9789006081107_inkijkexempaar.pdf

www.thiememeulenhoff.nl/mundo

1 VMBO-KGT(T/H)

Leerwerkboek 2

Voedsel

Leerwerkboek 2 Voedsel

Mundo is een methode voor het leergebied mens en maatschappij in de onderbouw van vmbo-kgt(t/h) en vmbo-bk.

De vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie zijn geïntegreerd rond inhoudelijke thema’s.

Thema 2 gaat over voedsel: van jagen en verzamelen naar landbouw en voedselproductie op wereldschaal.

Auteurs Inge Berg Kirsten Bos Jeannette Kooistra Natasja Leoné Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

1

VMBO-KGT(T/H)

Naam Klas

9 789006 978803

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel OMSLAG.indd 1

5/04/19 13:45

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 1

5/04/19 13:25

LEERJAAR VMBO-KGT(T/H)

1

Leerwerkboek 2

Voedsel Auteurs Inge Berg Kirsten Bos Jeannette Kooistra Natasja Leoné Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 1

5/04/19 13:25

Colofon Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficienter wordt.

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 978803 3e editie, 1e druk, eerste oplage, 2019 � ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2019

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieen in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk.

Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 2

5/04/19 13:25

Inhoud Methodeoverzicht Hoe werk je met Mundo?

Start Mieren bij de film Blok 1 Op zoek naar voedsel Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

4 5 8 10 30 32 33

Blok 2 Van rondtrekken naar een vaste woonplaats Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

34 52 54 55

Blok 3 Landbouw in de woestijn Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

56 75 76 77

Blok 4 Wat eet jij?

Keuzemenu A Keuzemenu B Keuzemenu C

78 98 101 102

Afsluiting 104 Overzichtskaart Voedselproductie in de wereld 105 Tijdwijzer 106 Eindsprint 108 Begrippen 110 Vaardigheden Mens en maatschappij

114

3

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 3

5/04/19 13:25

Methodeoverzicht vmbo-kgt(t/h)

vmbo-bk

vmbo-kgt(t/h) leerjaar 1

vmbo-bk leerjaar 1

Leerwerkboek

1

Wie ben ik?

Leerwerkboek

1

Wie ben ik?

Leerwerkboek

2

Voedsel

Leerwerkboek

2

Voedsel

Leerwerkboek

3

Grieken en Romeinen

Leerwerkboek

3

Grieken en Romeinen

Leerwerkboek

4

Mens en natuur

Leerwerkboek

4

Mens en natuur

Leerwerkboek

5

Steden en dorpen

Leerwerkboek

5

Steden en dorpen

Leerwerkboek

6

Uitvindingen

Leerwerkboek

6

Uitvindingen

vmbo-kgt(t/h) leerjaar 2

vmbo-bk leerjaar 2

Leerwerkboek

7

Handel

Leerwerkboek

7

Handel

Leerwerkboek

8

Samenleven

Leerwerkboek

8

Samenleven

Leerwerkboek

9

Grondstoffen

Leerwerkboek

9

Grondstoffen

Leerwerkboek

10

Oorlog en vrede

Leerwerkboek

10

Oorlog en vrede

Leerwerkboek

11

Media

Leerwerkboek

11

Media

Leerwerkboek

12

Afval en energie

Leerwerkboek

12

Afval en energie

4

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 4

5/04/19 13:25

Hoe werk je met Mundo?

Dit is Mundo. In dit boek staan teksten en opdrachten die je elke les nodig hebt voor het vak Mens en maatschappij.

Op deze pagina’s zie je hoe je met het boek gaat werken.

In elk boek wordt een thema behandeld. Het boek is op een vaste manier opgebouwd:

Start De Start is de themaopening. Hier lees je een verhaal over het thema en ontdek je waar het thema over gaat.

Start Mieren bij de film

Start Mieren bij de film

1

Challenge!

a

Veel mensen schrikken als ze erachter komen wat er allemaal in hun eten zit. Of als ze horen hoe het wordt gemaakt. In dit thema leer je daarover. Misschien schrik jij ook wel. Toch lukt het vaak maar weinig mensen om hun eetgedrag aan te passen. Gedrag veranderen is best moeilijk. Lukt het jou om een week lang minder suiker of minder zout te eten?

Bedenk hoe jij gezonder zou kunnen eten en/of drinken. Schrijf hier op wat jouw uitdaging voor de komende week wordt.

Overleg zo nodig met je docent, klasgenoten of degene die bij jou thuis meestal kookt. □ Ik drink een week geen frisdrank en energiedrankjes. □ Ik eet een week geen snoep / chocola / koek. □ Ik eet een week geen hartige tussendoortjes, zoals chips en nootjes. □ Ik eet een week alleen verse producten bij de maaltijden. □ Ik eet een week geen vlees. □ Eigen uitdaging, namelijk:

Start Mieren bij de film

Ja, ik ga de uitdaging aan! Mijn challenge-periode gaat in op

b ‘Roer de sprinkhanen door een mengsel van suiker, boter en siroop en bak ze in de oven totdat ze gekaramelliseerd zijn.’ Lopen de rillingen over je rug? Of zou je weleens een gebakken sprinkhaan willen proeven?

en eindigt op

.

Wat denk je dat deze week het moeilijkst vol te houden zal zijn van je challenge? En wat zal het gemakkelijkst zijn?

In veel landen is het eten van insecten, zoals sprinkhanen, krekels en wormen, heel gewoon. Niet omdat mensen geen geld voor ander voedsel hebben; ze vinden insecten juist lekker. Zo eet de Japanse keizer zijn rijst het liefst met gekookte wespen. Dat is niet alleen lekker, maar ook gezond.

Insecten bevatten namelijk vaak meer eiwitten en minder vet dan andere dierlijke voeding, zoals melk, vlees en eieren. Het eten van insecten is ook nog eens beter voor het milieu. Om een koe een kilo te laten groeien, heb je al snel tien kilo veevoer nodig. Het verbouwen van veevoer neemt veel landbouwgrond in beslag en al die koeien hebben ook ruimte nodig om te leven. Voor een kilo sprinkhanen heb je aan een kilo bladeren al genoeg en veel ruimte hebben ze niet nodig. Bovendien zijn ze makkelijk te produceren. Dat komt goed uit, zeker omdat de wereldbevolking snel groeit.

Er zal in de toekomst niet genoeg landbouwgrond zijn om iedereen van vlees te voorzien.

In sommige Nederlandse supermarkten kun je al insectenburgers en meelwormen kopen.

Maar echt populair zijn deze burgers en wormen nog niet, want niet iedereen durft iets met pootjes en vleugels in zijn mond te stoppen. Maar wie weet, misschien zijn de geroosterde parasolmieren, die de Cambodjanen graag in de bioscoop eten, wel veel smakelijker dan onze vertrouwde bak popcorn.

8

9

Blokken Blokken met lesstof. Hierin staan begrippen, leerteksten, afbeeldingen en andere bronnen. Met deze informatie kun je de opdrachten in het blok maken.

1 Op zoek naar voedsel

1 Op zoek naar voedsel

d

3

Bron 1 De verspreiding van de moderne mens over de aarde.

2

De moderne mens bereikte Amerika aan het eind van een koude periode via het noorden.

Waarom was dat toen mogelijk?

Klimaatverandering a

Lees De verspreiding van de mens.

Bedenk waarom de dieren verdwenen door de klimaatverandering.

b

Hoe kon de moderne mens toch overleven in het koude noorden?

c

In de Verenigde Staten wonen mensen nu in steden in de woestijn, zoals in Las Vegas.

Bedenk hoe mensen hier kunnen overleven.

d

Wat voor soort landschap was de Sahara toen het na de ijstijd warmer en natter werd?

Hoe weten we dat?

e

Ook tegenwoordig verhuizen mensen door de gevolgen van een klimaatverandering.

Bedenk welke klimaatverandering dat is.

Oude resten a

b

c

Bekijk bron 1 en lees De verspreiding van de mens.

In bron 1 zie je hoe de mens zich vanuit Afrika verspreidde over de hele wereld.

Onderzoekers hebben uitgezocht hoe oud de menselijke resten zijn die op verschillende plaatsen zijn gevonden.

Waar werden de oudste resten gevonden? Waar de jongste?

Zet de werelddelen op volgorde van oud naar jong. Schrijf de cijfers 1 t/m 6 in de hokjes voor het werelddeel. 1 betekent oudste resten, 6 betekent jongste resten.

Europa

Noord-Amerika

Azië

Australië

Afrika

Zuid-Amerika

Toen en daar

De eerste vondsten zijn niet alleen menselijke resten, maar vaak ook stenen gebruiksvoorwerpen.

Bedenk waarvoor de voorwerpen werden gebruikt uit bron 1. Kijk in Noord- en ZuidAmerika.

De eerste Britten waren niet blank Cheddar Man, zo heet de man die honderd jaar geleden is gevonden in een grot in Zuid-Engeland. Zijn skelet is meer dan 10.000 jaar oud. Het is het oudste geraamte dat in Engeland is gevonden. In 2018 hebben wetenschappers een DNA-test uitgevoerd en ontdekt dat de man zwart was en blauwe ogen had. Vermoedelijk werden de Europeanen blank toen ze van de landbouw gingen leven en niet alleen van de jacht. Daardoor aten ze minder vlees en moesten ze meer vitamine D uit het zonlicht halen. Een lichte huid kan dat beter dan een donkere. Er wordt geschat dat tien procent van de Britten afstamt van de familie van Cheddar Man.

Bekijk bron 1.

Behalve gebruiksvoorwerpen werden er ook kunstvoorwerpen gevonden.

Welke afbeeldingen in bron 1 zijn kunstvoorwerpen?

Bedenk waarom dit kunst is.

De afbeeldingen in

,

en

zijn kunstvoorwerpen, omdat

Bron 2 Cheddar Man. 12

13

5

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 5

5/04/19 13:26

Kennen en kunnen Elk blok wordt afgesloten met Kennen en kunnen: hierin staat een opsomming van wat je hebt geleerd in dit blok. Je kunt Kennen en kunnen zelf aanvullen, als je meer geleerd hebt dan in het lijstje staat.

1 Op zoek naar voedsel

1 Op zoek naar voedsel

d

Waarom is het bij de evenaar warm en bij de polen koud?

Kennen en kunnen Als je klaar bent met dit blok, kun je:

e

• • • • • • • • • •

Kies het juiste antwoord.

Bij de evenaar wordt de plantengroei vooral bepaald door de neerslag / temperatuur.

Bij de polen wordt de plantengroei vooral bepaald door de neerslag / temperatuur.

Oefenbladen vaardigheden

Extra

Vraag aan je docent of je het extra oefenblad Klimaatgrafieken maken moet maken.

Vraag aan je docent of je het extra oefenblad Klimaatgrafieken lezen moet maken.

•

vertellen waar de eerste mensen woonden. vertellen waar de eerste mensen van leefden. vertellen waarom mensen zich verspreid hebben over de wereld. vertellen wat nomaden zijn en waarom ze rondtrekken. drie eerste levensbehoeften noemen. uitleggen waarom de ontdekking van het vuur belangrijk was voor de mens. vier factoren noemen die van invloed zijn op de plantengroei. uitleggen wat het verschil is tussen weer en klimaat. uitleggen waarom het bij de evenaar warm is en bij de polen koud. de volgorde van de klimaten noemen als je een reis maakt van de evenaar naar de Noordpool. de belangrijkste kenmerken noemen van de plantengroei in ieder klimaat dat je op die reis tegenkomt.

Andere belangrijke dingen die je hebt geleerd:

• • Begrippen het gematigd gebied de jager-verzamelaar het klimaat het loofbos het naaldbos de neerslag de nomade de savanne de steppe de toendra het tropisch regenwoud het weer de woestijn Andere woorden uit dit blok die je belangrijk vindt:

Vaardigheden 7a Grafieken en diagrammen

Tijdwijzer Tijd van jagers en boeren

28

29

Menukaarten Na elk blok volgt een menukaart met keuzeopdrachten. Je mag hier zelf kiezen welke van de opdrachten je van de menukaart wil gaan doen.

1 Op zoek naar voedsel

1 Op zoek naar voedsel

Keuzemenu B

Het leven van de San Leven van de laatste jager-verzamelaars Tegenwoordig leven er nog mensen als jager-verzamelaars in het zuiden van Afrika. Het zijn de San, die ook wel Bosjemannen worden genoemd. Ze houden geen vee, maar leven van de jacht en ze verzamelen alles wat eetbaar is in de natuur: vruchten, knollen, wortels, maar ook honing en struisvogeleieren. Ze wonen nergens vast. Wel hebben ze eigen gebieden en plekken waar ze steeds terugkomen, veilige plekken in grotten of in het veld met een paar eenvoudige grashutten. Ze volgen de trek van de wilde dieren in het droge seizoen en trekken over grote afstanden binnen hun gebied. Hun kennis van sporen is groot. Ze herkennen moeiteloos van welk dier een spoor is, hoe groot de groep dieren is en of er een gewond is. Urenlang volgen de San een dier voordat ze hem neerschieten met pijl en boog.

Vuur maken ze op de traditionele manier door een stokje in hout rond te draaien waardoor er hitte ontstaat.

Kinderen gaan niet naar school, maar leren van de vele verhalen die bij het kampvuur worden verteld en van het overleven in de natuur. Een jongen is volwassen als hij zijn eerste antilope heeft gedood. Als een jongen een meisje vindt met wie hij wil trouwen, schenkt hij het vet van het hart van de antilope aan de ouders van zijn toekomstige vrouw.

Bron 20 De San jagen op wild.

De rituele dans is voor de San heel belangrijk. Ze geloven dat ze daarmee mensen kunnen genezen. Tijdens deze dans zitten de vrouwen rond een centraal vuur, terwijl ze zingen en in hun handen klappen. De mannen dansen rond de vrouwen. Naarmate de dans intenser wordt, raken de dansers in trance. Ze zeggen dan te kunnen praten met de geesten en vragen om genezing van de zieken in de groep.

1

Dagboek Lees Leven van de laatste jager-verzamelaars en bekijk bron 19 en 20.

Kies welke opdracht je wilt doen: • Ik schrijf een dagboek van een San-meisje.

• Ik schrijf een dagboek van een San-jongen.

Beschrijf een dag uit het leven van jouw persoon. Schrijf in ieder geval iets over: • Hoe helpt jouw persoon mee aan het verkrijgen van voedsel?

• Welke gereedschappen kan jouw persoon gebruiken?

• Jouw persoon gaat een keer wat verder van huis en komt in een dorp terecht. Hoe reageert hij/zij?

Je mag natuurlijk in je dagboek ook tekeningen maken om het mooi te maken of om iets duidelijk te maken.

In de Sancultuur is iedereen gelijk. Er is geen baas of opperhoofd. Problemen lossen ze op tijdens lange discussies waarbij iedereen de kans krijgt om zijn of haar mening te geven. Zo’n discussie gaat door totdat iedereen het eens is.

Keuzemenu C

Grottekeningen Maak de opdracht op de website van Mundo.

Jagers en verzamelaars maakten al tekeningen. Zij tekenden over hun omgeving, over wat zij zagen: dieren bijvoorbeeld. Onderzoek hoe de eerste mensen tekeningen maakten, wat zij tekenden en maak zelf een tekening in die stijl.

Bron 19 De San verzamelen eetbare gewassen.

32

33

6

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 6

5/04/19 13:26

Overzichtskaart In elk thema vind je een overzichtskaart, die een gebied of ontwikkeling laat zien.

Tijdwijzer In de Tijdwijzer vind je een grote tijdbalk waar belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis op staan. De Tijdwijzer helpt je om het onderwerp te plaatsen in de tijd. Je kunt bijvoorbeeld zien wat 50 jaar geleden of 5.000 jaar geleden een belangrijke gebeurtenis was.

Eindsprint Dit zijn afsluitende opdrachten aan het eind van het thema. Je oefent nog een keer met kaarten en de tijdbalk. Zo herhaal je nog eens de belangrijkste theorie en begrippen. Hierdoor ontdek je of je alles goed kent.

Begrippen Als een woord blauw en vetgedrukt is, dan is het een belangrijk begrip waarvan je de betekenis moet kennen. Achter in het lesboek staat een lijst waarin alle begrippen van het thema zijn opgenomen.

Bronnen en figuren In het boek vind je bronnen. Dit zijn afbeeldingen en teksten over een onderwerp.

Ook staan er figuren in het boek, dat zijn plaatjes of tabellen waarin jij iets moet doen: kleuren, tekenen of schrijven.

Mundo digitaal Als er een bij een opdracht of tekst staat, betekent dit dat je een opdracht op www.thiememeulenhoff.nl/mundo moet maken. Je kunt ook bijvoorbeeld een animatie of video bekijken of een zelftoets doen. Alle teksten en opdrachten staan ook op www.thiememeulenhoff.nl/mundo. Je kunt je werk hier nakijken en opslaan.

QR-code Bij sommige opdrachten staat een QR-code. Zo’n code verwijst naar een video of tekst. Door deze code met je telefoon of tablet te scannen, kun je die bekijken.

Iconen Bij sommige opdrachten worden iconen gebruikt die je vertellen welke hulpmiddelen je nodig hebt voor de opdracht.

Bij deze opdracht heb je de atlas nodig.

Bij deze opdracht heb je de computer nodig.

Bij deze opdracht heb je extra spullen nodig, bijvoorbeeld een schaar of lijm.

Bij deze opdracht ga je samenwerken.

Bij deze opdracht heb je de Vaardigheden nodig.

7

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 7

5/04/19 13:26

Start Mieren bij de film

Start Mieren bij de film ‘Roer de sprinkhanen door een mengsel van suiker, boter en siroop en bak ze in de oven totdat ze gekaramelliseerd zijn.’ Lopen de rillingen over je rug? Of zou je weleens een gebakken sprinkhaan willen proeven?

In veel landen is het eten van insecten, zoals sprinkhanen, krekels en wormen, heel gewoon. Niet omdat mensen geen geld voor ander voedsel hebben; ze vinden insecten juist lekker. Zo eet de Japanse keizer zijn rijst het liefst met gekookte wespen. Dat is niet alleen lekker, maar ook gezond.

Insecten bevatten namelijk vaak meer eiwitten en minder vet dan andere dierlijke voeding, zoals melk, vlees en eieren. Het eten van insecten is ook nog eens beter voor het milieu. Om een koe een kilo te laten groeien, heb je al snel tien kilo veevoer nodig. Het verbouwen van veevoer neemt veel landbouwgrond in beslag en al die koeien hebben ook ruimte nodig om te leven. Voor een kilo sprinkhanen heb je aan een kilo bladeren al genoeg en veel ruimte hebben ze niet nodig. Bovendien zijn ze makkelijk te produceren. Dat komt goed uit, zeker omdat de wereldbevolking snel groeit.

Er zal in de toekomst niet genoeg landbouwgrond zijn om iedereen van vlees te voorzien.

In sommige Nederlandse supermarkten kun je al insectenburgers en meelwormen kopen.

Maar echt populair zijn deze burgers en wormen nog niet, want niet iedereen durft iets met pootjes en vleugels in zijn mond te stoppen. Maar wie weet, misschien zijn de geroosterde parasolmieren, die de Cambodjanen graag in de bioscoop eten, wel veel smakelijker dan onze vertrouwde bak popcorn.

8

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 8

5/04/19 13:26

Start Mieren bij de film

1

Challenge!

a

Veel mensen schrikken als ze erachter komen wat er allemaal in hun eten zit. Of als ze horen hoe het wordt gemaakt. In dit thema leer je daarover. Misschien schrik jij ook wel. Toch lukt het vaak maar weinig mensen om hun eetgedrag aan te passen. Gedrag veranderen is best moeilijk. Lukt het jou om een week lang minder suiker of minder zout te eten?

Bedenk hoe jij gezonder zou kunnen eten en/of drinken. Schrijf hier op wat jouw uitdaging voor de komende week wordt.

Overleg zo nodig met je docent, klasgenoten of degene die bij jou thuis meestal kookt. □□ Ik drink een week geen frisdrank en energiedrankjes. □□ Ik eet een week geen snoep / chocola / koek. □□ Ik eet een week geen hartige tussendoortjes, zoals chips en nootjes. □□ Ik eet een week alleen verse producten bij de maaltijden. □□ Ik eet een week geen vlees. □□ Eigen uitdaging, namelijk:

Ja, ik ga de uitdaging aan! Mijn challenge-periode gaat in op

en eindigt op

.

b Wat denk je dat deze week het moeilijkst vol te houden zal zijn van je challenge? En wat zal het gemakkelijkst zijn?

9

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 9

5/04/19 13:26

1  Op zoek naar voedsel

Blok 1  Op zoek naar voedsel Waar gaat dit blok over?

Als je zin hebt in eten, pak je iets uit de koelkast. Die staat vol met spullen uit de winkel. Maar wat nou als er geen winkels bestaan? En geen tuinen en geen akkers? Hoe kom je dan aan eten? Je moet op zoek naar voedsel in de natuur.

Bladeren, wortels en vruchten van planten kun je eten. Maar waar vind je eetbare planten? En waar leven dieren waarop je kunt jagen? Hoe deed de mens dat vroeger toen er nog geen winkels waren? Waar woonden de eerste mensen eigenlijk? Waarom verspreidden zij zich over de wereld? Heeft dat soms te maken met veranderingen in het klimaat?

10

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 10

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

1

Waar gaat dit blok over? a

Lees Waar gaat dit blok over? en bekijk de titels, teksten en bronnen van dit blok.

Waar gaat dit blok over?

b Stel je eens voor dat jij in de natuur moet overleven.

Wat voor weer of wat voor klimaat zou je dan graag hebben?

c

Je moet natuurlijk ook eten.

Bedenk een voorbeeld van een blad, een wortel en een vrucht van een plant uit Nederland die je kunt eten.

Blad: Wortel: Vrucht:

d Bedenk waarom planten op bepaalde plekken op aarde beter groeien dan op andere plekken.

De verspreiding van de mens De klimaten veranderen heel langzaam. De eerste mensen moesten zich daaraan aanpassen. Ongeveer 100.000 jaar geleden werd het kouder en droger in het deel van Afrika waar de eerste mensen woonden. De planten en dieren waarvan ze leefden verdwenen daardoor. In groepen gingen deze mensen op zoek naar nieuw voedsel in het noorden. Ze trokken langs de kusten van Afrika en Azië en zij leefden daar van schelpdieren en vis.

De mensen trokken ook de binnenlanden van Azië in. Ze vonden nieuwe planten om te eten en dieren om op te jagen, zoals buffels en antilopen. Trekkend van de ene naar de andere plaats verspreidde de mens zich langzaam over de hele wereld. En steeds pasten ze hun manier van leven aan. In koude gebieden jaagden de mensen bijvoorbeeld op mammoeten.

Mensen pasten zich niet alleen maar aan, ze veranderden de natuur ook. Door de jacht stierven de mammoeten bijvoorbeeld uit.

In koude perioden, de ijstijden, lagen er dikke pakken sneeuw en ijs op het land. De zee stond daarom lager. Sommige groepen mensen konden daarom van Azië over de drooggevallen zeebodem naar Amerika trekken.

Toen de laatste ijstijd voorbij was, werd het snel warmer en natter. Daardoor steeg de zeespiegel weer en werden Azië en Amerika van elkaar gescheiden. In die tijd groeide er zelfs gras in de woestijnen. Er zijn rotstekeningen gevonden van grote graslanddieren in gebieden die nu de Saharawoestijn zijn.

11

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 11

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

Bron 1 De verspreiding van de moderne mens over de aarde.

2

Oude resten Bekijk bron 1 en lees De verspreiding van de mens.

a In bron 1 zie je hoe de mens zich vanuit Afrika verspreidde over de hele wereld.

Onderzoekers hebben uitgezocht hoe oud de menselijke resten zijn die op verschillende plaatsen zijn gevonden.

Waar werden de oudste resten gevonden? Waar de jongste?

Zet de werelddelen op volgorde van oud naar jong. Schrijf de cijfers 1 t/m 6 in de hokjes voor het werelddeel. 1 betekent oudste resten, 6 betekent jongste resten.

Europa

Noord-Amerika

Azië

Australië

Afrika

Zuid-Amerika

b De eerste vondsten zijn niet alleen menselijke resten, maar vaak ook stenen gebruiksvoorwerpen.

Bedenk waarvoor de voorwerpen werden gebruikt uit bron 1. Kijk in Noord- en ZuidAmerika.

c

Bekijk bron 1.

Behalve gebruiksvoorwerpen werden er ook kunstvoorwerpen gevonden.

Welke afbeeldingen in bron 1 zijn kunstvoorwerpen?

Bedenk waarom dit kunst is.

De afbeeldingen in

,

en

zijn kunstvoorwerpen, omdat

12

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 12

5/04/19 13:26

1  Op zoek naar voedsel

d De moderne mens bereikte Amerika aan het eind van een koude periode via het noorden.

Waarom was dat toen mogelijk?

3 a

Klimaatverandering Lees De verspreiding van de mens.

Bedenk waarom de dieren verdwenen door de klimaatverandering.

b Hoe kon de moderne mens toch overleven in het koude noorden?

c

In de Verenigde Staten wonen mensen nu in steden in de woestijn, zoals in Las Vegas.

Bedenk hoe mensen hier kunnen overleven.

d Wat voor soort landschap was de Sahara toen het na de ijstijd warmer en natter werd?

Hoe weten we dat?

e Ook tegenwoordig verhuizen mensen door de gevolgen van een klimaatverandering.

Bedenk welke klimaatverandering dat is.

Toen en daar

De eerste Britten waren niet blank Cheddar Man, zo heet de man die honderd jaar geleden is gevonden in een grot in Zuid-Engeland. Zijn skelet is meer dan 10.000 jaar oud. Het is het oudste geraamte dat in Engeland is gevonden. In 2018 hebben wetenschappers een DNA-test uitgevoerd en ontdekt dat de man zwart was en blauwe ogen had. Vermoedelijk werden de Europeanen blank toen ze van de landbouw gingen leven en niet alleen van de jacht. Daardoor aten ze minder vlees en moesten ze meer vitamine D uit het zonlicht halen. Een lichte huid kan dat beter dan een donkere. Er wordt geschat dat tien procent van de Britten afstamt van de familie van Cheddar Man. Bron 2  Cheddar Man. 13

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 13

5/04/19 13:26

1  Op zoek naar voedsel

4 a

Generaties Lees Toen en daar. De eerste Britten waren niet blank.

Een generatie is een periode van 25 jaar. Hoeveel generaties geleden leefde Cheddar Man? De resten van Cheddar Man zijn

jaar oud.

gedeeld door 25 jaar is

generaties geleden.

b Hoeveel generaties (voorouders) ken jij?

c

Bedenk waarom de resten van Cheddar Man zo goed bewaard zijn gebleven.

d Bekijk bron 2.

Bedenk waarom de Engelsen de uitkomst van de DNA-test heel bijzonder vonden.

e

5

a

Leg uit waardoor de huidskleur van de Europeanen veranderde.

Nepnieuws

Stap hoger

Ga naar de website van Mundo. Lees De Europese oermens wit en blond? Nee hoor, Europa werd grotendeels door donkere mensen bewoond.

Een aantal Britten beweert dat het verhaal over Cheddar Man nep is. Wat zou er niet kloppen volgens deze mensen?

b Waarom geloven deze mensen dit verhaal niet? Wat zijn hun argumenten?

c

Bedenk waarom parlementariĂŤr David Lammy blij is met de vondst van Cheddar Man.

d Denk jij dat wetenschappers de uitkomst van het onderzoek hebben verzonnen om ervoor te zorgen dat er bijvoorbeeld minder discriminatie is?

Leg je antwoord uit.

14

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 14

5/04/19 13:26

1  Op zoek naar voedsel

Jagers en verzamelaars De eerste moderne mensen leefden van de jacht en zij verzamelden voedsel in de natuur.

Daarom heten ze jager-verzamelaars. Ze leefden in kleine groepen van twintig tot dertig personen. De mannen jaagden op dieren. Een hert of rendier was een goede vangst, want dat leverde zowel eten als kleding op. Het vlees kon je eten. Van de huid kon je kleding, tentdoek of schoenen maken. De vrouwen verzamelden noten, vruchten en knollen. De jager-verzamelaars verhuisden vaak. Ze trokken achter de dieren aan waarop ze jaagden.

Ze woonden dus niet op een vaste plek, maar trokken rond als nomaden. Op plaatsen waar voldoende voedsel was, bouwden ze eenvoudige kampplaatsen. Vaak kwamen jagerverzamelaars op dezelfde plekken terug, omdat ze wisten dat daar in bepaalde jaargetijden voedsel te vinden was.

6

Jagers en verzamelaars

Lees Jagers en verzamelaars. a Kies het juiste antwoord.

Kleding en voedsel zijn dingen die je altijd nodig hebt / die je eigenlijk niet nodig hebt.

Een nomade woont op een vaste plek / steeds ergens anders.

Jager-verzamelaars jagen op dieren en verbouwen eten in hun tuin / zoeken eten in de natuur. b De eerste levensbehoeften van mensen zijn: voedsel, kleding en een huis.

Wat weet je over de kleding en het huis van jager-verzamelaars? En hoe is het bij jou?

Vul bron 3 in.

Kleding

Huis

Hoe ziet het bij de jager-verzamelaars eruit?

Hoe ziet het bij jou eruit?

Hoe komen de jager-verzamelaars eraan?

Hoe kom jij eraan?

Mijn huis is van steen of hout en gebouwd door bouwvakkers.

Bron 3  De eerste levensbehoeften toen en nu.

15

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 15

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

c

De jager-verzamelaars aten niet altijd hetzelfde. Niet altijd was alles in de natuur aanwezig.

Bedenk welk voedsel de jager-verzamelaars per seizoen konden eten.

Kies uit: bessen, eieren, noten, vlees. Je mag elk woord meer dan één keer gebruiken.

Vul bron 4 in.

Seizoen

Soort voedsel

Lente Zomer Herfst Winter Bron 4 Het voedsel van de jager-verzamelaars.

Bron 5 Schildering in een grot in Zuid-Algerije.

7 a

Jagen op dieren Bekijk bron 5.

Op wat voor dier jagen de jagers, die in de grot zijn afgebeeld?

b Wat voor wapens gebruiken de jagers? c

Op de tekening zie je meerdere jagers.

Bedenk waarom de jagers in een groepje op jacht gingen.

16

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 16

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

8 a

Tijdwijzer Bekijk de Tijdwijzer.

Over welke tijd gaat dit blok?

b Kleur die tijd in bron 6. c Hoelang geleden eindigde die tijd?

−14.000

−12.000

−10.000

−8000

−6000

−4000

−2000 voor Christus

0

2000 na Christus

Bron 6 Tijdbalk van de tijd van jagers en boeren.

De ontdekking van het vuur Het leven van de jager-verzamelaars werd makkelijker toen het lukte om zelf vuur te maken, zodat ze daarvoor niet meer afhankelijk waren van een bosbrand of blikseminslag. Ze tikten vuurstenen tegen elkaar tot de vonken eraf sprongen of wreven met een houten stok in een gat van een plankje tot het begon te gloeien. De ontdekking van het vuur was erg belangrijk, want het vuur hield de mens warm in koude tijden. Maar het gaf ook licht in de nacht en in donkere grotten. Bovendien gebruikten de mensen het vuur om harde speerpunten te maken en potten te bakken. In deze potten konden ze bijvoorbeeld water halen en voedsel bewaren. En dat niet alleen! De mensen gingen hun eten in de potten op het vuur koken, zodat ze dit niet langer rauw hoefden te eten. Op het zachtere voedsel hoefden ze minder lang te kauwen. Het lichaam kon het eten dus sneller verteren. Uiteindelijk werd daardoor het darmstelsel van de mens korter. De energie die nu niet meer nodig was voor de darmen, ging naar de groei van de hersenen. Grotere hersenen leidden tot steeds slimmere mensen.

Bron 7 Met een vuurplankje konden jagers vuur maken.

9 a

Vuur Lees De ontdekking van het vuur en bekijk bron 7.

Noem vier voordelen van vuur.

•

•

•

• 17

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 17

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

b Behalve voor praktische zaken kun je vuur ook als bescherming gebruiken.

Bedenk daarvan een voorbeeld.

c

Leg uit waarom de ontdekking van het vuur tot slimmere mensen leidde.

d Bedenk een voorbeeld waaruit blijkt dat de mens na de tijd van de jagers en verzamelaars steeds slimmer werd.

e

Bedenk hoe je met een vuurplankje vuur kunt maken.

Teken een korte strip waarin je dat uitlegt.

Planten en klimaat Of planten kunnen groeien in een gebied is afhankelijk van licht, temperatuur, water en de voedingsstoffen in de bodem. Het weer is het resultaat van de temperatuur, de neerslag en de beweging van de lucht in de dampkring om ons heen oftewel de wind. Het weer kan van dag tot dag flink verschillen. Ook kan het van plek tot plek verschillen. Het weer is dus tijdelijk en plaatselijk. Het klimaat is het gemiddelde weer in een gebied over een periode van dertig jaar. De plantengroei van een gebied is afhankelijk van het klimaat. Sommige planten hebben meer neerslag of warmte nodig dan andere.

10 a

Weerselementen Lees Planten en klimaat.

Noem de drie elementen (onderdelen) van het weer.

• • •

b Kies in het weerbericht van bron 8 de elementen van het weer.

18

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 18

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

c

Van welk land is het weerbericht in bron 8?

d Schrijf zelf een weerbericht voor het weer van vandaag.

Gebruik in jouw weerbericht de drie elementen van het weer.

e

Kies de zinnen die over het weer gaan. □□ Vandaag is er 10 mm regen gevallen. □□ In Spanje zijn de wintertemperaturen hoger dan in Nederland. □□ Morgen wordt het zomers weer. Waarschijnlijk wel 25 graden. □□ Volgende week gaat het vriezen. □□ Op Curaçao waait het altijd. □□ In de tropen valt dagelijks veel neerslag.

250

Weerbericht Volgende week wordt het zomers! De zon zal uitbundig schijnen en vooral in het zuidoosten is er kans op zomerse temperaturen van 25 graden of meer.

Ook aan de westkust wordt het warm met maxima van 20-25 graden. Op de Wadden wordt het circa 17 graden.

Het is overdag op de meeste plaatsen droog met geregeld zon. Omdat de (zuid)oostenwind in de loop van de week aantrekt, blijft zeewind op de stranden waarschijnlijk uit.

a

ºC

30

200

20

150

10

100

0

50

0

Bron 8 Een weerbericht.

11

mm

−10

j

f

m

a

m

j

j

a

s

o

n

d maand

−20

Bron 9 Klimaatgrafiek van de Bilt.

Klimaatgrafiek Lees Vaardigheid 7a Grafieken en diagrammen en bekijk bron 9.

Het klimaat van een plaats kun je laten zien in een klimaatgrafiek.

De temperatuur in een grafiek wordt gemeten in .

De temperatuur wordt weergegeven als een lijndiagram / staafdiagram.

De neerslag wordt gemeten in .

De neerslag wordt weergegeven in een lijndiagram / staafdiagram.

19

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 19

5/04/19 13:26

1  Op zoek naar voedsel

b De temperatuur in een klimaatgrafiek wordt getekend met een rode lijn.

d

Kleur die lijn in bron 9 rood.

De neerslag in een klimaatgrafiek wordt getekend met staven.

Kleur die staven in de grafiek blauw.

In welke maand is het in de Bilt het warmst?

e

In welke maand regent het in De Bilt het meest?

c

Warm en koud Waarom zijn sommige gebieden op aarde altijd koud en andere altijd warm? Dat heeft te maken met de stand van de zon. De zon verwarmt de aarde en de aarde verwarmt de lucht erboven.

Sommige gebieden krijgen meer en fellere zonnestralen dan andere gebieden. Waar de zon veel en fel schijnt, is het warmer. Hoe hoger de zon staat, hoe warmer het is. Je kunt dat zien aan de schaduwen. Als de schaduw kort is, staat de zon hoog en is het warm. Het omgekeerde geldt voor gebieden waar de zon laag staat en de schaduwen lang zijn, zoals op de Noord- en Zuidpool. Daar is het altijd koud.

12 a b c

Bron 10  Op de Noordpool staat de zon altijd laag aan de hemel.

Zon Lees Warm en koud en bekijk bron 10.

Kies het juiste antwoord.

Gebieden rond de evenaar / polen zijn warm, omdat de zon hier hoog / laag staat en het gebied meer / minder felle zonnestralen krijgt.

Kies het juiste antwoord.

Als de zon hoog staat, is je schaduw kort / lang.

Als de zon laag staat, is je schaduw kort / lang.

Bedenk hoe de schaduw eruitziet van iemand die midden op de dag op de evenaar in de zon staat.

20

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 20

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

d

In Nederland hebben we seizoenen. De zon staat niet altijd op hetzelfde punt aan de hemel.

Kies het juiste antwoord.

De zon staat in Nederland in de zomer hoger / lager dan in de winter.

De zon staat in Nederland in de zomer hoger / lager dan bij de evenaar.

De zon staat in Nederland in de winter hoger / lager dan bij de polen.

Z O N N E S T R A L I N G

evenaar

Bron 11 Zonnestraling.

13

Schaduwen

a

Bekijk bron 11.

Bij de Zuidpool en bij de evenaar staan twee even grote oppervlaktes van 1 m2 getekend.

Op welke vierkante meter vallen de meeste zonnestralen?

b

Op welke vierkante meter wordt het het warmst?

c

d e

In bron 11 staan twee bomen getekend. Bij de boom op de evenaar is de schaduw van die boom getekend.

Kijk goed waar de zonnestralen vandaan komen. Teken nu ook de schaduw van de tweede boom.

Teken in bron 11 naast beide bomen een precies even grote boom ten noorden ervan.

Welke boom staat het minst in de schaduw van een andere boom?

f

Bedenk waarom de planten in het tropisch regenwoud heel dicht op elkaar staan.

21

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 21

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

Van evenaar tot pool Dicht bij de evenaar vind je het tropisch regenwoudklimaat. Het regent er veel en de dagen zijn er altijd even lang. Die vaste omstandigheden zorgen ervoor dat er heel veel verschillende soorten planten kunnen groeien. Het tropisch regenwoud dat hier groeit, heeft verschillende etages met planten die het hele jaar groen zijn.

Verder van de evenaar verandert het klimaat en valt er minder regen. Er ontstaat een klimaat met een droog seizoen. Als de regentijd langer is dan de droge tijd, vind je savanne.

Dat is grasland met hoge grassen, struiken en af en toe een boom. Op de savannes leven veel dieren in kuddes, zoals zebra’s en olifanten. In gebieden waar de droge tijd langer wordt dan de regentijd, vind je de steppe. Daar groeit alleen gras. Wanneer er vrijwel geen regen meer valt, kan er ook niets meer groeien. In die gebieden vind je woestijnen.

neerslag 2.000 mm en meer 12 maanden neerslag

neerslag 500 - 2.000 mm 4 - 6 maanden droge tijd

Bron 12 De invloed van de neerslag op de plantengroei.

loofbos zomer: meer dan 10 °C winter: meer dan −3 °C

naaldbos (taiga) zomer: meer dan 10 °C winter: minder dan −3 °C

Bron 13 De invloed van de temperatuur op de plantengroei.

22

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 22

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

Europa hoort bij de gematigde gebieden. Het belangrijkste verschil tussen de seizoenen is de temperatuur. In de winter is het kouder dan in de zomer. In de loofbossen groeien de planten daarom in het warme deel van het jaar. De bomen verliezen in de winter hun bladeren. Als de dagen in de winter kort zijn en de winters koud, zijn naaldbomen de enige bomen die nog kunnen groeien. De bomen in naaldbossen houden het hele jaar hun bladeren (naalden) vast.

Bij de polen is het koud. Bij een temperatuur van een paar graden boven nul in de zomer kunnen er grassen en mossen groeien. Dit is de toendra. Wanneer het het hele jaar vriest, kunnen er geen planten groeien en is er weinig leven mogelijk.

neerslag 250 - 500 mm droge tijd circa 9 maanden

neerslag minder dan 250 mm bijna altijd droog

toendra hele jaar: minder dan 10 °C

landijs/zee-ijs hele jaar: minder dan 0 °C

23

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 23

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

14 a b c

Van evenaar tot pool Lees Van evenaar tot pool en bekijk bron 12 en 13.

Zet de namen savanne, steppe, tropisch regenwoud en woestijn op de juiste invullijn in bron 12.

Kies het juiste antwoord.

Vooral de neerslag / temperatuur bepaalt welke planten er groeien in de omgeving van de evenaar.

De gebieden met een tropisch regenwoudklimaat liggen rond de evenaar in de drie ­werelddelen: • • •

d Welke klimaten komen vooral in Europa voor?

15

Klimaten Lees Van evenaar tot pool en bekijk bron 13 en 14.

a Zet de namen loofbos, naaldbos, poolgebied en toendra op de juiste invullijn in bron 13. b Bron 14 is nog niet compleet.

Vul het schema verder in met de kenmerken van de klimaten.

Klimaat Sneeuwklimaat

Temperatuur Hele jaar: onder het vriespunt Winter:

Toendraklimaat

Zeeklimaat

Landklimaat

Neerslag vooral sneeuw

koud

Zomer: Winter:

niet erg koud

Zomer:

hele jaar neerslag, vooral regen

Winter: Zomer:

Woestijnklimaat

Hele jaar:

Steppeklimaat

Hele jaar:

een korte, natte tijd

Savanneklimaat

Hele jaar: warm

een duidelijke natte en droge tijd

Tropisch regenwoudklimaat

Hele jaar: heet

veel neerslag

Bron 14 Klimaatoverzicht.

c

Welk klimaat heeft Nederland?

24

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 24

5/04/19 13:26

1 Op zoek naar voedsel

Bronbestand: GEO_OB_9e_BB_02_35

n aa ce eO Grot

At lan tis

e ch eaa Oc

evenaar

n

Grot eO

che Oceaan Indis

ce aa n

0

Tropische klimaten tropisch regenwoudklimaat: warm, hele jaar neerslag

Gematigde klimaten

4.000 km

Koude klimaten sneeuw- en hooggebergteklimaat: eeuwige sneeuw

gematigd klimaat met zachte winters

toendraklimaat: ‘s zomers 0 - 10 °C

savanneklimaat: warm, met een droog seizoen Droge klimaten

2.000

Continentale klimaten

steppeklimaat: soms wat regen

landklimaat met koude winters

woestijnklimaat: heel droog

Bron 15 Klimaten op aarde.

d Bekijk bron 15.

Vul in.

De grootste gebieden met een landklimaat vind je in de werelddelen en

.

Het tropisch regenwoudklimaat kom je tegen in en

en .

Australië heeft voor het grootste deel een Het werelddeel dat voor de helft een gematigd klimaat heeft is

. .

25

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel BOEK.indb 25

5/04/19 13:26

www.thiememeulenhoff.nl/mundo

1 VMBO-KGT(T/H)

Leerwerkboek 2

Voedsel

Leerwerkboek 2 Voedsel

Mundo is een methode voor het leergebied mens en maatschappij in de onderbouw van vmbo-kgt(t/h) en vmbo-bk.

De vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie zijn geïntegreerd rond inhoudelijke thema’s.

Thema 2 gaat over voedsel: van jagen en verzamelen naar landbouw en voedselproductie op wereldschaal.

Auteurs Inge Berg Kirsten Bos Jeannette Kooistra Natasja Leoné Theo Peenstra Eindredactie Theo Peenstra Hannebeth Haffmans

1

VMBO-KGT(T/H)

Naam Klas

9 789006 978803

Mundo_3_KGT_lj1 LWB Voedsel OMSLAG.indd 1

5/04/19 13:45