Marie Anne Tellegen

Verzetsheldin en Belle-liefhebber

Een huisvriendin van de familie Van Tuyll van Serooskerken raakte al jong gegrepen door de in het Slot geboren schrijfster Belle van Zuylen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog had ‘mejuffrouw’ Tellegen onder de schuilnaam dr. Max een spilfunctie in het verzet. Na de bevrijding werd Marie Anne Tellegen wel de ‘ongekroonde koningin’ van Nederland genoemd. Ze bleef haar hele leven betrokken bij Slot Zuylen.

Marie Anne was een dochter van Jan Willem Tellegen, directeur Gemeentewerken in Arnhem. Hij liet Park Sonsbeek aanleggen en ontwierp er vele huizen. In 1901 werd haar vader directeur van het Bouw- en Woningtoezicht van Amsterdam. Tijdens de verhuizing naar de hoofdstad logeerde de 8-jarige Marie Anne met haar zus Johanna in Slot Zuylen. De kasteelheer was namelijk Frederik baron van Tuyll van Serooskerken, die kort daarvoor nog adjunct-directeur was van Gemeentewerken in Arnhem – een collega van haar vader dus. Hij had het kasteel geërfd van zijn oudoom en woonde er vanaf 1900 met zijn vrouw en 15-jarige zoon Frederik junior.

Marie Anne bleef graag in Slot Zuylen komen en logeerde er regelmatig. Ze schreef later dat het de enige plek was ‘waar ik kinderherinneringen heb’. Zo herinnerde ze zich een rondleiding door het kasteel waarbij de gids had gezegd: ‘Dit is de kamer van Belle’. Het zou het begin zijn van haar fascinatie voor de 18e-eeuwse schrijfster Belle van Zuylen (Isabella van Tuyll van Serooskerken), die in het kasteel geboren en getogen was.

Terwijl haar vader in 1915 burgemeester van Amsterdam werd, studeerde Marie Anne rechten in Utrecht. In 1921 trad ze in dienst van de gemeente Utrecht, waar ze al snel chef van de afdeling Maatschappelijke Aangelegenheden en Statistiek werd. De aristocratische en excentrieke juffrouw Tellegen genoot aanzien. Ze was bevriend met de schrijvers Carry van Bruggen en Frans Coenen. Met hem – of zelfs met beiden – had ze jarenlang een verhouding. Marie Anne bleef ongehuwd vanwege haar carrière. Ze was presidente van de Vereniging van Vrouwen met een Academische Opleiding en voerde actie tegen een wetsvoorstel dat mannen voorrang gaf op de arbeidsmarkt.

Boven: Marie Anne Tellegen in 1942

Rechts: Door Tellegen ingerichte Bellekamer

Oorlogsjaren Aan het begin van de bezetting tekende Tellegen, zoals vrijwel alle ambtenaren, de Ariërverklaring. Een jaar later vond ze echter dat haar Vereniging van Vrouwen met een Academische Opleiding niet langer medeplichtig mocht zijn aan de uitsluiting van joden en daarom opgeheven moest worden. Toen de NSB’er Cornelis van Ravenswaay in 1942 werd aangesteld als burgemeester van Utrecht liet Tellegen hem weten: ‘Ik behoor niet tot de nieuwe orde en kan daar ook niet voor werken. Ik gevoel er echter niet voor om U open

lijk of in het verborgene tegen te werken’. Ze nam ontslag. Aan de Maliebaan, waar zij een bovenwoning had, waren veel nazi-organisaties gevestigd. De Sicherheitspolizei zat in het pand naast haar. Op die ‘onverdachte’ plek bogon zij met verzetsactiviteiten. Na de eerste razzia in Amsterdam hielp ze het Utrechts Kindercomité van studenten dat joodse kinderen ophaalde en liet onderduiken. Tellegen zorgde ervoor dat bevriende ambtenaren hen als echte kinderen bijschreven op de gezinskaarten van hun pleegouders.

In 1943 werd Tellegen verantwoordelijk voor de distributie van het illegale blad Vrij Nederland in de provincie Utrecht. Ze reisde rond met koffers en tassen om de ‘verspreidingspiramide’ te bevoorraden. Begin 1944 trad zij toe tot de leiding van het Nationaal Comité van Verzet. Zo raakte ze betrokken bij de organisatie van de Spoorwegstaking. Tellegen gebruikte op documenten de schuilnaam dr. Max (afkorting van Marie Anne X). Het sterke van deze aanduiding was dat men er niet snel een vrouw achter zocht. Aan het eind van de oorlog maakte ze plannen voor verzetspensioenen en stond daarmee aan de basis van de Stichting 1940-1945.

‘Juffrouw Tellegen zat in dezelfde verzetskringen als oom Hans’, weet Lucile van Tuyll, kleindochter van de baron en barones. ‘Hij had het altijd over dr. Max.’ Hans van Tuyll van Serooskerken was in de laatste bezettingsmaanden actief bij de Binnenlandse Strijdkrachten, waarin ook door Tellegen geleide verzetsgroepen opgingen. Hoewel niet precies bekend is welk contact zij in deze periode hadden, staan Van Tuyll van Serooskerken en Tellegen beiden op een foto van een latere reünie van het Utrechtse verzet. Luciles neef Frederik van Tuyll heeft jeugdherinneringen aan de bezoeken die Tellegen bracht aan Slot Zuylen: ‘Ze had een heel slecht gebit en een heel wit gezicht’. beschuldigde, uit de openbaarheid te houden en was betrokken bij de gratieverlening aan oorlogsmisdadiger Willy Lages. Marie Anne Tellegen en Frederik baron van Tuyll van Serooskerken, die elkaar van jongs af aan kenden, kwamen elkaar regelmatig tegen op Paleis Soestdijk omdat de baron opperkamerheer van koningin Juliana was.

In 1951 richtte de familie de Stichting Slot Zuylen op met als doel om van het kasteel een museum te maken. Tellegen werd lid van het College van Regenten (de raad van toezicht) en zou dat decennialang blijven. Na haar pensionering – ze betrok de rentmeesterswoning van kasteel Weldam – kreeg zij tijd voor een oude liefde: Belle van Zuylen. In 1961 was ze initiatiefnemer van een tentoonstelling over Belle in het Institut Néerlandais in Parijs en in het Rijksmuseum. Ook poogde zij de Verzamelde Werken van Belle uitgegeven te krijgen bij G.A. van Oorschot.

In 1968 was Marie Anne Tellegen mede verantwoordelijk voor de inrichting van de Bellekamers in Slot Zuylen, die volgens haar ‘in een afschuwelijke 20e-eeuwse toestand’ waren. Er kwamen 18e-eeuwse meubels, behangsels en portretten. Kort voor haar dood was ze nog betrokken bij de oprichting van het Genootschap Belle van Zuylen. Wellicht herkende Tellegen zich in Belle, over wie ze heeft gezegd: ‘Zij is spiritueel, geestig en nonconformistisch. Zij ging haar eigen gang. Niet een karakter dat algemeen gewaardeerd werd, al werden haar geest en originaliteit bewonderd.’

Juliana en Belle Op aandringen van verzetsmensen werd Tellegen in 1945 benoemd tot directeur van het Kabinet der Koningin, de eerste jaren onder Wilhelmina, daarna onder Juliana. Als eerste vrouw in deze spilfunctie tussen staatshoofd en politiek had zij een machtige positie. Ze werd wel de ‘ongekroonde koningin’ van Nederland genoemd. Tellegen organiseerde in 1949 de plechtigheid rond de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië. Ze wist de afscheidsbrief van dubbelspion King Kong, die prins Bernard van hoogverraad