Bortom allfarveg Vestlandet

GUN N AR GARFOR S

Bortom allfarveg

Vestlandet 99 REISETIPS TIL E I N B R I L JA N T FERIE

27 66 80

95 81

65

64

Molde

79 Ålesund

94 78 Måløy

21

76

88

89

67

42

15

51

90

87 86 16 Bergen 13 85 12 72

44

47 43

41 40 39

10

37

11 38

96 9

97 98 99

71 Haugesund 36 7

33

84

32 35 70 34 Stavanger 4 6 5 31 30 3 29 82 28 69 1 68 2

48

75 17

Voss

52 18

49

45 73 14

83

19

20

50

74

93

91

Førde 55

53

25

92 23 22

60

57

58 56 54

77

46

63 62

61 59

26

8

24

• Overnatting

1 Tunnelstuo 10 2 Trekronå 14 3 Kvitlen 18 4 Boretunet 22 5 Skåpet 25 6 Utstein Kloster Hotell 28 7 Skaarnesheimen Raw Ocean Lodge 32 8 Stranddalen turisthytte 36 9 Energihotellet 39 10 Woodnest 43 11 Hardanger Fjord Lodge 46 12 Hardanger Fjordtun 50 13 Hotel Park 53 14 Gullhorgabu 56 15 Gripen gard og rurale tidsreiser 59 16 Biologen 62 17 Hardanger Panorama Lodge 65 18 BesteBakken 68 19 Fuglesteg 71 20 Fjærland Fjordstove 74 21 Knutholmen 78 22 Petrines gjestgiveri 82 23 Kilsti Compact Lodge 86 24 Nyheim Lodge 89 25 Phillipshaugen Lodge 92 26 Tustna Ladestasjon 95 27 Olsens Pensjonat 98

• Mat & drikke

28 Eigra 102 29 Nyyyt 105 30 Hemmeleg 108 31 ToppSopp 111 32 Strand Gård 114 33 Flor og Fjære 116 34 Grøningen 122 35 Smaken av Ryfylke 126 36 Dahmsgård 129 37 Fjoren 132 38 Olaløo 134 39 Fonna 1199 136 40 Åkre gard 140 41 Meieriet 145 42 Raymonds kjøkken 148 43 Fjåk Sjokolade 151 44 Undeland Gard 154 45 Doms Biltong 157 46 Feddie Ocean Distillery 159 47 PopUp Otternes 163 48 Lærdal Sideri 166 49 Alm Gard 168 50 Ciderhuset 171 51 Kvitabui Matnaust og Galleri 174 52 Tya Bryggeri 177 53 Askvoll Sjømat og Delikatesser 180 54 Kjenn ‘itte 183 55 Vestavin 185 56 Bakar-Jon 188 57 Fjording 190 58 Høgt og Vilt 193 59 Aske Gatemat & Bryggeri 196 60 Hellesylt Boutique & Bar 198 61 Haula Vingård 200 62 Tonga Gards­bryggeri 203

63 Storfjord Iskrem 206 64 Gunnabuda 208 65 Svinvik Gard 211 66 Havkokken 214 67 Kanteføl Chips 217

• friluft & natur

68 Ogna-laguna 220 69 Steinkjerringa 222 70 Skomakar­nibbå 224 71 Espevær og UFOringen 226 72 Bekhilderen 229 73 Kossdals­­svingane 232 74 Stegane 234 75 Fresvik 236 76 Fossevegen 239 77 Svanøy 242 78 Ervik 245 79 Johan Skyttsteinen 248 80 Ona 250 81 Bjørnsund 252

• opplevingar

82 Kunsthandverk på Vind keramikk 256 83 Pøbelvandring i kunstnaren sine fotspor 260 84 Laksesafari i Suldalslågen 264 85 Elektriske Ole Bull 267 86 Ekstrem­bading i badebygda Øystese270 87 Noregs minste atelier­galleri på Galleri Mulen 273 88 Naturforståing på

Lyngheisenteret 276 89 Fridykking med Frivannsliv 279 90 Safari i Villmarka 283 91 Opera på Sølvane Gard 286 92 Rappellering ned Zakarias­dammen 290 93 Hjortebrøling i Tafjord 294 94 Verdskjend kunst på Studio Hugo Opdal 297 95 Naturlege vass­rutsje­ baner i Kulpan 301 96 Dagstur­hyttene 303 97 Kuraterte feriereiser med Up Norway 306 98 Stå opp-padling på fjordane med SUP Norway 310 99 Litteraturbåten Epos 314 Til ettertanke 317 Trillion takk 318 Kontakt for­fattaren 318 Fotografar 319 Kjelder og sitat 320

o v e r n at t i n g · s a n d øya b ryg g e

5

eg på dei smilande vertane som har gått meg i møte, ønskjer meg velkomen og losar meg dei siste 200 metrane fram til hyttene. Like under eit skogkledd høgdedrag stoppar vi, og Lene peikar. «Sjå», seier ho tydeleg stolt. Eg kan så vidt skimte omrisset av to trekvite konstruksjonar mellom furene.

Så klyv vi opp den vesle skråninga og går inn i den gule hytta 26 meter over havet. Ho har havgløtt på gode dagar, medan den grøne hytta seks høgdemeter lengre nede er velsigna med fleire fuglar og ekorn i ein tettare del av skogen.

Eg plystrar imponert. Dei futuristiske reira, nær sagt utan ein einaste 90-gradersvinkel, er teikna av arkitekt Manuela Hardy.

Trass i eik inne og gran ute får eg ei slags kjensle av å vere i framtida.

Samstundes gjer vindauga på fire av seks asymmetriske sider og i taket at det er som å bu midt i naturen, sjølv om alt av moderne fasilitetar aldri er stort meir enn ei armlengd unna i dei 15 kvadratmeter store hia. Plassen er optimalt utnytta. Og den vesle balkongen legg til eit par kvadratmeter, om det er varmt nok til å ha dørene opne. Det er det ikkje lenge om gangen midtvinters, sjølv ikkje heilt sør på Vestlandet.

Det er berre fire veker sidan opninga, men det har vore fulle tre kvar einaste dag bortsett frå julaftan og første juledag – og hyttene er allereie booka for kvar einaste helg ut hausten 2022. Kvar hytte rommar maksimalt fem overnattingsgjestar om ein dreg ut ekstra­ madrassen frå under dobbeltsenga, men dei aller fleste gjestane er par. Tilsynelatande er dei færraste av desse ute etter å berre kose seg i kvart sitt treslott, nesten alle har òg tinga minispaet som ligg i eit eige bygg i same stil som hyttene, men på bakken og trekt 50 meter tilbake. Inne i spaet ligg ei lys badstue med panoramavindauge, medan badestamp og dusj er utandørs, under eit overbygg. Så kjem det fram at vertskapet endå ikkje har hatt tid til å teste ut sine eigne fasilitetar, og utfordringa kjem sporenstreks.

I 70-graders badstue og 40-graders vatn slappar vi alle av, det er det lenge sidan ekteparet har gjort. Bilete av Trekronå har gått verda rundt, og bestillingar kom plutseleg inn frå både Nederland og USA. Og dei langtreisande får mykje meir enn berre ein overnattingsstad.

«Ogna er paradis på jorda, og vi kunne ikkje tenkje oss ein betre stad å lage eit annleis pusterom. Målet er at gjestane våre skal få slappe av, lade opp batteria og reise heim med ny giv og gode minne. Før dei kjem attende året etter», forklarar Lene entusiastisk.

I nærområdet er det mykje å sjå. Frå sjøstrender til badevatn via kuperte turstiar, late bekkar og høgst overkomelege toppturar på rundt 200 meter.

16

o v e r n at t i n g · T r e k r o n å

«Det går fint å gå overalt her på flate Jæren, men det er så mykje kjempegildt å sjå at vi på sikt skal låne gjestane våre syklar, slik at dei rekk over endå meir», fortel Henrik oppglødd.

Etter ein vellukka trippeldebut i spa-anlegget sjekkar Lene telefonen sin og ropar begeistra. På halvannan time har det kome inn fem nye bestillingar, mellom anna frå to brudepar.

Før dei vinkar farvel og reiser heim til sitt, tipsar dei om puben i bygda, eller «Trekronå sin hotellbar» som Lene kallar han. Ein halv­ annan kilometers snarveg unna ligg Ogna Scene, eit kultursenter som såg livets lys i form av eit industritelt for 24 år sidan, og som no har blitt til ein kjempekoseleg arena med rustikke treveggar og ei retroinnreiing av ei anna verd. Her serverer Hans Berge Stokkeland, bror til Henrik, både noko godt i glaset og heimelaga pizza. Minst 160 gonger i året arrangerer han konsertar, føredrag, dans eller historiekveldar.

Takka vere togsamband både aust- og vestover og eigen minibuss som går i skytteltrafikk frå og til togstasjonen, er det overraskande mange publikummarar som finn vegen til bygda med 250 innbyggjarar.

Etter eit aldri så lite beger i baren trekkjer eg meg attende til Trekronå. I kjøkkenkroken steikjer eg meg ein fiskeburgar som går ned på høgkant med ein innovativ salat. Før eg opnar den kvite, fine dessertposen med raude delikatesser: dagsferske reker frå nabobygda Sirevåg. Eg kjøpte dei tidlegare på morgonen i Ogna sentrum. Her vil det seie på Joker-butikken. o v e r n at t i n g · T r e k r o n å

17

Målsetjinga var å lage ein koseleg stad som dei sjølve kunne tenkje seg å besøkje. Inspirasjon har dei mellom anna funne på hyggelege, men ofte rare småhotell i privat eige i Italia. Noko av det som sjarmerer dei mest der, er kor ekte det verkar når innehavarane ikkje eingong snakkar engelsk.

Under middagen legg eg merke til at alt vert presentert på norsk, med morosame anekdotar og interessante historier, sjølv om det er to utanlandske par blant gjestane.

«Elles øydelegg vi for dei norske gjestane, som er i fleirtal. Norske besøk skal ikkje måtte trenge å friske opp skuleengelsken for å nyte opphaldet hos oss», seier Caroline. Men for all del, både Caroline og Harald går under middagen rundt og snakkar med alle, og då går det i engelsk til gjestane langvegsfrå. Dei repeterer anekdotane i kortversjon på feilfritt utanlandsk. Og naboborda supplerer villig vekk på meir eller mindre gebrokkent engelsk med ting travle eigarar og servitørar utelèt.

«Vi har to mantra på kjøkkenet. Vi skal ikkje kaste mat, og så mykje som mogeleg skal hentast frå Hardanger eller Bergen», fortel Harald.

Det er han som er kjøkkensjef.

«Kva gjer Caroline, då?» lurer eg på.

«Ho administrerer», kjem det lynraskt attende. Før han like kjapt får ein dult i ryggen frå sambuaren.

Med ni bord kjennest det akkurat passe fullt og intimt i stova og matstova, som heng saman med ei dørlaus opning. Taket er ikkje perfekt, men originalt. Å måle over eit tak som har sett ein vaske­ ekte keisar kjendest feil. På menyen står lokale ostar med byggryn på eplemost til førerett, torsk under hasselnøttsmør med grilla rosenkål, sirup og sesamsaus til hovudrett, så plommepai med plommer frå hagen og vaniljeis til dessert. Kokkekunstane hans er eit tap for ingeniørstanden og ein siger for alle oss andre. Kapasitet til å ta imot reine restaurantgjestar i sesongen har dei ikkje, men utanom sommaren arrangerer dei konsertar og andre tilstellingar for folk i bygda.

«Skjønt, arrangerer og arrangerer. Det er berre 65 som bur her, så det er no eigentleg ikkje noko anna enn at dei kjem på besøk», rettar administratoren.

Det gjorde i si tid også sjølvaste keisar Wilhelm. Og når han klarte å leve med å dele bad, så klarar dei som bur her i det 21. hundreåret det også. Nokre er skeptiske ved innsjekking, men etter første dagen er det ingen som har klaga. På bada er det eigne dusjrom, fasinerande nok har kvart av dei to dusjhovud ved sida av kvarandre utan skiljeveggar imellom. «Mange par bur her, så vi tenkte at dei kanskje også ville dusje saman», ler Harald.

48

o v e r n at t i n g · H a r d a n g e r Fj o r d L o d g e

Keisaren er ikkje den einaste med blått blod som har budd her.

I si tid budde prinsesse Stéphanie Clotilde Louise Herminie Marie Charlotte, dotter til sjølvaste kong Leopold frå Belgia, på Hotel Sundal.

Under «yrke» i gjesteboka skreiv ho jomfru. Det seier litt om korleis damene prøvde å finne seg husbond i gamle dagar. Ikkje akkurat Tinder.

Ein gong fekk Caroline og Harald besøk av ein russisk megayacht, og ein assistent spurte om eigaren med kone kunne få seg ein matbit.

Det sa vertskapet ja til, og kort tid etter utførte to livvakter ein sikkerheitssjekk av hotellet før dei henta paret og eigen tolk.

Det verka som om den rike russaren i 40-åra alltid hadde fått maten servert, han visste i alle fall ikkje korleis han skulle forsyne seg og prøvde først å ta heile vaffelstabelen som stod på bordet, på éin gong.

Tolken fekk hindra det, og Caroline viste korleis ein et vaffel med brunost og rabarbrasyltetøy. På norsk. Mannen såg på med store auge før han åt ni heile vaflar. Medan kona drakk te og åt eitt vaffelhjarte.

Eit kjipt liv, tenkjer eg, når «jobben» er å passe vekta. Ei trofékone si forbanning.

49

«Etter at vi tok over, har vi stramma opp litt. Foreldra våre hadde samla opp litt for mykje rart, så vi måtte fjerne ein del ting og velje det beste. I frukostsalen trur eg vi har halvert talet på ting som heng på veggane», smiler Anne Margrethe medan ho viser veg til rommet vegg i vegg med resepsjonen og peikar på afrikanske masker, ortodokse ikon, porselensfigurar og norske kart. Bortsett frå alle dei uvanlege dekorasjonane er hotellet stilreint med gjennomgåande fargar og stilige tapetvariantar. Sjølv ikkje gulltapeten i resepsjonen vert for glorete, her kjenner eg meg heime i storbyen.

Det er eg ikkje åleine om. Hotellet har klart å bli ein favoritt blant kunstnarar, politikarar og intellektuelle. I tillegg betyr ein avtale med Universitetet i Bergen, like borte i gata, mykje for belegget, og forelesarane får både oppleve noko heilt anna og kan sove nokre minutt lenger. Kvart av dei 35 romma er unike, men det er eitt som tilbakevendande gjestar gjerne bestiller: nummer 18, som også eg får bu i. Det ligg i enden av korridoren i andre høgda, med vindauge også på badet.

Både ein kjend norsk samfunnstopp og ein utanlandsk professor bed alltid om det same rommet. Det har vore heilt uproblematisk, sidan dei aldri har vore i Bergen på same tid.

«Men om dei no kjem samstundes, så må eg gje nummer 18 til professoren. For han har budd her gjennom 30 år, nordmannen vitja oss for første gong for berre 25 år sidan», ler ho hjarteleg.

Det er generelt sett mykje godt humør på Hotel Park. Ein av grunnane kan vere den daglege produksjonen av heimelaga sjokoladekake.

54

o v e r n at t i n g · H o t e l Pa r k

Kaka er klar til frukost, men mange vil ikkje ofre plass til den enkle, men gode frukosten og ser heller sitt snitt til å spare kakebit og ein kopp kaffi til seinare på føremiddagen. Ikkje berre smakar kaka godt, lukta breier seg utover frukostsalen og resepsjonen. Etter at Hotel Park begynte med kake, har det vist seg umogeleg å stoppe, gjestane har blitt bortskjemte, og Anne Margrethe fryktar opprør om dei sluttar med kakebaketradisjonen.

På den andre sida er fåtalet overnattingsgjestar særleg opprørske.

Dei siste åra har hotellsjefen lagt merke til ei endring i klientellet. No er det mange fleire foreldre som kjem til Bergen for å sjå til studerande born. Anne Margrethe kallar dei curlinggenerasjonen.

«Dei kostar, kostar og kostar for borna sine. Det kan fort bli i overkant mykje posesying under armane til dei som veks opp», smiler ho. Men ho legg til at det nok kan vere at foreldra kan ha ei viss eigeninteresse med besøket. For Bergen har eit omfattande kulturliv og ei restaurant- og utelivsscene som berre Oslo kan konkurrere med.

Som gjennom alle tider er det uansett stor skilnad på kvar studentar og foreldre går ut, etter ein obligatorisk middag saman. Rundt Nygårdshøyden eller «Høyden» regjerer studentane.

Foreldra trekkjer helst til endå meir sentrale strøk. Ikkje heilt bortom allfarveg, altså.

o v e r n at t i n g · s a n d øya b ryg g e

55

På veggen i den varme og koselege lobbyen heng eit verdskart. Her har kvar einaste gjest gjennom ti år sett ei knappenål for å markere heimstaden sin. Sentralt i Europa er det så tett mellom nålene at Bård såg seg nøydd til å henge opp eit europakart i tillegg. Også på det er Stor-Paris stappfull av nåler.

Hotellet går bra, men som kartet indikerer, var 96 prosent av gjestane utanlandske fram til pandemien. No har sjølv nordmenn begynt å vakne for eige land. Men dei bestemmer seg seint og vert sjeldan lenge.

76

o v e r n at t i n g · Fjæ r l a n d Fj o r d s t o v e

«Nordmenn på ferie er drikkfeldige så det held. Belegget er mindre enn før, men dei legg att meir pengar», konkluderer Bård.

Like ved den kombinerte resepsjons- og bardisken heng det fleire titals ølkrus, alle med inngraverte namn. Dei lokale fjærlendingane kvalifiserer til eige ølbeger, vinglas eller spritkrus. Så lenge dei drikk av sitt eige, får dei 20 kroner rabatt, som eit miljøtiltak. Det står namn på 105 beger, 14 glas og eitt krus. Bård fortel at sambygdingane er så stolte av staden at kvar og ein fungerer som ambassadør.

Stadig fleire gjestar er opptekne av klimaavtrykket sitt, og at maten dei et, er kortreist. Sjølv komposterer hotellet alt og dyrkar berre planter til mat. Vidare skal minst 50 prosent av alt dei kjøper vere brukt, og gjestar som kjem i elbil, får 5 prosent rabatt, medan dei som reiser kollektivt, får dobbelt så stort avslag.

Eg spør kva dei som kjem med seglbåt får, og Bård ler hjarteleg.

«Det har eg ikkje tenkt på, men dei skal få 11 prosent avslag. Om dei kjem med segla oppe.»

Fjærland er i aller høgaste grad framleis ei levande bygd, med butikk, skule, symjebasseng og flytande badstove på fjorden. Mest kjend er staden for å vere bokby. Fordelt på eit titals særprega utsal finst det 150 000 bøker i alle kategoriar, nøye sorterte. Alt ligg til rette for bokvandring i spektakulære omgjevnader. Dei held ope i sommarhalvåret, men kan kontaktast for spesialservice på vinteren.

Kvart rom på Fjærland Fjordstove er unikt. Eitt av romma er dedisert bokbyen, det har 70 hyllemeter med bøker som omringar dobbeltsenga i midten. Og så har fjordstova sjølvsagt ein unik hjørnesuite. At alle gjesteromma er individuelle, har utruleg nok vist seg å vere eit problem.

Når hotellet tek imot japanske grupper, vert det med éin gong krangling om kven som har det beste rommet. Flirande konkluderer Bård at japanske turistar i Noreg må bu på Scandic. Det er ikkje rart det er krig i verda. Men det blir alt anna enn krangling med 15 ulike nasjonalitetar på vitjing.

«Når folk snakkar saman, så er det utruleg kor lita verda blir! Vi har hatt blandingar av israelarar og palestinarar, amerikanarar og iranarar, russarar og ukrainarar. Dei vert alle som gamle vener, og eg ser på det å bringe desse saman som mitt fredsbidrag», seier hotelldirektøren.

Vener hadde dei heilt sikkert blitt sjølv utan den utrulege utsikta, men ho er gjerne hovudgrunnen til at dei tek turen i det heile.

o v e r n at t i n g · Fjæ r l a n d Fj o r d s t o v e

77

84

o v e r n at t i n g · s a n d øya b ryg g e

flaum som tok med seg brua, seiest det at ho gjekk over elva på stylter.

Utan arvingar, men med eit stort hjarte for Norddal og dei som budde der, vart løysinga å testamentere stordelen av verdiane til det som då heitte Norddalens Herad. Pengane vart øyremerkte «til Oppførelse av et Gamlehjem for Fattige», står det å lese i referatet frå heradsstyremøtet 13. mai 1913. Sjukeheimen vart lagd ned i 1987. Utan heis vart han til slutt for gamaldags, i 1980-åra aksepterte ikkje lenger dei tilsette å måtte bere gamlingane på ryggen opp og ned trappene. Etter lang og tru teneste for mange eldre i bygda var det ikkje overraskande at bygget i 1992 vart selt til bygdefolk, som forvandla heimen til pub med rom for overnatting. Før altså Christine og Ole tok over stafettpinnen.

Paret tykkjer det er viktig å bli kjende med gjestane og set av tid til og legg til rette for gode samtalar i den subtile luksusen i eit gammalt miljø. Når ein stad har så mykje sjel som Petrines, er dei fleste ute etter meir enn ei seng å sove i, dei forventar opplevingar og gjevande dialogar i fellesareala. Erfaring viser at gjestane kjem med mange spørsmål om staden og maten dei får servert. Kan ikkje vertskapet gje truverdige svar, så forsvinn tilliten fort.

«Vi gjev mykje av oss sjølve og har fått fleire vener for livet takka vere hotelldrifta. Vonleg klarar vi å verkeleg sjå folk og skape ein hyggeleg atmosfære. Det er det vi sjølv søkjer på ferie. Kom som ein gjest, dra som ein ven», meiner Ole. Enkelte gjestar hatar å planleggje og brukar som ein konsekvens meir tid og pengar enn andre på å komme seg hit. Eit utanlandsk par ringde og sa at dei var i Ålesund og spurde korleis dei enklast kunne komme seg til Petrines. Vertskapet fortalde at det var ein time å køyre og anbefalte leigebil eller drosje. To timar seinare ringde Christine opp att.

«Då viste det seg at dei hadde landa på Arlanda utanfor Stockholm.

Uttalen deira av Ålesund hadde ikkje vore heilt perfekt då dei bestilte billettar frå reisebyrået over telefonen», ler ho. Historia fekk likevel ein lukkeleg slutt, for etter ei natt på eit svensk flyplasshotell kom dei fram dagen etter. Relativt flaue.

Petrines er kanskje ikkje verdas mest moderne hotell, men kan om ikkje anna skilte med å ha installert Noregs første solarium. Det vart bygd i ein trekasse med lyspærer på innsida, og hovudet på den solhungrige stakk ut. At solariet vart bygd i Norddal, er slett ikkje så rart.

Sola glimrar med sitt fråvær bak mektige fjell store delar av vinteren.

o v e r n at t i n g · P e t r i n e s g j e s t g i v e r i

85

118

m at & d r i k k e · H e i m d a l Ch o k o l a d e

Korleis hagen vert sjåande ut kvart år, er det ingen utanforståande som veit. Det einaste som er sikkert, er at det vert ein eksplosjon av fargar og lukter. Kanskje ikkje så rart når ein veit kva som inspirerer hagedesignaren: regnbogen.

Midt i hagen har dei grave ut eit tjern som inneheld 8 millionar liter vatn. Det har trekt til seg eit vell av insekt og gjeve hagen nytt liv og ny lyd. No høyrer vi rennande vatn frå bekkane når vi vandrar rundt i oasen. Det lettar også vatninga, som er heilt essensiell for å sikre flotte blomar. Ingenting stoppar blomstringa som tørke.

I 2020 planta Olav og Endre for første gong bananplanter.

«Truleg er vi verdas nordlegaste bananplantasje. Men vi har framleis litt å hente akkurat på den fronten, bananane vart berre to centimeter lange», gliser Endre.

2021 er siste året med det eksisterande restaurantbygget som ligg like ved kaia. Frå og med 2022 skal restauranten flyttast inn i drivhuset.

I Noregs første jungelhagerestaurant vert det betre plass, samstundes som gjestane kjem endå tettare på plantene som står der om sommaren. Målet er at meir av hagen skal inn på tallerken, då vil storparten av urtene og grønsakene som vert serverte, vere frå drivhuset.

På kjøkkenet regjerer kjøkkensjef André Mulder. Nederlendaren tek imot oss etter omvisinga og ønskjer oss velkomne inn i restauranten, der han snart skal servere oss ein trerettarsmeny laga av lokale råvarer. Men først ventar eit aldri så lite standupshow. André snakkar perfekt rogalandsk, men med utprega nederlandsk aksent, og fortel om kor forferdeleg han har hatt det på Sør-Hidle sidan han kom første gong i 1997.

«Det å vere så lenge på ei øy er heilt pyton. Som å vere i fengsel, bortsett frå at eg må lage maten sjølv. Dessutan får eg alltid det same

m at & d r i k k e

119

heller nokon andre ta seg av oljeindustrien. Våren 2015 selde dei si første flaske til puben Pingvinen i Bergen.

Begge er med og utviklar nye siderprodukt og selskapet sin strategi, medan Gjermund er dagleg leiar, og Arita frontar sideren i marknadsmateriell og salsmøte verda over. Arbeidsfordelinga seier seg sjølv, Gjermund er verdsmeister i logistikk og likar seg i bakgrunnen, medan Arita er sprudlande ekstrovert og likar kontakt med kundar og kameralinser.

To månader etter pingvin-milepålen vart dei med i ein lokal siderkonkurranse og vann. Med gullmedaljen i kofferten vart det enklare å selje seg inn til både butikkar og restaurantar. Begge stader fanst stort sett berre industrialisert og masseprodusert sider, og både butikksjefar og vinkelnerar smakte seg fram til nye kolleksjonar.

Dei gjævaste produkta til Edel er laga på den tradisjonelle champagnemetoden, kjem i flasker med champagnekork og inneheld 9–12 prosent alkohol. Den aller heftigaste varianten kjem i avgrensa opplag og smakar som gull, og det er eg ikkje åleine om å synast. Ikkje berre fekk han gullmedalje i verdsmeisterskapen, på ein restaurant fekk eg høyre kallenamnet: kongen av Hardanger. No vert då også sideren seld frå vinmenyane til Michelin-stjerne-restaurantar i Asia og Europa, inkludert på verdas nest beste restaurant, Geranium i Danmark. Arita og Gjermund er tiande generasjon bønder, og dei første som satsar alt på eitt kort. Tidlegare har alltid ei tilleggsverksemd som grisar, sauar eller skomakarverksemd vore påkravd for å få epledrifta til å gå rundt.

Frå starten har talet på siderprodusentar i området gått frå fem til 25, og Hardanger er i ferd med å verkeleg etablere seg som siderregion. Samarbeid har vore viktig i så måte, mellom anna på grunn av omfattande utveksling av erfaringar og kunnskap. For ikkje å snakke om Siderruta, ei båtrute som tek turistar frå sidersmaking til sidersmaking. På dei same få åra har volumet på siderproduksjonen hundredobla seg, og også restaurantar langt unna Hordaland har begynt å ta inn Hardanger-sider frå ulike produsentar for å kunne tilby ei meir variert smaksoppleving. Ofte i staden for meir tradisjonelle bobler.

Både Arita og Gjermund elskar mange ballar i elden og jarn i lufta.

Sidan ein årsproduksjon på rundt 200 000 liter ikkje er nok, lanserer dei i 2022 fruktdestillat, som første verksemd i Noreg, under merkenamnet Løynd. Det vil seie brennevin laga på frukt og bær, heile åtte sortar ligg og godgjer seg. Ikkje berre vert det nye spennande produkt, då kan dei også bruke dei 30 prosentane av frukta som ikkje vert til saft etter pressing. Mantraet på Åkre Gard er at ingenting skal kastast.

142

m at & d r i k k e · Å k r e g a r d

For å sikre vedvarande toppkvalitet på både sider og brennevin har dei tilsett ein vinmakar frå Tyskland og ein agronom frå Noreg.

Eg spør om oppskrifta på sider og får vite at ho ikkje finst.

«Dette er eit handverk, vi må alltid smake oss fram til det perfekte resultatet», fortel Arita.

At sideren vert lagra på fat, gjer smakane komplekse, og det tek opp mot tolv månader å ferdigstille dei edle dropane. Eksporten har kome for å bli, men er ikkje avgjerande for svarte tal på botnlina. Det m at & d r i k k e · Å k r e g a r d

143

like vêr- og klimatilhøve. Anne lurte på kvifor ingen hadde gjort det før, og handla lynkjapt då både ølbryggeriet og den mekaniske verkstaden vart lagde ut for sal. Med kremlokasjonar og god plass mangla berre ekspertisen. Den fann ho naturlegvis i Skottland.

Craig Brownhill har to mastergrader, ei i astrofysikk og ei i brygging og destillering. Til saman har han jobba med brennevin i 17 år.

Kunnskapen har kome godt med, det er skotten si basisoppskrift som ligg til grunn. Sidan har dei leika seg med dei lokale smakane frå planter som gror på øyane. Kvar veke legg dei fem tønner vatn og malt-destillat til lagring. Først tidlegast etter tre år kan ein kalle innhaldet whisky, men smaken blir utvikla over tid, og mange vil ha endå eldre dropar i glaset. Enkelte whiskyhundar hevdar at whiskyen vert aller best om han blir lagra i 56 år, men Craig meiner at 16 år som oftast er nok.

«Deretter er det berre eit fåtal som kjenner stor skilnad på smaken. Dessutan kan whisky faktisk overlagrast. For å ha kontroll på progresjonen smakar eg på innhaldet i tønnene kvar tredje månad», forklarar 30-åringen.

Tønnetypen har mykje å seie for smaken. På Fedje nyttar dei flest bourbonfat, men også andre fat, som mellom anna har omfamna sherry, champagne, Laphroaig-whisky eller madeiravin. I snitt kostar dei 2000 kroner kvar, til saman har dermed over ein million kroner gått til tønner.

Den første tønna vart sett før jul i 2019, så dei første flaskene vil vere klare for sal hausten 2023, når eit utval tønner skal frigjerast frå lageret. Resten vil bli sleppt gradvis, slik at Feddie Ocean Destillery på sikt skal kunne tilby brun sprit av ulik alder. Craig fortel at han nærast er overvelda av ansvaret han har fått og er glad for å kunne bidra til å styre smaken av norsk whisky. Hovudmålet hans er å lage fantastisk godt brennevin.

«Mange av venene mine heime i Skottland er sjalu, medan nokre er forbanna for at eg hjelper Noreg til å utfordre oppfinnaren. Det tyder vel berre på at dei fryktar kva vi kan få til», trur han og slår oppgjeven ut med hendene. At han eigentleg er astrofysikarar frå Edinburgh University, smiler han litt brydd over. Forklaringa på kva det har med whisky å gjere, er ikkje meir komplisert enn fordelen med gode matematikk-kunnskapar. Dessutan er mange astrofysikkstudentar med i universitetet sin whiskyklubb. Der kostar fem glas med ulike whiskysortar 90 kroner.

At det tek så lang tid å lage whisky, var eit problem, for verken Anne, Sue Janne eller nokon av dei andre kvinnene er spesielt tolmodige av seg. Løysinga vart å satse på noko raskare i mellomtida: gin. Men kven 160

m at & d r i k k e · F e d d i e O c e a n D i s t i l l e ry

skulle hjelpe dei å lage gode gindropar? Therese Østervold Storebø har gjennom fleire år lege heilt i toppen blant verdas bartenderar, men ønskte nye utfordringar og vart sporenstreks henta for å lage gin. I Feddie Ocean Distillery er det ikkje mykje snakk. Kanskje fordi så få mannfolk er involverte.

Therese gjekk sjølv rundt på øyane og plukka tang, tare, skot av sitkagran og geitrams for å smaksetje drikken. Pluss einebær, sjølvsagt.

Utan det, ingen gin. Reglane er strenge. Etter under eitt år i jobben var Therese, eller Tess som alle kallar ho, nær ved å gå til styret for å fortelje at dei hadde tilsett feil kvinnfolk. Ho stressa verre på leit etter dei rette smakane.

Til slutt var det ingen veg utanom deadline, med tilhøyrande lanseringsdag. Smaken fekk bli som han hadde blitt. Saman med kjærasten padla Tess i tre heile dagar frå Fedje til Bergen som eit aldri m at & d r i k k e · F e d d i e O c e a n D i s t i l l e ry

161

I 1997 tok Åge og Eli-Grete inn sidereple frå Frankrike og England, og for første gong vart slike sidereple testa i eit norsk klima. Dei er kjenneteikna av ein bitter smak som gjev same opplevinga som tannin i vin eller humle i øl. Smaken vert kraftigare og meir kompleks. Det gjer at han varer lenger i munnen.

På Ciderhuset er det kjærleiken til ulike typar sider som er tydelegast, sjølv matrettane som blir serverte, er nøye forma for å gjere sidersmakane meir tydelege. Det er son til ekteparet, Gard Eitungjerde Høyvik, og kona Tuba Ardic frå Tyrkia som driv restauranten, og dei har løfta herlege, originale tyrkiske rettar endå eit hakk for å optimalisere samspelet med sidrane.

Gard serverer oss og kjem med framlegg til kva sidertypar som passar best til dei ulike rettane. Ciderhus-sonen har vilt og krølla svart hår med eit aldri så lite gråskjær. Han kan godt gå for å vere frå same land som kona, og fleire har spurt foreldra om sonen veit at han er adoptert. Spørsmålet har kome frå så mange lite fintfølande gjestar at det har blitt ein vits i familien. Øystein gliser av heilt andre og kulinariske grunnar i det han set til livs börek med ulike typar fyll, mücver-pannekaker, raudbethummus med makrell og sursild i sidersaus. Alt kjem til sin rett saman med eit utval sidrar. Vi har bestilt frå ein à la carte-meny, men frå og med 2022 er intensjonen å konstruere ferdige menyar på tre til fem rettar.

Slik kan Gard og Tuba tilby ein endå betre kombinasjon mellom mat og drikke.

Vi vert ikkje overraska av å høyre at restauranten ein periode var populær nok til å ta tredjeplassen i Noreg på Tripadvisor. Det skjedde før pandemien, då to tredelar av gjestane var utanlandske. Mange av desse var amerikanske.

Etter middag tek Åge oss med ned i den inste siderkjellaren, der eikefat ligg tett i tett under eit boga steintak. Det er mørkt, og heilt uventa byrjar siderkjennaren å synge. Tonane gjev gjenklang frå tak og veggar, og tårene er ikkje langt unna sarte sunnfjord-kinn. Den gregorianske messa frå 1100-talet passar lokalet ufatteleg bra, og vi slår fast at dette er ein mann med mange talent. Sjølv operasongar kunne han truleg ha blitt.

Fleire av balestrandsidrane vert laga etter tradisjonell fransk metode, som champagne, og blir stengde inne i flaska med passande kork for å syne at det er snakk om eksklusive, musserande sider­ typar. Andre blir serverte som tradisjonell sider, med metallkork. Til saman tilbyr Ciderhuset ti typar. Deira største alkoholfrie suksess heiter Margaret, oppkalla etter den britiske prestedottera Margaret 172

m at & d r i k k e · c i d e r h u s e t

Sophia Green, som kom til Sogn for å klatre. I 1888 vart ho den første kvinna som nådde toppen av Store Styggedalstind, og den lokale hotelldirektøren Knut Kvikne fall pladask. Sidan gifta dei seg, men Margaret døydde av tuberkulose berre fire år seinare. Før sitt siste andedrag fekk ho mannen til å love at han skulle byggje ei engelsk kyrkje i Balestrand. St. Olafs Church frå 1897 er framleis underlagd Church of England.

Balestrand går for å vere staden der nasjonalromantikken har sitt utspring og har lenge vore populær blant turistar. Men familien bak Ciderhuset er ikkje tilhengarar av masseturisme og skyr tanken på å bli noka cruiseskipsone. Fulle hus for kva som helst slags pris freistar ikkje.

«Dei skal komme fordi dei set pris på plassen eller er nysgjerrige på han, ikkje fordi ein turoperatør har bestemt det etter forhandlingar om beste prisen», meiner dei og fortel at dei ønskjer å oppretthalde Balestrand som ein stad folk kjem til for å slappe av, puste inn og kanskje gå i fjellet eller på stiar like over bygda. Rett sør for Balestrand dannar Sognefjorden ein vinkel på 90 grader, og med dryge seks kilometer til Vangsnes på hi sida, gjev ein enormt stor fjordspegel eit særprega lys og blåe fjell. Ei utsikt som best kan nytast sakte. Aller helst med ei flaske frå Balholm eller Ciderhuset i sekken. Sjølvsagt.

m at & d r i k k e

173

seg om, og som i løpet av hausten rotna på tre og planter. Eit million­ dollarspørsmål dukka opp i hovudet hennar: Er det mogeleg å lage gull av gråstein? Frå før hadde ho berre smakt plommevin i søskenbarnet sitt bryllaup og fekk blod på tann. Deretter vart det omfattande testing.

Ikkje alt vart drikkande, men det meste vart bra.

«Eller veldig bra, faktisk. Som sunnfjording slit eg litt med å skryte av eigne produkt», smiler ho litt brydd.

Det at fruktvintradisjonen nærast er ukjend i Noreg, gjer at Camilla står friare til å setje reglar i utviklingsarbeidet når ho definerer eigne produkt. Gjennom vinutdanninga si har ho lært om vinstilar og vinregionar i heile verda og smakt seg gjennom vinverda. Det har vore mykje inspirasjon å hente frå ulike vindistrikt.

«No leikar eg meg fram til det perfekte, i mine auge vil det som oftast seie matvenlege dropar.»

Det har likevel blitt nokre mindre heldige sluttprodukt. Ein eplevin vart til gelémasse, men sjølv den vart drikkande etter ein runde gjennom kaffifilter. Alt som ikkje lever opp til standardane hennar, er brillefin læring.

«Dessutan har eg endå til gode å lage eddik», seier ho stolt. Av tilsetjingsstoff brukar ho pitte litt svovel for å hindre oksidering.

Noko av det beste Camilla har produsert, kom til som følgje av eit plommeeksperiment. Ein nabo gav ho nokre plommer som planen var å spontangjære med steinar og så sile av til to femlitersballongar som ho så sette i ei bu. Så gløymde ho av heile eksperimentet til ho trong ballongane eitt år seinare. Vinen såg ut som sølevatn og skulle hellast ut. Men først måtte resultatet smakast, elles hadde heile eksperimentet vore bortkasta. Vinen smakte rik plommefrukt med mandelpreg på ganen og tydeleg syre. Og vart dermed tappa på flasker.

Fleire vinkelnerar landet rundt som har fått smake vinar frå Vestavin, trekkjer denne fram som sin favoritt, og «tabben» har no blitt til verdifull lærdom og inspirasjon. Målet er innan få år å produsere 40–50 000 liter i året og kunne sysselsetje fleire personar på jølstragarden. Vonleg vil ho då kunne ta imot råvarer som elles ikkje vert brukte, og kanskje setje Jølster på kartet som landets fremste fruktvindistrikt.

Sjølv Britannia-direktør Mikael Forselius ved Noregs fremste hotell har trua. Så har då også sommelierane hans smakt Vestlandet i eit glas.

186

m at & d r i k k e · V e s tav i n

m at & d r i k k e

187

akkurat slik dei såg føre seg. For å klare å kombinere drifta med eit velfungerande familieliv, held dei berre ope i helgene og enkelte vekedagar.

«Fordelen her er omvegen og stilla. Vår erfaring er at folk ikkje har noko imot å reise bortom allfarveg så lenge dei får noko unikt, og det meiner vi at dei gjer her», smiler Kristina og ser ut på dei grøne bøane rett utanfor vindauget. Det er stor plass i fjøset, men dei set likevel eit tak på 30 personar til middag. Med menyar på opptil ni rettar vert det komplekst nok, og det siste dei ønskjer er å gå på kompromiss med kvaliteten på mat og service.

Kalaset startar med ein smak av brent purrelauk på surdeig, før vaktelegg med majones og pulver frå peparrøyrsopp som uvanleg krydder.

«Snakk om fløyel i munnen!» ropar ei dame på nabobordet, frå seg av begeistring. Ho vert endå meir høglydt utover kvelden, og ikkje på grunn av høgt alkoholinntak.

Tredjeretten overraskar dei fleste. Vi får servert sjøkreps med lakserogn, fennikel under persillesaus og maur for ekstra syre og pynt.

Dei flittige skapningane gjev retten ein ekstra spiss med si fantastiske syre som pirrar nysgjerrigheita. Eit slikt råstoff gjev eksempel på korleis menyen varierer avhengig av sesong og råvaretilgang frå ei rekkje småskalaprodusentar i området. Jim Andre Stene i Trøndelag sankar vanlegvis sopp, lav, urter og bær, men prøvde seg også på maur, med overraskande suksess, og no leverer han også det fast til Svinvik.

«Mange gjestar tykkjer det er prikken over i-en i ein allereie fantastisk god rett. Etter at vi begynte med maur, vert gjestane våre skuffa om det ikkje er maur på menyen», fortel Tore.

Somme gonger sit sankaren att med noko han ikkje får selt. Då ringer han alltid kokken på Svinvik Gard, som prøver å finne på eitkvart nytt. Kristina kan kreative kombinasjonar. Som heilsteikt piggvar med kål og rømme, ramslaukolje og gaukesyre, eller hereford-fe på fritert potetlefse, kittmodna ost og majones – og flatbiff av reinsdyr med friterte raudbetar, grønkål, poteter og moltekremsaus. For ein fantastisk matorgie! Og han er ikkje over endå. Sisteretten ser ut som iskrem, men viser seg å vere kamuflert blåmuggost med havresmular og honning. Sansane vert lurte, og det er litt av poenget. Før desserten kjem heilt til slutt og viser seg faktisk å vere ekte is, med tørka steinsopp og sjokolade. Ei oppleving bortom allfarveg på fleire måtar.

Det er eg ikkje åleine om å synast. Den entusiastiske dama på bordet attmed vert lovprisa av kollegaene sine for å ha funne denne bortgøymde staden. Sjølv om firmaet har kontor i Trondheim, og følgjet har to timar i bil føre seg før leggjetid. Ein annan kar er på sitt 212

m at & d r i k k e · S v i n v i k G a r d

femte besøk på to månader, han hevdar at menyen vert betre kvar einaste gong. Gjestane kjem frå heile Nordvestlandet og Midt-Noreg.

Kristina og Tore verkar som gourmetlangarar, men kallar seg ikkje det.

«Vi er bønder, men på ein litt annan måte. Ikkje berre er vi i ein fjøs, vi driv på sett og vis òg ei form for landbruk. Aller viktigast er det kanskje at vi tenner og inspirerer andre bønder, for vi torer alt det andre kvir seg for å gjere», analyserer Kristina.

Restaurantdrifta har då også gått rundt sidan første driftsår, ikkje så rart med godt nøgde besøkjande og fullt hus kvar dag. Dessutan nyt det lokale næringslivet også godt av den rurale matstaden. Med ein framifrå vinkjellar, og utan hotell i nærleiken, har Svinvik Gard verkeleg gjeve drosjenæringa i distriktet eit løft.

213

«Ervika er for surfing, Hoddevika er for Instagram.»

Like ved stranda står snackbaren, den iaugefallande vesle hytta i tre som er full i varer folk kan tenkjast å trenge på strandtur. Det er Daniel som saman med nokre søskenborn har starta Tår, ein liten butikk heilt utan betening. Kundane plukkar og skannar varer sjølv, og betaler med kort eller Vipps. Så fyller Daniel og co. på varer etter behov. Butikken går betre enn venta, og svinn har dei til gode å oppleve.

No planlegg dei ei utviding til Hoddevika og Honningsvåg.

At det vart Naomi og Daniel, var inga sjølvfølgje. 25. mars 1920 reiste Daniel sin tippoldefar Dalbø-Jo og sonen Vilhelm, oldefaren, ut på fiske. Dei skulle eigentleg ha rodd i same færing, men Vilhelm vart forseinka, og dei enda opp i ulike båtar med kvar sin fiskarkollega. På same fisketokt var 27 andre færingar med to mann i kvar frå heile Stadlandet. I løpet av 30 minutt bles det opp til full storm, og mange av trebåtane kvelva i det rasande havet. Begge var sikre på at den andre hadde omkomme, men i realiteten hadde faren klart å komme seg i land i Ervika, medan 27 år gamle Vilhelm og makkeren hadde makta å ro seg inn til Årvika mot Honningsvåg, og til og med klart å plukke opp ein fiskar frå sjøen. Fulle i sorg og fortviling gjekk Jo og Vilhelm drypande våte bortetter kvar sin veg, før dei plutseleg trefte på kvarandre i krysset nedanfor garden. Det var eit gledeleg gjensyn, sjølv om sorga over omkomne kameratar tok mykje av gleda. Åtte kystfiskarar omkom i stormen.

Eit aldri så lite kvardagsmirakel. Og direkte medverkande til at ein ny generasjon har overteke gardsbruket like ved vegkrysset.

246

f r i l u f t & n at u r · x x x

f r i l u f t & n at u r · x x x

247

for å vise respekt for verten, før ein kan ta inn teen. Så skal skåla løftast til munnen, hovudet må ikkje senkast. Og gløym ikkje at teen skal slurpast, ikkje drikkast. Det er det fleire grunnar til. Det kjøler ned teen, tilfører oksygen og sikrar at teen dekkjer heile tunga, slik at du kjenner smaken betre. Dessutan kan vertskapet, ideelt sett ein temeister, høyre at det er nok vatn i teblandinga.

Skålene har Anne-Marit naturlegvis laga sjølv, som alt anna på kjøkkenet og i galleriet. Keramikaren ønskjer at all kunsten hennar skal kunne brukast til praktiske ting, og mykje er inspirert av landet ho er så glad i. Galleriet er fullt i koppar, kar, krukker og store fat. Og på veggane heng det keramiske avstøypingar av både vind og bølgjer.

«Eg var ute på ei av strendene her på Jæren ved fjære sjø og tok gipsavstøypingar av dei flotte formasjonane som bølgjene hadde laga.

Men floa kom litt for fort, så eg måtte plutseleg vasse i det iskalde vatnet for å redde gipsplatene», fortel ho bak dei store brillene.

Kunsten hennar er velkjend både i Noreg og i Japan, begge stader har ho hatt utstillingar saman med verdskjende keramikarar. Eg får på meg ein vaskeekte japansk kimono før ho viser oss korleis vi dreiar skåler, fat eller glas. Det vanskelegaste er å førebu leira, for all luft må ut. Dermed må leira bankast og knaast. Det er hardt arbeid, og eg begynner å sveitte før ho er tilfreds. Omsider viser den røynde keramikaren tommelen opp, og så er det tid for vaselaging. Det er noko eg ikkje har gjort sidan ungdomsskulen, og då utan mykje hell.

Eg prøver å bruke dreieskiva, men eg er langt utanfor alt som heiter komfortsone, og Anne-Marit ristar på hovudet. Så set ho seg bak meg og viser korleis det skal gjerast. Som Patrick Swayze og Demi Moore i filmen Ghost. Og så går alt så mykje betre, på kort tid overlèt ho meg nok ein gong til meg sjølv. Dei to første vasane vert slett ikkje så galne.

Den tredje vert ein komplett fiasko, men eg klarar å redde inn botnen og gjere han om til ei skål til Ribbon, Caroline sin branngule katt.

Tida er inne for ein tur til galleriet i den andre enden av bygget, ein ombygd låve frå 1906. Inne ligg det ein stein på fleire tonn som utstillingsbord. Andre keramiske kunstperler i alle variantar står på bord, benkar og hyller, eller heng på veggen. Det meste Anne-Marit lagar, har praktiske kvalitetar, då alt er fullt brukande til mat eller drikke. I tillegg skin verkeleg kunstverka hennar av skjønnheit. Det gjev kunsten hennar ein perfekt balanse. Mykje kan ho takke sin japanske ekspertise for, opparbeidd gjennom samtalar, opplevingar og inspirasjon frå ei rekkje kunstnarar frå Nippon. Anne-Marit vert på mange måtar Austens tradisjonsberar på måten ho formidlar filosofiar, teknikkar og former. I galleriet står te- og sakekoppar side om side 258

o p p l e v i n g a r · K u n s t h a n d v e r k på V i n d k e r a m i k k

med svære fruktfat og minimale keramikkputer som spisepinnane kan kvile på. Eg likar verkeleg den lette penselføringa som somme stader skin gjennom i dekoren. I samlinga finst abstrakte motiv med lett gjenkjennelege krabbar, enkle planter og flotte blomar, men kanskje også ting som speglar Confucius sine ritual og tankar. Han var rett nok kinesisk, men hadde stor påverknad på øynaboen i aust.

Aller tøffast er kanskje likevel vasane som er delvis dekte med ein silkematt glasur laga ved bruk av feltspat, det vil seie borestøv henta frå 2200 meter inn i jordkloden. Støvet er 925 millionar år gammalt og får meg verkeleg til å tenkje på kor kort eit liv eigentleg er. Tida vår er eksepsjonelt tilmålt, noko Anne-Marit på underfundig vis får fram i kunsten sin. Her snakkar vi verkeleg attende til framtida. Michael J. Fox vert regelrett grusa.

o p p l e v i n g a r · K u n s t h a n d v e r k på V i n d k e r a m i k k

259

blybelte. Til beltet har han festa ei lang line med ei blåse i andre enden, slik at eventuell skipstrafikk skal sjå at nokon dykkar.

Frivannsliv gjekk så vidt rundt i starten. No har verksemda flytta til langt større og meir eigna lokale enn det opphavelege lageret. Etter ti år har interessa skote i vêret, og omsetnaden er mangedobla, til 40 millionar. Det er det fleire grunnar til.

Verksemda har gått vekk frå å fokusere på undervassjakt og tilhøyrande machokultur med fokus på giftige harpunar og skryte­ bilete av størst mogeleg fisk. I staden er familien i førarsetet, betre familieaktivitet finst knappast. Verdien på friminuttet når ein ligg vektlaus i stilla under vatn og inhalerer inntrykk, kan ikkje målast i pengar. Born får ein fantastisk hobby og tileignar seg enormt mykje kunnskap om livet i havet, miljøutfordringar og berekraft. Dessutan lærer dei seg å symje. I Eivindvik, senteret i Gulen, har det ikkje vore vatn i bassenget på 20 år.

«Eg elskar å sjå kor tett på naturen niesene og nevøane mine kjem, og kor tett og godt forhold dei får til krabbe, tang, skjel og dei andre skapningane som lever i sjøen. Dessutan plukkar vi søppel og er med på å gjere verda litt betre. Dei kjem til å bli berekraftambassadørar», 280

o p p l e v i n g a r · F r i dy k k i n g m e d F r i va n n s l i v i G u l e n

legg Hans-Martin stolt ut på veg opp att av vatnet med ein kråkebolle i eine handa.

Draktene deira har blitt spesialtilpassa nordiske forhold og er sju millimeter tjukke. Elles i verda er tre til fem millimeter standard, men då frys dei fleste her i nord, og opplevinga vert fort øydelagd. Dessutan er opninga til andletet langt mindre i Frivannsliv sine drakter. Det motverkar at panna vert kald dei første minutta. Fridykking er og skal vere ein heilårshobby. Men sjakktrekket var å produsere eigne damedrakter. No slepp kvinnene å tvinge seg inn i universaldrakter med feil passform.

Eg undrar på om ikkje 45 sekund under vatn er altfor kort tid til å oppleve noko som helst. Hans-Martin har tydelegvis fått spørsmålet før. Mange gonger. Han stiller seg framfor meg på stranda og kommanderer meg til å sjå på han. Sjølv stirer han attende. Dei første 15 sekunda er endelause, og eg tek poenget.

«Både du og sansane dine rekk ufatteleg mykje på 45 sekund. Hugs at det er like lenge som Warholm sin verdsrekord, berre tenk på kor mange heiarop du rakk under OL-løpet hans», samanliknar fridykkaren. Og er overtydande nok til at sjølv eg går opp i pizzabilen og tek o p p l e v i n g a r · F r i dy k k i n g m e d F r i va n n s l i v i G u l e n

281

Opera på eit gardsbruk er ein annleis måte å servere kultur på til eit annleis publikum.

«Opera er den mest folkelege musikksjangeren, han femner om alle uansett musikksmak», hevdar Eivind med champagne i glaset.

Operavertane veit kva dei driv med også når det kjem til baren, prosecco står ikkje på menyen.

Startskotet for operagarden gjekk på mange måtar i august 2018 med den første operakonserten i låven, som eit samarbeid mellom Innovasjon Noreg, Gloppen kommune og sjølvsagt Eivind og Torstein.

240 menneske møtte opp og heldt på å sprengje låvekapasiteten i det som framleis er kjent som innflyttingsfesten. Men kombinasjonen gardsdrift og operahus er ikkje alltid ideell. Ein gong rømte to oksar midt under eit arrangement, og ein nabo kom og sa ifrå.

«Vi måtte springe ut i full scenedress og lakksko for å få tak i oksane og jage dei inn att. Deretter snøggreparerte vi gjerdet med noko plank og stakk på scena att», ler Eivind. Publikum hadde elska det originale avbrotet og nytta høvet til å bestille fleire bobler i baren.

«Det spørst om ikkje vi må trene opp oksane til å stikke av under kvar framsyning, så går omsetninga i baren opp», supplerer Torstein.

Også han smiler og ler mykje. Begge gjev av seg sjølve og skaper ei varm og innbydande stemning. Så er det også dette dei elskar, og vertskapsrolla vil dei aldri setje ut. No kan dei henge med gjestar som elskar det same som dei: musikk, vin og kultur.

«Det er akkurat det vi sjølve vil ha, og det er ei stor glede å gje dette til gjestane våre», poengterer Torstein. Han er dagleg leiar på Sølvane Gard og har mange jarn i elden. For når dei ikkje syng opera her, så lagar dei kjøt og skinn i mange variantar. På bøane og i skogen i Kandal går Eivind og Torstein sine geiter og storfe. I tillegg kjøper dei og vidareforedlar sauar, grisar og oksar frå sju andre gardar i Kandal. Det felles kjøtprosjektet er viktig i den vesle grenda. Målet er toppkvalitet og berekraft. Det er om å gjere at alle bøndene skal vere stolte av kjøtet dei sel, og samstundes at alle i verdikjeda skal sitje att med ein så rettvis del av inntektene som mogeleg. Derfor sel dei ikkje i butikk. For det mistar dei ikkje berre prosentar av inntekter på, men òg kontrollen på historiene sine. I 2022 opnar eit nytt supermoderne og veldesigna klyngetun på garden. Det er for å utvide overnattingskapasiteten og å lette logistikken for dei som vil nyte opera utover kvelden. For ikkje å snakke om låvevarianten av karaoke, som kjem snikande midt i nachspielet. Rett nok utan fastinstallert skjerm, her må tekstane takast med på eigen mobiltelefon. Til songen spelar 288

o p p l e v i n g a r · O p e r a på S ø lva n e G a r d

Torstein levande musikk på pianoet. Heldigvis for alle til stades kjøper dei unnskyldninga mi om betennelse på stemmebandet.

Sommarkvelden tek ikkje slutt før klokka er tidleg, innan den tid nyt eg å høyre utrulege historier frå livet som operasongarar. Til saman har dei tre sunge på scener i heile den vestlege verda.

Operatrekløveret er likevel einige i at den mest spesielle ligg like ved Breimsvatnet. I ein låve like ved Copa Kandala. Sjølv badestranda har eit namn som ikkje heilt høyrer heime her. o p p l e v i n g a r · O p e r a på S ø lva n e G a r d

289

Müller har gjort sunnmøringar av seg medan dei førebur kulissane til eit teaterstykke som har premiere på Det Norske Teatret i 2022.

Detaljerte gigantmåleri med til dels knallhard samfunnssatire står overalt, og Hugo orsakar seg. For sjølv vindauga er dekte til, og dermed er draumeutsikta eliminert. Vanlegvis er ho ein stor del av opplevinga, det same er turen ut til Flø på smale vegar i eit eventyrleg landskap med bøar og fjell på høgresida, strender og hav på hi.

Hugo viser meg rundt på den gamle skulen og snakkar på inn- og utpust. Han har mykje å fortelje. Likevel står han aldri i ro meir enn to sekund, bortsett frå då eg tek fram kameraet. Eg som trudde eg var rastlaus.

Mellom anna filosoferer han over kunst, som han meiner folk flest tykkjer er litt rart eller til og med skummelt. For korleis skal ein eigentleg oppføre seg i eit galleri? Og kva om ein ikkje skjønar kunsten?

Det er om sommaren det er tilreisande på Flø. Og då er Studio Hugo Opdal ope for alle. Med få unntak er det gratis å kome inn.

«Eg stiller ut jævla mykje bra kunst. Men det skal vere lågterskel.

Mange av gjestane her har aldri vore på noka kunstutstilling før, og alle er velkomne, uansett om dei er milliardærar eller sosialklientar.

Det gjev meg mykje å gje folk gode opplevingar, gjerne opplevingar som vanlegvis berre finst i byen. Men det er no veldig hyggeleg om folk kjøper noko også», smiler han.

Dei siste åra har Hugo blitt endå meir kompromisslaus enn i starten. Han må like det som skal stillast ut. Og gallerisjefen vil berre ha unike utstillingar, ikkje kunstnarar som er på turné. Kanskje ikkje så rart at ikkje alle skjønar kva mannen driv med. Det gjer ikkje eingong alltid kunstnarane. Den kritikarroste duoen Michael Elmgreen frå Danmark og Ingar Dragset frå Noreg stiller berre ut på verdas mest anerkjende galleri, men takka ein gong ja til å stille ut på Flø. Elmgreen & Dragset sitt apparat tok kontakt med Hugo og lurte på kor mange tilsette han hadde. Dei fekk sjokk då dei høyrde at han sjølv gjorde alt, og vart samstundes svært imponerte og bestemte seg for å lage ei annleis utstilling. Fleire kunstkritikarar meinte at det som vart vist fram på Hugo Oppdal på Flø, var betre enn på Astrup Fearnley i Oslo.

Av andre kjende kunstnarar som har Flø på CV-en, er det verdt å nemne Guy Berryman frå Coldplay, Bjarne Melgaard og Brian Eno som har produsert for David Bowie, U2 og Coldplay.

«Det mest verdifulle eg har, er kontaktnettet mitt. Sidan eg er åleine, opererer eg med små budsjett, og eg er avhengig av å selje kunst.

Heldigvis har folk oppdaga at eg har mykje bra, no kjem enkelte i helikopter for å handle.»

298

o p p l e v i n g a r · V e r d s k j e n d k u n s t på S t u d i o H u g o O p p d a l

opplevingar · xxx

299

304

opplevingar · xxx

Inne i hytta er det eit godt utval av lokale bøker og både varme strikketeppe og raggsokkar. Eg tek på meg sokkar, tek teppet rundt meg og grip ei bok, før eg klatrar opp stigen til hemsen og nyt lektyre, kaffi på termos og utsikta. Livet er ikkje så verst.

På veg ned frå Risnakken treffer eg eit par som helsar og spør korleis føremiddagsmaten var i hytta. Eg ser ut som eit spørjeteikn, men forklarar stotrande at det ikkje er servering der oppe. Dei flirer høgt og avslører at dei et lunsj i hytta nesten kvar veke, og at dei sjølvsagt har med eigen matpakke.

Etter ferdig tur er det heilt genialt at den beste sentrumsstranda i fylket, om ikkje i heile Noreg, ligg få meter unna. Den fine, blondkvite sanden innbyr til bading, spesielt etter eg har sett fargespelet med det blågrøne vatnet på veg både opp og ned. Stibyggjarane har sett opp bordbenk til kvilepausar to stader undervegs. Vonleg minimerer det prosenten som gjev opp før dei er oppe.

Sidan eg har forkjærleik for rekordar og ville påfunn, var det ikkje vanskeleg å velje ut hytte nummer to. Det måtte bli hytta like ved Vardetangen. Ho ligg rett nok berre nokre kilometer frå Mongstad, kanskje Noregs styggaste område. Så får det vere så formildande det berre vil at oljeraffineriet med rundt tusen tilsette har sikra statskassa mangfaldige milliardar i inntekter, pent er det ikkje. Men dagsturhytta ligg på neset som er Noregs vestlegaste fastlandspunkt! På same måte som Nordkapp er lureri, er altså Vestkapp på Stadlandet det også. Frå parkeringsplassen er det 850 meter å spasere langs ein nesten heilt flat grusveg. Stort lågare terskel kan ikkje eit dagsturhyttetilbod ha.

Spesielt ikkje sidan Vardetangen rutebåtkai ligg ein sving unna.

Dagsturhyttene fungerer i alle fall som intensjonen var, dei får fleire i alle aldrar ut på tur. Det er både bra for folkehelsa og skaper attraktive møteplassar som kanskje til og med kan gjere oss vestlendingar pitte litt mindre sjenerte. o p p l e v i n g a r · D a g s t u r ­h y t t e n e

305

G U NNA R G A R FOR S

Bortom allfarveg

GUNNA R GARFOR S På Vestlandet kryr det av spektakulær og urørt natur, vakker arkitektur, særeigne overnattingsstader og restaurantar som serverer mat og drikke i verdsklasse. Kva med hjortebrølsafari, overnatting i hengekøyer, eksklusive designhytter eller sidersmaking ved Sognefjorden ein varm sommarkveld?

Bortom allfarveg

Vestlandet

Med Gunnar Garfors som guide finn du fram til utsøkte opplevingar som gir deg kjensla av å oppdage noko nytt, litt på same måten som når du tilfeldigvis dumpar innom ein bortgøymd kafé i ei bakgate i Roma.

skald ISBN 978-82-7959-339-3 s ka l d. no

isbn 978- 82- 7959- 339- 3

9

788279 593393

g u nnar g ar f o r s (f. 1975) er opphaveleg journalist og jobbar for NRK i Oslo. I 2018 vart globetrottaren den første som for andre gong besøkte alle verdas 198 land. Han skriv òg om reise for The Guardian og er kjend for reisepodkasten Globusrulett.

99 REISETIPS TIL E I N B R I L JA N T FERIE