mary shelley
frankenstein
eller den moderne prometevs
a ndre b ø ker i serien : f ranz ka f ka : Forvandlinga og andre forteljingar (2016)
james joyce : Dei døde (2017)
robert musil : Tre kvinner (2017)
gustave f laubert : Madame Bovary (2017)
Skrifttypane i denne boka – Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk – er utvikla spesielt for skalds klassikarar, av skriftdesignaren Stefan Ellmer. Dei er ei indirekte omsetjing av dei ikoniske skrifttypene Nicolas Jenson utvikla i Venezia rundt 1470, med inspirasjon frå den britiske og amerikanske rørsla av uavhengige forlag som tidleg på 1900-talet utvikla sine eigne versjonar av desse gamle skrifttypane. Målet med skrifttypen Skald er å presentere dei nye omsetjingane i skalds serie på ein klar, unostalgisk, open og inviterande måte, men likevel med særpreg.
Boka er støtta av Norsk kulturfond.
originaltittel : Frankenstein; or, The Modern Prometheus (1818)
t ekst : Mary Shelley
o msetjar : Øystein Vidnes
seriedesign : Andreas Töpfer & Øystein Vidnes
sats : Øystein Vidnes
i llustrasjon : Andreas Töpfer
fontar : Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk, av Stefan Ellmer
p apir : Munken Print Cream 1.8, 90 g
t rykk og innbinding : Livonia Print
© skald 2016 www.skald.no
isbn 978 - 82 - 7959 - 249 - 5 97 882 79 59 24 95
ISBN 9788279592495
Bad eg deg, Skapar, om å forme meg av mold? Trygla eg deg frå mørket om å puste liv i meg?
j ohn m ilton : Det tapte paradiset
f jerde brev
Til Mrs. Saville, England
E5. august 17—
i så rar ulykke har hendt oss at eg ikkje kan la vere å skrive om det, sjølv om det er ganske truleg at du kjem til å sjå meg før desse papira kjem deg i hende.
Førre måndag (31. juli) var vi nesten omringa av is, som stengde skipet inne frå alle kantar, det var så vidt det var vatn rundt å fyte i. Situasjonen var litt farleg, særleg fordi vi var omgitt av ei tett tåke. Vi la oss bi, i håp om at det ville skje ei endring i atmosfæren eller vêret.
Rundt klokka to letta tåka, og vi fekk sjå sletter av is som strekte seg i alle retningar, tilsynelatande utan ende. Nokre av kameratane mine stønna, og mitt eige sinn blei fylt av engstelege tankar. Då la vi plutseleg merke til noko underleg som gav oss andre ting å tenkje på enn vår eigen situasjon. Vi såg ei låg vogn, plassert
på ein slede og dregen av hundar, på veg nordover, litt mindre enn ein kilometer unna: ein skapning, med form som eit menneske, men av gigantisk storleik, sat på sleden og styrte hundane. Vi såg på den raske ferda til den reisande med teleskopa våre, til han var borte blant dei ferne isberga.
Dette synet fekk oss til å undre oss stort. Vi var hundrevis av sjømil frå land på alle kantar, trudde vi, men dette synet tydde på at landet i realiteten ikkje var så langt vekke som vi hadde gått ut frå. Innestengde som vi var av isen, kunne vi ikkje forfølgje denne ferda, som vi hadde følgt så intenst med på.
Om lag to timar etter denne hendinga høyrde vi lyden av det grunne havet; før kvelden fall på, braut isen og sette skipet vårt fri. Likevel blei vi liggande der til morgonen, i frykt for nattlege møte med dei lause ismassane som faut rundt etter at isen hadde gått. Eg brukte ventetida til å få meg nokre timars kvile.
Om morgonen, så snart det var lyst, gjekk eg opp på dekk og fann mannskapet samla på den eine sida av fartøyet, dei snakka med nokon som var i sjøen. Det var faktisk ein slede, av same type som den vi hadde sett tidlegare, han hadde drive mot oss på eit isfak i løpet av natta. Berre ein av hundane hadde overlevd, men det var eit menneske på sleden, og mannskapet prøvde å overtale han til å stige om bord til oss. Han var ikkje – slik den reisande vi hadde observert tidlegare, såg ut til å vere – ein innfødd frå ei eller anna uoppdaga øy,
men ein europear. Då eg kom ut på dekk, sa skipsføraren: «Her er kapteinen vår, og han vil ikkje la deg få lov til å forsvinne på det opne havet.»
Då han såg meg, snakka den framande til meg på engelsk, om enn med ein utanlandsk aksent. «Før eg kjem om bord på skipet ditt», sa han, «vil du vere så vennleg å fortelje meg kvar du er på veg?»
Du kan tenkje deg kor overraska eg blei over å høyre eit slikt spørsmål stilt til meg av ein mann på dødens rand, ein eg ville tru såg på skipet mitt som ei redning han ikkje ville ha bytt mot all verdas rikdom. Eg svarte han likevel at vi var på oppdagingsferd til Nordpolen.
Då han fekk høyre dette, verka han tilfreds og gjekk med på å stige om bord. Herregud, Margaret, om du hadde sett korleis mannen såg ut då han steig over ripa, du ville ha blitt grenselaust overraska. Hendene og føtene hans var nesten stivfrosne, og kroppen hans var utmagra av utmatting og liding. Eg har aldri sett ein mann i så elendig tilstand. Vi prøvde å bere han inn i lugaren, men så snart han kom inn frå den friske lufta, svima han av. Så vi tok han med ut på dekk igjen og vekte han ved å gni han inn med brandy og tvinge i han nokre slurkar. Så snart han viste teikn til liv, pakka vi han inn i teppe og plasserte han ved pipa til omnen i byssa. Sakte kom han til seg sjølv og åt litt suppe, som restituerte han glimrande.
To dagar gjekk på dette viset før han kunne snakke, og ofte frykta eg at lidingane hans hadde teke vitet frå han.
Då han hadde blitt litt betre, tok eg han inn på lugaren min og sørgde for han så mykje som pliktene mine tillét. Eg har aldri sett eit meir interessant vesen: auga hans er oftast fulle av villskap, ja, til og med galskap, men enkelte augneblinkar, når nokon er snill med han eller gjer han den minste teneste, lyser heile åsynet hans opp og beint fram strålar av velvilje og takksemd med ein glans eg aldri har sett maken til. Men stort sett er han melankolsk og fortvila; av og til skjer han tenner, som om han skal til å knekke saman under vekta av sorgene som tynger han.
Då gjesten min var blitt litt betre, hadde eg vanskar med å halde mennene borte. Dei hadde tusen spørsmål til han, men eg ville ikkje at spørjelysta deira skulle plage han, når både den kroppslege og den sjelelege tilstanden hans så tydeleg var avhengig av absolutt kvile for å bli betre. Ein gong spurde likevel min nestkommanderande kvifor han hadde reist så langt over isen i eit så underleg køyretøy.
Ansiktet hans la seg straks i dei dystraste faldar, og han svarte: «For å fnne ein som rømte frå meg.»
«Og han du følgde etter, reiste han på same viset?» «Ja.»
«Då trur eg at eg har sett han. For dagen før vi plukka deg opp, såg vi ein hundeslede med ein mann om bord, dei køyrde over isen.»
Dette fekk den framande til å lytte, og han stilte ei mengd spørsmål om kva veg demonen, som han kalla han, hadde reist. Kort tid etterpå, då han var åleine
med meg, sa han: «Eg har utan tvil gjort både deg og dine gode folk nysgjerrige, men du er for omsynsfull til å spørje og grave.»
«Du har rett, det ville vere uforskamma og umenneskeleg av meg å plage deg med nærgåande spørsmål.»
«Og likevel redda du meg frå ein merkeleg og farleg situasjon, du har gjort den velgjerninga å føre meg tilbake til livet.»
Snart etter spurde han meg om eg trudde at oppsprekkinga av isen hadde øydelagt den andre sleden. Eg svarte at eg kunne ikkje seie noko sikkert, isen rivna ikkje før nærare midnatt, og den reisande hadde kanskje kome til ein trygg stad før det, men dette var umogleg å vite.
Frå då av verka den framande ivrig etter å vere på dekk for å speide etter sleden vi hadde sett, men eg har overtalt han til å bli på lugaren, for han er altfor svak til å tole den rå lufta. Men eg har lova han at ein av oss skal halde utkik og straks gi han melding om noko er i sikte.
Slik er loggboka mi om denne underlege hendinga inntil i dag. Helsa til den framande har gradvis blitt betre, men han er svært stille og verkar nervøs om nokon andre enn eg kjem inn på lugaren. Men framferda hans er så mild og forsonleg at alle sjømennene blir nysgjerrige på han, sjølv om dei har lite med han å gjere. For min eigen del begynner eg å elske han som ein bror, og den konstante og djupe sorga hans fyller meg med sympati og medkjensle. Han må ha vore eit edelt vesen i
sine betre dagar, så sympatisk og tiltalande han er i sin elendige tilstand.
Eg skreiv i eit av breva mine, kjære Margaret, at eg aldri kom til å fnne ein venn ute på det vide havet, likevel har eg funne ein mann eg ville ha vore lykkeleg over å kunne kalle ein sjelebror, før sjela hans blei knust av ein ulykkeleg lagnad.
Eg skal halde fram med å føre loggboka om den framande med jamne mellomrom, så sant eg har nytt å melde.
13. august 17–
Godhugen min for gjesten aukar for kvar dag. I reint forbløffande grad vekker han på same tid både beundring og medynk i meg. Korleis kan eg sjå eit så edelt vesen bli øydelagt av vanlagnad utan å kjenne den djupaste sorg? Han er så mild, likevel så vis, sinnet hans er så kultivert, og sjølv om orda hans er omhyggeleg utvalde, fyt dei fort og veltalande ut av munnen hans.
Han er no mykje betre og er heile tida på dekk, på utkik etter sleden som køyrde i førevegen for han. Sjølv om han framleis verkar ulykkeleg, er han ikkje så fullstendig oppslukt av sin eigen vanlagnad at han overser andre sine syslar. Han har stilt meg mange spørsmål om ekspedisjonen min, og eg har ope og ærleg fortalt den vesle historia mi. Han verkar fornøgd med tilliten og har foreslått feire endringar i planen, som kjem til å vise seg
svært viktige. Han er ikkje pedantisk, alt han gjer, ser ut til å springe ut av den instinktive interessa hans for velferda til dei rundt han. Han blir ofte overvelda av tungsinn, og då set han seg ned åleine og prøver å overvinne det dystre og asosiale humøret sitt. Desse anfalla går forbi som ei sky framfor sola, sjølv om mismotet aldri slepper taket heilt. Eg ønskte å vinne tilliten hans, og eg trur eg har lykkast. Ein dag nemnde eg for han lengten eg alltid har hatt etter ein venn som skjøner meg, og som kan gi meg råd. Eg sa at eg ikkje var blant dei som tek anstøyt av kritikk. «Eg er sjølvlært, og kanskje har eg for lita tru på mine eigne krefter. Eg skulle difor ønske at eg hadde ein ved mi side som var klokare og meir erfaren enn eg, for å stadfeste og støtte meg, og eg har heller aldri trudd at det var umogleg å fnne ein sann venn.»
«Eg er einig», sa den framande, «i at vennskap er noko det ikkje berre er forlokkande, men òg fullt mogleg å fnne. Eg hadde ein venn ein gong, det edlaste mennesket du kan tenkje deg, og eg skal difor vere godt kvalifsert til å døme når det gjeld vennskap. Du har håp, du har heile verda framfor deg og ingen grunn til å fortvile. Men eg – eg har mista alt og kan ikkje begynne livet på nytt.»
Medan han sa dette, uttrykte ansiktet hans ei roleg, varig sorg som rørte meg inn til hjartet. Men han sa ingenting, og no har han gått inn på lugaren sin igjen.
Endå så nedbroten han er, kan ingen andre føle naturens prakt djupare enn han gjer. Stjernehimmelen, havet og alle syn desse eigne verdene kan by på,
ser framleis ut til å ha evna til å løfte sjela hans opp frå landjorda. Ein slik mann har ein dobbel eksistens: Han lid kanskje under ein tung skjebne og blir overvelda av fortviling, men når han er åleine med seg sjølv, vil han vere som ei heilag ånd, med ein glorie rundt seg, som verken sorg eller dårskap kan trenge gjennom.
Vil du le av lidenskapen min for denne guddommelege vandringsmannen? Om du gjer det, har du mista den truskulda som ein gong var så sjarmerande ved deg. Men om du vil, kan du få smile av varmen i orda mine, medan eg kvar dag fnn nye grunnar til å gjenta dei.
19. august 17–
I går sa den framande til meg: «Du forstår sikkert, kaptein Walton, at eg har vore utsett for store og eineståande ulykker. Eg bestemte meg ein gong for at minnet om all denne vondskapen skulle døy med meg, men du har fått meg til å endre meining. Du søker kunnskap og visdom, slik eg ein gong også gjorde, og eg håper inderleg at oppfyllinga av desse ønska ikkje vil kome i form av ein slange som bit deg, slik det hende med meg. Eg veit ikkje om skildringa av ulykkene mine vil bli nyttige for deg, men om du har lyst, så høyr på historia mi. Eg trur at dei underlege hendingane eg fortel om, vil gi deg eit syn på naturen som vil utvide sansane dine og forståinga di. Du vil høyre om krefter og hendingar du har blitt van med å tenkje på som umoglege: men eg er
ikkje i tvil om at historia mi sjølv, sekvens for sekvens, viser fram bevis for at hendingane ho er samansett av, er sanne.»
Du skjøner sikkert at eg var svært glad for tilbodet, likevel kunne eg ikkje halde ut tanken på at han skulle vekke opp att sorga si ved å liste opp ulykkene sine for meg. Eg kjende ei sterk lyst til å høyre den lova forteljinga, delvis fordi eg var nysgjerrig, delvis på grunn av eit sterkt ønske om å betre skjebnen hans, dersom det stod i mi makt. Eg uttrykte desse kjenslene i svaret mitt.
«Takk», sa han, «for sympatien din, men det nyttar ikkje; lagnaden min er nesten oppfylt. Eg ventar berre på ei hending, så skal eg kvile i fred. Eg skjøner kva du føler», heldt han fram då han merka at eg hadde lyst til å avbryte, «men du tek feil, min venn, om du gir meg lov til å kalle deg det; ingenting kan endre lagnaden min: Høyr på historia mi, og du vil forstå kor ugjenkalleleg han er avgjord.»
Så sa han at han skulle begynne forteljinga dagen etter, når eg hadde tid. Denne lovnaden lokka fram mine varmaste takk. Eg har bestemt meg for å skrive ned det han fortel, med hans eigne ord, så rett som mogleg, kvar kveld, så sant eg ikkje er oppteken med andre ting. Skulle eg vere oppteken, vil eg iallfall ta notat.
Dette manuskriptet vil utan tvil gi deg stor glede, men for meg, som kjenner han og høyrer det frå hans eigne lepper, for ei interesse og medkjensle eg skal kjenne når eg ein dag i framtida får lese det!
Ein m ø rk novemberkveld kunne eg sjå resultatet av strevet mitt. Full av spenning, nesten i dødsangst, samla eg dei livgivande apparata rundt meg, slik at eg skulle kunne sende livsgneisten inn i den livlause tingen som låg framfor føtene mine. Klokka var allereie eitt om morgonen, regnet tromma dystert mot vindaugsrutene, og lyset mitt var nesten brunne ned, då eg i fakkinga av det nesten utbrende lyset såg det mattgule auget til vesenet opne seg. Det pusta hardt, og ei krampaktig rørsle gjekk gjennom lemmane på det. Korleis kan eg beskrive kjenslene mine ved denne katastrofen, eller korleis skal eg skildre stakkaren som eg hadde brukt så uendeleg mykje krefter og omsorg på å skape? Armane og føtene hans hadde rette proporsjonar, og ansiktet hans var laga for å bli vakkert. Vakkert!
– Gode Gud! Den gule huda hans dekte berre så vidt vevet av musklar og blodårar under. Håret hans var skinande svart og bølga, tennene hans var perlekvite, men desse fortrinna danna berre ein meir skremmande kontrast til dei vasne auga med nesten same fargen som dei gulbrune augehòlene dei sat i, den visne hudfargen og dei beine, svarte leppene.
Dei ulike ulykkene i livet er ikkje like foranderlege som kjenslene i menneskenaturen. Eg arbeidde hardt i nesten to år med berre eitt mål for auget: å gi liv til ein livlaus kropp. For dette hadde eg nekta meg sjølv kvile og helse. Eg hadde lengta etter det med ein lidenskap langt forbi alt måtehald, men no då eg var ferdig, var alt vakkert ved draumen viska vekk, og kvelande skrekk og avsky fylte hjartet mitt. Ute av stand til å halde ut synet av vesenet eg hadde skapt, sprang eg ut av laboratoriet og gjekk ei lang stund og traska fram og tilbake på soverommet, utan ro til å sove. Til slutt vann utmattinga over forvirringa, og eg kasta meg påkledd på senga for å prøve å få eit par augneblinkar der alt var gløymt. Men det var fåfengt: Eg sov, men eg blei forstyrra av dei villaste draumar. Eg syntest eg såg Elizabeth som gjekk blomstrande frisk rundt i gatene i Ingolstadt. Glad og overraska omfamna eg henne, men då eg gav henne det første kysset på leppene, blåna dei til dødens fargetone, og eg syntest eg heldt liket av den døde mor mi i armane, ho var hylla inn i eit slør, og eg såg gravmakkane kravle i foldane på fanelltøyet. Eg vakna i skrekk, med kald
sveitte i panna, klaprande tenner og føter og hender som vrei seg i krampe. Og så, i det bleikgule månelyset som tvinga seg inn gjennom sprekka mellom lemmane, fekk eg auge på stakkaren, det ynkelege monsteret eg hadde skapt. Han løfta sengeforhenget til sides, og auga hans, om det er rett å kalle dei auge, var retta mot meg. Kjevane hans opna seg, og han mumla nokre uklare lydar, eit grin sende rynker over kinna hans. Kanskje prøvde han å seie noko, men eg høyrde det ikkje, ei hand var strekt ut, for å fange meg, såg det ut som, men eg kom meg unna, sprang ned trappene. Eg søkte tilfukt i bakgarden til huset der eg budde. Der blei eg resten av natta, eg traska opprørt fram og tilbake, lytta intenst, høyrde og frykta kvar einaste lyd, kanskje nærma det seg, det demoniske liket eg sørgeleg nok hadde gitt liv til.
Å! Ingen dødeleg kunne halde ut synet av det skrekkelege ansiktet. Ikkje eingong ein gjenoppstått mumie ville ha sett så nifs ut som den usle stakkaren. Eg hadde sett på han då han enno var uferdig; stygg var han då også, men så snart musklane og ledda hans blei i stand til å røre seg, blei han eit vesen som ikkje eingong Dante kunne ha tenkt seg.
Eg hadde ei jammerleg natt. Av og til kjende eg pulsen banke så fort og hardt at eg kunne kjenne sitringa i kvar einaste åre; andre stunder sokk eg nesten saman av trøyttleik og ekstrem kraftløyse. Blanda med skrekken kjende eg den bitre smaken av nederlag: Dei draumane som hadde vore næring og kvile for meg så lenge,
hadde no blitt til eit helvete, og det var eit så raskt skifte, ei så komplett omkasting!
Morgonen kom til slutt, dyster og våt, og dei søvnlause, verkande auga mine såg kyrkja i Ingolstadt, med sitt kvite tårn og klokka som nærma seg seks. Portnaren opna porten til bakgarden som hadde vore tilfuktsstaden min om natta, og eg gjekk ut i gatene, vandra med raske steg, som om eg prøvde å unngå stakkaren som eg frykta å sjå rundt kvart einaste hjørne. Eg våga ikkje å dra tilbake til husværet mitt, men kjende meg nøydd til å halde fram, sjølv om eg var gjennomvåt av regnet som auste ned frå ein svart og trøysteslaus himmel.
Eg vandra rundt på denne måten ei lang stund, i håp om at eg ved å bruke kroppen kunne lette børa som tyngde meg. Eg gjekk på kryss og tvers i gatene, utan nokon klar idé om kvar eg var, eller kva eg gjorde. Hjartet mitt banka, sjukt av redsle, og eg skunda meg framover med ujamne steg, utan å våge å sjå meg omkring:
Som ein som på ein einsam veg ruslar redd og medtatt.
Etter å ha snudd seg ein gong gjer han det aldri att; For han veit at det er ein fæl fare bak han i natt.*
* Frå «Balladen om den gamle sjømannen» av Samuel Coleridge.
Etter å ha halde fram slik, kom eg til slutt til vertshuset der diligencane og andre vogner brukte å stoppe. Her blei eg ståande, eg veit ikkje kvifor, men eg stod og stirte i feire minutt på ei vogn på veg oppover gata mot meg. Då vogna kom nærare, såg eg at det var den sveitsiske diligencen. Han stoppa rett framfor meg, og då døra opna seg, fekk eg auge på Henry Clerval, som straks hoppa ut då han såg meg. «Min kjære Frankenstein», ropte han ut, «så glad eg er for å sjå deg! For eit slumpetreff at du skulle vere her akkurat då eg kom fram!»
Ingenting kunne ha fryda meg meir enn å sjå
Clerval, møtet med han fekk tankane over på far min, Elizabeth og alle dei kjære minna heimanfrå. Eg tok handa hans og gløymde skrekken og ulykka mi ein augneblink. Plutseleg, for første gong på feire månader, kjende eg ei stille og roleg glede. Eg ønskte han difor på hjartelegaste vis velkomen, og vi gjekk mot internatet.
Clerval la ut ei heil stund om dei felles vennane våre og kor glad han var for at han fekk lov til å kome til Ingolstadt. «Du kan tru», sa han, «at det var vanskeleg å overtyde far min om at det ikkje var strengt nødvendig for ein handelsmann å ikkje kunne noko anna enn bokføring. Og eg trur han var skeptisk inntil det siste, for det faste svaret hans på mi utrøyttelege trygling var det same som replikken til den nederlandske skulemeisteren i Wakefeld-presten: ‘Eg har ti tusen forinar i året utan gresk; eg har god mathug utan gresk.’ Men kjærleiken hans til meg vann til slutt over motviljen hans
