De geo Leeropdrachtenboek HAVO

Leeropdrachtenboek

AARDRIJKSKUNDE VOOR DE BOVENBOUW HAVO EN VWO

De Geo

Wereld

Arm en rijk LEEROPDRACHTENBOEK

HAVO

SE HAVO CE

Havo / Wereld / Arm en rijk Appelman, Van den Bunder, Peters Untitled-8 1

23/07/2021 2/04/2021 09:55 12:23

8

T é

Untitled-8 2

23/07/2021 12:23

909432

8

Start

Twee werelden, één grensgebied

SE

Mexicali Verenigde Staten Mexico

909432_BNWRK.indd Untitled-8 3 8

In Mexicali, gelegen in het noordwesten van Mexico op de grens met California, staan grote stalen hekken. Deze hekwerken zijn stille getuigen van Mexicaanse families die elkaar aan de grens bezoeken. Families die door het hekwerk heen soms een Amerikaanse hamburger en drinken delen. Ze geven aan dat er in het grensgebied sprake is van twee werelden.

Patricia bezoekt hier wekelijks haar dochter en kleindochter. Haar dochter werkt zonder geldige papieren in de V.S. De bezoekjes aan de grens zijn voor Patricia iets om naar uit te kijken, maar tegelijkertijd wordt ze er ook erg verdrietig van. ‘Als familie zijn we heel close, maar het stalen hek zorgt ervoor dat de afstand tussen ons enorm is. We kunnen met elkaar praten, en elkaar alleen aanraken met onze vingertoppen.’

Het verhaal van Patricia is een van de vele verhalen over families die zijn gescheiden door de grens.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Start

Start

9

1

1

Opdrachten

O Opdracht 1 Twee werelden

Inleiding Er zijn veel plekken op de wereld waar een rijk land grenst aan een arm land. Een van de bekendste grensgebieden is dat tussen de Verenigde Staten en Mexico. In dergelijke grensgebieden kun je goed zien dat de economische, demografische en sociaal-culturele verschillen aan weerszijden van de grens groot zijn.

Vaak neemt het grensgebied binnen het eigen land een uitzonderingspositie in.

Hoofdvraag Hoe zijn de economische, de demografische en de sociaal-culturele kenmerken aan weerszijden van de Mexicaans-Amerikaanse grens te verklaren?

Deelvragen 1 Hoe is de grens tussen Mexico en de V.S. tot stand gekomen?

2 In hoeverre zijn de economische, demografische en sociaal-culturele kenmerken van het grensgebied afwijkend van de nationale kenmerken van de V.S. en Mexico?

3 Wat is de invloed van de NAFTA op de economie van Mexico en de V.S.?

4 Wat zijn de voor- en nadelen van de NAFTA voor Mexico?

5 Welke rol spelen de maquiladoras in de internationale arbeidsverdeling?

6 Waarom treedt er een verschuiving op in de ligging van de maquiladoragebieden?

7 Wat zijn de gevolgen op lokale en regionale schaal van de trek naar de maquiladoragebieden?

W1

Lees de tekst van de Start van dit hoofdstuk en bekijk de foto. Bekijk het filmpje online. a Families worden door een grensmuur gedwongen verdeeld. Wat is hiervan de onderliggende (dus niet zichtbare, maar wel belangrijke) oorzaak? b Vind je de situatie aan de grens bij Mexicali acceptabel?

Geef twee argumenten waarom je dat wel of niet vindt.

Opdracht 2 Beeldvorming Mexico en de V.S Gebruik de atlaskaart Verenigde Staten en Mexico Grensgebied, Grensverkeer. a Tussen welke twee plaatsen in Mexico loopt het hekwerk dat door de Amerikanen op de grens is gebouwd? b Bekijk de grenslijn in het zuidoosten van de staat Arizona.

Wat valt je op? c Gebruik de atlaskaarten Noord-Amerika - Landschappen.

Wat is het verband tussen het landschap in het zuidoosten van de staat Arizona en het ontbreken van de grensbarrière?

Opdracht 3 Arm en rijk Bij de indeling van de wereld in arme en rijke gebieden kun je kijken naar de ontwikkelingskenmerken. Een belangrijke indicator is het bnp per inwoner. a Gebruik de statistiek in de atlas. Download en print W1.

Noteer het bnp per inwoner van de V.S. en van Mexico in W1. b Andere indicatoren zijn de basisbehoeften. Wat zijn de vier basisbehoeften? (Gebruik hierbij eventueel W1 als hulpmiddel.) c Vul met behulp van de statistiek en de atlaskaarten De wereld - Ontwikkelingskenmerken, Voedselvoorziening en De wereld - Ontwikkelingskenmerken, Analfabetisme de rest van W1 in.

Verschillen tussen Mexico en de V.S.

Mexico

V.S.

bnp/inw voedselvoorziening (kJ/dag/inw) % analfabetisme zuigelingensterfte geboortecijfer sterftecijfer % bevolking ouder dan 15 jaar % beroepsbevolking in landbouw % beroepsbevolking in industrie % beroepsbevolking in diensten % bijdrage landbouw aan bnp

909432_BNWRK.indd Untitled-8 4 9

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

9

10

1

Twee werelden, één grensgebied

d Beredeneer of Mexico volgens de gegevens in W1 een arm of een rijk land is.

Opdracht 4 Inzoomen op het grensgebied Lees vaardigheid 22 Verschijnselen of gebieden bekijken vanuit verschillende dimensies in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen. a Download en print W2. Noteer in W2 de nummers van de atlaskaarten over het grensgebied Mexico-V.S. b Noteer in W2 vanuit welke dimensie deze kaarten zijn gemaakt. c Lees vaardigheid 24 Veranderen van ruimtelijk schaalniveau in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen. Noteer in W2 het schaalniveau van de kaarten.

W2

Kaarten, dimensies en schaal.

Kaartnummer

Dimensie

Schaalniveau

.

21 09:41

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909432_BNWRK.indd Untitled-8 5 10

2a, 2b, 3a, 3b, 3c, 4a 1a, 4c 2c, 4b 3d 1b -

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Mexico en de Verenigde Staten

1.1

11

1.1

1

Mexico en de Verenigde Staten

Wallyball In de Mexicaans-Amerikaanse grensplaatsen Naco, Arizona en Naco, Sonora wordt ieder jaar een internationale volleybalwedstrijd gespeeld. Deze wallyballwedstrijd vindt jaarlijks plaats in april en is volgens de burgemeester van de Mexicaanse stad Naco geen politiek statement. Het geeft juist aan dat beide landen, ondanks een grens van meer dan 3.000 km lengte, nauw met elkaar verbonden zijn.

immigratie tussen 1890 en 1924 kwamen meer dan 15 miljoen immigranten de V.S. binnen. Ze kwamen vooral uit Europa, en dan met name uit Duitsland. Figuur 1.1 laat zien dat er in de loop van de tijd een behoorlijke verschuiving in de herkomst van migranten heeft plaatsgevonden. Met diverse migratiewetten is in de twintigste eeuw getracht de migratie te beheersen.  Momenteel is meer dan de helft van alle immigranten afkomstig uit Latijns-Amerika. Een groot deel van deze bevolking heeft een Mexicaanse achtergrond. Van de overige migranten komt meer dan een kwart uit Azië.

Grensgebied Historische relaties u Voor de komst van de Spaanse veroveraar Cortés was Mexico de woonplaats van indiaanse volken als de Maya’s en de Azteken. De komst van de Spanjaarden rond 1500 betekende het einde van de indiaanse rijken en het begin van de koloniale periode. Pas in 1821 werd Mexico na een jarenlange bloedige strijd onafhankelijk van Spanje. De rest van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw werden gekenmerkt door het bewind van verschillende dictators. Tijdens de Mexicaanse revolutie (1910 - 1929) maakte het Mexicaanse volk daar een eind aan. Hierna kwam Mexico politiek gezien in rustiger vaarwater. u Na de breuk met het moederland Groot-Brittannië in 1776 vormden de dertien Britse koloniën de Verenigde Staten van Amerika (V.S.). Na oorlogen en aankopen werd het grondgebied in de negentiende en twintigste eeuw uitgebreid met nog eens 37 staten. Het nieuwe land werkte (en werkt) als een magneet op miljoenen mensen van andere continenten. Deze landverhuizers verlieten huis en haard om in de V.S. een nieuw bestaan op te bouwen. Vooral door hun inspanningen is het land uitgegroeid tot een grootmacht. Tijdens de piekjaren van

909432_BNWRK.indd Untitled-8 6 11

u De huidige grens tussen de V.S. en Mexico is pas in 1848 tot stand gekomen. Tijdens het steeds verder westwaarts opschuiven van de frontier in de V.S. in de negentiende en twintigste eeuw hadden de witte kolonisten relatief weinig moeite met het uitschakelen van de inheemse bevolking.

In het zuiden en zuidwesten bood Mexico aanvankelijk meer weerstand. Na de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten gaf de Mexicaanse regering aan geen bezwaar te hebben tegen de vestiging van Amerikaanse kolonisten in het huidige Texas, toen nog grondgebied van Mexico. Er kwamen echter zo veel kolonisten, dat er na verloop van tijd een staat in een staat ontstond. Uiteindelijk riepen de Amerikanen het gebied in 1836 uit tot de republiek Texas. Mexico was hier niet van gediend en een oorlog was het gevolg. Deze kwam Mexico duur te staan. Bij de vrede in 1848 werd het land gedwongen het grondgebied van de huidige staten California, New Mexico, Arizona, Nevada en Utah, en ook nog eens delen van Colorado en Wyoming af te staan aan de V.S. (figuur 1.2). De Mexicanen die op het grondgebied woonden dat moest worden afgestaan, verkregen onvrijwillig het Amerikaanse staatsburgerschap.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

12

6

1

economische bloei in de V.S. Jodenvervolging in het Russische Rijk

5

Eerste Wereldoorlog 4

economische crisis in de V.S.

legalisering van illegale immigranten

migratie beperkt

3 mondiale economische crisis

Amerikaanse burgeroorlog

2

hervorming van de migratiewetten

Tweede Wereldoorlog

1

0 1820

1830

1840

1850

1860

1870

1880

1890

1900

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1990

1980

2000

2010 jaar

herkomst immigranten Afrika

Zuid-Amerika

FIGUUR 1.1

ur i Louisiana aankoop 1803

de an Rio Gr

Gila

Gadsden aankoop 1853

FIGUUR 1.2

Azië

overig Europa

Duitsland

Florida 1819

 In het begin veranderde er door de nieuwe grens niet zo veel. Het grensgebied werd door de V.S. en Mexico beschouwd als een oninteressant woestijngebied. Lange tijd was er niet eens grensbewaking en konden personen en goederen de grens eenvoudig passeren.  Tegenwoordig strekt het grensgebied zich uit over een lengte van meer dan 3.000 km van de Grote Oceaan in het westen tot de Golf van Mexico in het oosten. Aan weerszijden van de grens rekent men een 100 km brede zone tot het grensgebied.

Binnen deze 200 km grenzen vier Amerikaanse en zes Mexicaanse deelstaten aan elkaar. Zoom je verder in, dan blijkt het te gaan om een groot aantal districten: 25 counties in de V.S. en zelfs 35 municipios in Mexico. Opvallend zijn ook de veertien dubbelsteden die in het grensgebied liggen (figuur 1.3).

Gebiedsuitbreidingen van de V.S., 1783 - 1853.

0

Phoenix

Mexicali San Luis

Tucson

Pto. Peñasco

Lordsburg Las Cruces Benson Deming Nogales Bisbee Douglas El Paso Nogales Naco Naco Ciudad Agua Prieta Juárez Cananea Ri o

CHIHUAHUA

Chihuahua

grote stad middelgrote stad

ia rn

grens Mexico - V.S.

Ciudad Delicias

Los Mochis SINALOA

staat-/provinciegrens gemeentegrens

FIGUUR 1.3

909432_BNWRK.indd Untitled-8 7 12

La Paz

Del Rio Ciudad Acuña

Hidelgo del Parral

fo ali

BAJA CALIFORNIA SUR

C an

n aa ce

rivier

lf v Go

kleine stad

hoofdverkeersweg

Austin

Ojinaga

grensgemeenten

zeer kleine stad

Marfa

Presidio

Hermosillo

DURANGO

Dallas

Fort Worth

ande Gr

SONORA

TEXAS

San Antonio

Eagle Pass

Piedras Negras

Monclova COAHUILA

Nuevo Laredo

Laredo

Golf

BAJA CALIFORNIA

250 km

NEW MEXICO

ARIZONA

Ensenada

125

M ex ico

CALIFORNIA Calexico

van

San Diego Tijuana

1810 1813 West Florida

MEXICO

500 km

io Oh United States in 1783

sippi

afgestaan door Mexico 1848

250

van Groot-Brittannië door het Webster-Ashburton Verdrag 1842

Mi s s o

Oregon Country 1846

St .L aw ren ce

afgestaan door Groot-Brittannië 1818

CANADA

0

Canada

Midden-Amerika en Cariben

Immigratie in de V.S., 1820 - 2010.

eO ot Gr

21 09:41

economische crisis in de V.S.

economische en politieke crisis in Europa, hongersnood in Ierland

n

,

Twee werelden, één grensgebied

aantal immigranten (x 1 miljoen)

Missis

1

NUEVO LEON Monterrey

McAllen Harlingen Brownsville Reynosa Matamoros Valle Hermoso Mission

Grensgebied Mexico-V.S.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Mexico en de Verenigde Staten

13

1.1

 In veel opzichten behoren de Verenigde Staten tot de centrumlanden. Mexico heeft de laatste jaren een enorme economische groei doorgemaakt, maar er is nog altijd sprake van gebrekkige kennis en technologie, een traditionele verdeling van de beroepsbevolking en slechte handelsrelaties (allemaal kenmerkend voor periferielanden). Daarom wordt Mexico tegenwoordig gerekend tot de groep semiperifere landen (figuur 1.5). De koopkracht van de Mexicanen is sterk gestegen, maar ligt toch nog altijd veel lager dan die van de Amerikanen.  Een overeenkomst tussen de grensregio’s in beide landen is de snelgroeiende bevolking. De bevolkingsgroei ligt boven de nationale groeicijfers. Aan de Amerikaanse kant bedraagt de groei 2% per jaar, aan de Mexicaanse kant zelfs 3%. Al tientallen jaren trekken veel mensen uit de rest van Mexico naar het grensgebied. De werkgelegenheid en de nabijheid van de V.S. zijn twee grote pullfactoren. Aan de leeftijdsopbouw van de bevolking kun je zien dat er sprake is van selectieve migratie: het zijn vooral jongvolwassenen (15- tot 35-jarigen) die de stap wagen.  De werkgelegenheid in de grensstreek is vooral geconcentreerd in California en Baja California en in en rondom de grote steden aan de grens, vooral in El Paso-Ciudad Juárez. Hierdoor is de bevolkingsspreiding in het grensgebied ongelijk verdeeld. Sommige berg- en woestijngebieden hebben een lage bevolkingsdichtheid van soms wel minder dan 10 inwoners per km2.

FIGUUR 1.4

Protesterende ‘illegale’ Mexicanen.

Overeenkomsten en verschillen u Het grensgebied tussen Mexico en de V.S. is een goed

voorbeeld van een gebied waarin een welvarend en een niet-welvarend land bij elkaar komen. Dit kun je zien aan de economische, demografische (bevolkings-) en sociaal-culturele kenmerken van de gebieden aan beide kanten van de grens.  In beide landen valt de grensregio in economische zin op.

Aan de Amerikaanse kant liggen gebieden die een achterstand hebben in vergelijking met het gemiddelde van de V.S. Het grensgebied is arm, het opleidingsniveau van de bevolking is er lager en de werkloosheid hoger. Het bnp per inwoner is er lager en ongeveer een kwart van de bevolking leeft onder de armoedegrens. Dat is twee keer zo veel als het gemiddelde van de V.S. De Mexicaanse grensregio daarentegen is welvarender dan de rest van Mexico. Het aantal Mexicanen dat hier onder de armoedegrens leeft, ligt een stuk lager (ongeveer een kwart, tegenover een derde voor Mexico als geheel). Toch is de situatie in de grensstreek van de V.S. beter dan die aan de Mexicaanse kant.

909432_BNWRK.indd Untitled-8 8 13

0

2.500 5.000 km

rijke, ontwikkelde landen

arme ontwikkelingslanden

opkomende landen (groeilanden)

overige landen

FIGUUR 1.5

Ontwikkelingspeil in de wereld.

Mix van culturen u Het grensgebied is een multiculturele samenleving. Al heel

lang wonen er verschillende (etnische) bevolkingsgroepen. De oudste groepen zijn de inheemsen, die in hun eigen gebieden wonen. Daarnaast zijn er de Spaanssprekenden, hispanics genoemd in de V.S., die de grootste groep vertegenwoordigen.

Dit is goed zichtbaar in de grenssteden, bijvoorbeeld in de Amerikaanse stad El Paso, de stad die een dubbelstad vormt met Ciudad Juárez. Het aantal hispanics is door de migratie naar het grensgebied de laatste tientallen jaren enorm toegenomen. Verspreid over het grensgebied wonen ook nog mensen van Aziatische afkomst. De laatste groep wordt gevormd door de Afro-Amerikanen die in de buurt van de legerbases in

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

1

W z  g d k M  w t E l l  m i S b i e  t o l e l

909432

3

14

1

Twee werelden, één grensgebied

e

21 09:41

FIGUUR 1.6

Tex-mexcultuur in de fastfoodrestaurants.

West-Texas en Zuid-California wonen. Al deze groepen bemoeien zich weinig met elkaar.  Bijna alle Mexicanen die in hun eigen land in het grensgebied wonen, worden beïnvloed door de nabije ligging van de V.S. Ondanks het feit dat deze mensen volop in aanraking komen met de Amerikaanse cultuur, bewaken ze ook hun eigen Mexicaanse identiteit.  De Mexicanen die aan de Amerikaanse kant van de grens wonen, hebben nog meer te maken met de vermenging van de twee culturen. Vooral uit economische noodzaak zijn velen de Engelse taal machtig en gaan ze op in de Amerikaanse samenleving. Spaans blijft echter voor hen de eerste taal en ook zij laten de Mexicaanse cultuur moeilijk los.  In tegenstelling tot de Mexicanen worden de Amerikanen minder beïnvloed door de andere cultuur. De reden hiervoor is dat er voor hen geen economische noodzaak bestaat om Spaans te leren of zich te verdiepen in de cultuur van het buurland. Toch zijn er in het dagelijkse leven allerlei Mexicaanse invloeden merkbaar, zoals in de fastfoodrestaurants (figuur 1.6) en in de muziek.  Door het samenvloeien van Mexicaanse en Texaanse cultuurelementen heeft zich in het grensgebied de tex-mexcultuur ontwikkeld. Deze vermenging van muziekstijlen bracht de afgelopen decennia liedjes voort met teksten die over het Texaanse en Noord-Mexicaanse grensgebied gaan. Ook hebben veel liedjes de illegale migratie en (mensen)smokkel als thema.

909432_BNWRK.indd Untitled-8 9 14

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Mexico en de Verenigde Staten

1.1

1 Hoe is de grens tussen Mexico en de V.S. tot stand gekomen?

2 In hoeverre zijn de economische, demografische en sociaal-culturele kenmerken van het grensgebied afwijkend van de nationale kenmerken van de V.S. en Mexico?

Opdracht 1 Wallyball Lees de inleiding van paragraaf 1.1 en bekijk de foto. a De titel van de inleiding is een samenvoeging van twee woorden. Welke twee woorden zijn dit? b Wat toont de wedstrijd wallyball aan volgens de burgemeester?

Opdracht 2 Geschiedenis Lees in paragraaf 1.1 Historische relaties en Grensgebied.

Gebruik figuur 1.1, 1.2 en 1.4 uit de theorie. a Was Mexico een vestigings- of een exploitatiekolonie van Spanje? Licht je antwoord toe. b Bekijk figuur 1.2 en de atlaskaarten die gaan over NoordAmerika in 1840.

Welk verschil zie je bij vergelijking van figuur 1.2 met de atlaskaart Noord-Amerika - Staatkundig, Noord-Amerika in 1840? c Verklaar dit verschil. d Verklaar de tekst op het protestbord in figuur 1.4.

1

O

Opdrachten

Deelvragen

W3

15

1.1

Opdracht 3 Immigrantengroepen Gebruik figuur 1.1 uit de theorie. a Welke verschuiving heeft de laatste honderdvijftig jaar plaatsgevonden in de immigratie naar de V.S.? b Welke overeenkomst bestaat er tussen de Europese en de Mexicaanse migranten die naar de V.S. zijn gegaan of nog gaan? c Verklaar waarom er tegenwoordig veel minder Europeanen naar de V.S. migreren. d Wat is het verschil tussen de Europese migranten destijds en de Mexicaanse migranten nu?

O Opdracht 4 Tussen centrum en periferie Lees in paragraaf 1.1 Overeenkomsten en verschillen en bekijk figuur 1.3 en 1.5 in de theorie. a Download en print W3. Noteer in W3 ieder twee kenmerken van het centrum, de semiperiferie en de periferie. b Noteer met behulp van figuur 1.5 in W3 van elk soort gebied een voorbeeld (land of gebied). c Download en print W4. Noteer in W4 een economisch en een demografisch verschil tussen het Mexicaanse deel van het Amerikaans-Mexicaanse grensgebied en de rest van Mexico. d Is het Mexicaanse deel van het grensgebied dan centrum of periferie? e Noteer in W4 een economisch en een demografisch verschil tussen het Amerikaanse deel van het AmerikaansMexicaanse grensgebied en de rest van de V.S. f Is het Amerikaanse deel van het grensgebied dan centrum of periferie?

Kenmerken van centrum, semiperiferie en periferie.

Soort gebied

Kenmerken

Voorbeeld van land / gebied

centrum

semiperiferie

periferie

W4

Verschillende schaalniveaus.

Dimensie

Vergelijking Mexicaanse deel van het Amerikaans-Mexicaanse grensgebied met de rest van Mexico

Vergelijking Amerikaanse deel van het Amerikaans-Mexicaanse grensgebied met de rest van de V.S.

economie

demografie

909432_BNWRK.indd Untitled-8 10 15

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

5

s

21 09:41

16

1

Opdracht 5 Mix van culturen Lees in paragraaf 1.1 Mix van culturen en bekijk figuur 1.6 in de theorie. Gebruik de atlaskaart Verenigde Staten Bevolking, Hispanics. a Welke Amerikaanse stad heeft het grootste aandeel hispanics? Hoe groot (in %) is dit aandeel? b Het herkomstgebied van de hispanics in Florida wijkt af van dat van de hispanics in het zuidwestelijke deel van de V.S. Uit welk land verwacht je dat de hispanics uit Florida komen? Gebruik eventueel de atlaskaarten NoordAmerika en De wereld - Cultuur, Officiële landstalen. c Geef een geografische verklaring voor je antwoord op opdracht 5b.

Opdracht 6 Tex-mexcultuur Lees W5 en bekijk het filmpje online. a De Limburgse band Rowwen Hèze speelt regelmatig tex-mexmuziek. Die muziek kun je vanuit een geografische, een historische en een culturele invalshoek bekijken. Welke twee kenmerken van deze muziek van Rowwen Hèze maken duidelijk dat dit tex-mexmuziek is? b Wat is het herkomstgebied van de tex-mexmuziek? c Wat is de relatie tussen de migratiegeschiedenis in de V.S. en het ontstaan van de tex-mexmuziek? d Wat is het belangrijkste cultuurelement van de texmexmuziek?

W5

De herkomst van tex-mex.

Aan het eind van de negentiende eeuw woonden veel Europese immigranten uit Duitsland, Polen en Tsjechië in het zuiden van de Amerikaanse staat Texas. Zij namen uit hun thuislanden hun muziek en dansstijl mee, zoals de wals en de polka. Ze brachten ook de accordeon mee.

Reizende Mexicaanse muzikanten die naar de ranches kwamen waar de Oost-Europeanen werkten, namen het oom-pah geluid over. De muziekstijlen vermengden zich tot de stijl die we tegenwoordig tex-mex noemen.

Twee werelden, één grensgebied

Verdieping Opdracht 7 Een grensmuur tussen Mexico en de V.S.?

Bekijk het filmpje online. a Op verschillende plekken staat een grensmuur of worden gedeelten continu bewaakt. Om hoeveel kilometer gaat dit? b Hoeveel kilometer van de grens is nu onbewaakt? c In het filmpje worden vier redenen genoemd die het bouwen van een muur langs de hele grens bijna onmogelijk maken. Noteer ze onder elkaar en zet erachter hoe elke reden pleit tegen de bouw van een muur langs de hele grens. d Bekijk online het filmpje dat een tegengeluid laat horen.

Geef in maximaal 100 woorden antwoord op de vraag of jij het verstandig vindt om een muur te bouwen langs de hele Amerikaans-Mexicaanse grens.

Herhaling Opdracht 8 Terugblik op de paragraaf Gebruik alle theorie van paragraaf 1.1 en eventueel de atlas.

Welke van de volgende beweringen zijn juist?

A Vergeleken met de rest van Mexico is het grensgebied rijker.

B Vergeleken met de rest van de V.S. is het grensgebied rijker.

C Het percentage mensen dat onder de armoedegrens leeft, is in het Mexicaanse grensgebied hoger dan in het Amerikaanse grensgebied.

D Zowel in Mexico als de V.S. is de bevolkingsdichtheid in het grensgebied laag.

E De bevolking van het grensgebied is jonger dan de gemiddelde bevolking van Mexico.

F De verschillende bevolkingsgroepen die in het grensgebied leven, zijn goed geïntegreerd.

G De Mexicanen die in de V.S. wonen, assimileren goed in de Amerikaanse samenleving.

H De bevolkingsdichtheid in het grensgebied is hoog.

I Zowel aan de Mexicaanse als de Amerikaanse grens is de bevolkingsgroei hoger dan in de rest van het land.

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909432_BNWRK.indd Untitled-8 11 16

1b, 2b, 3a, 4a, 4b, 4c, 4e, 5a, 6b, 6d, 7a, 7b 1a, 2a, 2c, 2d, 3b, 3c, 3d, 6a, 6c 4d, 4f, 5b, 7c, 8 5c 7d -

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Werken in het grensgebied

17

1.2

1

 d v D E w h (  k V d (

V

u

1.2

Werken in het grensgebied

Ontheemd door een vrijhandelsverdrag De meeste huizen in San Pedro Acatlán in de bergen van de zuidelijke deelstaat Guerrero zijn verlaten. Het enige schooltje in het dorp is potdicht, net als de kliniek.

De dorpelingen werken als dagloner op grote boerenbedrijven in Sinaloa. Anderen wonen en werken illegaal in de V.S. ‘Er is hier niets,’ vertelt Macedonio de los Santos. ‘Het was niet altijd zo stil hier. 25 jaar geleden trokken de mensen niet weg. Toen konden we nog leven van wat we verbouwden. Maar dat lukt nu niet meer,’ verzucht hij. ‘De NAFTA heeft alles veranderd.’

De wereld wordt kleiner u De samenwerking tussen landen in de wereld is de laatste tientallen jaren enorm toegenomen, vooral op economisch gebied. Door een uitbreiding van de handel in goederen en diensten zijn nationale economieën overal ter wereld steeds meer met elkaar verbonden geraakt. Door de moderne technologie op het gebied van verkeer en telecommunicatie zijn de relatieve afstanden behoorlijk verkort.  Dit proces van internationalisering wordt gekenmerkt door een groeiende productie, marketing en distributie van goederen en diensten. Ook vindt onderzoek en ontwikkeling in wereldwijde netwerken plaats. Kortom, de economische betekenis van grenzen vermindert en lokale markten smelten samen tot één wereldmarkt.

909432_BNWRK.indd Untitled-8 12 17

 Bij de internationalisering speelt de GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) een belangrijke rol. Bij de afspraken in dit wereldhandelsakkoord werden de invoerheffingen vereenvoudigd en verlaagd. De WTO, de World Trade Organization (Wereldhandelsorganisatie) die in 1995 is opgericht, ziet erop toe dat de afspraken over de handel tussen landen worden nageleefd. De GATT (en de WTO) gaan uit van het principe dat elk land datgene moet produceren waarin het het beste is. Dat wil dus zeggen: tegen de laagste kosten. Als er dan ook sprake is van vrije handel (zonder tariefmuren), kan elk land een hoog welvaartsniveau bereiken.

NAFTA

e g g v d d r

u

h m l p j u A c l b d c

u Op 1 januari 1994 trad de NAFTA (North American Free Trade Agreement) in werking. Dit economische samenwerkingsverband tussen Canada, de V.S. en Mexico heeft tot doel de tariefmuren (het stelsel van invoerrechten) tussen de drie landen af te breken. Het akkoord was een voortzetting van al langer bestaande afspraken tussen de landen. In de periode tot 2010 zijn de meeste tarieven op handel en investeringen tussen Canada, de V.S. en Mexico afgeschaft. De vrijhandel betreft alle producten: van avocado’s en mais tot speelgoed en diensten.  Tot de NAFTA is besloten vanwege de toenemende economische dreiging van de Aziatische tijgers (Zuid-Korea, Singapore, Hongkong en Taiwan) en hun welpen (o.a. Thailand, Maleisië, Indonesië en de Filipijnen). Ook de samenwerking in Europa speelde een rol. De steeds groter wordende EU is een geduchte concurrent van de V.S. Door de steeds verdergaande uitbreiding van de EU is een groot vrijhandelsblok met een grote interne afzetmarkt ontstaan. Met in totaal bijna 450 miljoen consumenten en een gezamenlijk bbp van ruim $ 20 miljard vormt het NAFTA-blok een belangrijke tegenhanger van de EU.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

21 09:41

 Binnen de NAFTA is de belangrijkste rol weggelegd voor de V.S. Canada en Mexico vervullen slechts een bijrol. Zij zijn veel meer afhankelijk van de V.S. dan omgekeerd het geval is.

De V.S. importeren veel meer uit en exporteren veel meer naar Europa, Azië, Latijns-Amerika en Afrika. Mexico en Canada zijn wat import en export betreft erg gericht op de V.S. Onderling hebben Canada en Mexico bijna geen economische banden (figuur 1.7).  Veel producten en diensten zijn in Mexico en Canada goedkoper dan in de V.S. De mensen die in het grensgebied van de V.S. wonen, maken daar dankbaar gebruik van. Ze winkelen in de andere twee landen. Ook bezoeken ze er de goedkopere (tand)artsen en apotheken.

Voor- of nadelig? u Aan de samenwerking tussen de drie landen zijn voordelen en nadelen verbonden. Men verwachtte dat de totale werkgelegenheid zou toenemen. Ook zou er efficiënter kunnen worden gewerkt en zou het inkomen omhooggaan. Vooral in Mexico verwachtte men een grote economische groei. De hoop was dat daardoor de stroom (illegale) Mexicaanse migranten naar de V.S. zou opdrogen. Het gebrek aan werk, de belangrijkste reden om te migreren, zou immers worden weggenomen. u Critici in de V.S. waren bang voor de werkgelegenheid in hun eigen land. Door de lage lonen en de minder strenge milieueisen in Mexico zouden bedrijven zich nog vaker in dat land willen vestigen. Dit zou een daling van het aantal arbeidsplaatsen tot gevolg kunnen hebben. Andere experts voerden juist aan dat de arbeidskosten slechts 15% van de totale kosten uitmaken. En dat bovendien de arbeidsproductiviteit van de Amerikaanse arbeiders hoger is dan die van hun Mexicaanse collega’s. Zij vonden dat juist Mexico de grootste risico’s zou lopen. De bedrijven in Mexico zouden moeten concurreren met bedrijven uit Canada en de V.S. Deze hebben meer financiële draagkracht, zijn technologisch beter en zijn meer ingesteld op concurrentie.

Twee werelden, één grensgebied

Na 25 jaar NAFTA u Vanaf het moment dat de NAFTA van kracht werd, is er veel veranderd, vooral in Mexico. De centrum-periferietegenstelling is verscherpt. Het verschil in loon tussen Mexico en de V.S. bedraagt nog altijd 20% en zorgt hiermee voor een groeiende kloof tussen arm en rijk. Ook zijn er binnen Mexico grote ruimtelijke verschillen. De stedelijke knooppunten groeien sterk en in de plattelandsgebieden stagneert de ontwikkeling.

En daarbij lijkt het erop dat NAFTA voor Mexico niet op alle gebieden gunstig is uitgevallen. Je ziet wat de gevolgen zijn op vier gebieden: één positief en drie negatief.  De lage lonen in Mexico hebben ervoor gezorgd dat veel assemblagebedrijven, de zogeheten maquiladoras, zich in Mexico hebben gevestigd. Er werden enorme industrieterreinen aangelegd en honderdduizenden banen gecreëerd. Inmiddels is Mexico een van de grootste exporteurs ter wereld van auto’s, flatscreentelevisies, vliegtuigonderdelen en koelkasten (figuur 1.9).

300

x $ 1 miljard export van de Verenigde Staten naar Mexico export van Mexico naar de Verenigde Staten

250

200

150

100

50

0 1985

FIGUUR 1.8

1990

1995

2000

2005

2010

2014 jaar

goud en stoelen zilver

1

ijzeren pijpen

18

Handelsbalans van Mexico, 1985 - 2014.

totaal: $ 401 miljard

auto's en auto-onderdelen

CANADA

medische instrumenten

7

elektronica

280 miljard 5,2 miljard 313,6 miljard VERENIGDE STATEN

aardolie (-producten)

294,7 miljard

FIGUUR 1.9

alcoholische dranken

Export Mexico, 2014.

10,5 miljard

236,4 miljard MEXICO

0

FIGUUR 1.7

909432_BNWRK.indd Untitled-8 13 18

1.000 2.000 km

Exportwaarde van de NAFTA-landen in dollars.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Werken in het grensgebied

FIGUUR 1.10

Protest tegen de NAFTA. CANADA

WA MT OR

ID WY

ND

MN WI

SD IA

NE

NV

UT

IL

CO

KS

MO

250 500 km

ME VT NH MI NY MA CT PA NJ RI MD DE IN OH WV VA DC KY NC TN

TX MEXICO

AR LA

lf Go

MS AL

GA

ex van M ico

SC

FL

che

OK

NM

Atlantis

an ea Oc Grote

AZ

Oc ea

an

CA

0

% van de totale werkloosheid per staat 0,2

0,4

0,6

0,3

0,5

0,8 - 1,0

FIGUUR 1.11

909432_BNWRK.indd Untitled-8 14 19

Verlies aan arbeidsplaatsen in de V.S. door de NAFTA, 2010.

1.2

19

 Door de lage lonen in Mexico verloren veel Amerikaanse fabrieksarbeiders hun baan (figuur 1.10 en 1.11). Hoewel zij via een hulpprogramma in de V.S. weer aan een baan geholpen werden, kwamen ze vaak terecht in de lager betaalde dienstensector.  Het platteland in vooral armere agrarische deelstaten als Oaxaca, Chiapas en Guerrero heeft door het verdrag een enorme dreun gekregen. Vanaf 1994 exporteerden Amerikaanse boeren hun mais een vijfde goedkoper dan de productiekosten.

Dat kon dankzij grootschalige subsidies van de Amerikaanse overheid. De afhankelijkheid van de import van Amerikaanse mais is meer dan verviervoudigd. De afhankelijkheid van de import van tarwe is gestegen naar 60%. Mexico is intussen voor het grootste deel van de voedselvoorziening afhankelijk van import uit de VS. Van de Mexicanen op het platteland leven er steeds meer onder de armoedegrens. Honderdduizenden boeren, vooral uit het midden en zuiden van Mexico, kunnen hun gezin niet meer onderhouden en worden gedwongen ergens anders werk te gaan zoeken. Veel van hen zijn daarom naar de fabrieken in de grensregio getrokken of zijn de grens met de V.S. overgegaan.  Mexico had bij de invoering van de NAFTA gehoopt op een grote afzet van fruit op de Amerikaanse markt. Maar de V.S. slaagden erin de export van onder andere meloenen en avocado’s tegen te houden, vanwege respectievelijk een rups en een vliegje. Zo worden allerlei argumenten gebruikt om het Mexicaanse fruit te weren. Inmiddels zijn Amerikaanse appels op de Mexicaanse markt niet meer weg te denken.  Het milieu is ook een grote verliezer. Hoewel de milieuwetgeving in Mexico sinds de NAFTA sterk is verbeterd, schiet de handhaving ruimschoots tekort. Critici melden dat de milieuvervuiling in de grensstreek sinds 1994 enorm is toegenomen. Dit wordt vooral toegeschreven aan de vestiging van veel nieuwe bedrijven in het grensgebied. Deze bedrijven ondervinden weinig tegenwerking bij het dumpen van industrieel afval in het milieu. De grond raakt vervuild door chemicaliën, waardoor de natuur en de leefomgeving van de arbeiders verder wordt aangetast. In sommige gebieden wordt als gevolg hiervan de ecologische draagkracht van de natuur te zwaar op de proef gesteld.  Door de economische samenwerking is het handelsvolume tussen de drie landen in 25 jaar tijd verdrievoudigd. In het grensgebied vonden veel Mexicanen werk in de maquiladoras, waar het aantal werknemers door de toenemende liberalisering sinds 1980 gestaag groeide. Liberalisering wil zeggen dat de bemoeienis van de overheid met het bedrijfsleven steeds minder wordt, waardoor er een betere marktwerking ontstaat.

Marktwerking is het zonder overheidsinvloed tot stand komen van een geschikte prijs voor een goed of een dienst wanneer er evenwicht ontstaat tussen vraag en aanbod. Door de oprichting van de NAFTA is de handel tussen de V.S., Canada en Mexico aanzienlijk vereenvoudigd. Er zijn nu geen handelsbelemmeringen meer en Mexico is ook voor Europese en Aziatische bedrijven een aantrekkelijk vestigingsland geworden om van daaruit de Amerikaanse markt te bedienen. Buitenlandse ondernemingen pompen miljoenen dollars in de maquiladora-industrie.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

2

G

u

v w C m w m h n  d v k M v

909432

.

21 09:41

20

1

Twee werelden, één grensgebied

Global shift u De wereldhandel verandert, en daardoor vindt er ook een verschuiving plaats van het economische zwaartepunt in de wereld. Figuur 1.12 laat zien dat de handel van de V.S. met Canada binnen de NAFTA afneemt ten gunste van de handel met China en Mexico. De BRIC-landen groeien snel en hierdoor wordt de koppositie van Japan, de EU en de V.S. langzaam minder. Veel landen proberen door het aangaan van nieuwe handelsovereenkomsten, zoals CETA en TTIP, hun eigen economie veilig te stellen.  In Mexico komen steeds minder nieuwe bedrijven en verdwijnt er zelfs een aantal. Deze vooral laagwaardige industrieën verplaatsen hun productie naar landen in Azië waar de loonkosten nog lager zijn. De hoogwaardige industrie kent in Mexico wel een groeimarkt. Vooral de auto-industrie zorgt voor een groei van de werkgelegenheid (figuur 1.13). handel Verenigde Staten 1995 2015 0

20

60

80

EU-28

Canada

Japan

China

Mexico

overige

FIGUUR 1.12

80

40

100 in %

Aandeel belangrijkste handelspartners V.S. in de totale handelswaarde V.S., januari t/m september 1995 en 2015. voorspeld

in %

70 73,6% $ 11,6 miljoen 60

V.S.

65,7% $ 12,2 miljoen 67,1% $ 11,4 miljoen

50 40 30 16,9% 20 $ 2,7 miljoen

Mexico Canada

10

9,4% 0 $ 1,5 miljoen

18,8% $ 3,2miljoen 14,1% $ 2,4 miljoen

25,4% $ 4,7miljoen

8,8% $ 1,6 miljoen

20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12 20 13 20 14 20 15 20 16 20 17 20 18 20 19 20 20

9

jaar Populariteit autoproducerende landen De V.S., Canada en Mexico (NAFTA) investeren in fabrieken en werkgelegenheid. In de grafiek is het verschil in omzet te zien tussen de drie landen. Ook wordt het percentage van de productie van voertuigen per land aangegeven in vergelijking met de andere twee NAFTA-landen.

FIGUUR 1.13

909432_BNWRK.indd Untitled-8 15 20

Autoproductie in de NAFTA-landen, 2004 - 2020.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Werken in het grensgebied

1.2

2

V

Opdrachten

O c Welk kenmerk van een (semi)perifeer land laat figuur 1.7 zien?

Deelvragen 3 Wat is de invloed van de NAFTA op de economie van Mexico en de V.S.?

4 Wat zijn de voor- en nadelen van de NAFTA voor Mexico?

Opdracht 1 Ontheemd door een vrijhandelsverdrag Lees de inleiding van paragraaf 1.2 en bekijk de foto.

Lees vaardigheid 22 Verschijnselen of gebieden bekijken vanuit verschillende dimensies in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen.

Beschrijf en verklaar hoe de massale migratie en leegloop van San Pedro Acatlán van invloed is op de economie én de demografie van het dorp.

Opdracht 2 Wereldhandel Lees in paragraaf 1.2 De wereld wordt kleiner en NAFTA. a Noteer de namen van drie handelsblokken in de wereld.

Gebruik eventueel de atlaskaart De wereld - Politiek, Samenwerking I of Samenwerking II. b Wat is het doel van een handelsovereenkomst tussen landen? c Welke factoren maken de toegenomen internationalisering mogelijk? d Welk (geopolitiek) belang hebben de V.S. bij het sluiten van nieuwe handelsovereenkomsten?

Opdracht 3 Machtsverhoudingen binnen de NAFTA Bekijk figuur 1.7 in de theorie. a Download en print W6. Teken aan de hand van de legenda in W6 een cirkeldiagram over de economische machtsverhoudingen binnen de NAFTA. b Welk voordeel hebben de bewoners van de grensgebieden in de V.S. door de economische samenwerking?

W6

21

1.2

Verdeling van het bbp binnen de NAFTA. 0% 90%

Opdracht 4 Voor- en nadelen NAFTA Lees in paragraaf 1.2 Voor- of nadelig? en Na 25 jaar NAFTA. a Noteer twee voordelen en twee nadelen van de NAFTA voor Mexico. b Welke twee figuren uit paragraaf 1.2 tonen een positief effect van de NAFTA op Mexico? c Welke twee figuren uit paragraaf 1.2 tonen een negatief effect van de NAFTA op de V.S.? d Leg uit dat het milieu en de Mexicaanse boeren de grote verliezers zijn.

Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

Opdracht 5 Tegenstelling centrum-periferie Lees vaardigheid 24 Veranderen van ruimtelijk schaalniveau in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen. a Beschrijf de vergroting van de centrum-periferietegenstelling in Mexico door de NAFTA op nationaal niveau. b Beschrijf de vergroting van de centrum-periferietegenstelling in Mexico door de NAFTA op continentaal niveau.

Opdracht 6 Global shift Lees Global shift in paragraaf 1.2 en bestudeer figuur 1.12 in de theorie. Gebruik de atlaskaart De wereld - Globalisering en global shift, Aandeel in de wereldhandel, 1977 en 2015. a Wat is global shift? b Toon met cijfers uit de atlaskaarten aan dat het aandeel in de wereldhandel van Mexico tussen 1977 en 2015 gegroeid is. c Welke hoogwaardige industrie in Mexico is het hardst gegroeid? d Noteer het nummer en de titel van de atlaskaart die je antwoord op opdracht 6c ondersteunt. e Welke informatie geeft de atlaskaart je over de productiecijfers en de waarde van deze industrie in Mexico?

bbp x $ 1 miljard Canada (1.551)

10%

Mexico (1.144) 80%

20%

70%

30%

60%

Verenigde Staten (1.804)

40% 50%

909432_BNWRK.indd Untitled-8 16 21

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

1

21 09:41

22

1

Twee werelden, één grensgebied

Verdieping

Herhaling

Opdracht 7 De toekomst van de NAFTA

Opdracht 8 Terugblik op de paragraaf

Gebruik alle theorie van paragraaf 1.2 en lees W7.

Lees vaardigheid 7 Voorspellende vragen in het overzicht Vaardigheden en werkwijzen. a Bedenk een voorspellende vraag over de toekomst van de NAFTA. b Geef antwoord op jouw voorspellende vraag. Neem daarin de situatiebeschrijving, de verwachting en het voorspellende principe mee. c Vergelijk jouw voorspellende vraag met die van ten minste twee klasgenoten. Wat zijn de overeenkomsten en de verschillen tussen jullie vragen?

W7

Bekijk het filmpje online. Het is een samenvatting van paragraaf 1.2.

De V.S. en Mexico blijven vrienden, toch?

(...) Worden alle dreigementen van Trump nu werkelijkheid, vragen de Mexicanen zich vertwijfeld af? Trump beloofde een muur te bouwen langs de ruim 3.000 km lange grens, op kosten van Mexico, om illegale migratie tegen te gaan. Hij zei miljoenen migranten te zullen deporteren, naar Mexico en zuidelijker gelegen Midden-Amerikaanse landen als Honduras en El Salvador. Het handelsverdrag NAFTA, waarop de Mexicaanse economie goeddeels is gebouwd, wil Trump per direct afschaffen. (...) (...) Na Canada en China is Mexico de derde handelspartner van de V.S. Naar schatting wonen en werken er 35 miljoen Mexicanen in de V.S., van wie de meerderheid Amerikaans staatsburger is. (...) (...) Mexico is Amerika’s tweede afzetmarkt voor goederen – importeren met een zwakke peso is peperduur. De Mexicaanse export gaat weliswaar voor 80% naar de V.S., maar de krachtsverhoudingen blijven ongelijk. In een handelsconflict heeft Mexico weinig pressiemiddelen tegen zijn sterke noorderbuur. De consequenties van bijvoorbeeld het stopzetten van de NAFTA, zoals Trump heeft aangekondigd, zijn groot. (...) (...) Los daarvan: beide landen zijn ook cultureel en demografisch nauw met elkaar verweven, met wederzijdse belangen op het gebied van veiligheid. Voor de V.S. staat veel op het spel: in Mexico groeit de onrust over de toenemende criminaliteit en drugshandel. Als er in Mexico een economische crisis uitbreekt, zullen veel Mexicanen hun toevlucht elders proberen te zoeken. Muur of geen muur: daarvoor blijft Amerika de meest voor de hand liggende bestemming. (...)

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909432_BNWRK.indd Untitled-8 17 22

2a, 3a, 3b, 4a, 6a, 6c, 6e, 8 2b, 2c, 2d, 6d 1, 3c, 4b, 4c, 4d, 5a, 5b, 7a 6b, 7b 7c -

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Wonen in het grensgebied

1.3

23

1.3

Wonen in het grensgebied

Armoede in het grensgebied María de la Luz Modesto (28 jaar) en haar echtgenoot Sabino Juárez (33 jaar) wonen in een armoedig huis in de buitenwijken van Reynosa, een stadje in het MexicaansAmerikaanse grensgebied. Het huis heeft geen elektriciteit en er is geen stromend water. Gedurende de vier jaar die ze er nu wonen, halen ze hun water in plastic emmers uit een put een paar honderd meter van hun huis. Sabino werkt in een fabriek waar computeronderdelen worden gemaakt. Hij werkt daar zes dagen per week, tien uur per dag. Hiermee verdient hij 5.000 peso’s per maand, ongeveer € 245.

Maquiladoras u In 1965 startte de Mexicaanse overheid een beleid dat erop

San Diego

Calexico

Nogales

Tijuana

50 Ciudad Juárez

10 1

Agua Prieta Piedras Negras

e

MEXICO

Oc an ea 250

500 km

Laredo

Nuevo Laredo

Chihuahua

t ro 0

 d t i s b  z r w i m d s g i

150

El Paso

Ciudad Acuña

FIGUUR 1.14

909432_BNWRK.indd Untitled-8 18 23

werknemers (x 1.000)

VERENIGDE STATEN

Nogales Tecate Mexicali

G

was gericht buitenlandse ondernemingen aan te trekken in het grensgebied met de V.S. De Mexicaanse overheid wilde dit gebied met veel werkloosheid en armoede een economische impuls geven. Door het verstrekken van onder andere belastingvoordelen probeerde ze deze regio aantrekkelijk te maken voor buitenlandse bedrijven. De bedrijven die zich er vestigden, zijn meestal assemblagebedrijven en worden in Mexico maquiladoras genoemd (figuur 1.14). Over de halffabricaten die worden ingevoerd, hoeft geen belasting te worden betaald. Voor de eindproducten die het land verlaten, geldt dat er alleen belasting betaald wordt over de toegevoegde waarde. De meeste maquiladoras zijn in handen van de V.S., maar ook Aziatische en Europese multinationals investeren in dit soort ondernemingen.

 De grootste bedrijven liggen in het noorden van Mexico, vlak bij de Amerikaanse grens. De lonen in gelijksoortige bedrijven aan de Amerikaanse kant van de grens liggen gemiddeld tien keer hoger dan die in de Mexicaanse maquiladoras. Ook is de ligging van de maquiladoras in het noordelijke grensgebied gunstig vanwege de lagere transportkosten.  Ook in de internationale arbeidsverdeling is Mexico voor bedrijven aantrekkelijk. De productiefactor arbeid is hier door de lage lonen gunstig. Mexico wordt daardoor wel steeds afhankelijker van de wereldeconomie en met name van de economie van de V.S. De investerende landen komen met hun productieafdelingen af op de lage loonkosten, maar laten de research- en ontwerpafdelingen in eigen land staan. Daar vandaan vindt ook de marketing en distributie plaats.  De producten die er in elkaar gezet worden, zijn heel divers, bijvoorbeeld auto’s, flatscreens, elektrische huishoudelijke apparaten of kleding. In de elektronica- en transportindustrie werkt ongeveer de helft van het totale aantal werknemers (figuur 1.15).

2

McAllen Brownsville

Monterrey

Torreón

Reynosa

Matamoros

Verspreiding van de maquiladoras.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

3

1

werknemers, in % transportmiddelen

25,1

31,7

1,2

computers en elektronica elektrische apparatuur en componenten plastic en rubber producten voedselindustrie

2,7 3,2

metaalproductie

5,0

11,7 5,9

6,4

7,1

metaal chemische industrie drank en tabak overige

FIGUUR 1.15

Werkgelegenheid in de maquiladoras naar sector, 2014.

 De Amerikaanse grenssteden profiteren ook van de maquiladoras. Aanvankelijk fungeerden de steden als transportknooppunten (figuur 1.17). Om concurrentie in de transportmarkt tegen te gaan, mochten Amerikaanse en Mexicaanse vrachtwagens de grens niet passeren. Bij de grens werden de producten overgeladen in een vrachtwagen van het land van bestemming en verder vervoerd. Dit leverde behoorlijk wat arbeidsplaatsen op. Vanaf 2006 zijn de eisen minder streng geworden en wordt (beperkt) grensoverschrijdend transport toegestaan.  Naast het werk in de maquiladoras zelf ontstond er ook werkgelegenheid rondom de assemblagebedrijven. Door de groei was er behoefte aan allerlei hoogwaardige, dienstverlenende bedrijven, zoals banken, verzekeringsmaatschappijen, accountants en advocaten.

Calexico Nogales Otay Mesa

VERENIGDE STATEN

Eagle Pass Laredo

e

MEXICO

Oc an ea

0

250

Hidalgo Brownsville

500 km

grote grensovergangen, x $ 1 miljard 41

-

21 09:41

El Paso

Santa Teresa

t ro

 Inmiddels zijn de maquiladoras ook neergestreken in andere delen van Mexico. Door versoepeling van de vestigingseisen trad er een verschuiving landinwaarts op. Met name de textielindustrie trok naar het binnenland. Lagere lonen, een minder sterke vakbond en de afwezigheid van strenge milieueisen zijn belangrijke pullfactoren geweest.  Opvallend is wel dat de maquiladoras in het binnenland zich zijn gaan toeleggen op de productie van laagwaardige goederen, terwijl in het grensgebied meer hoogwaardige goederen worden geassembleerd. Het gaat hierbij ook niet meer om het in elkaar zetten van losse onderdelen, maar er worden steeds meer eindproducten gemaakt. De buitenlandse bedrijven die de onderdelen leveren, de toeleveranciers, vestigen zich ook steeds meer in Mexico. Er zijn zelfs gebieden die zich hebben gespecialiseerd in één product: televisies in Tijuana en confectie in de buurt van Torreón.

Twee werelden, één grensgebied

G

k

24

vrachtwagen

spoorlijn

spoor

interstate highway

pijpleidingen

overige grensovergangen

overige

FIGUUR 1.17

FIGUUR 1.16

909432_BNWRK.indd Untitled-8 19 24

Transportknooppunten.

De grensplaats Laredo is een van de transportknooppunten.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Wonen in het grensgebied

25

1.3

Ciudad Juárez onder de loep

Andere problemen

u Het Mexicaanse grensgebied is al jaren een belangrijk vestigingsgebied voor veel Mexicanen. De komst van de maquiladoras in de jaren zestig van de vorige eeuw zorgde voor een enorme migratiestroom. Na deelname aan de NAFTA steeg de werkgelegenheid in de fabrieken en nam het aantal migranten fors toe. Met name Tijuana in het noordwesten en Ciudad Juárez in het midden van het grensgebied zijn uitgegroeid tot (industrie)steden met meer dan 1 miljoen inwoners.  Ciudad Juárez vormt samen met El Paso een bekende dubbelstad: El Paso-Ciudad Juárez. De stad, gelegen aan de Rio Bravo, werd in 1659 als El Paso del Norte gesticht. Na de Mexicaans-Amerikaanse Oorlog (1846 - 1848) werd de stad in twee delen opgesplitst. De twee steden onderhouden sinds jaar en dag nauwe relaties met elkaar.  El Paso, het Amerikaanse deel van de dubbelstad, heeft aanzienlijk minder inwoners dan Ciudad Juárez. De stad groeide in het begin van de twintigste eeuw door de vier c’s: cattle, copper, cotton en climate. Tegenwoordig heeft El Paso meer dan 800.000 inwoners.  Ciudad Juárez is met 1,5 miljoen inwoners de grootste stad van de deelstaat Chihuahua. De enorme aantrekkingskracht van de stad zorgt voor overbevolking, wat leidt tot een gebrek aan woonruimte. Het gevolg hiervan is dat veel mensen terechtkomen in een van de krottenwijken (colonias). In bepaalde delen van de agglomeratie (vooral aan de rand van de stad, in het woestijngebied) ontstaan spontaan woonwijken die steeds groter worden dankzij de voortdurende instroom van nieuwkomers van het platteland. Kenmerkend voor deze wijken is het gebrek aan openbare voorzieningen, zoals waterleiding, riolering, bestrating en afvalverwerking. De overheid kan de grote stroom migranten niet opvangen (figuur 1.18). Zolang de grond waarop deze mensen wonen geen andere bestemming heeft, gedogen ze de illegale krottenwijken.  De laagbetaalde arbeiders worden elke dag opgehaald door bussen om voor een loon van slechts € 10 per dag in de fabrieken te werken. Ze zijn vaak uren onderweg om bij de maquiladoras te komen. De terugreis naar de afgelegen krottenwijken is niet ongevaarlijk. De stad wordt in de greep gehouden door drugsbendes en vrouwen zijn soms slachtoffer van verkrachting.

u Huisvestingsproblemen en slechte voorzieningen op het gebied van onderwijs en gezondheidszorg zijn niet de enige problemen in Ciudad Juárez.  Door de snelle groei is het oude stadscentrum niet in staat geweest mee te groeien. Het gevolg is dat Ciudad Juárez een stad is geworden zonder belangrijk centrum. Verspreid over de agglomeratie zijn er allerlei winkel- en dienstencentra te vinden.

Lange tijd zijn de investeringen in de infrastructuur ver onder de maat gebleven. Straten waren niet geplaveid en een zesde van de huizen had geen riolering.  Wereldwijd heeft de stad een slecht imago. Het is er onveilig, er is veel geweld en de misdaadcijfers zijn hoog. Toch is er de laatste jaren sprake van een kentering. Delen van het oude centrum worden opgeknapt, de infrastructuur wordt aangepakt en er komen nieuwe restaurantjes en andere voorzieningen om meer toeristen te trekken. Het medische toerisme is al jaren een belangrijke inkomstenbron. De tandartskosten en medicijnen zijn in Mexico veel goedkoper dan in de Verenigde Staten.  Milieuproblemen vormen een groot probleem voor de stad en de leefomgeving van de burgers. De lucht is door de uitstoot van allerlei schadelijke stoffen sterk verontreinigd. Metingen wijzen uit dat Ciudad Juárez tot de meest ongezonde steden behoort op het Amerikaanse continent. Daarvoor zijn niet alleen de maquiladoras verantwoordelijk. Door het gebrekkige openbaar vervoer is de auto hét vervoermiddel, ook voor de armen. Vanwege geldgebrek rijden zij vaak in erg oude auto’s (gemiddeld zestien jaar oud) die veel uitlaatgassen uitstoten.  De druk op de openbare voorzieningen stijgt in rap tempo.

Door de groei van de stad neemt de hoeveelheid water die wordt gebruikt elk jaar toe. Al jarenlang wordt er meer water aan de natuur onttrokken dan dat eraan wordt toegevoegd. Als het zo doorgaat, is de kleine aquifer (waterhoudende laag) waar Ciudad Juárez het water uithaalt, binnen korte tijd leeg. Door de ligging in een droog klimaatgebied is de neerslag te gering om de ontstane tekorten aan te vullen. Het gevolg is roofbouw op de hoeveelheid grondwater. Per jaar daalt de grondwaterspiegel 1,5 m en schattingen wijzen uit dat er in 2020 helemaal geen water meer is.

FIGUUR 1.18

2

O

O

O

Een groot aantal werknemers in de maquiladoras woont in dit soort armoedige woningen.

O

909432_BNWRK.indd Untitled-8 20 25

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

5

e

26

1

1.3

Opdrachten

Deelvragen 5 Welke rol spelen de maquiladoras in de internationale arbeidsverdeling?

6 Waarom treedt er een verschuiving op in de ligging van de maquiladoragebieden?

7 Wat zijn de gevolgen op lokale en regionale schaal van de trek naar de maquiladoragebieden?

Opdracht 1 Armoede in het grensgebied Lees de inleiding van paragraaf 1.3 en bekijk de foto.

Bekijk het filmpje online. Vergelijk het verhaal uit de Start van dit hoofdstuk met het filmpje. a In welke steden spelen de twee verhalen zich af? b Noteer drie overeenkomsten in woonomstandigheden in beide steden. c Noteer twee overeenkomsten tussen de bewoners van beide steden.

Opdracht 5 Grensverkeer Gebruik de atlaskaart Verenigde Staten en Mexico Grensgebied, Grensverkeer. a Bij welke Mexicaanse stad passeren per dag de meeste mensen de grens met de V.S.? b Om hoeveel mensen gaat het? c Wat is de waarde van de geëxporteerde goederen van Mexico naar de V.S. bij Coahuila (in het oostelijke grensgebied)?

Opdracht 6 Transportknooppunten Lees in paragraaf 1.3 Ciudad Juárez onder de loep en Andere problemen. Bekijk figuur 1.14 en 1.17 in de theorie. a Wat valt je op aan de ligging van de maquiladoras in het grensgebied? b Waar liggen de meeste transportknooppunten langs de grens? c Verklaar het verband tussen de ligging van de maquiladoras in het grensgebied en het ontstaan van de transportknooppunten langs de grens.

Opdracht 2 Maquiladoras Lees Maquiladoras in paragraaf 1.3 en bekijk figuur 1.14 en 1.15 in de theorie. a Welk type industrie zijn de maquiladoras? b Bekijk figuur 1.15. Wat is de overeenkomst tussen alle soorten werk in de maquiladoras? c In welk deel van Mexico moedigde de overheid vanaf 1965 de vestiging van maquiladoras aan? d Waarom moedigde de overheid de vestiging van maquiladoras juist daar aan? e Waarom verhuisden steeds meer bedrijven landinwaarts? f Wat is het verschil in productie tussen de maquiladoras aan de grens en de maquiladoras in het binnenland?

l

21 09:41

Twee werelden, één grensgebied

Opdracht 3 Productieketen opknippen a Uit welke drie onderdelen bestaat het produceren van goederen? b Welk deel van het productieproces vindt plaats in de maquiladoras? c Waarom hebben veel bedrijven de productieketen opgeknipt? d Welke onderdelen van de productieketen vinden plaats in centrumlanden en welke in (semi)perifere landen?

Opdracht 7 Laredo Bekijk figuur 1.16 en 1.17 in de theorie. a Waarom is juist in Laredo de transportsector zo groot? b Verklaar waarom veel mensen in Laredo bij de overheid werken.

Je antwoord moet een oorzaak-gevolgrelatie bevatten.

Verdieping Opdracht 8 Across the borderline Bekijk het filmpje online en beluister de tekst van het lied Across the borderline door Willy DeVille. Het nummer is door veel verschillende artiesten vertolkt en staat op zo’n dertig albums. Lees de songtekst in W8. a Waarom migreren veel Mexicanen naar de V.S.? b Wat is de Rio Grande? c Wat gebeurt er als de Mexicanen eenmaal in de V.S. zijn?

Opdracht 4 Internationale arbeidsverdeling De internationale arbeidsverdeling is ongunstig voor Mexico.

Geef een argument voor én een argument tegen deze stelling.

909432_BNWRK.indd Untitled-8 21 26

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Wonen in het grensgebied

W8

1.3

27

2

Songtekst Across the borderline.

There’s a place where l’ve been told Every street is paved with gold And it’s just across the borderline And when it’s time to take your turn Here’s one lesson that you must learn You could lose more than you’ll ever hope to find When you reach the broken promised land And every dream slips through your hands Then you’ll know that it’s too late to change your mind ’cause you’ve paid the price to come so far Just to wind up where you are And you‘re still just across the borderline Up and down the Rio Grande A thousand footprints in the sand Reveal a secret no one can define The river flows on like a breath In between our life and death Tell me who’s the next to cross the borderline En la triste oscuridad (In the sad darkness) Hoy tenemos que cruzar (today we have to cross) Este río que nos llama más allá (this river which calls us further away) But hope remains when pride is gone And it keeps you moving on Calling you across the borderline When you reach the broken promised land Every dream slips through your hands And you’ll know it’s too late to change your mind ‘cause you pay the price to come so far Just to wind up where you are And you’re still just across the borderline Now you’re still just across the borderline And you’re still just across the borderline

Herhaling Opdracht 9 Terugblik op de paragraaf Maak een woordweb waarin je de kern van deze paragraaf weergeeft.

Ò onthouden Ò begrijpen Ò toepassen Ò analyseren Ò evalueren Ò creëren

909432_BNWRK.indd Untitled-8 22 27

1a, 1b, 1c, 2a, 2c, 2d, 2e, 3a, 3d, 5a, 5b, 5c, 6b, 8a 2b, 2f, 3b, 3c, 6a, 8b, 8c 7a 6c, 7b 4 9

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

7

21 09:41

28

1

Casusopdracht

Twee werelden, één grensgebied

Kahoot maken

Inleiding In deze casusopdracht maak je samen met twee klasgenoten een kahoot. Ga naar de site van kahoot en maak een account aan of log direct in (als je al een account hebt). Maak een quiz van twintig vragen over hoofdstuk 1.

Speel de quiz daarna in de klas.

W9

Werkwijze.

Onderzoeksvraag: Hoe zijn de economische, de demografische en de sociaal-culturele kenmerken aan weerszijden van de Mexicaans-Amerikaanse grens te verklaren? soort opdracht

ontwerpen en spelen van een kahoot

tijdsduur

2 uur

voorbereiding

bestuderen van hoofdstuk 1

werkvorm

in groepjes van drie

benodigde bronnen

computer, leeropdrachtenboek

en hulpmiddelen opzet

op de computer een kahoot ontwerpen en het spel daarna in de klas spelen

eindresultaat

Ò creëren

909432_BNWRK.indd Untitled-8 23 28

kahoot

casusopdracht

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Finish

29

1

3

Finish Slotopdracht De cartoons W10, W11 en W12 geven een beeld van wat er in hoofdstuk 1 aan de orde is geweest.

Neem de nummering van de cartoons over. Geef voor elke cartoon in één zin weer welk onderdeel van hoofdstuk 1 aan de orde wordt gesteld.

W10

W11

W12

Ò toepassen

909432_BNWRK.indd Untitled-8 24 29

slotopdracht

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

9

21 09:41

30

1

Twee werelden, één grensgebied

Leeroverzicht Hoofdvraag Hoe zijn de economische, de demografische en de sociaal-culturele kenmerken aan weerszijden van de Mexicaans-Amerikaanse grens te verklaren?

Deelvragen 1

2

3

4

5

6

7

Hoe is de grens tussen Mexico en de V.S. tot stand gekomen?

Je kunt de historische ontwikkeling van het grensgebied tussen Mexico en de V.S. beschrijven.

In hoeverre zijn de economische, demografische en sociaal-culturele kenmerken van het grensgebied afwijkend van de nationale kenmerken van de V.S. en Mexico?

Je kunt de economische, demografische en sociaalculturele kenmerken van de gebieden aan weerszijden van de grens beschrijven.

Wat is de invloed van de NAFTA op de economie van Mexico en de V.S.?

Je kunt uitleggen waarom de NAFTA is opgericht.

Je kunt de invloed van de NAFTA op de handelsrelaties tussen Mexico, de V.S. en Canada beschrijven en verklaren.

Wat zijn de voor- en nadelen van de NAFTA voor Mexico?

Je kunt de voor- en nadelen van de NAFTA voor de V.S. en Mexico beschrijven.

Je kunt uitleggen wat de invloed van de NAFTA is op de ontwikkeling van de maquiladorabedrijven.

Welke rol spelen de maquiladoras in de internationale arbeidsverdeling?

Je kunt op diverse ruimtelijke schaalniveaus een beschrijving geven van de invloed van de maquiladoras.

Waarom treedt er een verschuiving op in de ligging van de maquiladoragebieden?

Je kunt uitleggen wat de invloed is van liberalisering op de samenstelling en de locatie van de werkgelegenheid.

Wat zijn de gevolgen op lokale en regionale schaal van de trek naar de maquiladoragebieden?

Je kunt het verschil in ontwikkeling beschrijven en verklaren tussen het Amerikaanse en het Mexicaanse gedeelte van de dubbelsteden.

Begrippen assemblagebedrijf, beroepsbevolking, bevolkingsdichtheid, bevolkingsgroei, bevolkingsspreiding, bnp per inwoner, centrumland, cultuur, dubbelstad, ecologische draagkracht, grensregio, identiteit, internationale arbeidsverdeling, koopkracht, liberalisering, loonkosten, migratie, periferieland, ruimtelijk verschil, selectieve migratie, semiperifeer land, voorzieningen, werkgelegenheid

909432_BNWRK.indd Untitled-8 25 30

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Begrippen

1

31

3

Begrippen

assemblagebedrijf 18 Bedrijf waarin halffabricaten worden verwerkt tot eindproduct. Heet in Mexico maquiladora. beroepsbevolking 13 Het werkende deel van de bevolking en alle mensen die beschikbaar zijn om te werken. bevolkingsdichtheid 13 Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsgroei 13 Toe- of afname van de bevolking door geboorte en sterfte en immigratie en emigratie. bevolkingsspreiding 13 Verdeling van de bevolking over een bepaald gebied. bnp per inwoner 13 De totale geldwaarde van alle goederen en diensten die alle staatsburgers van een land in een jaar produceren gedeeld door het aantal inwoners. centrumland 13 Rijk, ontwikkeld land waarvan andere gebieden politiek en economisch afhankelijk zijn. cultuur 14 Alles wat is aangeleerd door een bepaalde groep op het gebied van taal, godsdienst, normen en waarden. dubbelstad 25 Stad die uit twee aan elkaar gegroeide steden bestaat. De twee delen kunnen door een grens van elkaar zijn gescheiden. ecologische draagkracht 19 Het vermogen van de natuur om de gevolgen van menselijk handelen op te vangen, zonder dat het natuurlijke evenwicht wordt verstoord. grensregio 13 Overgangsgebied tussen twee landen. identiteit 14 Kenmerken van een persoon of een groep mensen die ze onderscheidt van andere personen of groepen mensen.

909432_BNWRK.indd Untitled-8 26 31

1

internationale arbeidsverdeling 23 Het verschijnsel dat landen zich toeleggen op de productie van bepaalde goederen of de levering van bepaalde diensten. koopkracht 13 Het aantal goederen of diensten dat je met je geld kunt kopen. liberalisering 19 Minder bemoeienis van de overheid met het bedrijfsleven, met als gevolg een betere marktwerking. loonkosten 20 De totale kosten van het loon die betaald moeten worden om goederen of diensten te produceren. migratie 13 Het verhuizen van het ene naar het andere woongebied. periferieland 13 Arm land dat politiek en economisch afhankelijk is van centrumlanden. ruimtelijk verschil 18 Verschil in inrichting van een gebied. selectieve migratie 13 Migratie op basis van bijvoorbeeld leeftijd, inkomen en geslacht. semiperifeer land 13 Land dat een tussenpositie inneemt tussen centrumlanden en periferielanden, maar macht uitoefent in periferielanden. voorzieningen 25 Nuttige dingen waarvan je gebruik kunt maken, zoals waterleiding, riolering, bestrating en afvalverwerking. werkgelegenheid 13 Het aantal beschikbare banen in een land of regio in verhouding tot het aantal arbeidskrachten.

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

909432

1

21 09:41

32

1

Twee werelden, één grensgebied

Examentraining Opgave 1 Mexico en de wereld Gebruik de atlas.

De volgende drie stellingen zijn van toepassing op de atlaskaart De wereld - Globalisering/ Wereldbeelden, Handelsverkeer. a In 2013 was er sprake van een triade in het mondiale handelsverkeer. b In 2013 was er sprake van een global shift. c In 2013 exporteerden de Verenigde Staten en Canada meer dan ze importeerden.

3p 1 Noteer voor elke stelling of deze waar is of niet waar.

Mexico is een voorbeeld van een land dat zich op mondiale schaal ontwikkeld heeft van periferie naar semiperiferie. In de statistiek van de atlas staan criteria die het ontwikkelingsniveau van Mexico weergeven, waaronder ontwikkelingskenmerken en bevolking.

2p 2 Noteer voor beide criteria een gegeven uit de statistiek in de atlas waaruit blijkt dat Mexico tegenwoordig tot de semiperiferie behoort.

2p

3 Noteer achter elk gegeven dat je hebt genoteerd bij vraag 2 de bijbehorende dimensie.

Opgave 2 Hecho en México Bestudeer voor deze opgave bron 1 en gebruik de atlaskaarten Verenigde Staten en Mexico - Grensgebied.

1p

4 Hoe worden de assemblagebedrijven in Mexico genoemd?

1p

5 Geef een geografische reden voor de vestiging van deze assemblagebedrijven in Mexico.

1p

6 Geef een economische reden voor de vestiging van deze assemblagebedrijven in Mexico.

Veel bedrijven zijn de afgelopen jaren binnen Mexico verhuisd.

1p 7 Beschrijf in welke richting een betrekkelijk groot aantal bedrijven is verhuisd.

1p

8 Verklaar waarom die bedrijven daar naartoe verhuizen.

Bron 1 Hecho en México (Made in Mexico).

Al het slechte nieuws ten spijt is het Midden-Amerikaanse land een economische grootmacht in opkomst. Het land is uitgegroeid tot een ware exportkampioen. Mexico is ’s werelds grootste exporteur van koelkasten en flatscreentelevisies, vierde op de wereldranglijst als het gaat om de uitvoer van auto’s en een snelle stijger in de luchtvaartindustrie. Ook de concurrentiepositie van Mexico als producerend land verbetert snel.

De afgelopen twintig jaar verplaatsten veel Amerikaanse bedrijven hun vestigingen in Mexico naar het nog goedkopere China. Dat bleek een dure misvatting. Terwijl het uurloon van een Mexicaanse fabrieksarbeider sinds 2000 slechts langzaam is gestegen, is dat in China in drie jaar tijd vervijfvoudigd. Sterk gestegen olieprijzen werken ook in het voordeel van Mexico. Het is tegenwoordig goedkoper om producten uit Mexico met een vrachtwagen de grens over te vervoeren, dan per schip vanuit China.

909432_BNWRK.indd Untitled-8 27 32

23/07/2021 2/04/2021 09:41 12:23

Leeropdrachtenboek De Geo

Ontdek waar het om draait

Havo / Wereld / Arm en rijk Appelman, Van den Bunder, Peters

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

909432_OMSL.indd Untitled-8 28 All Pages

9 789006 909432

23/07/2021 12:23