De geo leeropdrachtenboek Brazilië HAVO

Leeropdrachtenboek

AARDRIJKSKUNDE VOOR DE BOVENBOUW HAVO EN VWO

De Geo

Ontwikkelingsland

Brazilië

LEEROPDRACHTENBOEK

HAVO

SE HAVO CE

Havo / Ontwikkelingsland / Brazilië Gerits, Van Veen Untitled-10 1

23/07/2021 13/04/2021 12:38 15:52

8

N B

Untitled-10 2

23/07/2021 12:38

909470

8

Start

Natuurlijk Brazilië

CE

Tweekleurige rivier

Brazilië

909470_BNWRK.indd Untitled-10 3 8

Vlak bij de stad Manaus in het Amazonegebied komen twee rivieren bij elkaar: de Rio Solimões en de Rio Negro. Maar het water van de twee rivieren vermengt zich na de samenvloeiing niet met elkaar. Kilometerslang stromen de twee rivieren naast elkaar in één bedding. Dat kun je heel goed zien, omdat het water van de twee rivieren verschillende kleuren heeft. De Rio Negro is blauwzwart, de Rio Solimões is lichtbruin. Dat het water niet goed mengt, heeft te maken met het volgende. Het water van de Rio Solimões komt helemaal uit het Andesgebergte en is met 22 °C relatief koud, omdat er smeltwater uit de bergen in zit. De rivier stroomt ook vrij snel (4 tot 6 km/u), waardoor hij veel sediment meeneemt en troebel en geelbruin is. Het water uit de Rio Negro komt uit het noorden van Brazilië en is 6 °C warmer. Het stroomt bovendien langzamer (2 km/u) waardoor het minder sediment meeneemt en veel helderder is.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Start

Inleiding In dit hoofdstuk vorm je je een natuurlijk geografisch beeld van Brazilië. In paragraaf 1.1 leer je eerst waarom het belangrijk is een geografisch beeld te hebben en maak je kennis met de ligging van Brazilië. In paragraaf 1.2 wordt de ontstaanswijze van de natuurlandschappen behandeld, samen met een aantal belangrijke natuurlijke hulpbronnen. Paragraaf 1.3 gaat over klimaten en in paragraaf 1.4 worden de natuurlandschappen en de grote stroomgebieden besproken. Je zult merken dat veel natuurlijke kenmerken met elkaar te maken hebben.

Hoofdvraag

9

1

1

Opdracht 3 Foto’s Lees de hoofdvraag en de deelvragen van dit hoofdstuk hiernaast. a Welke onderwerpen komen in dit hoofdstuk aan bod? b Bekijk de foto’s van dit hoofdstuk in de theorie. Welke foto spreekt je het meeste aan? Beargumenteer je keuze.

Opdracht 4 Belang van natuurkenmerken a Noteer twee natuurlijke kenmerken waarover jij meer informatie zou willen hebben als je op vakantie gaat naar Brazilië. Licht je keuzen toe. b Leg uit waarom het voor de internationale handel belangrijk is te weten welke grondstoffen in Brazilië voorkomen.

Wat zijn de relaties tussen de ligging, de ontstaanswijze en de natuurlijke kenmerken van Brazilië?

Deelvragen 1 Welk beeld van Brazilië hadden mensen in de koloniale tijd en welk beeld hebben mensen tegenwoordig?

2 Wat zijn de kenmerken van en de verschillen tussen de stereotiepe beelden en de geografische beelden van een plaats of een land?

3 Wat zijn de topografische kenmerken van Brazilië?

4 Uit welke reliëfgebieden bestaat Brazilië en hoe zijn deze ontstaan?

5 Welke relatie is er tussen de spreiding van de reliëfgebieden en het voorkomen van natuurlijke hulpbronnen?

6 Hoe zijn ijzererts, bauxiet en aardolie in Brazilië gevormd?

7 Wat zijn de kenmerken van de verschillende klimaten in Brazilië?

8 Hoe kun je het voorkomen van de klimaten verklaren?

9 Wat zijn de kenmerken van de verschillende natuurlandschappen in Brazilië?

10 Hoe kun je het voorkomen van de natuurlijke vegetatiezones relateren aan het klimaat?

11 Wat is de samenhang tussen het klimaat en de kenmerken van de grote stroomgebieden?

Opdracht 1 Twee kleuren Lees de Start van dit hoofdstuk en bekijk het filmpje online. a Welke rivier zie je links en welke rechts? b Verklaar waarom de Rio Negro helder is en de Rio Solimões troebel.

Opdracht 2 De rivier in de atlas Bekijk de startfoto nog een keer en gebruik de atlaskaarten Zuid-Amerika - Natuurkundig en Zuid-Amerika - Staatkundig. a Wat is de andere naam voor de Rio Solimões? b In welk land en in welke bergketen ontspringt deze rivier? c Manaus is een grote stad met 2 miljoen inwoners en veel industrie, in het midden van het Amazonegebied. Schrijf drie functies op die deze rivier voor die stad zal vervullen.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 4 9

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

2a, 2c, 3a 1a, 1b, 2b 4a, 4b 3b -

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

9

21 16:03

10

1

1.1

Natuurlijk Brazilië

Ontdek Brazilië

De eerste beelden van Brazilië

Kennismaking met Brazilië u Door de verhalen van ontdekkingsreizigers als Cabral, en

Voor het jaar 1500 wist in Europa niemand van het bestaan van Zuid-Amerika af. Pas in 1500 zette de Portugese zeevaarder Cabral als eerste voet aan wal in het gebied dat we nu Brazilië noemen. Hij maakte contact met de bewoners. Daarover schreef zijn schrijver: Ze zijn donker van huid, enigszins roodachtig, met mooie, welgevormde gezichten en mooie neuzen. Ze lopen naakt rond, zonder enige kleding. De Portugezen verbaasden zich over de langgerekte huizen met hangmatten en het kennelijke ontbreken van gezag of godsdienst.

FIGUUR 1.1

909470_BNWRK.indd Untitled-10 5 10

later ook door kaarten, kregen de Europeanen een eerste beeld van Zuid-Amerika. Dat was erg eenvoudig en anders dan het beeld dat wij nu van Brazilië hebben.  Aan het begin van de zestiende eeuw werd Zuid-Amerika (en Brazilië) voorgesteld als een grote, nieuwe wereld aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, waar het warm was en waar bergen en ondoordringbare bossen langs de kust lagen (figuur 1.1). De bewoners waren eenvoudige mensen.  Tegenwoordig hebben mensen een veel uitgebreider beeld van Brazilië. Ze kennen Brazilië nu als het land van het Amazoneregenwoud, de rivier de Amazone en de prachtige zandstranden. Het land heeft een warm klimaat en is reusachtig

Kaart van Brazilië uit de atlas van Miller, 1519.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Ontdek Brazilië

11

1.1

1

 t s g k m I d

H

u

g o n D b o i

FIGUUR 1.2

E

Rio de Janeiro en het Christusbeeld.

groot. De Brazilianen zijn relaxed en houden van voetbal, het strand, carnaval en de samba. Muziek, ritmes en dansen zitten in hun bloed. Wie aan Brazilië denkt, denkt ook vaak aan steden als Rio de Janeiro, met als blikvanger het grote Christusbeeld (figuur 1.2). Brazilië is nog niet echt een heel rijk land, maar het gaat steeds beter, want de economie van Brazilië is lange tijd sterk gegroeid.  Niet alle beelden zijn positief. Het mooie oerwoud bijvoorbeeld wordt bedreigd door de steeds verder oprukkende landbouw en in de steden komt diepe armoede voor. Er zijn veel sloppenwijken, waar ernstige criminaliteit voorkomt en waar veel kinderen op straat leven.

u

Beelden zijn maar beelden u Bij het vormen van een beeld moet je met drie beperkingen rekening houden.  Ten eerste geven informatiebronnen altijd een onvolledige beschrijving. Hoe dik een boek ook is of hoeveel internetsites je ook bezoekt, ze geven nooit alle informatie die je nodig hebt om een perfecte voorstelling van Brazilië te krijgen.  Op de tweede plaats kan de informatie over een plek onjuist zijn. Als iemand je bijvoorbeeld vertelt dat Rio de Janeiro de grootste stad van Brazilië is, krijg je verkeerde informatie en klopt jouw beeld niet. De grootste stad is namelijk São Paulo.

Het is dus heel belangrijk om betrouwbare bronnen te gebruiken.

5 C o e o m g z l

Het ontstaan van beelden u Iedereen maakt zich wel een voorstelling van allerlei

gebieden ter wereld. Informatie over plaatsen krijg je op verschillende manieren: bijvoorbeeld doordat je er iets over ziet op tv, doordat je er iets over leest in een tijdschrift, of doordat anderen erover vertellen. En natuurlijk doordat je de streken zelf bezoekt. Met alle informatie vorm je in je hoofd een eigen, persoonlijk beeld van een plek of gebied. Deze persoonlijke waarneming van een plaats noem je perceptie. Jouw perceptie is anders dan die van iemand anders. Als je als vrijwilliger mensen gaat helpen in een arme wijk in São Paulo, krijg je een ander beeld van Brazilië dan wanneer je als toerist het Amazonegebied bezoekt.  Van de beelden die je in je hoofd van een gebied hebt, kun je een kaart maken. Dat is dus een persoonlijke kaart van jouw beeld: een mental map (figuur 1.3). Natuurlijk verandert zo’n mental map voortdurend.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 6 11

FIGUUR 1.3

Mental map van Amsterdam.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

1

t

21 16:03

12

1

Natuurlijk Brazilië

 En ten slotte moet je erop letten dat mensen vaak stereotiepe beelden van andere plaatsen en mensen schetsen. Een stereotiep beeld is een eenvoudig, overdreven beeld, vaak gebaseerd op vooroordelen, waarbij je alleen enkele bijzondere kenmerken benoemt. Stereotiepe beelden ontstaan doordat mensen en de media vaak alleen opvallende zaken vertellen.

Informatie over gewone dingen wordt vaak weggelaten, want dat is niet bijzonder of boeiend.

BRAZILIË

Het geografische beeld u Jouw persoonlijke beeld van Brazilië is nog beperkt. Om een goede indruk van het land en zijn bewoners te krijgen, helpt het om een geografisch beeld te maken. Dat doe je door te kijken naar de verschillende kenmerken van het land en zijn bewoners.

De volgende geografische kenmerken komen in dit katern aan bod: ligging, landschappelijke kenmerken (zowel de natuurlijke omgeving als de ingerichte ruimte), bevolkingskenmerken en interne en externe relaties.

Enorm land in Zuid-Amerika u Brazilië ligt in Zuid-Amerika op het westelijk halfrond tussen 5° N.B. en 33° Z.B., en tussen 35 en 74° W.L. In de tijd dat Cabral Zuid-Amerika ontdekte, duurde het ruim een maand om Brazilië vanuit Europa te bereiken. Tegenwoordig duurt een vliegreis tussen Amsterdam en São Paulo of Rio de Janeiro ongeveer twaalf uur. Brazilië is met een oppervlakte van 8,5 miljoen km2 het grootste land van Zuid-Amerika en vijfde in grootte in de wereld. Alleen Rusland, Canada, China en de V.S. zijn groter. Nederland is vergeleken met Brazilië maar klein: ons land past meer dan tweehonderd keer in Brazilië (figuur 1.4).

FIGUUR 1.5

909470_BNWRK.indd Untitled-10 7 12

0

500

1.000 km

FIGUUR 1.4

De grootte van Brazilië en Europa vergeleken.

De afstand van het noorden van Brazilië tot het zuiden is 4.300 km. Datzelfde geldt voor de afstand van de oostelijke tot de westelijke punt van het land.  Door de grote afstanden is reizen in Brazilië een grote uitdaging. Veel mensen gebruiken langeafstandsbussen (figuur 1.5). Dan ben je langer onderweg, maar het is veel goedkoper dan een vliegreis. Zakenmensen die binnen Brazilië over een grote afstand moeten reizen, nemen vaak het vliegtuig. Afgelegen plekken diep in het Amazoneregenwoud kun je alleen per boot of met een watervliegtuig bereiken.  Goederen worden in Brazilië vooral per vrachtwagen vervoerd. Dat is duur, omdat een vrachtwagen maar weinig lading kan meenemen. Daarom worden er steeds meer speciale goederensporen aangelegd.

Drukte op het busstation van São Paulo.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

13

1.1

Ontdek Brazilië

1

Opdracht 2 Topografie

Deelvragen

a Download en print W2. Noteer in W2 met behulp van de atlas de namen van de steden, wateren, buurlanden en gebergten in Brazilië. b Schrijf de breedte- en lengtegraden in de vakken in W2. c Vergelijk je kaart van W1 met die van W2.

Hoeveel procent van de topografie was jou niet bekend?

1 Welk beeld van Brazilië hadden mensen in de koloniale tijd en welk beeld hebben mensen tegenwoordig?

2 Wat zijn de kenmerken van en de verschillen tussen de stereotiepe beelden en de geografische beelden van een plaats of een land?

3 Wat zijn de topografische kenmerken van Brazilië?

Opdracht 3 Beelden van vroeger en nu W1

Mental map van Brazilië.

0

500

1.000 km

10˚ N.B.

Lees in paragraaf 1.1 Kennismaking met Brazilië en Beelden zijn maar beelden. Bekijk figuur 1.1 en 1.2. a Beschrijf het algemene beeld dat mensen tegenwoordig van Brazilië hebben vanuit de natuurlijke, culturele en economische dimensie. Doe het in steekwoorden. b In de zestiende eeuw werden veel inheemse Brazilianen door Europese kolonisten als bedienden gebruikt of tot slaaf gemaakt. Leg uit wat dit te maken heeft met het beeld dat de Europeanen van de Brazilianen hadden. c Welke beschrijving bij vraag 3a vind je het meest stereotiep? Beargumenteer je keuze.

10˚ Z.B.

Opdracht 4 Beelden en toerisme Gr ot

e

O

ce

aa

20˚ Z.B.

n

30˚ Z.B

Atl an tis c

h

.

e

O

n aa ce 40˚ Z

.B.

Bekijk de foto van W3. a Geeft deze foto jou een positief of een negatief beeld van de kustplaats Cabo de Santo Agostinho? b Beargumenteer je keuze bij vraag 4a door verschillende elementen uit de foto te benoemen. c Volg de link online. Kijk rond in Cabo de Santo Agostinho.

Schrijf drie beelden van de badplaats op die niet op de foto te zien waren. d Met welke beperkingen van het beeld moet jij dus rekening houden wanneer een toeristenfolder de foto van W3 gebruikt?

Opdracht 5 Geografisch beeld 50˚

S o u t h

Z.B.

A m e r i c a

Opdracht 1 Jouw beeld Lees de inleiding van paragraaf 1.1 en bekijk het filmpje online. Beantwoord de vragen zonder in de theorie te kijken. a Stel, jij moet net als de schrijver van Cabral een brief schrijven waarin je vertelt over het land Brazilië en de Brazilianen van tegenwoordig. Schrijf in steekwoorden op wat je zou vertellen in die brief. b Bekijk de startfoto van paragraaf 1.1. Wat zegt het schilderij over de bewoners van Brazilië? c Lees in paragraaf 1.1 Het ontstaan van beelden. Download en print W1. Teken in W1 uit je hoofd een kaart van Brazilië. Zet er alle steden, rivieren, zeeën en gebieden in die je kent. Gebruik geen kaarten uit de atlas of uit het opdrachten- of theoriegedeelte. d Hoe heet zo’n beeld dat je nu hebt gemaakt van Brazilië? e Vergelijk jouw kaart met die van je buurman of buurvrouw. Schrijf een overeenkomst en een verschil op.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 8 13

Lees in paragraaf 1.1 Het geografische beeld. a Welke twee kenmerken van het geografische beeld komen in dit hoofdstuk aan bod? b Waarom geeft het nieuws over Brazilië dat je soms op de tv kunt zien, geen goed geografisch beeld van Brazilië?

Opdracht 6 Ligging Lees in paragraaf 1.1 Enorm land in Zuid-Amerika. Lees vaardigheid 1 Ligging in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen. a Beschrijf de veranderde relatieve ligging van Brazilië ten opzichte van Europa. b Gebruik de atlaskaarten Brazilië en bekijk figuur 1.5. Wat is de absolute afstand tussen Manaus en Santarém en die tussen Rio de Janeiro en Brasília? c Gebruik de atlaskaart Brazilië - Infrastructuur. Vergelijk de relatieve afstanden tussen de steden uit vraag 6b. d Verklaar het verschil tussen je antwoord bij vraag 6b en 6c.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

3

.

14

1

W2

Natuurlijk Brazilië

Topografie van Brazilië.

0

500

1.000 km

o

D C E o

B

I b

7

A

h

a

11

d

5

F o

II

c

9 f

4 G

12

o

3

6

e

H g

8

1

2

wateren:

1 …………………………………

a ……………………………………

2 …………………………………

b ……………………………………

3 …………………………………

c ……………………………………

4 …………………………………

d ……………………………………

5 …………………………………

e ……………………………………

6 …………………………………

f ………………………………….…

7 …………………………………

g ……………………………………

8 …………………………………

h ……………………………………

9 …………………………………

gebergten:

10 …………………………………

I …………………………………….

11 …………………………………

II …………………………………...

12 …………………………………

III …………………………………..

buurlanden:

III 10

A …………………………………

B …………………………………

o

I

steden:

J

C …………………………………

D …………………………………

E …………………………………

o

F …………………………………

G …………………………………

H …………………………………

I ………………………………….

o

J ………………………………….

80° W.L.

W3

60° W.L.

40° W.L.

20° W.L.

De kustplaats Cabo de Santo Agostinho in Brazilië.

e

.

21 16:03

909470_BNWRK.indd Untitled-10 9 14

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Ontdek Brazilië

1.1

15

1

Verdieping Opdracht 7 Zelf beelden maken Stel, je werkt voor een organisatie in Nederland die projecten opzet om straatkinderen in Rio de Janeiro betere toekomstmogelijkheden te geven. Er moeten sponsors gevonden worden en jij moet de goede beelden voor een informatiebrochure verzamelen. a Zoek op internet drie foto’s die je in de brochure zou willen laten zien. Beschrijf met steekwoorden wat je op de foto’s ziet. b Geef per foto aan waarom je die foto wilt opnemen in je brochure. c Zoek op internet een foto die je liever niet in je brochure zou willen laten zien en leg uit waarom je dit beeld niet zou gebruiken.

Herhaling Opdracht 8 Terugblik op de paragraaf Hieronder staan zes zinnen. Schrijf de letters a t/m f van de zinnen onder elkaar en zet er het cijfer van het bijbehorende begrip achter.

Kies uit: 1 absolute ligging 2 geografisch beeld 3 mental map 4 perceptie 5 relatieve ligging 6 stereotiep beeld a In hoofdstuk 1 t/m 4 van dit katern leer je veel over de kenmerken van Brazilië en zijn bewoners. b Brazilianen houden zich in hun vrije tijd bezig met voetbal en samba. c Jouw waarneming van Brazilië is anders dan die van je buurvrouw/buurman. d Brazilië ligt in de tropische en de subtropische zone. e Je hebt een beeld in je hoofd van het oerwoud in het Amazonegebied. f Van noord naar zuid in Brazilië is het ruim zes uur vliegen.

R

u

g h i

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909470_BNWRK.indd Untitled-10 10 15

1d, 2a, 2b, 5a 1a, 1b, 4c, 5b, 6a 3a, 3b, 4d, 6b, 6c, 8 6d 1e, 2c, 3c, 4a, 4b, 7b, 7c 1c, 7a

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

1

Landschappen en delfstoffen

Toevalstreffer

Rio Neg Amazonebekken

la n

tis

Pantanalvlakte

eO

ceaan

ncisco Fra

Hoogland van Brazilië

r Pa

Mar do

0

Reliëf in Brazilië FIGUUR 1.6

ch

zone Ama

São

ro

In 1967 vlogen onderzoekers van U.S. Steel met een helikopter over het tropische regenwoud dicht bij Carajás in Noord-Brazilië. De tank moest worden bijgevuld met reservebrandstof en daarom zette de piloot de helikopter neer op een kaal heuveltje. De onderzoekers vonden het vreemd dat er zo weinig planten groeiden. Ze namen daarom grond mee voor onderzoek. Daarin bleek zo veel ijzer te zitten, dat het begrijpelijk was dat er nauwelijks vegetatie kon groeien.

Later onderzochten ze de plek bij Carajás nauwkeuriger.

Vlak onder het aardoppervlak bevond zich de grootste ijzerertsvoorraad ter wereld. De noodlanding bleek een toevalstreffer! Weldra werd het ijzererts gewonnen.

At

gland van Hoo Gu ya na

an á

1.2

Natuurlijk Brazilië

n Oceaa ote Gr

21 16:03

16

Serr a

5

500

1.000 km

Reliëf in Brazilië.

u Het grootste deel van Brazilië bestaat uit vlak of licht

glooiend land. Maar er zijn ook heuvelachtige gebieden en hoge bergketens. Op basis van hoogte en reliëf kun je Brazilië indelen in een paar deelgebieden (figuur 1.6).

909470_BNWRK.indd Untitled-10 11 16

 In het uiterste noorden ligt het Hoogland van Guyana. Kenmerkend voor dat gebied zijn de prachtige tafelbergen. Dat zijn bergen met vlakke toppen tot ruim 2.900 m hoogte en steile rotswanden (figuur 1.7).

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Landschappen en delfstoffen

1.2

17

1

 a s

R

u FIGUUR 1.7

Hoogland van Guyana met tafelbergen.

 In het midden en zuiden van Brazilië ligt het Hoogland van Brazilië (figuur 1.8). Het is een uitgestrekte hoogvlakte of hoogland tot 1.100 m hoogte. Verspreid over de hoogvlakte liggen ook enkele bergketens met hoge toppen.  Een van de belangrijkste bergketens is de Serra do Mar (vertaald: bergen aan zee). Het gebergte vormt de zuidoostelijke grens van het Hoogland van Brazilië en ligt in een strook langs de Atlantische Oceaan. De toppen reiken tot meer dan 2.000 m.

FIGUUR 1.8

909470_BNWRK.indd Untitled-10 12 17

De steile bergen rond Rio de Janeiro behoren ook tot deze bergketen.  Tussen het Hoogland van Guyana en het Hoogland van Brazilië ligt het Amazonebekken. Het is een groot, vlak of licht golvend gebied waar de Amazone doorheen stroomt (figuur 1.9).

De Amazone ontspringt in de Andes ten westen van Brazilië en mondt in het oosten van het land uit in de Atlantische Oceaan.

j V e M k s

Hoogland van Brazilië.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

7

1

FIGUUR 1.9

Amazonegebied.

 In het westen van het land liggen de Pantanal en nog enkele andere kleine vlakten (figuur 1.6). Het zijn laaggelegen, uitgestrekte moerasachtige gebieden.

Reliëf verklaard u Door het bewegen van de aardplaten zijn gedurende miljoenen jaren bergen, oceanen en grote continenten ontstaan.

Verwering en erosie breken de gevormde landschappen weer af en door sedimentatie worden landschappen weer opgebouwd.

Met behulp van de platentektoniek en de exogene processen kun je de vorm en de ontstaanswijze van de verschillende landschappen in Brazilië verklaren.

A

Natuurlijk Brazilië

meer dan 730 miljoen jaar geleden

West-Afrika

B

Oude plateaus u De twee hooglanden in Brazilië bestaan uit zeer oude gesteenten van bijna 2 miljard jaar oud. Een gebied dat ouder is dan 1 miljard jaar, wordt een schild genoemd. De hooglanden waren ooit kleine stukken continent die in de buurt van de Zuidpool lagen (figuur 1.10A: Amazonia en Rio de la Plata). Door de platentektoniek zijn ze in de loop van miljoenen jaren tegen elkaar gebotst. Zo werden ze samengevoegd met stukken continent die nu tot Afrika behoren (West-Afrika en Congo). Ze vormden samen het oude continent Gondwana (figuur 1.10B en 1.10C). Uiteindelijk werd Gondwana ruim 250 miljoen jaar geleden een deel van het grote continent Pangea (figuur 1.10D en 1.10E).

730 miljoen jaar geleden

Amazonia

630 miljoen jaar geleden

West-Afrika

West-Afrika

Borborema

C

Borborema Amazonia

Amazonia

São Francisco Congo

São Francisco Congo Rio de la Plata

Rio de la Plata

Borborema

São Francisco Congo

Rio de la Plata

D

550 miljoen jaar geleden

E

250 miljoen jaar geleden

vulkaanketen continent schild

West-Afrika Amazonia

Borborema

Pangea

West-Afrika Amazonia

FIGUUR 1.10

909470_BNWRK.indd Untitled-10 13 18

bergketens

Pangea

São Francisco Congo

São Francisco Congo

GO N D WA N A Rio de la Plata Kalahari

Borborema

breuk

O Kalahari Rio de la Plata ND W AN A G

21 16:03

18

Oude schilden groeien aaneen tot één groot continent.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Landschappen en delfstoffen

Laat-Perm meer dan 250 miljoen jaar geleden A

19

1.2

Midden-Krijt meer dan 110 miljoen jaar geleden

Laat-Eoceen meer dan 40 miljoen jaar geleden

B

Noord-Amerika

C CARIBISCHE PLAAT

Panthalassa Oceaan

Afrika

Afrika

Zuid-Amerika

Zuid-Amerika

2

Zuid-Amerika

GONDWANA Afrika

Antarctica

Het openbreken van Pangea.

Natuurlijke hulpbronnen u Brazilië is rijk aan natuurlijke hulpbronnen (figuur 1.12).

Natuurlijke hulpbronnen zijn stoffen uit de natuur die van economisch nut kunnen zijn. Voor alle spullen die je dagelijks gebruikt, zijn deze stoffen nodig en de natuur is onze leverancier.

VENEZUELA

B

250

500 km

Oc ea a

B

B

a g  h i

I

u

M

PERU

e t v  i b d s m s

BRAZILIË BOLIVIA M

B

B

steenkool CHILI B bauxiet

B

PARAGUAY

mangaan diamanten, koper, zilver

FIGUUR 1.12

he

O

n aa ce

nt is

ijzererts ARGENTINIË

c

olie M

909470_BNWRK.indd Untitled-10 14 19

Atla ntis che

M

Laagland u De rivieren die in het hoogland ontspringen en vervolgens door het Amazonebekken stromen, voeren veel sediment mee.

In het vlakke, laaggelegen gebied werd in het langzaam stromende water het erosiemateriaal uit de bergen en vruchtbaar slib afgezet. Soms werd het gebied overspoeld door de zee.

In de loop van miljoenen jaren werden de zand- en kleilagen samengedrukt tot sedimentgesteente. Zo ligt er in de ondergrond van het laagland een pakket van honderden meters diep sedimentgesteente. Ze worden bedekt met jonge rivierafzettingen van de Amazone en zijn zijrivieren.

0

n

 In figuur 1.11 zie je dat Pangea vanaf 230 miljoen jaar geleden in stukken is opengebroken. Bij een divergente breuklijn kwam magma omhoog dat stolde tot hard gesteente. Er werd nieuwe oceanische korst gevormd met in het midden de Midden-Atlantische Rug. Zuid-Amerika, met de oude schilden, bewoog naar het westen en Afrika naar het oosten. Ze kwamen steeds verder van elkaar te liggen.  Bij het bewegen van de Zuid-Amerikaanse plaat naar het westen en de druk van de omliggende platen ontstonden gebergtevormende krachten. Sommige gebieden, zoals de oude schilden, werden omhoog gedrukt. Zo vormden zich hoge plateaus, omgeven door steile hellingen (figuur 1.7).  In de twee hooglanden vind je tegenwoordig stollingsgesteenten (bijvoorbeeld graniet), metamorfe gesteenten (zoals leisteen) en sedimentgesteenten. Graniet en metamorfe gesteenten zijn zeer diep in de aardkorst gevormd. Door de opheffing en de erosie van alle bovenliggende lagen ligt dit oude gesteente nu dicht aan de oppervlakte.  Op de twee plateaus ontspringen veel riviertjes die uiteindelijk afwateren op de Amazone of op de rivier de Paraguay/ Paraná. Het snelstromende water langs de steile hellingen heeft diepe kloven uitgesleten.

At la

FIGUUR 1.11

Delfstoffen in Brazilië.

 In figuur 1.12 zie je de vindplaatsen van een aantal belangrijke natuurlijk hulpbronnen. Er zijn veel delfstoffen te vinden, waaronder ertsen. Een erts is een gesteente of een mineraal waarin een metaal zit. Brazilië beschikt over veel ijzererts (foto en inleiding paragraaf). Het komt veel voor in het Hoogland van Brazilië en het Hoogland van Guyana, maar ook in het grensgebied met Bolivia. De dikke ertslagen liggen dicht aan het aardoppervlak; daardoor is dagbouw mogelijk. Andere ertsen zoals tin, koper en zilver vind je in het Amazonegebied. Bauxiet wordt onder andere gedolven in de deelstaat Pará. Brazilië beschikt ook over de belangrijke energiebron (en grondstof)

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

9

20

1

Natuurlijk Brazilië

-

21 16:03

FIGUUR 1.13

IJzererts in Minas Gerais.

aardolie. Enkele decennia geleden zijn grote hoeveelheden olie gevonden voor de kust.  Het ontstaan en de spreiding van natuurlijke hulpbronnen hangt samen met de geologie van het gebied. We gaan dieper in op de ontstaanswijze van ijzererts, bauxiet en aardolie.

gesteenten door gebergtevorming omhoog gedrukt tot hoge plateaus. De druk werd zo groot dat in de ijzerhoudende lagen metamorfose optrad en er ijzererts ontstond. Verwering en erosie verwijderden ten slotte alle bovenliggende lagen. Nu ligt het ijzererts dicht aan de oppervlakte (figuur 1.13).

IJzererts: een oeroude hulpbron

Bauxiet: een tropisch erts

u IJzererts is opgebouwd uit horizontale gesteentelaagjes met en zonder ijzer. Dat wijst erop dat bij de ertsvorming sedimentatie een rol heeft gespeeld. De grootste voorraden ijzererts vind je in de gebieden van de oude schilden.  Drie miljard jaar geleden lagen de huidige Braziliaanse ijzerertsgebieden in een ondiepe oceaan. Het oceaanwater bevatte toen nog niet zo veel zuurstof als tegenwoordig. Onder die zuurstofarme omstandigheden konden soms ijzerhoudende sedimenten gevormd worden. Deze lagen werden afgewisseld met sedimentafzettingen zonder ijzer. De sedimentlagen werden samengedrukt tot gesteenten. Later werden de ijzerhoudende

u In de deelstaat Pará in Noord-Brazilië liggen heel dikke lagen bauxiet vlak aan het aardoppervlak. Het is de grondstof voor aluminium. Een van de belangrijkste mijnen ligt in het Amazonebekken bij Paragominas. Daar graven machines grote blokken bauxiet af (figuur 1.14).  Volgens wetenschappers is bauxiet pas in de afgelopen paar miljoen jaar gevormd. In de hooglanden liggen, zoals je al weet, oude gesteenten aan de oppervlakte. Voorbeelden zijn basalt en gneiss (een metamorf gesteente). Door het vochtige tropische klimaat en de dichte begroeiing van oerwoudvegetatie vond veel chemische verwering plaats. Het gesteente

FIGUUR 1.14

909470_BNWRK.indd Untitled-10 15 20

Bauxietmijn.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Landschappen en delfstoffen

viel uiteen in fijne kleideeltjes en het verweringmateriaal kwam in de laaggelegen omringende bekkens terecht. Er ontstond daar een dikke sedimentlaag. De goed oplosbare kleideeltjes spoelden door de vele neerslag uit. De slecht oplosbare aluminium- en ijzermineralen bleven boven in de grond achter.

Deze rode, uitgespoelde laag, waarin veel aluminium zit, noem je lateriet. Langzaam werd het lateriet steeds harder. Dit verharde gesteente is bauxiet.

Aardolie op grote diepte u In Brazilië is nog niet zo lang geleden aardolie ontdekt. Dat

is een fossiele energiebron die ontstaan is uit oude plantenof dierenresten. Aan het einde van de vorige eeuw vonden de Brazilianen voor het eerst olie in het Santosbekken op meer dan 200 km ten zuidoosten van Rio de Janeiro (figuur 1.15). In 2006 was het pas goed raak. Toen werd een groot olieveld, het Tupi- of Lulaveld, in het Santosbekken ontdekt. Het reservoirgesteente, de gesteentelaag waar olie of gas in zit, bevindt zich op ruim 4,8 km onder de zeespiegel. Een zoutlaag boven het reservoirgesteente laat het gas en de olie niet ontsnappen.  Inmiddels is er behalve in het Santosbekken ook olie gevonden in het Camposbekken en het Espirito Santobekken.

Bij elkaar strekken ze zich uit over een gebied van 800 km lang en 200 km breed. Dat is bijna vier keer zo groot als Nederland.

De hoeveelheden olie behoren tot de grootste reserves ter wereld.

0

onderzoeksveld

250

21

1.2

2

Olievorming u De aanwezigheid van aardolie op grote diepte is bijzonder.

Meestal liggen olievelden slechts op enkele honderden meters diepte. De olie onder de zeebodem is zo’n 145 tot 100 miljoen jaar geleden gevormd tijdens het openbreken van het grote continent Pangea.  Pangea brak open bij een divergente breukzone. Het gebied in de breukzone zakte weg en er ontstond een diepe slenk (figuur 1.16A en B). In de meren in dit brede dal leefden veel algen, bacteriën en plankton. Zodra deze organismen afstierven, zakten ze naar de modderige bodem. In deze blubber zat weinig zuurstof, waardoor het dode organische materiaal daar niet kon verteren. Zo ontstond een dikke organische massa: de basis voor de vorming van olie en gas.  Boven op deze lagen werden andere sedimenten afgezet, zoals zand of klei. De slenkzone werd breder en vulde zich met oceaanwater (figuur 1.16C). Het zeewater kon in de smalle bekkens verdampen en het zout bleef achter. Deze zoutlagen dekten de sedimentlagen af en vormden een ondoordringbare laag.  Door de druk van alle bovenliggende lagen ontstonden olie en gas in de diepgelegen laag met organisch materiaal. Olie en gas konden langzaam naar boven bewegen, maar zaten vervolgens onder de zoutlagen gevangen.

O

A vorming van breuken tussen Zuid-Amerika en Afrika

O

500 km

olievelden zoutafzettingen BRAZILIË in ondergrond

São Paulo

B vorming van een brede vallei (150 tot 100 miljoen jaar geleden)

Vitória Espirito Santo Basin

slenk

Rio de Janeiro Campos Basin

Curitiba

Florianópolis

FIGUUR 1.15

Santos Basin

e Oceaan ntisch Atla

C vorming van de Atlantische Oceaan

Bekkens met olievindplaatsen voor de Braziliaanse kust.

FIGUUR 1.16

909470_BNWRK.indd Untitled-10 16 21

Geologie 100 tot 145 miljoen jaar geleden.

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

909470

1

d

n

21 16:03

22

1

Opdracht 3 Reliëf verklaard

Deelvragen 4 Uit welke reliëfgebieden bestaat Brazilië en hoe zijn deze ontstaan?

5 Welke relatie is er tussen de spreiding van de reliëfgebieden en het voorkomen van natuurlijke hulpbronnen?

6 Hoe zijn ijzererts, bauxiet en aardolie in Brazilië gevormd?

Opdracht 1 De ontdekking Lees de inleiding van paragraaf 1.2 en bekijk de startfoto van Carajás. Bekijk de foto’s en het filmpje online. De ontdekkers van het ijzerrijke gebied zouden de plek nu niet meer herkennen. a Wat is er sinds de ontdekking gebeurd met deze plek in het oerwoud? Beschrijf het landschap zoals het er nu uitziet. b Zoek Carajás op in de atlas. Bereken de afstand tussen Carajás en de havenplaats São Luís. c Zoek op de atlaskaart Brazilië - Infrastructuur op hoe het ijzererts naar de kust wordt vervoerd. d Waarvoor wordt ijzererts gebruikt? e Noteer een positief en een negatief aspect van de winning van ijzererts in Carajás.

Opdracht 2 Doorsnede van Brazilië Lees in paragraaf 1.2 Reliëf in Brazilië en bekijk figuur 1.6 t/m 1.8. a In W4 zie je een doorsnede van Brazilië. Over welk gebied loopt de doorsnede? Gebruik hierbij eventueel W2.

Kies uit: - Fortaleza – Manaus – westelijke punt Brazilië - Recife – Rio de Janeiro – zuidelijke punt Brazilië - Rio de Janeiro – Brasília – westelijke punt Brazilië - São Paulo – Brasília – noordelijke punt Brazilië b Teken in W2 de lijn die je gekozen hebt in vraag 2a. c Download en print W4. Noteer de namen van de steden 1 en 2 in de doorsnede in W4. d Noteer de namen van de gebieden A, B en C uit W4.

W4 1.250

Lees in paragraaf 1.2 Reliëf verklaard tot en met Laagland en bekijk figuur 1.10 en 1.11. a Hoe zijn de hoge plateaus gevormd? Zet de letters van de volgende zinnen in de goede volgorde.

A = opheffing van het gebied B = oud gesteente aan de oppervlakte C = oude stukjes continent botsten tegen elkaar en vormen een groot continent D = verwering en erosie van miljoenen jaren b Welke kaart van de kaartbladen De aarde - Geologie illustreert de hoge ouderdom van de plateaus? Noteer het nummer en de titel. Licht toe. c Bekijk figuur 1.7 in de theorie. Verklaar de naam ‘tafelberg’. d Leg uit hoe in het laagland dikke pakketten sedimentgesteenten zijn gevormd.

Opdracht 4 Natuurlijke hulpbronnen Lees in paragraaf 1.2 Natuurlijke hulpbronnen en IJzererts: een oeroude hulpbron. Bekijk ook de figuren 1.12 en 1.13. a Wat is het verschil tussen een erts en een natuurlijke hulpbron? b Bekijk de atlaskaart Brazilië - Amazonië, Bodemgebruik en economie. Schrijf drie ertsen op die in dit gebied worden gewonnen en drie andere natuurlijke hulpbronnen. c Lees W5. Welke twee geologische processen uit vraag 3a hebben ervoor gezorgd dat er nu eenvoudig zo veel metalen gewonnen kunnen worden? Licht je antwoord toe.

W5

Vorming van metalen.

Brazilië is rijk aan ertsen. Koper, tin, zilver en lood worden heel diep in de aarde gevormd. Soms door de druk van de bovenliggende lagen (metamorfose), soms door stolling van langzaam afkoelend magma. De gesteenten waar de metalen zich in bevinden, zijn dus vaak oud.

Doorsnede van Brazilië.

meters 2

1.000 750

Natuurlijk Brazilië

1

500 250 0 500 km

1.000 km

1.500 km A

909470_BNWRK.indd Untitled-10 17 22

2.000 km

2.500 km

3.000 km B

3.802 km C

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:38

Landschappen en delfstoffen

Opdracht 5 Geologie ijzererts

Lees in paragraaf 1.2 Aardolie op grote diepte en Olievorming en bekijk figuur 1.15 en 1.16. a Noteer de letters A t/m H uit W7 onder elkaar en zet er de juiste begrippen of processen achter.

Kies uit: Angola – Brazilië – organisch sediment in meren – spreidingszone – poreus gesteente – jonge sedimentlagen – afdekkende zoutlaag – oude granietlagen. b Welk nadeel ondervindt Brazilië bij het winnen van de olievelden op zee?

W7

2

H

Opdracht 7 Olievorming

In W6 is in vier fasen getekend hoe het ijzererts in Brazilië gevormd werd. Neem de volgende omschrijvingen over en zet er de letters A t/m F uit W6 op de juiste plaats voor.

- dikke pakketten andere sedimenten - afwisseling van ijzerrijke en ijzerarme sedimenten - opheffing en metamorfose van ijzerrijke en ijzerarme gesteentelagen - neerslag van ijzerhoudende deeltjes - erosie van bovenliggende lagen - zuurstofarm oceaanwater met opgeloste ijzerdeeltjes W6

23

1.2

O

Vorming van aardolie.

Vorming van ijzererts.

C

fase 1

A

B

oceaan

H

A B

A

H ruim 2 km dikke ondoordringbare zoutlaag

oceaan

G A

land

F

olieveld

F

fase 2

E

D

D

oceaan

C A

land

A

Verdieping fase 3

Opdracht 8 Duurzame winning

E

fase 4 F

Opdracht 6 Bauxiet Lees in paragraaf 1.2 Bauxiet: een tropisch erts en bekijk figuur 1.14. a Welke vorm van verwering is de basis voor de vorming van bauxiet? b Verklaar waarom deze vorm van verwering goed kan plaatsvinden in een warm en vochtig klimaat. c Leg in vier stappen uit hoe daarna de rode bauxietlaag ontstaat. d In welk land zou tegenwoordig lateriet gevormd kunnen worden? Kies uit: Canada – Suriname – Rusland. Motiveer je antwoord.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 18 23

Deze paragraaf gaat over drie hulpbronnen die in Brazilië gedolven en gebruikt worden: ijzererts, bauxiet en aardolie.

De winning en het gebruik ervan leveren zoals overal op de wereld milieuproblemen op. Kies samen met een klasgenoot een van deze drie hulpbronnen. Zoek op internet op wat de problemen zijn (typ bijvoorbeeld problemen winning [jullie keuze] Brazilië). Bedenk samen hoe je wel duurzaam zou kunnen omgaan met deze hulpbron, zodat toekomstige generaties er ook nog gebruik van kunnen maken en de omgeving niet sterk vervuild wordt.

Beschrijf kort jullie bevindingen, waarbij je rekening houdt met: - de manier waarop de hulpbron gevormd wordt - de vernieuwbaarheid van de hulpbron - de noodzaak om deze hulpbron te gebruiken - het tempo van het gebruik van de hulpbron - alternatieven voor deze hulpbron - een andere manier van winnen van de hulpbron

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:39

909470

3

21 16:03

24

1

Natuurlijk Brazilië

Herhaling Opdracht 9 Terugblik op de paragraaf Schrijf de cijfers 1 t/m 7 van de volgende omstandigheden onder elkaar en zet erachter voor welke Braziliaanse delfstof(fen) die belangrijk zijn geweest voor de vorming ervan.

1 dikke pakketten sedimenten 2 in zuurstofarme oceaan neergeslagen ijzer 3 vorming van ondoordringbare zoutlagen 4 zuurstofproducerende algen en bacteriën 5 metamorfose door opheffing 6 warm en vochtig klimaat 7 chemische verwering van oud gesteente

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909470_BNWRK.indd Untitled-10 19 24

2b, 2c, 2d, 6a 1a, 1b, 1c, 1d, 3c, 3d, 4a, 4b 3a, 3b, 4c, 6c, 9 2a, 5, 6b, 6d, 7a, 7b, 8 1e -

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:39

Klimaten in Brazilië

25

1.3

2

I

u

1.3

Klimaten in Brazilië

Doden door extreme neerslag

909470_BNWRK.indd Untitled-10 20 25

Nova Friburgo

PARAGUAY

São Paulo

CHILI

eaan

een tropisch regenwoudklimaat. Temperaturen van 30 °C overdag en ruim 20 °C ’s nachts zijn het hele jaar door normaal.

Er valt veel neerslag: ongeveer 2.000 tot 3.000 mm per jaar.

Het tropische regenwoudklimaat heeft geen echte droge tijd.

Tussen juni en september valt wel iets minder neerslag, maar elke maand is het toch nog meer dan 60 mm. Köppen geeft

Oc ea a

BOLIVIA

Porto Alegre

Af = tropisch regenwoudklimaat

BW = woestijnklimaat

Aw = savanneklimaat

Cw = zeeklimaat met droge winter

BS = steppeklimaat

Cf = zeeklimaat

FIGUUR 1.17

u Het noorden van Brazilië ligt dicht bij de evenaar en heeft

500 km

BRAZILIË

PERU

ARGENTINIË

Tropische klimaten in het noorden en het midden

250

Petrolina

u Brazilië ligt voor een groot deel in de tropen. Alleen het

zuiden ligt in het warme gedeelte van de gematigde zone, de subtropen. Het land heeft veel verschillende klimaten (figuur 1.17). Dit heeft vooral te maken met de breedteligging, de druken windsystemen, de zeestromen en de ligging van de bergen.

Atla ntis che

Manaus

Grote Oc

Klimaten in Brazilië

0

SURINAME

n

In januari 2011 teisterde extreme neerslag de dichtbevolkte bergen ten noorden van Rio de Janeiro. Daar viel in de omgeving van Nova Friburgo in 24 uur tijd 166 mm regen. In de weken ervoor was het ook al nat geweest. Er ontstonden talloze aardverschuivingen en modderstromen. Veel rivieren overstroomden. De neerslag veroorzaakte een van de grootste weergerelateerde rampen in Brazilië. De gevolgen waren enorm: weggespoelde huizen, dikke lagen modder in de straten en ruim 900 dodelijke slachtoffers.

VENEZUELA COLOMBIA

h d i r s g D  b m ( l w o B z n  d g v n

Klimaatgebieden in Brazilië.

dit klimaat de afkorting Af. Dit klimaat heerst ook in een smalle strook aan de oostkust.  In figuur 1.17 zie je dat in het midden van Brazilië een groot gebied ligt met een savanneklimaat. Ook bij dit klimaat komt de gemiddelde temperatuur in de koudste maand niet onder de 18 °C. Maar in tegenstelling tot het regenwoudklimaat heeft het savanneklimaat een duidelijk droog seizoen in de winterperiode, van juni tot augustus. Er valt dan weinig neerslag.

Het savanneklimaat heeft de afkorting Aw (w = wintertrocken (winterdroog)).

13/04/2021 23/07/2021 16:03 12:39

909470

1

Natuurlijk Brazilië

Invloed van de ITCZ u In de tropen staat de zon het hele jaar bijna loodrecht boven het aardoppervlak. Daardoor warmt het land sterk op en verdampt veel vocht. De vochtige lucht stijgt op en condenseert in de atmosfeer. Er ontstaan wolken die uitgroeien tot stevige regen- en onweersbuien. Dit zijn stijgingsregens. Door de stijgende lucht ontstaat aan het aardoppervlak een lagedrukgebied, de intertropische convergentiezone (ITCZ, figuur 1.18).

Deze zone schuift met de seizoensbeweging van de zon mee.  Eind december, de zomer in Brazilië, staat de zon loodrecht boven de zuidelijke keerkring, op 23½° Z.B. De ITCZ heeft zich, met de stijgingsregens, een stuk naar het zuiden verplaatst (figuur 1.19). Maar niet overal even ver. Boven de oceaan en langs de Zuid-Amerikaanse kust verschuift de ITCZ slechts weinig naar het zuiden. Dat komt doordat de zee niet zo sterk opwarmt als het Zuid-Amerikaanse binnenland. De oostkust van Brazilië blijft daardoor wat koeler door wind van zee. Dit is de zeer natte periode in het midden van Brazilië, terwijl het in het noorden dan wat droger is.  In juli staat de zon loodrecht boven de keerkring op het noordelijk halfrond. De ITCZ is dan ook een stuk naar het noorden geschoven, maar komt vaak niet verder dan het uiterste noorden van Brazilië (figuur 1.20). De regens vallen in deze maanden dan noordelijk terwijl het in het zuiden van het land droger is.

FIGUUR 1.18

De ITCZ is zichtbaar als wolkenband bij de evenaar.

 De gebieden die een groot deel van het jaar te maken hebben met de invloed van de ITCZ, hebben een tropisch regenwoudklimaat. Het midden van Brazilië heeft een afwisseling van een droog seizoen in de winter als de ITCZ in het noorden ligt, en een nat seizoen door de stijgingsregens (figuur 1.21) in de zomer (december en januari). Daar vind je het savanneklimaat.

H

Caracas

Atl an tis c

Caracas

H

h

L

L L

e

Atl an tis c

O

n aa ce

evenaar

h e

O

evenaar

n aa ce

L

L

21 16:03

26

20° Z.B.

L

skeerkring Steenbok

skeerkring Steenbok

Rio de Janeiro

H

H

.B.

40° Z

Buenos Aires

Rio de Janeiro

H

H

minder dan 63 mm 63 - 250 mm 250 - 500 mm 500 - 1.000 mm

.B.

40° Z

meer dan 1.000 mm

Buenos Aires

O Grote ceaan

20° Z.B.

O Grote ceaan

5

500 - 1.000 mm meer dan 1.000 mm

H hogedrukgebied L lagedrukgebied

ITCZ

500

80° W.L.

FIGUUR 1.19

909470_BNWRK.indd Untitled-10 21 26

ITCZ

overheersende windrichting warme zeestroom koude zeestroom

1.000 km

60° W.L.

40° W.L.

63 - 250 mm 250 - 500 mm

H hogedrukgebied L lagedrukgebied

0

minder dan 63 mm

20° W.L.

Luchtdrukgebieden, windrichtingen en neerslag in Brazilië, Zuid-Amerika, eind december (zomer).

0

500

overheersende windrichting warme zeestroom koude zeestroom

1.000 km

80° W.L.

FIGUUR 1.20

60° W.L.

40° W.L.

20° W.L.

Luchtdrukgebieden, windrichtingen en neerslag in Brazilië, Zuid-Amerika, in juli (winter).

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Klimaten in Brazilië

27

1.3

2

O

O FIGUUR 1.21

Tropische regenbui in São Paulo.

Invloed van wind en zeestromen u Op de Atlantische Oceaan liggen in de omgeving van de keerkringen hogedrukgebieden: een ten noordoosten en een ten zuidoosten van Brazilië. Vanuit de twee hogedrukgebieden waaien winden naar het lagedrukgebied, de ITCZ. Het zijn de noordoostpassaat en de zuidoostpassaat.  Van juni tot augustus waait de zuidoostpassaat vanuit het hogedrukgebied over zee richting Noordoost-Brazilië waar op dat moment de ITCZ ligt. De zee bij Brazilië is vrij warm door de warme zeestroom, de Brazilië Stroom. Deze beweegt langs de kust naar het zuiden (figuur 1.20). Door de warmte verdampt veel zeewater, waardoor de zeewinden vochtig worden. Aan de oostkust brengen de winden veel neerslag.  In de zomer, van december tot februari, ligt het lagedrukgebied in het zuiden van Brazilië (figuur 1.19). Dan dringt de noordoostpassaat ver het land in en brengt regen in de gebieden aan de noordkust en in het midden van Brazilië.

Steppe- en woestijnklimaat

gebieden met een steppeklimaat liggen dus in de regenschaduw aan de noordwestkant van de Serra do Mar.  Op enkele plekken waar minder dan 400 mm neerslag valt en de verdamping door de hoge zonnestand heel groot is, is zelfs sprake van een woestijnklimaat (BW).

Gematigd zeeklimaat in het zuiden u Het zuiden van Brazilië is koeler dan het noorden, omdat het verder van de evenaar af ligt. De temperatuur in de koelste maand is lager dan 18 °C. Er is een groter temperatuurverschil tussen de zomer- en de winterperiode. Het gebied staat onder invloed van zeewinden (zuidoostpassaten) en heeft daarom een gematigd zeeklimaat (Cf).  In het noordelijke deel, bij São Paulo (figuur 1.17), is het in de wintermaanden (juni tot augustus) duidelijk wat droger.

De ITCZ ligt ver weg, ten noorden van de evenaar, en het hogedrukgebied op de oceaan strekt zich nu ook uit over het land. Daarom valt daar minder regen. Vandaar dat dit klimaat de afkorting Cw heeft.

u Opvallend is dat het noordoosten van Brazilië een steppeklimaat heeft. Dit heeft te maken met de ligging van de bergen, en in het bijzonder de Serra do Mar. Dit gebergte vormt een verklaring voor het verschil tussen het natte zuidoostelijke kustgebied en het droge binnenland in het noordoosten.  Vanwege de bergen van de Serra do Mar moet de vochtige zeewind, de zuidoostpassaat, opstijgen zodra deze aan land komt. Aan de zuidoostkant van het gebergte, de loefzijde, ontstaan dan stuwingsregens. Het regent er gedurende het jaar zo veel, dat er een regenwoudklimaat heerst. Aan de andere kant van de bergen, de lijzijde, daalt de lucht en wordt droog. De

909470_BNWRK.indd Untitled-10 22 27

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

1

7 Wat zijn de kenmerken van de verschillende klimaten in Brazilië?

8 Hoe kun je het voorkomen van de klimaten verklaren?

Opdracht 1 Noodweer Lees de inleiding van paragraaf 1.3 en bekijk de foto. Bekijk het filmpje online. a Gebruik de atlaskaart Latijns-Amerika - Temperatuur en neerslag in januari. Vergelijk de maandelijkse neerslag in januari met de hoeveelheid die in 2011 in een dag viel.

Wat is je conclusie? b Welke rol speelde het reliëf bij deze ramp in de omgeving van Nova Friburgo? c Een indirecte oorzaak van de aardverschuivingen was dat het al dagen veel geregend had. Licht dit toe. d Wat valt je op als je de neerslagkaart van januari in de atlas vergelijkt met die van juli?

Vergelijk figuur 1.19 uit de theorie met 1.20 en bekijk figuur 1.21. a Leg uit waarom er in het noorden van Brazilië gedurende het jaar geen droge tijd voorkomt. b Waarom schuift de ITCZ op zee in de Braziliaanse zomer niet mee naar het zuiden?

Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

Opdracht 4 Klimaatdiagrammen Bekijk figuur 1.17 in de theorie. a Download en print W9. Schrijf onder elk klimaatdiagram in W9 de naam van het juiste klimaat en de afkorting volgens Köppen. b Noteer onder elk klimaatdiagram in W9 de bijbehorende locatie uit W10. Kies uit de letters A t/m D. c Verklaar het verschil in temperatuur gedurende het jaar tussen de grafieken 1 en 2 in W9. d Verklaar het verschil in neerslag gedurende het jaar tussen de grafieken 3 en 4 in W9.

W9

Opdracht 2 Druk- en windsystemen Lees in paragraaf 1.3 Klimaten in Brazilië tot en met Steppeen woestijnklimaat. Bekijk figuur 1.17 tot en met 1.20. a Wat is de intertropische convergentiezone (ITCZ)? b Welke situatie wordt in W8 weergegeven: die in juli of die in januari? Licht je keuze toe. c Download en print W8. Zet in W8 een H (hogedrukgebied) of een L (lagedrukgebied) op de juiste plekken. d Teken in W8 de winden voor deze maand (vraag 2b). e Waarom hebben de winden een afwijking bij hun weg van hoge naar lage druk?

W8

Natuurlijk Brazilië

Opdracht 3 Drukgebieden en neerslag

Deelvragen

0

Caracas

500

1.000 km

evenaar

ITC

Z

1

ºC

mm

2

ºC

500

400

40

400

40

300

30

300

30

200

20

200

20

10

100

100 0

j f mam j j a s o n d maand

0

0

10 j f mam j j a s o n d maand

............................................

............................................

............................................

............................................

............................................

............................................

mm

3

ºC

50

mm

4

ºC

0

50

50

500

400

40

400

40

300

30

300

30

200

20

200

20

100

10

100

10

500

0

G

mm

Vier klimaatdiagrammen, Brazilië.

50

500

Drukgebieden in de maand ...

eaan Oc te ro

21 16:04

28

j f mam j j a s o n d maand

0

0

j f mam j j a s o n d maand

............................................

............................................

............................................

............................................

............................................

............................................

0

Steenbokskeerkring

nt is

Rio de Janeiro

Buenos Aires

909470_BNWRK.indd Untitled-10 23 28

e ch

an ea Oc

At la

7

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Klimaten in Brazilië

W10

3

Verdieping

Brazilië: locaties A t/m D. 0

250

500 km

Opdracht 7 Waar ligt de ITCZ op dit moment?

evenaar

A

B

C

D

Opdracht 5 Gebergten Bekijk figuur 1.19 en 1.20 in de theorie. a Download en print W11. Teken in W11 de overheersende windrichting met een lijn met een pijlpunt. b Noteer op de juiste plekken in W11 een van de volgende begrippen. Kies uit: lijzijde – loefzijde – regenschaduw – wolk met regen. c Beredeneer aan de hand van W11 waarom het noordoosten van Brazilië een steppeklimaat heeft.

W11

29

1.3

Bergen en achterland.

Het weer is de situatie van de atmosfeer op een bepaald moment. Dat is iets anders dan het klimaat. Toch hebben ze ook met elkaar te maken. Bekijk online een prachtige weerkaart met de windsystemen bij Zuid-Amerika. a In welke maand bekijk je deze kaart? b De bewegende pijltjes zijn de windsystemen. Waaraan herken je op deze kaart de hogedrukgebieden? c Hoe kun je aan de bewegende pijltjes zien waar de lagedrukgebieden liggen? d Lees vaardigheid 7 Voorspellende vragen in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen. Beschrijf op grond van deze kaart in welke gebieden jij verwacht dat het in Brazilië gaat regenen. Noteer daarbij de verwachting en het voorspellende principe. e Klik in het veldje rechtsonder op Bewolking, regen. Hoe is de neerslag op deze kaart weergegeven? f Controleer aan de hand van deze kaart of je verwachting uit vraag 7d goed was. Leg uit.

Herhaling Opdracht 8 Terugblik op de paragraaf Stel, je wilt op vakantie naar Rio de Janeiro, maar wel in een periode dat het daar nauwelijks regent. a In welke tijd van het jaar kun je dan het beste op vakantie gaan? Kies uit: van juni tot augustus – van januari tot maart. b Verklaar waarom het in die maanden droger is in Rio de Janeiro. c In welke maand dringt de noordoostpassaat het verst Brazilië binnen? Kies uit: juni – januari.

Verklaar je antwoord.

E

u

z w r r

land Atlantisch Oceaan

T

Opdracht 6 Zeestromen Gebruik de atlaskaart De aarde - Klimaatgebieden/ Zeestromen. a Leg uit waarom de Braziliaanse Stroom een warme zeestroom is. b Verklaar welk type zeestroom meer neerslag zal kunnen geven: een warme of een koude zeestroom.

Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten. c Wat zijn de gevolgen van de Braziliaanse Stroom voor de oostkust van Brazilië?

909470_BNWRK.indd Untitled-10 24 29

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

2a, 7e 1b, 1d 1a, 1c, 2b, 2e, 4a, 4b, 5a, 5b, 6a, 6c, 8a, 8b, 8c 2c, 2d, 3a, 3b, 4c, 4d, 5c, 6b, 7b, 7c, 7d 7f -

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

u

g e k ’ r a r d

909470

9

30

1

Natuurlijk Brazilië

e

Veelzijdige natuur

Vakantie in Itacaré Brazilië is rijk voorzien van prachtige natuur. Elk jaar bezoeken miljoenen toeristen het land met de natuur als een van de belangrijkste redenen. Het Amazonegebied is het populairst, maar andere plekken hebben ook veel te bieden. Neem nu het plaatsje Itacaré aan de oostkust.

In de buurt daarvan zijn witte stranden, ruige rivieren, dichte bossen en moerassen te vinden. Je kunt er allerlei avontuurlijke dingen doen, zoals klimmen door boomtoppen en afdalen met een zipline. Een mooie plek voor de avontuurlijke natuurliefhebber.

 Vanwege de hoge temperaturen en de vochtigheid is de biodiversiteit er groot: er leven ontzettend veel soorten dieren, planten en micro-organismen. Men schat dat er per hectare zo’n veertig soorten bomen voorkomen (figuur 1.23). Als je goed luistert, hoor je constant het geroep van apen, het gezang van vogels en het gezoem en getjirp van insecten.  Niet het hele regenwoud heeft de dichte begroeiing met etages en lianen. Er zijn ook delen met licht en lager tropisch woud of gebieden langs rivieren die elk regenseizoen meters onder water staan. Tegenwoordig zijn er ook gebieden met nieuw bos op plekken waar het regenwoud eerder is gekapt.

0

250

600 km

Ecosystemen u In Brazilië vind je verschillende natuurlijke ecosystemen. In

zo’n systeem is er een wisselwerking tussen planten, dieren, water, bodem en atmosfeer. De vegetatie heeft een directe relatie met het klimaat. Maar ook de bodem kan een belangrijke rol spelen.

gebied met tropisch regenwoud (Portugees: selva, figuur 1.22 en 1.23). Het gebied heeft door het tropische regenwoudklimaat een hoge luchtvochtigheid. Bijna elke dag vallen er ’s middags zware regen- en onweersbuien. Een deel van de regen wordt door oostenwinden van zee aangevoerd. Het andere deel ontstaat doordat water vanaf de planten en uit de rivieren verdampt (evaporatie) en de bomen en planten elke dag vocht afgeven aan de lucht (transpiratie).

909470_BNWRK.indd Untitled-10 25 30

ce aa n

u In en rond het Amazonebekken van Brazilië ligt een groot

O

Tropische regenwouden

Oceaan ote Gr

21 16:04

1.4

c tis an Atl

he

tropisch regenwoud (selva)

Atlantisch regenwoud

pampa

cerrado

Pantanal

llanos

caatinga

mangrove

FIGUUR 1.22

Spreiding natuurlandschappen in Brazilië.

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Veelzijdige natuur

FIGUUR 1.23

31

1.4

Tropisch regenwoud bij een riviertje.

Mangrove

Het Atlantische regenwoud

u Langs de vlakke en lage Atlantische kust in het noordoosten

u In een brede strook langs de zuidoostelijke kust van Brazilië

van Brazilië komt dicht tropisch bos voor dat zich heeft aangepast aan zout water. De bomen en struiken die hier groeien, noem je mangroven. Mangroven staan met hun wortels in ondiep zout water of op stukken land met zoute grond dat bij vloed overstroomt (figuur 1.24). De wortels steken een stuk boven de grond of het water uit. Tussen de wortels onder water vinden veel vissen, krabben en andere zeedieren beschutting om te leven en zich voort te planten. Mangroven hebben warm zeewater nodig en niet al te veel golfslag.

groeit ook regenwoud. Dit is het Atlantische regenwoud, ofwel de Mata Atlantica. Het regenwoud is bijzonder, omdat het niet in de buurt van de evenaar ligt. Het dichte bos met vele mossen langs de stammen en takken kan hier toch groeien, omdat in dit gebied veel stuwingsneerslag valt (meer dan 2.000 mm) die veroorzaakt wordt door de aanlandige wind bij de bergen van de Serra do Mar.

FIGUUR 1.24

909470_BNWRK.indd Untitled-10 26 31

Mangroven.

3

h Z B e  J d v  a ( d d r  v e h t

Savanne u In de tropische gebieden met een droge tijd liggen de savannen van Brazilië. Ze strekken zich over een groot deel van het Hoogland van Brazilië uit. Er zijn drie soorten savannen: de cerrado, de caatinga en de llanos. Net als het tropische regenwoud hebben ze een grote biodiversiteit.  De cerrado (boomsavanne) ligt voor een groot deel op het Hoogland van Brazilië. Het is een savanne met een mix van bomen, struiken en grassen (figuur 1.25). De bomen zijn niet zo hoog als in het tropische regenwoud. Kenmerkend voor de cerrado is dat het landschap er in de droge tijd heel anders uitziet dan in de natte tijd.  In de droge tijd van april tot september krijgen de grassen in de cerrado een droge, bleke en bruinige kleur en ook de bladeren van bomen en struiken verkleuren, of ze vallen af. Het landschap ziet er dan verdord uit. In deze tijd van het jaar komen regelmatig natuurbranden voor, maar de bomen en struiken

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

1

n

32

FIGUUR 1.25

1

Natuurlijk Brazilië

FIGUUR 1.26

Cerrado.

hebben zich hieraan aangepast. Ze hebben dikke basten.

Zodra de regen van het natte seizoen valt, verandert de natuur.

Bomen en struiken krijgen nieuwe, groene bladeren en er groeien weer frisgroene grassen.  De llanos is een grassavanne met hier en daar wat bomen.

Je vindt ze met name in Venezuela en Colombia. Maar in gebieden in het noorden van Brazilië, waar net wat minder neerslag valt dan op de cerrado, vind je deze rijke grassavannen ook.  De caatinga (doornstruiksavanne) is een drogere, steppeachtige savanne in het droge noordoostelijke deel van Brazilië (figuur 1.26). Je ziet er veel doornstruiken, grassen en hier en daar wat bomen. Opvallend zijn de cactussen. De droge tijd duurt zo’n negen maanden en per jaar valt er 250 tot 800 mm regen.  Net zoals in de cerrado ziet de caatinga er in de droge tijd verdord uit en zijn de struiken kaal. Rivierbeddingen zijn droog en de natuur wacht op de regen van de regentijd. Wanneer en hoeveel regen er valt, is altijd wat onzeker. Maar als de regentijd begint, kleurt het landschap meteen groener.

FIGUUR 1.27

Caatinga.

De Pantanal u Langs de grens met Bolivia en Paraguay ligt een bijzonder moerasgebied: de Pantanal. Het is een gebied met bomen, struiken en grassen, dat in de regentijd grotendeels onder water staat (figuur 1.27). De overstromingen ontstaan doordat de Pantanal een vlak, laaggelegen gebied is waar veel rivieren, zoals de Paraguay/Paraná doorheen stromen. In de regentijd brengen de rivieren meer water dan dat er kan wegstromen.

Het gebied staat dan tijdelijk onder water. Door de jaarlijkse overstromingen heeft het moerasgebied een bijzonder ecosysteem. Er groeien bomen en struiken die tegen overstromingen kunnen en er leven dieren als reuzenotters en kaaimannen (krokodillensoort).

De Pantanal.

n -

21 16:04

909470_BNWRK.indd Untitled-10 27 32

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Veelzijdige natuur

33

1.4

Stroomgebied van de Amazone

Bodems

u Het grootste stroomgebied van Brazilië is dat van de Amazone (figuur 1.28). De rivier is zeer breed en heeft veel vertakkingen. Honderden zijriviertjes die door het oerwoud stromen, voeren grote hoeveelheden neerslag af en monden uit in de Amazone. De rivier heeft dan ook een hoog debiet (waterafvoer per seconde). Een derde deel van het water van het continent wordt via de Amazone afgevoerd naar de zee.

Ruim 20% van al het zoete water in de wereld vind je in het stroomgebied van deze rivier.  Het regiem van de rivier, de verdeling van de waterafvoer over een jaar, wordt vooral bepaald door neerslag en verdamping. De jaarlijkse beweging van de ITCZ, de zone met de stijgingsregens, beïnvloedt dus het verloop van het regiem.  Behalve dit grote stroomgebied van de Amazone zie je in figuur 1.28 nog meer afwateringsgebieden. Ze zijn kleiner in omvang en stromen door minder vochtige gebieden.  Het zal duidelijk zijn dat er in een groot deel van Brazilië een overvloed aan zoet water is. Het rivierwater wordt veel gebruikt voor de opwekking van elektriciteit. Met name in de rivieren de Paraná en de Rio Grande zijn veel stuwdammen gebouwd. Natuurlijk wordt het zoete water ook gebruikt als drinkwater en irrigatiewater of als grondstof voor bijvoorbeeld frisdranken. Het droge noordoosten is minder bedeeld met deze natuurlijke hulpbron.

u Met de bodem heeft Brazilië het iets minder getroffen. In veel gebieden zitten weinig voedingsstoffen in de grond. Door de overdadige plantengroei denken veel mensen dat een tropische bodem zeer vruchtbaar is, maar dat is niet het geval.

Een tropische bodem heeft een dunne humuslaag. De bacterien die bij het vochtige en warme klimaat goed gedijen, zetten het dode bladafval om in mineralen die voor een deel gelijk worden opgenomen door de planten. De neerslag zorgt voor veel uitspoeling. Er blijven zo maar weinig mineralen en humus achter; de bodem is dan ook onvruchtbaar. Door het ontbreken van humuszuren lossen ijzer- en aluminiumverbindingen niet op. De roestvorming geeft de bodem een rode kleur. Dit type bodem heet latosol (figuur 1.29).  Ook de bodems onder de cerrado zijn niet vruchtbaar. Dat komt doordat een groot deel van de cerrado op het Hoogland van Brazilië ligt, dat bestaat uit oud en verweerd gesteente.

De voedingstoffen zijn in de loop van vele jaren verdwenen: ze zakken met het regenwater de bodem in of ze spoelen weg via de rivieren naar de riviervlakten.

4.300

3

O

O

waterafvoer in km³ per jaar 0

4.200 4.100

500 1.000 km

NoordoostAtlantic

Amazone Tocantins

4.000

São Francisco

OostAtlantic

Paraguay

400

Paraná

300

ZuidoostAtlantic

Uruguay

200 100

FIGUUR 1.28

Ri jn

o

gu ay

sc ci

ra Pa

an

ug ua y Sã

o

Fr

ic nt la

-A t

tla Zu

id

oo

st

t-A os

O

Ur

nt

ic

nt ic

ná

N oo

rd oo

st

-A t

la

ra

in s

Pa

nt

ca To

Am az

on e

0

Beschikbaar water per stroomgebied.

Het stroomgebied van de Amazone bevat maar liefst 73% van de totale hoeveelheid zoet water in Brazilië. Zie ter vergelijking de waterafvoer van de Rijn.

FIGUUR 1.29

909470_BNWRK.indd Untitled-10 28 33

Latosol.

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

3

21 16:04

34

1

Natuurlijk Brazilië

W14

Deelvragen 9 Wat zijn de kenmerken van de verschillende natuurlandschappen in Brazilië?

10 Hoe kun je het voorkomen van de natuurlijke vegetatiezones relateren aan het klimaat?

11 Wat is de samenhang tussen het klimaat en de kenmerken van de grote stroomgebieden?

Opdracht 1 Vakantie in Itacaré Lees de inleiding van paragraaf 1.4 en bekijk het filmpje online. Kijk online met Google Maps Street View ook even rond in Itacaré. a Welk soort bos vind je rond Itacaré en waaraan kun je dat zien? b Wat voor sporten of andere avontuurlijke activiteiten zou je in de natuur rond Itacaré nog meer kunnen doen?

Bedenk drie voorbeelden. c Stel dat je naar Brazilië op vakantie zou gaan. Zou jij Itacaré dan bezoeken? Motiveer je antwoord.

W15 0

250

500 km

evenaar

5

Opdracht 2 Landschappen Lees in paragraaf 1.4 Ecosystemen tot en met Savanne.

Bekijk de figuren 1.22 tot en met 1.26. Bestudeer de foto’s van W12 t/m W14 en W15. a Zet de W-nummers onder elkaar en noteer achter elk W-nummer wat je op de foto's ziet. Zet erachter welke locatie uit W15 hier bij hoort. Kies uit de cijfers 1 tot en met 5 uit W15. b Welk kenmerk van het klimaat bepaalt het verschil tussen het landschap van foto W12 en dat van foto W13?

3

2

4

1

W12

Opdracht 3 Savanne en mangrove

W13

Bekijk figuur 1.17, 1.22, 1.24, 1.25 en 1.26 in de theorie. a Beschrijf het verschil in begroeiing tussen de cerrado en de caatinga. b Verklaar het verschil in begroeiing tussen de cerrado en de caatinga. Betrek in je antwoord de klimaten uit paragraaf 1.3. c Leg uit waarom in het gebied van de cerrado meer neerslag valt. d Waarom is de mangrove erg belangrijk voor de biodiversiteit in de kustgebieden van Brazilië?

Opdracht 4 De Pantanal Lees in paragraaf 1.4 De Pantanal en bekijk figuur 1.27. a In welke maanden staat de Pantanal onder water? Kies uit: maart t/m mei – juni t/m augustus – september t/m november – december t/m februari. b Verklaar je antwoord bij vraag 4a aan de hand van de ligging van de ITCZ. Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 29 34

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Veelzijdige natuur

c In de stroomgebieden van de rivieren die de Pantanal voeden, wordt tropisch regenwoud gekapt om ruimte te maken, onder andere voor de aanleg van sojaplantages.

Leg uit welk effect dit heeft op de aanvoer van sediment in de Pantanal.

35

1.4

W17

3

Bodemprofiel van latosol.

A1

A2

Opdracht 5 Vegetatie a Welke vorm van vegetatie vind je in de Pantanal? b Het water van de Pantanal stroomt via de rivier de Paraguay naar het zuiden richting de Atlantische Oceaan. Er zijn plannen om deze rivier uit te baggeren en geschikt te maken voor de scheepvaart. Beredeneer waarom het gebied van de Pantanal door het uitbaggeren droger of natter zal worden. c De kuststrook ten oosten van de Pantanal heeft een vochtiger klimaat dan de Pantanal zelf. Noteer twee verklaringen en licht deze toe.

B

C

Opdracht 6 Waterafvoer in de Amazone Lees in paragraaf 1.4 Stroomgebied van de Amazone en bekijk figuur 1.28. a Geef twee argumenten waarom het stroomgebied van de Amazone zo veel meer water afvoert dan de andere stroomgebieden. b Noteer drie ‘bronnen’ van de enorme hoeveelheden neerslag in dit gebied. c Bekijk W16. Verklaar de lagere waterafvoer in de maanden november t/m januari.

W16 240

De gemiddelde maandelijkse afvoer van de Amazone, 2007.

debiet (m3/sec) x 1.000

200

160

120

80

Verdieping Opdracht 8 Droogte Lees W18. a Waarom kun je beter ook naar de temperatuur kijken voor je een klimaat een droog klimaat noemt? b Gebruik de klimaatgegevens van Remanso in W19 en bereken en beredeneer met behulp van W20 welk klimaat het gebied bij Remanso heeft. c In de Pantanal valt per jaar ongeveer 1.100 mm neerslag en de temperatuur schommelt tussen de 17 en 25 °C. Welk klimaat heeft dit gebied volgens W20? d Kijk bij W9 nog eens naar klimaatdiagram 1. Bepaal nu opnieuw het klimaat volgens Köppen met behulp van W20.

Wat is je conclusie? e In Nederland valt per jaar ongeveer 800 mm neerslag en de gemiddelde jaartemperatuur is 10 °C. Hoeveel mm regen zou er per jaar minder moeten vallen wil een steppe kunnen ontstaan bij die gemiddelde temperatuur?

40

W18 0

j

f

m

a

m

j

j

Amazone

Orinoco

Paraná

Tocantins

a

s

o

n d maand São Francisco

Opdracht 7 Bodem Lees in paragraaf 1.4 Bodems en bekijk figuur 1.29.

In W17 zie je een bodemprofiel van een latosol. a Schrijf van elke horizont van deze bodem in W17 een bijbehorend kenmerk op. b Waarom is deze bodem niet vruchtbaar? c Welke rol speelt het klimaat hierbij?

909470_BNWRK.indd Untitled-10 30 35

H

O

Hoe bepaal je of een klimaat droog is?

Als je het klimaatsysteem van Köppen bekijkt, zie je dat er ergens een woestijnklimaat is als er 0 tot 200 mm neerslag per jaar valt. En valt er tussen de 200 en 500 mm neerslag, dan is het een steppeklimaat (BS). Maar dit is wel erg globaal.

Om te bepalen of een gebied een steppe- of een woestijnklimaat heeft, moet je ook kijken naar de gemiddelde jaartemperatuur. Je ziet deze factoren op de assen van het diagram in W20. Als je voor een gebied de totale neerslaghoeveelheid en de temperatuur in een jaar weet (x-as), kun je zelf aflezen of er een droog steppe- of woestijnklimaat heerst of een van de andere klimaten (A, C, D).

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

5

36

1

W19

Klimaatgrafiek van Remanso, Brazilië.

mm

180

ºC

45

160

40

140

35

120

30

100

25

80

20

60

15

40

10

20

5

0

j

W20

Natuurlijk Brazilië

a

s

o

n

d

j

f

m

a

m

j maand

0

Neerslag, temperatuur en droogte.

gemiddelde jaartemperatuur (°C) 30 25 20 BW

BS

15 10 5 0 A,C of D –5 –10 –15

0

10

20

30

40

50 60 70 80 90 gemiddelde jaarlijkse neerslag (cm)

Herhaling

?

21 16:04

Opdracht 9 Terugblik op de paragraaf Gebruik alle theorie van paragraaf 1.4 en figuur 1.22. a Bekijk de foto’s online. Vul per link in welk natuurlandschap je ziet en waaraan je dat ziet. b Welke bodem in de omgeving van de foto’s zal het meest vruchtbaar zijn? Licht toe.

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909470_BNWRK.indd Untitled-10 31 36

1a, 1b, 3a, 3b, 3d, 5a, 6b 2a, 2b, 3c, 6a, 7a, 7b, 7c, 8c, 9a, 9b 4a, 4b, 4c, 5b, 5c, 6c, 8a, 8b, 8d, 8e 1c -

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Casusopdracht

Casusopdracht

Vraag 1

Krokodillen leven in het oerwoud, en roggen zijn zoutwatervissen die vlak bij de bodem van de oceaan zwemmen.

Zou je denken ...

Omdat de Atlantische Oceaan de afgelopen miljoenen jaren steeds breder is geworden, moet Farid zijn dromedarissen in de Sahara beschermen tegen een mogelijke aanval van krokodillen en kan Diego zoetwaterroggen vangen in de Amazone. Deze raadselachtige situaties in Afrika en Peru hebben te maken met de platentektoniek, die onderzocht wordt door Dr. Tekto. Bij dit mysterie zoeken jullie uit wat de samenhang is tussen de gebeurtenissen die Farid, Diego en Dr. Tekto meemaken.

Werkwijze.

Onderzoeksvraag: Omdat de Atlantische Oceaan de afgelopen miljoenen jaren steeds breder is geworden, moet Farid zijn dromedarissen in de Sahara beschermen tegen een mogelijke aanval van krokodillen en kan Diego in de Amazone zoetwaterroggen vangen. Wat is het verband tussen deze gebeurtenissen? soort opdracht tijdsduur

3

Zoetwaterroggen in de Amazone

Inleiding

W21

37

1

mysterie oplossen 45 minuten, en 20 minuten

a Lees de inleiding en bekijk W21. b Lees de verhalen in W22, bekijk ze online en print ze. c Onderzoek in groepjes van drie de onderzoeksvraag: Wat is het verband tussen deze gebeurtenissen? Print W23. Leg de kaartjes 1 t/m 20 van W23 én de verhalen A, B en C van W22 zo neer dat ze een logische samenhang vormen en antwoord geven op de vraag. Plak de kaartjes op een groot vel papier. d Bespreek de resultaten klassikaal.

W22

A.

Verhalen.

Farid

Farid gaat mee met de karavaan van zijn stam die van Agadez en Bilma (Niger) via het Ennedigebergte (Tsjaad) naar de Kufra-oase (Libië) dwars door de Sahara trekt.

Ze hebben goederen mee om te kunnen ruilen voor het zout in Bilma. Ze proberen onderweg actuele informatie te krijgen over de plekken waar ze water kunnen vinden. Nu zien ze het Ennedigebergte al voor zich en zijn vader wijst hem op de grote drinkplaats, de Guelta d’Archei. Hij mag de dromedarissen niet uit het oog verliezen, want soms worden ze aangevallen door krokodillen!

nabespreking voorbereiding

- bestuderen van alle theorie van hoofdstuk 1 - de kaartjes 1 t/m 20 (W23) en de verhalen A, B en C (W22) downloaden en printen, en uitknippen

benodigde hulpmiddelen

- prints van de kaartjes 1 t/m 20 en de verhalen A t/m C - scharen, lijm, groot vel papier per groep

werkvorm

in groepjes van drie

opzet

Na het lezen van de verhalen A, B en C wordt het mysterie opgelost door de kaartjes 1 t/m 20 en de verhalen A, B en C in een logische

B.

Diego

Diego hangt lusteloos in zijn hangmat als de strenge stem van zijn moeder hem maant nu toch eens te gaan vissen.

Sinds zijn vader is overleden moet hij veel taken uitvoeren, waaronder vissen. Het wordt steeds moeilijker om zijn familie te onderhouden. Soms haalt Diego slechts enkele kleine zoetwaterroggen uit het water, die hij vervolgens op de markt in Iquitos (Peru) moet verkopen. Maar beter dan niets, want zelfs als het hem niet lukt om alle gevangen roggen te verkopen, kan het gezin ze nog altijd zelf opeten.

C.

Dr. Tekto

volgorde te leggen. Plak ze op een groot vel papier. Tot slot volgt een klassikale bespreking van de resultaten.

Tip: begin vanaf drie kanten met het leggen van de kaartjes. eindresultaat

oplossing (en bespreking) van het mysterie in de vorm van een samenhangend verhaal van kaartjes

Vlak voor zijn middagpauze wil Dr. Tekto nog snel de nieuwste satellietmetingen aflezen die net zijn binnengekomen, en de bevindingen invoeren in de databank van het Geo-onderzoekscentrum in Potsdam.

Hij stelt vast dat ook in de afgelopen acht maanden de afstand tussen het oosten en het westen van de Atlantische Oceaan groter is geworden. Het gaat slechts om enkele centimeters, maar dit proces gaat al 160 miljoen jaar onophoudelijk door.

Ò creëren

909470_BNWRK.indd Untitled-10 32 37

casusopdracht

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

1

W23

1.

2.

Het uiteenvallen van Pangea

Ongeveer 300 miljoen jaar geleden brak het oercontinent Pangea uiteen. Daardoor ontstonden Laurazië en Gondwana. Gondwana bestond uit Zuid-Amerika, Afrika, Antarctica, Australië, Madagaskar en India. Zo’n 150 miljoen jaar later viel ook Gondwana uiteen.

NoordAmerika

Door het geologische onderzoek van 4.500 m lange boorkernen uit het mondingsgebied van de Amazone zijn interessante ontdekkingen gedaan. Boven het 11,3 miljoen jaar oude sediment vonden geologen fossielen van kleine en zeer kleine beestjes, die vroeger in de huidige Andes leefden. Deze fossielen worden echter niet meer aangetroffen in de dieper gelegen en minstens 11,8 miljoen jaar oude aardlagen. De enige logische slotconclusie die je uit deze feiten kunt trekken, is dat de Amazone precies in deze periode van stroomrichting is veranderd en sindsdien van de Andes in het westen naar het oosten stroomt en in de Atlantische Oceaan uitmondt.

evenaar

evenaar

hy

Boorkernenonderzoek

NoordAmerika Laurazië

Eurazië a

sz

ee

o

India Australië Antarctica

Afrika ZuidAmerika nd w

G

Afrika ZuidAmerika

3.

Natuurlijk Brazilië

Zoetwaterroggen in de Amazone.

t Te

21 16:04

38

Pa ng ae

7

ana

India

Australië Antarctica

4.

De loop van de Oer-Amazone

De bron van de Oer-Amazone lag voor het uiteenvallen van Gondwana in het noordoosten van Afrika. De rivier stroomde door een langgerekte slenk tussen West-Afrika en het noordoosten van Zuid-Amerika en zocht vervolgens zijn weg in de huidige bedding van de Amazone, maar in tegengestelde richting. Na 14.000 km mondde hij uit in de Grote Oceaan.

Guelta d’Archei

Guelta’s zijn natuurlijke waterplaatsen in de woestijn.

Meestal liggen ze in gebergten met steile hellingen, omdat de verdamping daar door het schaduweffect veel geringer is. Rondtrekkende karavanen gebruiken de guelta’s als drinkplaats voor hun kamelen en als rustplaats. De guelta’s krijgen hun water van de zeldzame regenval of door het opstijgende grondwater, zoals in de afgebeelde Guelta d’Archei in het Ennedigebergte in Tsjaad.

gesteente ouder dan 2 miljard jaar gebergte ouder dan 2 miljard jaar stroomrichting Oer-Amazone

909470_BNWRK.indd Untitled-10 33 38

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Casusopdracht

5.

39

1

De krokodillen uit de Oer-Amazone

6.

In de Guelta d’Archei is altijd water aanwezig, waardoor er een kleine biotoop is ontstaan met een bijzondere flora en fauna. Ook nu nog leven hier een aantal krokodillen in de extreem droge en hete Sahara. Hun geringe eisen en de grootte van de populatie maken het mogelijk dat ze ondanks de grote klimatologische veranderingen konden overleven. Krokodillen, die zich 250 miljoen jaar geleden vanuit de dinosauriërs hebben ontwikkeld, behoorden tot de bewoners van het vochtige tropische brongebied van de Oer-Amazone.

4

Het uiteenvallen van Gondwana en het ontstaan van de Atlantische Oceaan

Gondwana brak zo’n 150 miljoen jaar geleden in tweeën waardoor de Atlantische Oceaan ontstond. Afrika draaide tegen de wijzers van de klok in en bewoog naar het noorden. Dat had invloed op het klimaat van het continent.

Tegelijkertijd bewoog Zuid-Amerika naar het westen waardoor de Andes ontstond. Vanaf de Midden-Atlantische Rug bewogen de Amerikaanse en de Afrikaanse plaat uit elkaar met een snelheid van 3 à 4 cm per jaar. Daardoor bedraagt de afstand tussen beide continenten tegenwoordig ongeveer 6.000 km. Het proces van divergentie gaat onverminderd door.

150 miljoen jaar geleden

tegenwoordig

AFRIKA AFRIKA

ZUIDAMERIKA

ZUIDAMERIKA

0º

0º

Midden-Atlantische Rug

7.

8.

De stad Iquitos

bewegingsrichting

De Amazone

Jarenlang was de Nijl met 6.695 km de langste rivier ter wereld. Tot in 2007 een aantal onderzoekers ontdekte dat de Amazone de langste rivier te wereld is. Vanaf de bron stroomt de rivier 6.800 km naar het oosten totdat deze uitmondt in de Atlantische Oceaan. Er stroomt per seconde zo’n 209.000 m3 water de oceaan in. Dat is 15% van de wereldwijde afwatering via rivieren in de oceanen.

De 400.000 inwoners tellende Peruaanse stad Iquitos midden in het Amazonegebied is alleen per vliegtuig of per schip te bereiken. Het centrum van de stad werd in de achttiende eeuw door de Jezuïeten gesticht. De stad wordt gezien als de meest afgelegen stad ter wereld. In de negentiende eeuw werd er geld verdiend in de rubber en sinds de jaren vijftig van de vorige eeuw met de olieindustrie. Tegenwoordig is het toerisme een belangrijke inkomstenbron.

10˚ COLOMBIA

0

500

0

stroomstelsel Amazone

1.000 km

250

500 km

ECUADOR Iquitos zone Ama

BRAZILIË PERU ot Gr

ce

n

BOLIVIA

O

e

aa

ot Gr

eO 909470_BNWRK.indd 39 Untitled-10 34

10˚

Lima

ce

aa

n

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

9

1

9.

Natuurlijk Brazilië

Armoede in Iquitos

10.

Toerisme is de enige vorm van inkomsten die zich – behalve smokkel en drugshandel – in Iquitos positief heeft ontwikkeld. Maar wie daaraan niet kan of wil meedoen, leeft in onvoorstelbare armoede. De huizen zijn van plaatwerk en lopen ieder jaar gevaar om door de golven te worden overstroomd. Zelfs in de droge tijd zak je vaak tot je enkels weg in de modder. Maag- en darminfecties en andere ziekten komen regelmatig voor in Iquitos. Op ondersteuning van de overheid hoeft men niet te hopen.

Iquitos zal ook in de toekomst het centrum van de ‘treurige tropen’ zijn.

De karavaanroute

De traditionele karavaanroutes van de Toeareg hebben Taoudeni, Bilma en Fachi als eindbestemming, waarbij ze door de Sahara, maar ook over het Ennedigebergte tot aan de Nijl of de Kufra-oase in Libië trokken.

0

250

500 km

ALGERIJE LIBIË

Aïr

Kufra-oase

Bilma Fachi

Agadez

ijl

ggarAha rgte e b e g

N

21 16:04

40

NIGER

EGYPTE

Tibestigebergte Guelta d’Archei TSJAAD

Ennedi Plateau

SUDAN

route karavanen

11.

De zoetwaterrog

Roggen bestaan al sinds de Jura, zo’n 150 tot 200 miljoen jaar. Ze leven in alle oceanen en er zijn in de loop der tijd zo’n vijfhonderd verschillende soorten ontstaan. De Zuid-Amerikaanse zoetwaterrog stamt waarschijnlijk af van stekelroggen die in het mondingsgebied van de Oer-Amazone leefden. Door het ontstaan van de Andes werden ze afgescheiden van hun voormalige leefgebied en hebben ze zich aangepast aan het leven in zoet water.

Zoetwaterroggen komen alleen voor in de tropische wateren van Zuid-Amerika. Er leven tegenwoordig veel verschillende soorten in een zeer klein riviergebied.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 35 40

12.

Satellietmetingen

Met satellietmetingen wordt vastgesteld dat Zuid-Amerika en Afrika steeds verder van elkaar af komen te liggen en dat de Atlantische Oceaan steeds breder wordt.

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Casusopdracht

13.

Aardplaten

41

1

14.

De aardkorst is een mozaïek van grote en kleine platen die continu ten opzichte van elkaar bewegen. Op de kaart zijn de kleinste platen niet ingetekend.

4

Pebassysteem

Ongeveer 15 miljoen jaar geleden ontstond aan de oostelijke helling van het nog jonge Andesgebergte een groot merengebied, het Pebassysteem. Het was zo groot als Frankrijk en Spanje samen. In die tijd stroomde een deel van de oude rivieren zoals voorheen naar het westen en mondde uit in het merengebied, terwijl de meer oostelijk gelegen rivieren al in de Atlantische Oceaan uitmondden.

0

500

Atlan t i sc he

1.000 km

Oc ea an delta

evenaar

Pebassysteem

0

2.500 5.000 km

ot Gr

e

O

ce

15.

Visvangst in Iquitos

n

De ouderdom van de bodem van de Atlantische Oceaan

Onderzoek naar de ouderdom van de bodem van de Atlantische Oceaan heeft aangetoond dat deze een symmetrische structuur heeft aan weerszijden van de rug.

Mid d

Alexander von Humboldt was al geïrriteerd dat op de vismarkt van Iquitos behalve een veelvoud aan vissen, ook haaien, roggen, zeekomkommers en andere speciale soorten te koop waren. De vissen kwamen volgens de vissers uit de Amazone en niet uit de Grote Oceaan.

16.

aa

en

-A

Afrika

tla n tisch e Ru g

Zuid-Amerika

6 5 43

1 2

boorplaats

80

in miljoenen jaren

het midden van de Midden-Atlantische Rug

D

70 60 50 40 30 20 10

6 5 1

4

0 1.400 1.200 1.000 800 600 400

2

3 200

200 400 600 800 1.000 km afstand vanaf het midden van de Midden-Atlantische Rug

ouderdom van de sedimenten

909470_BNWRK.indd Untitled-10 36 41

0

ouderdom van basalt

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

1

21 16:04

42

1

17.

De afwijking van de Amazone

Natuurlijk Brazilië

18.

Theorie van de platentektoniek

Rivieren kunnen zeer verschillend zijn, toch zijn er wetmatigheden te ontdekken in de stroomsnelheid, de meanders of de rivierbeddingen. Over het algemeen geldt dat een rivier in de boven- en middenloop smal is en in de richting van de monding steeds breder wordt.

Dit geldt echter niet voor de Amazone. De rivierbedding van de Amazone wordt in de richting van de monding bij Belém steeds smaller terwijl in het westen – bij de voormalige monding in de Grote Oceaan – een enorm bekken ligt. Dit verschijnsel is bekend als ‘de afwijking van de Amazone’ en vormt een van de bewijzen voor de omkering van de stroomrichting van de Amazone.

De aardkorst (lithosfeer) bestaat uit platen die ten opzichte van elkaar bewegen. Dit wordt veroorzaakt door convectiestromen in de mantel van de aarde. Deze relatieve bewegingen hebben processen tot gevolg die weer de oorzaak zijn van verschillende seismologische en/of vulkanische verschijnselen. Platen kunnen: - van elkaar af bewegen (divergente plaatgrens, zoals de Midden-Atlantische Rug) - naar elkaar toe bewegen (convergente plaatgrens; subductiezone zoals de westkust van Zuid-Amerika) - langs elkaar bewegen (transforme plaatgrens, zoals de San Andreasbreuk in California)

19.

20.

De plooiing van de Andes

Ongeveer 150 miljoen jaar geleden begon de subductie van de Nazcaplaat onder de Zuid-Amerikaanse plaat.

Door dit proces ontstond in miljoenen jaren het Andesgebergte. De geschatte ouderdom van dit gebergte is 60 miljoen jaar. Het Andesgebergte is een indrukwekkend voorbeeld van een gebergte dat door subductie is ontstaan.

Uitbreiding van het Paleo-Tsjaadmeer

In de kaart zie je de uitbreiding van het Paleo-Tsjaadmeer tot aan de rand van het Tibestigebergte en de toevoerende zijrivieren vanuit het Ennedigebergte. Daar, zo wordt vermoed, ligt de bron van de Oer-Amazone.

LIBIË

huidige Tsjaadmeer vermoedelijke grootte van het Paleo-Tsjaadmeer

Tibestigebergte

NIGER Galápagoseilanden Oost-Pacifische Rug

Gote Oceaan

Atacamatrog

SUDAN

Andesgebergte

TSJAAD ZUID-AMERIKA

Tsjaadmeer

Ennedi Plateau

NIGERIA

Nazcaplaat

continentale korst Amerikaanse plaat

KAMEROEN

909470_BNWRK.indd Untitled-10 37 42

CENTRAAL AFRIKAANSE REPUBLIEK

0

250

500 km

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Finish

43

1

4

Finish Slotopdracht Kun jij de begrippen uit dit hoofdstuk tekenen? En wel zo dat je buurman of buurvrouw begrijpt wat je hebt getekend?

Doe deze opdracht met z’n tweeën. Je hebt twee lege vellen papier, pennen of potloden en het leeropdrachtenboek nodig. a Blader allebei door de theorie van dit hoofdstuk en kies elk drie begrippen. Teken de drie gekozen begrippen zonder dat de ander het ziet. Als jullie klaar zijn, wisselen jullie de vellen papier. b Bekijk de tekeningen van je klasgenoot en schrijf er de juiste begrippen bij. Noteer ook de definities of omschrijvingen van het begrip. c Wissel de vellen papier weer om en bespreek samen welke begrippen jullie goed of fout hebben geraden.

Controleer ook aan de hand van de begrippenlijst of de omschrijvingen goed zijn. Ò evalueren

5

6

7

8

slotopdracht

Leeroverzicht

9

Hoofdvraag Wat zijn de relaties tussen de ligging, de ontstaanswijze en de natuurlijke kenmerken van Brazilië?

10

Deelvragen 1

2

3

4

909470_BNWRK.indd Untitled-10 38 43

Welk beeld van Brazilië hadden mensen in de koloniale tijd en welk beeld hebben mensen tegenwoordig?

Je kunt beschrijven welk beeld mensen in de koloniale tijd hadden en in de huidige tijd hebben van Brazilië.

Wat zijn de kenmerken van en de verschillen tussen de stereotiepe beelden en de geografische beelden van een plaats of een land?

Je kunt uitleggen hoe een beeld van een gebied tot stand komt.

Je kunt uitleggen waarom beelden van een gebied of een volk vaak onvolledig en stereotiep, en soms onjuist zijn.

Je kunt uitleggen wat een geografisch beeld is en wat het belang is van de vorming van zo’n beeld.

Wat zijn de topografische kenmerken van Brazilië?

Je kunt de buurlanden en de belangrijkste steden, wateren en reliëfgebieden van Brazilië noemen, herkennen en aanwijzen op een kaart.

Je kunt de absolute en de relatieve ligging van Brazilië beschrijven.

Uit welke reliëfgebieden bestaat Brazilië en hoe zijn deze ontstaan?

Je kunt de belangrijkste reliëfgebieden in Brazilië noemen en de kenmerken ervan beschrijven.

11

Welke relatie is er tussen de spreiding van de reliëfgebieden en het voorkomen van natuurlijke hulpbronnen?

Je kunt de spreiding van de natuurlijke hulpbronnen relateren aan de reliëfgebieden.

Hoe zijn ijzererts, bauxiet en aardolie in Brazilië gevormd?

Je kunt het ontstaan van de natuurlijke hulpbronnen ijzererts, bauxiet en aardolie in Brazilië op hoofdlijnen beschrijven en verklaren.

Wat zijn de kenmerken van de verschillende klimaten in Brazilië?

Je kunt de spreiding en de kenmerken van de klimaten over Brazilië beschrijven.

Hoe kun je het voorkomen van de klimaten verklaren?

Je kunt de kenmerken en de spreiding van de klimaten in Brazilië verklaren aan de hand van de ITCZ, luchtdrukgebieden, winden, zeestromen en gebergten.

Wat zijn de kenmerken van de verschillende natuurlandschappen in Brazilië?

Je kunt de spreiding en de kenmerken van de natuurlandschappen van Brazilië beschrijven.

Hoe kun je het voorkomen van de natuurlijke vegetatiezones relateren aan het klimaat?

Je kunt het voorkomen van de natuurlandschappen in Brazilië verklaren aan de hand van de klimaten en het reliëf.

Wat is de samenhang tussen het klimaat en de kenmerken van de grote stroomgebieden?

Je kunt de kenmerken van de grote stroomgebieden relateren aan het klimaat.

Begrippen biodiversiteit, caatinga, cerrado, erts, ertsvorming, fossiele energiebron, geografisch beeld, hoogland, hoogvlakte, llanos, mangrove, mental map, perceptie, savanne, selva, stereotiep beeld, tropisch regenwoud

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

3

21 16:04

44

1

1

Begrippen

biodiversiteit 30 De variatie aan planten en dieren in een ecosysteem. caatinga 32 Droge, steppeachtige savanne in het noordoosten van Brazilië met doornachtige struiken. cerrado 31 Savanne in Brazilië met een mix van bomen, struiken en grassen. erts 19 Gesteente en mineraal waaruit nuttige en economisch interessante stoffen kunnen worden gewonnen. ertsvorming 20 Het ontstaan van ertsen. fossiele energiebron 21 Brandstof die ontstaan is uit planten- en/of dierenresten (aardolie, aardgas, steenkool, bruinkool en turf). geografisch beeld 12 Beschrijving van de ligging, gebiedskenmerken, bevolkingskenmerken en interne en externe relaties van een gebied. hoogland 17 Gebied dat (overwegend) hoger ligt dan 500 m. hoogvlakte 17 Vlak of licht golvend gebied dat meer dan 500 m hoog ligt. llanos 32 Grassavanne met soms wat bomen.

Zie ook savanne. mangrove 31 Bos langs modderige tropische en subtropische kusten, in zoutmoerassen en slibrijke rivierdelta’s. Heet ook vloedbos. mental map 11 Een kaart in je hoofd of op papier die een uitdrukking is van subjectieve beelden (percepties) van een gebied. perceptie 11 De manier waarop iemand de werkelijkheid waarneemt en daaruit voor zichzelf een beeld vormt. savanne 31 Natuurlandschap in de tropen met – afhankelijk van de hoeveelheid neerslag – lange grassen, groepjes bomen of doornachtige struiken.

909470_BNWRK.indd Untitled-10 39 44

Natuurlijk Brazilië

selva 30 Zie tropisch regenwoud. stereotiep beeld 12 Vastliggend algemeen (dus collectief) beeld dat iemand heeft van een groep mensen, een gebied of een groep verschijnselen of gebeurtenissen. tropisch regenwoud 30 Dicht, ondoordringbaar bos in de warme, vochtige tropen. Heet ook selva.

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

Examentraining

45

1

Examentraining Opgave 1 De São Francisco: levensader voor Noordoost-Brazilië Bestudeer voor deze opgave de bronnen 1 en 2 en gebruik de atlas.

1p

De rivier de São Francisco is een levensader voor Noordoost-Brazilië.

1 Welk natuurlijk gebiedskenmerk maakt Noordoost-Brazilië zo sterk afhankelijk van het water uit de São Francisco?

Gebruik de atlaskaarten van Latijns-Amerika.

De natuurlijke waterafvoer van de São Francisco schommelt gedurende een jaar.

3p 2 Beredeneer in drie stappen met behulp van de druk- en windsystemen in welk jaargetijde de rivier het meeste water zal afvoeren.

2p

2p

3 Verklaar waarom in het andere seizoen zo weinig neerslag in dit gebied valt.

Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

Gebruik de atlaskaart Zuid-Amerika - Natuurkundig.

4 Verklaar waarom de rivier eerst honderden kilometers naar het noorden stroomt en daarna pas naar het oosten buigt en in zee uitmondt.

Opgave 2 Water als hulpbron Bestudeer voor deze opgave bron 1 en gebruik de atlas.

Gebruik bron 1 en de atlaskaarten van Zuid-Amerika.

De waterafvoer in Noordoost-Brazilië verloopt allang niet meer op een natuurlijke manier.

De bouw van stuwdammen en de aanleg van stuwmeren is daarvoor verantwoordelijk.

1p 5 Noteer een natuurlijk gebiedskenmerk dat gunstig is voor de aanleg van stuwmeren.

Het gebruik van water als hulpbron voor de landbouw is door de geringe hoeveelheid neerslag noodzakelijk.

2p 6 Licht toe welke andere klimatologische factor daarbij ook een rol speelt.

2p

7 Welke andere functie hebben de stuwdammen nog meer? Noteer ook het nummer en de titel van de atlaskaart die je antwoord illustreert.

Bron 1 De São Francisco in Noordoost-Brazilië.

São Luís

Parnaíba

Fortaleza

CEARÁ Teresina

BAHIA 200

909470_BNWRK.indd Untitled-10 40 45

BRAZILIË

RIO GRANDE DO NORTE Natal João Pessoa Recife PERNAMBUCO ALAGOAS Maceió SERGIPE 10˚ Aracaju PARAÍBA PARAIBA

PIAUÍ

0

O ce n aa

MARANHAO

Atla ntis ch e

400 km

irrigatiegebied afvoerkanaal stroomrichting stuwdam

Bron 2 De São Francisco.

Op drie rivieren na is de São Francisco de langste rivier van Zuid-Amerika. De rivier stroomt in zijn geheel in Brazilië en heeft een lengte van maar liefst 2.914 km. De bron ligt in de Serra da Canastra, een bergketen in Minas Gerais. Van hieruit beweegt het rivierwater zich ten westen van het kustgebergte richting Bahia. Uiteindelijk mondt de São Francisco uit in de Atlantische Oceaan.

De São Francisco is een belangrijke rivier, die Zuidoost- en Noordoost-Brazilië met elkaar verbindt. Tussen Pirapora (Minas Gerais) en Juazeiro (Bahia) is de rivier bevaarbaar, evenals tussen Piranhas (Alagoas) en de monding in de oceaan.

13/04/2021 23/07/2021 16:04 12:39

909470

De Geo

Ontdek waar het om draait

Havo / Ontwikkelingsland / Brazilië Gerits, Van Veen

21 16:04

Leeropdrachtenboek

5

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

Untitled-10 909470_OMSL.indd 41 All Pages

9 789006 909470

23/07/2021 12:39