Forfattaren har fått stipend frå Fritt ord og Norsk faglitterær
forfatter- og oversetterforening. Boka er utgitt med støtte frå Fritt ord og er innkjøpt av Norsk kulturråd.
Gr a f i sk for m: Øystein Vidnes Fon ta r: 9 / 12 pkt Fedra Serif B, Fedra Sans & Orleans Pa pir : Munken Lynx 120 g T ry k k og innbinding : Balto Print SKA L D 202 2 www.skald.no
ISBN 978-82-7959-340-9
gladedyroglevandejord-INNMAT-9788279593409.indd 4
14.02.2022 13:21
Innhald
F øreord ··············································································· 9
1 Pl o g, promp o g perm a k ult ur ······································· 11 2 M a rk n a dsh age i midn at t ss ol ····································· 23 3 Fr å fl ate Da nm a rk til nor sk fjellda l ························ 39 4 Hø g t, v ilt o g va k k ert · · ·················································· 5 1 5 Økofil os ofen ································································ 65 6 Pa rk ert pl o g, le va nde jord ·········································· 7 9 7 Flys tripe til l å ns ························································· 93 8 A ndel sb øndene på Dys ter jorde t o g K irk eby · · ········ 1 0 5 9 M a nges yslerie t ···························································· 123 1 0 Jordhel sea rbeida ren · · ··············································· 135 11 K lim a helt o g inspir at or · · ·········································· 149 12 Fjørfe o g ferment·· ····················································· 1 63 13 Mjølk a gjenopp s tå r s om F ønix · · ······························· 1 7 7 14 Fjordfeg a rden ···························································· 1 8 7 15 Fin a nsm a nnen o g Fro gner- frua · · ····························· 201 1 6 Den komp os tmoderne profess oren · · ······················· 2 13
E t terord · k jelder ··························································· 2 23
2 Polarhagen i Lofoten Leknes 3 Avdem gardsgrønt Lesja 4 Høgt & vilt Hestenesøyra 5 Marknadshagen på Dokka Dokka 6 Nedre Skinnes Krøderen 7 Fornebu samdyrkelag Fornebu 8 Dysterjordet andelslandbruk Ås Kirkeby andelslandbruk Oslo
9 Søre skogen Vindafjord
4 3
16 5
9 13 14
6
16
15
11
8 7
10
8 12
2
10 Skjærgaarden gartneri Åsgårdstrand 11 Virgenes gard og andelslandbruk Kvelde 12 Sørli gard Skjeberg 13 Kolbjørn Anda Randaberg 1 4 Fjordfegarden Nærbø 15 Haarr Vigrestad 16 Løynli Bømlo Høgskulen for grøn utvikling (HGU) Bryne
– No har eg gjort dotter di arbeidslaus, huslaus og gravid. Ingen andre enn Parsa hadde vel kome unna med ei slik utsegn i møte med ei russisk lærarinne. Ho tok det pent. – Men mor hadde jo ingen grunn til å stole på han, ler Lisa.
Arda og Balder veks opp med foreldre som boblar over av stadig nye idear.
Pol a r h agen er u ta n tvil den aller minste garden i Lofoten
med sine 0,6 dekar, ikkje større enn ein vanleg hageflekk. Naboen
er ein av dei største. I løpet av tre år har Parsa Massahi og Lisa
Pliassova etablert marknadshage, dyrkingskurs, pop-opp-restaurant, gardsbutikk, ein skulehage og ein byhage. Dei har klart store
ting på kort tid, men vegen til mikrobruket på Vestvågøy har vore lang og krunglete.
Meining a med de t heil e Lisa er fødd i Russland, men familien flytta til Lofoten då ho var fem år. Foreldra, som begge var musikkskulelærarar, vart skilde eit
par år seinare. Då flytta ho med mor og søster til Tromsø, så vidare
til Oslo. Men kvar sommar reiste dei til faren på Ner-Voll i Lofoten.
Parsa frå Danmark fullførte aldri den økologiske landbruks
skulen i heimlandet. I staden reiste han rundt i verda for å
25
– Det heiter «swale» på engelsk, og er eit treplantingssystem
innanfor permakultur. Vi måtte jo finne eit norsk ord. Sk ul eh age
Om fingrane hans er konstant i kontakt med jorda, er Lisa eit råskinn på sosiale medium, både med tekst, foto og video. Det gjer
at Polarhagen ikkje berre har vorte ein snakkis i Lofoten, men har følgjarar over heile landet.
Marknadshage i midnattssol
Planen var at dei skulle jobbe og tene pengar annakvart år utan-
for garden. Sist vinter arbeidde Lisa som lærar på den lokale Opdøl
montessoriskole. Denne vinteren skulle Parsa til pers. Men så har Polarhagen gått over all forventning, omsetninga har nesten dobla
seg for kvart år. Med begge ungane i barnehage får dei betre tid, og med eigne grønsaker og elles minimalt forbruk reknar den vesle
familien med å klare seg utan tilleggsinntekter framover.
Lærarjobben til Lisa resulterte i eit unikt samarbeid: Polar
hagen har starta skulehage mot at dei får låne fire dekar ekstra
dyrkingsland av skulen, eit halvt dekar vert nytta til grønsaker denne sesongen, resten er natureng.
– Skulehagen betyr meir mat til lokalsamfunnet og miljø-
medvitne skulebarn, som får ta del i matproduksjonen frå a til
å. Lærarar, elevar og føresette kan samarbeide om dyrkinga på ein tverrfagleg og praktisk måte, seier Lisa. Dei mest interesserte
klassane brukar to heile dagar i månaden i åkeren dette teståret.
Det halve dekaret vert dobla neste år. Då kan dei ivrigaste elevane
få sommarjobb som gartnarar i ferien. Planen er at lærarane etter
kvart skal ta over styringa av hagen, men enn så lenge er Parsa
hyra inn som konsulent ein gong i veka. Det er tydeleg at den bob lande entusiasmen hans gjer inntrykk på elevane. Ei av jentene
som var med på utplanting i vår, flirte og sa: – Æ trur han Parsa syns det her er artig.
Ungane er utruleg ivrige, og trøblete elevar trøblar ikkje når dei
plantar ut kål. Sak te liv
Drivkrafta deira er kjærleiken til naturen, gleda over å dyrke mat av høg kvalitet og samstundes ta vare på den jorda dei dyrkar – og
andre dyrkar. Difor legg dei vekt på å spreie kunnskapen om korleis ein best tek vare på livet i molda. Det gjer ein ved å alltid halde
MARKNADSHAGE Det kan vere flytande overgangar mellom andelslandbruk og marknadshage. Men i sistnemnde abonnerer andelseigarane ofte på grønsakskassar og deltek ikkje i same grad i drifta. I tillegg sel bonden ofte på REKO og til restaurantar og butikkar. Dette er småskala grønsakproduksjon, dyrka intensivt og arealeffektivt. Kapittel 1, 2 og 5 tek for seg ulike typar marknadshagar. K j el d e: Markedshager Norge – www.markedshage.no
Me ta n (karbon + hydrogen) er også ein klimagass, men den oppfører seg annleis. Effekten er mellom 23 og 28 gonger sterkare enn CO2, men minkar raskt, metan vert brote ned til kring halvparten i løpet av ti år. Ein kan seie at metanutsleppet er ein vedkubbe i peisen, medan CO2 er ein panelomn som står på året rundt. Metan vert danna av at bakteriar bryt ned organisk materiale utan at det er oksygen til stades, som i vomma til dyr som tygg drøv. Det er enorme mengder metan bunde i permafrost, erm a k ult ur både i tundraen ogp under havbotnen. Mykje tyder på at varkultur er noko bådesom ein kan metode, mare klima fører tilPermanent at permafrosten tinar, få fa- ei rørsog ein og er meirinneheld enn matproduksjon. tale konsekvensar.leMyrer ogfilosofi, våtmarksområde også mykje metan.
Byggjesteinane i permakulturen er omsut for jordkloden, omsut for menneske og rettvis fordeling.
Målet er å skape lokale, stabile og produktive system K j el d e r : www.cicero.no, www.agrianalyse.no og www.landbruk.no. som forsyner oss med det vi treng, i balanse med na-
turen. Det handlar om å skape gode samfunn i stor og liten skala. Regenerativt jordbruk går inn som ein del av denne heilskapen, men omgrepa vert nytta litt om kvarandre. I permakultur får jorda vere mest mogleg i fred og ligg aldri berr. Når jorda ligg naken, møter karbonet i jorda oksygenet i lufta og vert til klimagassen CO₂. Dessutan svekkjer det kvaliteten på jorda over tid. K j e l d e r : Permakultur Norge – www.permakultur.no
48 løpande tekst
skal dei få til endå nærare samarbeid mellom garden, ysteriet, marknadshagen og Avdemsbue i praksis? Det får framtida vise,
når dei har kome på plass i dei nye rollene sine.
– Det er så mange ideologiar innanfor jordbruk. Eg vil ikkje gra-
ve meg ned i den eine, men heller late meg inspirere av fleire, seier Hans, framleis ikkje heilt ute av tenkjeboksen. Men han vurderer sterkt å legge om garden til økologisk. Etter kurs i regenerativ drift
i regi av VitalAnalyse, er han ikkje heilt overtydd, og vil vente litt
og sjå korleis det går med dei andre bøndene som er i gang. Men ein engluftar er allereie på plass for å lufte og løyse jorda på den
300 dekar store garden. I tillegg leiger dei 100 dekar. – Vi får ta det litt etter litt.
Det gode bondelivet er hardt arbeid, mykje ansvar og uføresette
hendingar. Men det er òg storfamilien samla ved langbord ute på
vakre sommardagar. Det er mange som soknar til familiegarden på Avdem.
– Slik det var i gamle dagar, smiler Sofia Maria, som elskar
desse familiemiddagane.
A r e a l : 2,5 dekar. Hø g de: 600 moh. K l im a s o ne/dy r k in g s s o ne: H7. Produ k sjo n: 30–40 sortar grønsaker. K u nda r : Kasseabonnentar, restaurantar, REKO, Avdemsbue gardsutsal og kafé. Å r s v er k : Kring 1.
«Happy pigs» er ein viktig del av sirkulærøkologien på Nedre Skinnes.
Då Live og Kristoffer Svalastog Skinnes flytta til Nedre Skinnes i 2011, vart det dyrka korn og poteter på konvensjonelt vis. Etter fem år la dei om til økologisk drift, etter ei opprivande hending på tunet med eittåringen Liv.
ute på gardsplassen, med hanskar og fullt verneutstyr. Så ser han
jentungen kome springande naken over tunet.
– Eg hadde ikkje sjans til å stoppe ho, så ho labba ut i ein sprøyte-
middelpytt. Då tenkte eg: Kva i helsike er det eg driv med? Korleis
kan eg utsette ho for noko så farleg? Men det gjeld jo alle andre or-
ganismar også. Der og då bestemte vi oss: No er det nok. Så melde
vi oss inn i Debio, fortel Kristoffer. Sidan har det gått slag i slag over til det regenerative.
– Vi la om fordi vi såg at måten vi dreiv på var uheldig både for
oss, jordlivet og produksjonen, seier Live og legg til at i 2016 melde
Parkert plog, levande jord
K r is t offer dr ei v og blanda ein cocktail av sprøytemiddel
FAO (FNs mat- og landbruksorganisasjon) at verda i snitt berre har 60 avlingar att før jorda er så utarma at det ikkje er mogleg å dyrke
noko der lenger. Jordsmonnet er brukt opp etter intensiv drift, og
dette er ei global, komande krise som nesten ikkje vert snakka om. Ei t t pa r , t o g a rda r I dag er det kvalpen Varg som svinsar rundt på det store tunet, han
likar framleis å bite folk litt i beina og springe etter bilar. Over døra til gardsbutikken står «1301», året der garden for første gong
er nemnd i ei skriftleg kjelde. Det handla visst om ein nabokran-
gel. Live er odelsjente og ellevte generasjon på Nedre Skinnes.
Kristoffer voks opp i Rauland med tre eldre sysken på ein gard
med mjølkeproduksjon, turisme og entreprenørskap. Faren lærte
han å skru og fikse det meste, og han vart tidleg interessert i jordlivet. Live møtte han på Ås, der begge studerte økonomi. Ho gjekk
vidare med innovasjon og marknadsføring, han tok ein master i økonomifaget. Kristoffer inviterte Live på kaffi ein dag. Men ho
kunne ikkje fordra kaffi.
83
løpande tekst
Chica, Shakira, Chopin og Rauen på veg til nytt beite.
med temaet bondeidentitet, i forkant av EU-avstemminga i 1994.
Feltarbeidet vart gjort i Vik i Sogn, nabokommunen til Aurland.
Då dei flytta til Søre Skogen i 2001, var det eit naturleg val å
drive garden i hovudsak med arbeidshest. Endeleg kunne Martin
realisere ei livslang interesse for iberiske hestar – den spanske an-
dalusiaren (PRE) og den portugisiske lusitano. Dette er klassiske
gamle hesterasar som elskar å vere i lag med med menneske.
– Dei har vorte nytta i tyrefekting fordi dei er både smidige og
kjappe i hovudet, fortel han. Andalusiaren var også kjend som den beste krigshesten i romartida.
I tillegg til eigne hestar er det stadig innom «gjestehestar» på
Søre skogen … Martin prøver å få skikk på desse problemhestane, men det er som med hundar – det er som regel eigaren som er
hovudproblemet og treng litt opplæring, ikkje dyret.
Det er ikkje den ting Martin ikkje kan om hest. Han kan lære
deg hestehald, arbeid med hest, kommunikasjon med hest, hand-
tering, innkøyring og innriding. Han arbeider også deltid som
126
løpande tekst
Blidros er den eine av to kyr av typen vestlandsk fjordfe på Søre skogen.
lærar, mellom anna med faga hest og økologisk landbruk på Tveit
vidaregåande skule.
Om han trur arbeidshesten vil vere ein del av jordbruket i
framtida?
– Det er eit stort spørsmål, men ja, hesten må ha ei rolle når ein
veit kva store maskiner gjer med jorda. Men hesten er for spesielt
interesserte, han har lågare fart og mindre kapasitet. Derimot
eignar han seg godt til å køyre fram tømmer etter plukkhogst i
vanskeleg terreng. Og som miljøterapeut er det ingenting som slår ein menneskekjær hest.
P il fry d Pil er ein eldgamal kulturplante. Mennesket har nytta dette sterke
og smidige materialet til fletting i tusenvis av år. Samstundes kan det vere eit nyskapande handverk, med ulike uttrykk verda over.
– Det er dermed eit uendeleg langt historisk band vi flettar
vidare på med bruk av pil i vår tid, seier Drude entusiastisk. Ho
127
Det transportable hønsehuset gir hønene stadig nye område å kose seg på.
– Når du vert stor, må du finne deg eit anna yrke, eg rår deg ikkje til å bli bonde, sa faren. Tore Jardar Wirgenes er framleis litt irritert over det rådet.
rådet faren gav: Når du tek over, må du slutte med denne sprøytinga. – Han hadde aldri høyrt om økologisk landbruk, men han såg
kva som skjedde på åkeren. Han «las jordet», som det heiter. Ei uly k k e
Men først utdanna Tore Jardar seg til elektrikar. Så ramla han ned på ein byggjeplass og braut begge armane i 2002. Han måtte ha hjelp
til absolutt alt og reiste heim til foreldra. Først då forstod han kva for
eit fint liv dei hadde der Numedalslågen gjer ein stor sving i land-
Klimahelt og inspir ator
Sonen vart stor og ville bli bonde likevel. Han lytta til det neste
skapet, kring tre mil nord for Larvik. Dermed byrja han, stikk i strid med rådet til faren, på agronomutdanning på Melsom, framleis
med begge armane i gips. Han måtte ha hjelp til å bla i lærebøkene.
– Vi hadde genuint interesserte lærarar, som ofte brukte økolo-
giske metodar som døme.
Han flytta heim til ein klassisk, mellomstor austlandsgard på
220 dekar, som no er ein mikrogard i forhold til dei andre gardane i distriktet.
Ei v el l uk k a j a k t Det er folksamt på Virgenes. I eit gapahukkjøken et ein gjeng frukost, for tida fire praktikantar, ein woofar og Ove Veisten, ein
dreng Tore Jardar arva etter far sin.
– Far gjorde som alle andre rundt her, dyrka potet og korn. Men
i tidlegare generasjonar var drifta meir allsidig, med kyr og griser
– vi er litt tilbake der, kan du seie, berre at vi gjer alt totalt annleis. Tore Jardar er kjend for å stelle fint med dyr og mold, men
også med menneske. Han har eit stort hjarte. Mange hugsar den
godslege karen som deltok i «Jakten på kjærligheten» i 2006, han
som reiste heim med eit bytte – nemleg Michelle Skjønsholt. To år
151
Kolbjørn er sikker på at vi kan produsere mykje god mjølk på norske ressursar, med minst mogleg kraftfôr.
Ein tidleg morgon på Jæren ser Kolbjørn Anda ut over enga med løvetann. Han ser ikkje ugras, for mjølkebonden på Leikvoll elskar løvetann, det same gjer dyra, både kyr og bier. Berre det ikkje vert for mykje.
ho i sjakk. Ugras i enga handlar også om biologisk mangfald, om bier og humler. Det er på sikt eit viktig moment, som ein ikkje
tenkjer så mykje på, forklarer Kolbjørn Anda.
Det er lite utmark i Randaberg, som er den kommunen i landet
som har mest dyrkajord i forhold til totalarealet, over 60 prosent.
– Vi er landets minste fastlandskommune, totalt omringa av
Stavanger, som hadde veldig lyst på oss, ler han. For det er her, i
Randaberg, at våren går i land, som ein tidlegare ordførar uttrykte det.
Få ø kob ø nder
Mjølka gjenoppstår som Fønix
– Men nå r dy r a beiter på ei eng med mykje løvetann, held dei
Kolbjørn er nettopp ferdig med morgonstellet, og tanken med
750 liter fersk mjølk står på tilhengjaren, klar for transport til
Stavanger ysteri. Her skal den upasteuriserte mjølka bli til ost, mellom anna Fønix, ein prisløna blåmuggost. Tre eller fire gonger
i veka køyrer han inn til Stavanger sentrum, der Lise Brunborg
står klar ved det vesle hòlet i veggen inn til ysteriet. Årleg leverer
han 90 000 liter hit.
– Eg er den einaste som leverer økomjølk i dette området, fortel
Kolbjørn. Dei største produsentane har slutta, og Tine har vurdert
å legge ned tappelina. Det var fare for at økomjølka frå Leikvoll
ville gå i den vanlege tanken. Heldigvis er ein annan mjølkebonde
i området no i ferd med å legge om, og Tine vil halde fram med å
tappe økologisk mjølk for seg. Kolbjørn vonar dei vert endå fleire økobønder etter kvart.
H a ndv erk s os t Osten frå Stavanger ysteri vert seld på REKO-ringen og til butikkar
og restaurantar over heile landet, som Maaemo i Oslo. Kvar torsdag
179
VESTLANDSK FJORDFE Fotograf Oddleiv Apneseth kjenner godt historia om korleis denne kurasen vart redda, rett ved der han budde på Jølster. Karl-Gustav Hedling har ein stor del av æra for at fjordfeet ikkje forsvann. På reise gjennom Jølster i 1980-åra oppdaga han eit par kalvar som høyrde til søstrene Berg. Dei vart ein del av den flokken svensken bygde opp i Dalarna, og som la grunnlaget for alle besetningane i Noreg, fordelte på 196 bruk i 2020. Fjordfeet er den opphavelege kurasen på Vestlandet, desse dyra er ekspertar på å utnytte utmarksressursane og et mykje meir variert enn til dømes NRF. Kvaliteten på kjøtet vert samanlikna med det eksklusive Kobe-kjøtet. På ni år har talet på kyr auka frå 426 til 1018, oksane kjem i tillegg. Dei fleste er ammekyr, som på Fjordfegarden utanfor Nærbø på Jæren (kapittel 14). Ingve Berntsen har den største bølingen av Vestlandsk fjordfe i landet med 60 kyr og like mange oksar og kalvar. www.fjordfe.no
Mik roskop e t Ingve har vore gjennom regnfulle somrar og tørke, i det heile har det vore mykje ekstremvêr sidan han tok over. Det er eit varsko som han tek på alvor. På kontoret i fjøset står eit apparat ein ikkje
ventar å finne der. Men det kjem til å bli ein av dei viktigaste reiskapane på garden, ifølgje Ingve. I alle år har den unge bonden
studert ved sida av drifta – husdyrproduksjon, økonomi og leiing,
agronomi og no sist ein bachelor i nyskaping og samfunnsutvikling ved Høgskulen på Bryne.
Lønning, vert oppmoda om å kjøpe eit mikroskop for å sjå på LIVET i jorda. I ein neve god jord finst kring ein trillion små vesen, fortel
Ingve, som har erstatta plogen med mikroskopet. Dette er første
året han aktivt tek i bruk kunnskapen om korleis matjord kan
Fjordfegarden
– Bønder er flinke til å ta jordprøver for å finne kva mineral som
finst eller manglar. Men vi som har gått i skule hos Dag Jørund
fange og lagre karbon. I praksis handlar dette om å minimere
jordarbeiding, gjere mangfaldet av plantar større og aktivt arbeide for å auke jordlivet.
– Det sentrale er å ta vare jordhelsa. Det vil seie å kutte ut kje-
miske innsatsfaktorar, late jorda ligge i fred, ikkje snu og vende
på ho og aldri late jorda ligge berr. Naken jord er menneskeskapt, og der vil naturen desperat få noko til å vekse, og då kjem ugraset. L ærerik s omm a r Det vert mange turar ut på beita gjennom sommaren. Det er arbeidskrevjande, men Gunvor tykkjer det er verdt det.
– Det er kjekke dyr å jobbe med, snille og rolege. Dei kalvar lett,
med få komplikasjonar og er flinke mødrer. Det er dessutan like
spennande kvar gong ein ny kalv vert fødd, for vi veit aldri kva far-
gar han har, smiler ho medan ein av kalvane får litt kos.
Det er første sommaren med aktivt beiteskifte, og det har fun-
gert bra. Men dei har gjort seg mange erfaringar når det gjeld sjøl-
ve flyttinga, kva som fungerer og ikkje. Kvar er det best å sleppe dei
gjennom gjerdet til neste teig? Kva med vatn når bekkane er tørre?
Og kva når nokon har gløymt å lukke ei grind og flokken brått står midt i eit hyttefelt, medan dei sjølve er på Åndalsnes på den første
ferieveka på tre år og vert bombarderte med telefonar?
– Det er visst ei naturlov at dyra stikk av akkurat dei få dagane
du er langt borte, humrar Ingve.
195
marit bendz
Marit Bendz og fotograf Oddleiv Apneseth portretterer i denne boka femten bønder frå Lofoten i nord til Jæren i sør, som med kunnskap og rein vilje- styrke vågar å tenkje annleis. Saman utgjer dei eit nytt håp for eit klimasmart og miljøvenleg norsk landbruk. ISBN 978-82-7959-340-9
S K AL D. N O
ISBN 978-82-7959-340-9
glade dyr og levande jord
Det er eit stille bondeopprør på gang. Bønder står i skvis mellom kravet om å bli større og meir effektive, og forventningane om rein og lokal mat, betre dyrevelferd og biomangfald. No går stadig fleire bønder nye vegar for å produsere mat på lag med naturen, med omsyn og kjærleik til både dyra, miljøet og dei som skal kjøpe og ete maten. Dei vil ha levande jord og glade, friske dyr.
marit bendz
glade dyr og levande jord
korleis bøndene k an bidr a til klimaløysinga
9 7 8 8 2 7 9 5 9 3 4 09
gladedyroglevandejord-OMSLAG-9788279593409.indd 1-5
01.02.2022 11:24