Lausgjengar: Notat frå eit ustadig liv

fumiko

hayashi

lausgjengar n o tat f r å e i t u s ta d i g l i v

Skrifttypane i denne boka – Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk – er utvikla spesielt for skalds klassikarar av skriftdesignaren Stefan Ellmer. Dei er ei indirekte omsetjing av dei ikoniske skrifttypane Nicolas Jenson utvikla i Venezia rundt 1470, med inspirasjon frå den britiske og amerikanske rørsla av uavhengige forlag som tidleg på 1900-talet utvikla sine eigne versjonar av desse gamle skrifttypane. Målet med skrifttypen Skald er å presentere dei nye omsetjingane i skalds serie på ein klar, unostalgisk, open og inviterande måte, men likevel med særpreg.

Utgivinga er støtta av The Japan Foundation.

Støtta og innkjøpt av Norsk kulturfond.

o r i g inaltittel : Hōrōki / (1930) omset t f r å , Misuzu shobo (2004) t ekst : Fumiko Hayashi om setjar : Ika Kaminka s e r i e d esig n : Andreas Töpfer & Øystein Vidnes sats : Øystein Vidnes i llu str asjo n : Andreas Töpfer fo n ta r : Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk av Stefan Ellmer papir : Munken Print Cream 1.8, 90 g trykk o g innbind ing : Livonia Print © s ka l d 2021

www.skald.no isbn 978-82-7959-328-7 ISBN 978-82-7959-328-7

9 788279 593287

Prolog Hora og kafeen Raka fant Å viske ut målskiva Hundre andlet Raude tøflar Tårer spilt over tankeløysa Torevêr Hausten er her Mjølkekvit sake Reise åleine Gamle sår Ei kvinne utbrukt som ein sneip Lepper om hausten Huset i Shitaya

· · · · · · · · · · · · · · ·

7 23 37 53 69 85 101 117 131 147 161 177 193 209 225

Appendiks · 241

pro lo g

7

8

På ein barneskule i Kita-Kyūshū lærte eg denne songen: Hausthimmelen mørknar over vandringsvegen.

Tanketung går eg åleine og lengtar heim, lengtar til mor og far.

Lagnaden har gjort meg til lausgjengar.

Eg har aldri hatt nokon eigentleg heimstad. Eg er ein villfaren, herrelaus kjøter, ein bastard.

Far kom frå Iyo på Shikoku, han var ein omreisande skreppekar som selde bomulls- og lintøy.

Mor var dotter av ein vertshushaldar ved dei varme kjeldene på Sakurajima ved Kagoshima på Kyūshū.

Då ho slo seg i lag med ein som kom utanbygdsfrå, vart ho driven frå heile Kagoshima, og saman med far busette ho seg i Shimonoseki. Og det var der, i Shimonoseki, at eg trekte mine første andedrag.

Sidan ingen av foreldra mine fekk slå seg ned i heimbygda si, vart det til at sjølve vandringa vart den einaste heimen eg fekk. Strofa lengtar heim gjer meg difor alltid misunneleg, eg har jo alltid vore undervegs.

Då eg var åtte, vart det stakkarslege livet mitt endå verre.

9

Etter å ha gjort stor lukke på ein kimonoauksjon i Wakamatsu, kom far heim trekkande på ei geisha som hadde rømt frå øya Amakusa utanfor Nagasaki, og ein dag på nyåret drog mor til slutt heimanfrå i snøvêret – med meg på slep.

Eg minnest at det ikkje var mogleg å reise til Wakamatsu utan å ta båten.

Så fekk eg ein far til.

Den nye far min var frå Okayama, han var ærleg, men veik og med ein hang til å ta altfor store sjansar. Difor har han levd halve livet i fattigdom.

Etter at mor slo seg saman med den nye far min, hadde eg ikkje lenger noko som kunne kallast ein heim. Overalt var det berre billege losjihus.

– Far din kan’kje fordra faste bustader, det er så steike styr med å skaffa alt so ska te.

Det var mor si forklaring.

Stefar min og mor mi farta Kyūshū rundt på kryss og tvers for å falby varene sine, men den vakre naturen har eg ikkje så mange minne om, det eg minnest er først og fremst losjihusa, det eine tarvelegare enn det andre.

I Nagasaki byrja eg på barneskulen og fekk for første gong ein skikkeleg plass å leike.

Kvar dag tok eg på meg «reformkleda» som var så moderne på den tida, og sette ut frå Zakkokuya, losjihuset der vi budde, til skulen i Nankin-bydelen.

Men det tok ikkje lang tid før vi vart kasta ut derifrå, og så bar det vidare, først til Sasebo, så til Kurume, og 10

vidare i rask rekkefølgje til Shimonoseki, Moji, Tobata og Orio, og sidan vi flytta sju gonger på berre fire år, og kvar einaste gong i hui og hast, fekk eg aldri ein einaste god ven.

Til slutt orka eg ikkje meir, og sa klart ifrå om det: – Far, eg nektar å gå på skulen meir!

Eg må ha vore tolv den gongen, og vi heldt til i Nōgata, ein kolgruveby.

– Ka om jentungen fekk prøva seg som skreppehandlar?

I den alderen var det jo bortkasta om eg berre skulle leike. *** I Nōgata låg tussmørket over byen både dag og natt.

Vatnet var så metta av jern at det fekk tunga til å slå krøll på seg, endå det var sandfiltrert. Det var i juli månad at vi slo oss ned i losjihuset kalla Stallen i bydelen Taishō. Far og mor lét meg vanlegvis vere att der om dagane, medan dei lasta den leigde kjerra si med korger fulle av sokkar og trikotasje, musselin og vomvarmarar, og gav seg i veg til kolgruvene og porselensfabrikken — far drog og mor skubba.

Det var ein ny, ukjend stad.

Eg stappa dei tre sen-myntane mine ned i beltet og gjekk ut i byen.

Det var ikkje liv i gatene her som i Moji, ikkje var det pent her som i Nagasaki, og kvinnene var ikkje vakre som i Sasebo.

11

Kilt inn mellom dystre, sotete takskjegg låg smale gater der det knasa i kolstøv. I gatene: billeg snop, udon-nudlar, ein skraphandlar, utleige av sengetøy, eit vertshus — like planlaust samanraska som varer på eit godstog. Kvinnfolka her såg ufriske ut og hadde arge auge, og var heilt annleis enn dei som ein såg i storbyen.

Om sommaren gjekk kvinnfolka rundt under den steikande julisola i berre grimete underskjørt og ermelause underkimonoar.

I kveldinga kom dei gåande i små grupper med tomme skyflar og korger i hendene, medan skravla gjekk og gapskratten skralla.

Det var på denne tida at folkevisa Fagre myllardotter var så populær.

Myntane mine forsvann på miniatyrbøker som Dei vakre tvillingane og kalde risbollar fylt med bønnesyltetøy.

I staden for å gå på skulen byrja eg snart å jobbe på hirsekjeksfabrikken. Dagløna mi var på tjuetre sen. Eg hugsar at dagsrasjonen med ris som eg bar heim i bambuskorga vår, kosta atten sen.

Om kveldene leigde eg bøker frå den lokale bokutleigaren, og las Dyktige Kisaburō, Den ureknelege Fukushima Masanori, Gauken, Den frendelause, Malstraum.

Kva var det i desse romanane som hadde slik ei dragning på meg? Kva lærte eg av dei? Som ein svamp saug eg til meg forteljingar om heltemot og romantikk, og dagdrøymde om soger der dei levde lukkelege alle sine dagar – med meg sjølv i hovudrolla.

12

Rundt meg vart det snakka om pengar dagen lang.

Det einaste eg drøymde om, var å verte ein nyrik, kvinneleg kakse.

Regnet heldt fram i fleire dagar. Leigekjerra trutna og vart tung av regnet, vi måtte ete graskar og risvelling til både frukost og kvelds, det gjorde meg motlaus berre å sjå på maten. *** I losjihuset vårt budde det ein fyr vi kalla Nervevraket, ein tidlegare gruvearbeidar som etter det husverten sa hadde fått granatsjokk av dynamitten der nede, og vorte galen.

Nervevraket var godlynt til galning å vere, og kvar morgon hjelpte han nabokonene med å skyve kolkjerrene.

Meg hjelpte han ofte å plukke lus.

Seinare kom han seg opp og fram som tømrar i gruva.

I losjihuset budde ein gjeng meir underhaldande enn eit sirkus: Vi hadde ein fark som hadde komme rekande frå Shimane-kanten, han hadde glasauge og song åndelege songar, der var to ektepar der begge arbeidde i gruva, ein bondefangar som selde ormesprit, og dessutan ei hore som hadde mista den eine tommelen.

– Ho seier at kolkjerra køyrde rett over tommelen, men det er nok berre løgn, det er sikkert nokon som har kutta han av, kviskra kona til husverten og blunka lattermildt til mor mi.

Ein dag gjekk eg til badehuset saman med den tommellause hora. Badehuset var mørkt, grimete og mosegrodd.

13

Hora hadde ei tatovering av ein slange som slynga seg rundt magen og stakk ut ei raud tunge like ved navlen. Eg hadde aldri sett slik ei fælsleg kvinne før.

Eg stirte på den blålege tatoveringa med barnleg gravalvor.

Dei gifte kvinnfolka på losjihuset laga stort sett maten sin sjølv, og dei som ikkje gjorde det, kjøpte ris og fekk nokon til å lage han for seg.

Det var august.

Det var høgsommar og heitt som i ein bakaromn då plakatane for filmen Katjusja dukka opp i Nōgata. Dei viste ei ung, framand kvinne med eit ullteppe over seg som stod i snøføyka og banka på ei togrute. Og før vi visste ordet av det, skulle alle ha Katjusja-frisyre med midtskil. Å kjære Katjusja, så trist å ta farvel.

Lat oss skunde oss og be til den store Gud før snøfnugga smeltar.

Eg elska den songen. Han gjorde meg så sentimental.

På ein blunk gjorde gruvearbeidarane songen populær.

Den uskuldsreine kjærleiken til denne russiske kvinna var så fjern frå mitt eige liv, og gjorde meg utruleg svermerisk. Eg som aldri hadde vore på anna enn tradisjonelle naniwa-balladar, tok til å snike meg åleine inn på kinoen for å sjå filmen om Katjusja.

Lenge etter dette gjekk eg rundt i ein dagdraum.

14

Eg gjekk for å kjøpe olje på plassen med dei kvite oleandertrea, og då leikte eg med dei andre ungane, og vi lét som vi var Katjusja eller gruvearbeidarar.

Når vi leikte gruvearbeid, lét vi jentene som om vi skubba kolkjerrer, medan gutane leikte at dei pukka stein medan dei song bergmannsviser. *** Eg var ein jentunge med futt i.

Etter ein månad slutta eg på hirsekjeksfabrikken. Då sa eg farvel til mine tjuetre sen og byrja å hjelpe far min i staden. Kvar morgon pakka eg ein masse vifter, sekunda vare, i eit grått pakkeklede, og med bylten på ryggen kryssa eg Onga-elva og gjekk gjennom tunnelen fram til gruvebustadene og anleggsbrakkene, for å selje varene der.

Mange kramkarar gjekk heilt inn i gruva.

Oppe ved gruva fekk eg to vener, og når vi møttest om morgonen, helste vi kvarandre som vaksne, og sa «Nei, så varmt det var i dag!»

Den eine var Matsu, ei søt jente på femten som gjekk til fots heilt frå Katsuki for å selje snop, men det tok ikkje lang tid før ho vart seld til eit geishahus i Qingdao.

Hiro var ein kjekk gut på tretten, han selde tørka fisk og hadde som sin store draum i livet å verte ein ordentleg bergmann. Han kunne allereie drikke, han imponerte folk med kor god han var til å svinge spisshakka, og han klarte å komme seg gratis inn på dobbeltførestillingar med både film- og teaterframsyning. Vi brukte å gå heim 15

m erknad Eg kom over denne boka i Jimbōchō, eit strøk i Tokyo der antikvariata ligg tett i tett, og vart fascinert av denne rasande dama med den direkte og rå stemma, så annleis enn noko anna eg hadde lese av japansk litteratur.

Hōrōki er basert på dagbøkene som forfattaren Hayashi Fumiko (1903–1951) skreiv i åra etter at ho flytta til Tokyo som nittenåring og forsøkte å leve av skrivinga si. Boka skildrar ein hard kvardag mange kjende seg att i, men er skriven på ein heilt ny måte. Ho er ein kollasj av ulike typar tekst, med hopp i tid, skifte i stil og blanding av ulike sjangrar. Innimellom dagboknotat og dikt, surrealistiske innslag og utrop – kjem novelleliknande forteljingar som brått kan verte avbrotne ved at forfattaren vender seg teatralsk mot «den høgvyrde» lesaren i eit språk som elles berre vert nytta på scena og i sørvisbransjen.

Det er ei bok som har klare modernistiske, kunstnariske ambisjonar, men som samstundes trekkjer på tradisjonelle japanske sjangrar. Ved å gje seg ut for å vere ei dagbok, går ho i dialog med ein lang litterær praksis med å la litteraturen spegle røynda. Ein har i Japan alltid hatt ein viss skepsis mot fiksjonen, og dagboka, med si binding til forfattaren sitt liv, har vore viktig heilt frå dei lyriske dagbøkene (uta nikki) i Heian-perioden (794–1185). Boka har òg fellestrekk med «eg-litteraturen» (shishōsetsu) som oppstod på byrjinga av 1900-talet som eit resultat av møtet mellom den vestlege fiksjonsromanen og den japanske arven. Denne 255

litteraturen dyrka den mannlege, lidande kunstnaren. Handlinga er ofte like minimal som kjenslene er djupe, og forfattarsubjektet og hovudpersonen er eitt.

Hōrōki er likevel korkje dagbok eller eg-litteratur. Det er dikting. Jamvel om mykje av stoffet er henta frå forfattaren sitt liv, er det vrengt og vridd på, mykje er dikta opp, og dei fleste sentrale hendingar er utelatne.

Hayashi kom frå enkle kår sør i landet og vaks opp med mora og stefaren som farta rundt som skreppehandlarar og levde frå hand til munn, slik ho skildrar i prologen. Ho drog til Tokyo for å følgje med ein kjærast ho trudde ho skulle gifte seg med, men det vart ikkje noko av, for familien sette seg imot giftarmålet. Hayashi vart verande i Tokyo fram til jordskjelvet i 1923, då ho måtte evakuere. Ho vende attende i 1924, byrja å skrive forteljingar for barn og dikt og hadde fleire ulukkelege kjærleiksforhold. Ei stund budde ho saman med den mykje eldre skodespelaren Tanabe Wakao, seinare med den venstreradikale skribenten Nomura Yoshiya, ein valdeleg mann som leid av tuberkulose. Så flytta ho saman med forfattarinna Hirabayashi Taiko, før ho trefte målaren Tezuka Rokubin (1902–1989) som ho gifte seg med i desember 1926.

Dei to vart verande eit par resten av livet. Medan forfattarvenene og veninnene er namngjevne i boka, er kjærastane namnlause og flyt over i kvarandre – dei vert omtalte vekselvis som «mannen», «han som sveik meg» eller berre «han».

Hayashi vart etter kvart ein del av kunstnarkretsen som hang på kafeen Café Lebanon. Dei var ein gjeng anarkistar og dadaistar som ville fornye kunsten, braut med konvensjonar og levde slik dei ville. Fleire av dei dukkar opp i boka. Særleg Hagiwara Kyōjirō var viktig. Diktsamlinga hans Dødsdomen (1925) – der den som 256

vert dømt er den estetiserande og sentrallyriske poesien – var ein frigjerande leik inspirert av mellom anna dadaisme, konstruktivisme og konkret poesi. Det må ha vore ei openberring for Hayashi å møte desse tekstane, for i Hōrōki nyttar ho fleire av dei same grepa, men mindre radikalt.

Eit anna førebilete var Knut Hamsun. Sult vart omsett til japansk i 1921, og det kan ha vore den som sette Hayashi på ideen å nytte svolten som tema for ei bok. Hōrōki er likevel meir eit motsvar enn ei hyllest. Mot slutten av det tredje bandet av Hōrōki, skriv ho: «Svolten hans er mest som eit paradis å rekne. Denne boka er skriven av ein som bur i eit land der ein kan gå fritt ikring og tenkje det ein vil»,* og dessutan, kan det leggjast til, av ein mann som på slutten kan ta seg hyre på ein båt og dra til sjøs.

Hōrōki vart ein slik suksess at Hayashi aldri lenger trong svelte.

No tok ho til å reise, oftast åleine, først til Taiwan, så til Europa med den transsibirske jernbanen. Ho skreiv heile tida, både journalistikk og skjønnlitteratur. Under andre verdskrigen var ho ein del av den såkalla «pennebrigaden» med skribentar som vart sende til fronten.

Ettertida har hatt vanskeleg for å godta at ho ikkje tok sterkare avstand frå den japanske krigføringa i Asia. Sjølv seier ho det slik: Eg klarer ikkje verte korkje høgre- eller venstrevridd. Jamvel om eg sjølv er ein fattig proletar, klarte eg aldri å verte ein del av proletarrørsla. Eg har gått min eigen veg. Eg høyrer ikkje til noka gruppe. Det har eg aldri kjent trong til, og i dag er eg anarkist av heile mi sjel.** * Hōrōki, Shinchōsha bunko, 2010, s. 537. ** Etterord til 1947-utgåva, sitert i Tomiyo Arai, Onna shujinkō no fukigen: Higuchi Ichiyō kara Tomioka Taeko made, Sōbunsha, 2001, s. 175.

257

Forholdet hennar til den japanske nasjonen er komplekst og interessant.* Tenk berre på dikta der ho raljerer over dei to mest heilage nasjonalsymbola, kirsebærbløminga og Fujijfjellet. Kirsebærblomane – kvintessensen av japanske estetiske ideal gjennom fleire tusen år – vert hos Hayashi eit bilete på den prostituerte som byd seg fram. Og Fujifjellet, som har vore hylla i litteraturen til alle tider, og som har vorte skildra som «ein gud som vaker over Japan» så «sjølv skyene i himmelen vert fylte med age»** – vert for Hayashi eit bilete på nasjonens overmakt: maskulint, nedlatande og ute etter å ta ho. Men Hayashi lèt seg ikkje knekke, ho spottar det heilage fjellet og står trassig og ventar på straffa. *** Hōrōki er basert på seks tettskrivne dagbøker frå perioden 1922–1928. Den første bolken kom på trykk i første nummer av kvinnetidsskriftet Nyonin geijutsu (Kvinner og kunst) i oktober 1928. Forteljinga vart straks ein sensasjon, og fortsette som føljetong i nærare to år. I juli 1930 vart nokre av tekstane samla, omarbeidde og publiserte som roman saman med «prologen», som hadde stått på trykk i bladet Kaizō (Rekonstruksjon). Boka vart ein så stor suksess at forlaget allereie i november same år gav ut ein oppfølgjar, basert på dei same dagbøkene. I 1939 vart så dei to binda samla i ei bok, i det som vert omtalt som den definitive utgåva. Teksten var no sterkt redigert. Hayashi skriv i føreordet at då ho las teksten sin om att etter ni år, gremma * Sjå til dømes Angela Coutts, «Self-constructed exoticism: gender and nation in Hōrōki by Hayashi Fumiko», Culture, Theory and Critique, 45:2 (2004), s. 113–131. ** Takahashi no Mushimaro (700-t.), frå Man’yōshū 3:319.

258

ho seg fælt over den umodne skrivemåten. 1939-utgåva er gjort meir «litterær», setningane er lengre, teksten mindre munnleg og gjennomgåande skriven i preteritum. Dei to versjonane er så ulike at nokre meiner det er problematisk å snakke om dei som eitt og same verk.

Under andre verdskrigen var boka stoppa av sensuren, men i 1947 kom det ut eit tredje bind. Det hentar òg stoff frå dei same dagbøkene, og har med ein del tekstar som sensuren hadde gjort umogleg å trykke tidlegare.

Denne omsetjinga er basert på den aller første bokutgjevinga frå 1930, utan dei seinare utvidingane og redigeringane. Her er stemma til Hayashi rå og upolert, og lèt oss i større grad ane det litterært opprørske i prosjektet. Det direkte språket gjev ein eigen rytme til teksten, og hovudpersonen kjem oss nærare fordi det verkar som teksten er skriven i sanntid. Ved eit lukketreff var det denne versjonen eg fann i antikvariatet, elles hadde eg nok ikkje vorte like fascinert, og denne omsetjinga ville neppe ha eksistert.

9 788279 593287

hayashi

Lausgjengar skildrar det turbulente livet til ei ung omstreifande kvinne i Japan på 1920-talet. Ho går frå jobb til jobb, alltid kortvarige, aldri godt betalte. Ho er alltid blakk, opplever vonbrot etter vonbrot, men gir aldri opp. Av lengten – etter mat, ein stad å bu, pengar og kjærleik – skaper forfattaren ein ny og djerv litteratur frå undersida av det japanske samfunnet.

Hayashis debutverk kan lesast som ein beisk kommentar til den klassiske japanske dagboktradisjonen, der aristokratiske kvinner skreiv vakre dagbøker fylte av dikt om ulukkeleg kjærleik. Inspirert mellom anna av Knut Hamsuns Sult Sult, skreiv Hayashi med utgangspunkt i sitt eige liv, rått, upolert og direkte, men òg med stor humor og poesi. Då boka kom ut, vart ho straks ein suksess og er i dag eit av dei mest lesne verka i Japans litteraturkanon.

lausgjengar

omsett av ika kaminka

fumiko

hayashi

i ka kamin ka (f. 1958) kjem frå Stord og er no busett i Oslo. Ho har cand. philol. i kunsthistorie og er omsetjar. Kaminka debuterte i 1998 med omsetjinga av Norwegian Wood av Haruki Murakami og har sidan omsett ulike japanske forfattarar. I 2012 vart ho tildelt Bastianprisen for omsetjinga av Murakamis fleirbindsverk 1Q84.

Eg var berre ein liten svart katt, og verda glodde mistruisk på meg og hysja, hysja, hysja på meg.

1930

fumi ko hayashi (1903–1951) er ein av dei mest folkekjære forfattarane i moderne japansk litteratur. Ho vaks opp som barn av to omstreifande kremmarar og levde frå hand til munn til ho var langt opp i tjueåra. Ho fekk lite skulegang, men byrja skrive litterært allereie som tenåring.

Hayashi vart med i ein radikal kunstnarkrins i Tokyo, med anarkistar og dadaistar som ville fornye kunsten og braut med konvensjonar. I verka sine kombinerte Hayashi det avantgardistiske med det folkelege, og ho skildra fattigdom, krig og kjærleik frå eit kvinneperspektiv.

lausgjengar n o tat f r å e i t u s ta d i g l i v

skalds klassikarar er ein serie av

vellagra, handplukka verk i ny, frisk og nynorsk språkdrakt som skal gi leseglede til folket.