de Janeiro 12 Uitbreiding van de grootste haven van Taiwan 13 Windmolenpark in de Oostzee

4.000 km

Bron 16 Nederlandse projecten in het buitenland.

b

Bekijk bron 17.

Wat is het voordeel van dit eiland in de vorm van een palmboom? Bedenk dat er op het eiland veel huizen en hotels staan.

30

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 30

6/06/19 16:11

1  Wonen op gevaarlijke plekken

Bron 17  Kunstmatige eilanden voor de kust van Dubai.

Keuzemenu C

Aardbevingen vandaag Maak de opdracht op de website van Mundo.

Bij een aardbeving beweegt de grond. Daardoor kunnen gebouwen, water-, gas- en elektriciteitsleidingen kapotgaan en kunnen er zelfs vloedgolven ontstaan. Er zijn iedere dag aardbevingen. Bekijk de interactieve aardbevingskaart van de wereld en ontdek hoeveel het er wel niet zijn.

31

Mundo LWB 4 Mens en natuur BOEK.indb 31

6/06/19 16:11

www.thiememeulenhoff.nl/mundo

1 VMBO-KGT(T/H)

Mens en natuur

Leerwerkboek 4 Mens en natuur

Mundo is een methode voor het leergebied mens en maatschappij in de onderbouw van vmbo-kgt(t/h) en vmbo-bk.

De vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie zijn geïntegreerd rond inhoudelijke thema’s.

Leerwerkboek 4

Thema 4 gaat over mens en natuur: hoe mensen omgaan met mogelijkheden en beperkingen van natuurlijke landschappen en de kansen en bedreigingen van klimaatverandering.

Auteurs Kirsten Bos Erik van ’t Hof Susanne Neutkens Natasja Leoné Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

1

VMBO-KGT(T/H)

Naam Klas

9 789006 978827

Mundo LWB 4 Mens en natuur OMSLAG.indd Alle pagina's

6/06/19 16:21