Georg Büchner: Lenz

georg

bĂźchner

lenz

a n d r e bø ker i ser i en : fra nz kaf ka: Forvandlinga og andre forteljingar (2016) mary s h e lley : Frankenstein, eller den moderne Prometevs (2016) jam es joyc e : Dei døde (2017) gu stave f lau bert : Madame Bovary (2017) ro b e rt m u s il : Tre kvinner (2017) sa m u e l b ec kett : Fyrste kjærleik og annan kortare prosa (2018) g e rt r u d e stein : Alice B. Toklas’ sjølvbiografi (2018) Skrifttypane i denne boka – Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk – er utvikla spesielt for skalds klassikarar av skriftdesignaren Stefan Ellmer. Dei er ei indirekte omsetjing av dei ikoniske skrifttypene Nicolas Jenson utvikla i Venezia rundt 1470, med inspirasjon frå den britiske og amerikanske rørsla av uavhengige forlag som tidleg på 1900-talet utvikla sine eigne versjonar av desse gamle skrifttypane. Målet med skrifttypen Skald er å presentere dei nye omsetjingane i skalds serie på ein klar, unostalgisk, open og inviterande måte, men likevel med særpreg.

Boka er støtta av Norsk kulturfond.

The translation of this work was supported by a grant from the Goethe-Institut which is funded by the German Ministry of Foreign Affairs.

o r i gi na lt i t t e l : Lenz (1839), frå samlinga Edition Georg Büchner.

Sämtliche Werke, Briefe und Dokumente in zwei Bänden 1. bind, Deutscher Klassiker Verlag, Berlin 1999 t e kst : Georg Büchner · om setjar : Jon Fosse s e r i e d es i g n : Andreas Töpfer & Øystein Vidnes · sats : Øystein Vidnes illu str asjo n : Andreas Töpfer fo nta r : Skald antikva, Skald kursiv og Skald grotesk, av Stefan Ellmer pa p i r : Munken Print Cream 1.8, 115 g · trykk o g innbind ing : Livonia Print

© ska l d 2018 · www.skald.no isbn 978-82-7959-285-3 ISBN 978-82-7959-285-3

9 788279 592853

geo r g b ü chner

LENZ frå tysk ved j on fos s e

s ka l d 201 8

D

e n 2 0. g j e kk Lenz over fjellet. Snø dekte

tindane og dei høgtliggjande fjellviddene, grå stein nedover dalane, grøne vidder, knausar og graner. Det var råkaldt, vatn rann nedover knausane og over stigen. Greinene på granene hang tunge ned i den rå lufta. Grå skyer trekte seg saman på himmelen, alt saman så tett, og så dampa tåka opp og smaug seg tung og rå gjennom buskane, så treg, så tjukk. Han gjekk berre på, han brydde seg ikkje om kvar han gjekk, snart opp, snart ned. Han kjende seg ikkje trøytt, men nokre gonger ynskte han at han hadde kunna gå på hovudet. Til å byrja med stakk det i brystet hans kvar gong steinane sprang,

7

den grå skogen riste under han, og tåka snart gløypte formene, snart fekk dei veldige lemene til å stå fram.

Det pressa på i han, han prøvde å finna noko, kanskje var det tapte draumar, men han fann ingenting. Alt tyktest han så lite, så nært, så rått, han ville helst ha teke heile jorda og sett henne bak omnen, han kunne ikkje skjøna at det skulle ta så lang tid å klatra ned ein skrent, å nå fram til ein fjern stad, han meinte at alt måtte kunna målast opp med eit par steg. Når stormen kasta skyene ned i dalane og det dampa oppover skogen, og når røystene i knausane fyrst vakna som fjernt bortdøyande torevêr og så braka mot han, i drønn, som om det i vill jubel skulle syngja for jorda, og når skyene sprang fram som ville kneggande hestar og solskinet trengde seg igjennom og drog sitt blenkjande sverd over snøviddene slik at eit skarpt, blendande lys snitta seg frå fjellet og ned i dalen, eller når stormen dreiv skyene nedover og flengde fram ein lyseblå sjø for så å døy bort og koma summande opp frå kløftene, frå grantoppane, som voggesong og klokkeklang, og når eit stilt raudt så kraup opp i det djupt blå og ørsmå skyer svevde av stad på sølvvengjer, og når alle fjelltoppane, skarpe og urokkelege, strålte og skein vidt utover landet, då stod han der, pusta tungt, med kroppen

8

framoverbøygd, munnen vidopen, augo vidopne.

Han tykte han måtte pusta inn stormen, romma alt i seg, han la seg ned og strekte seg ut og låg over jorda, han trengde seg inn i altet med ei lyst som gjorde vondt, eller han stansa og la hovudet i mosen og lét halvt att augo, og då trekte det seg langt bort frå han, jorda minka under han, ho vart lita som ei fjern stjerne og forsvann i ein brusande fløymande klår straum under han. Men det var berre augneblinkar, og så reiste han seg opp att, nøktern, sikker, roleg, som om eit skuggespel hadde drege forbi han og han ikkje kunne minnast nokon ting. Mot kveld kom han opp i høgfjellet, til snøviddene, frå dei gjekk det nedover mot låglandet i vest. Han sette seg ned der oppe. Det hadde roa seg mot kveld, skyene låg faste og urørlege på himmelen, så langt augo rakk berre tindar, frå dei strekte breie vidder seg nedover, og alt så stilt, grått, mørknande. Han kjende seg forferdeleg einsam, han var åleine, heilt åleine, han ville snakka med seg sjølv, men klarte det ikkje, han vågde nesten ikkje å pusta, rørde han berre på føtene, kom det som torebrak under han og han måtte setja seg ned. Ein namnlaus angst tok han i dette ingenting, han var i tomleiken, og han reiste seg opp og sprang nedover skråninga. Det hadde vorte mørkt, himmel og jord

9

gjekk saman til eitt. Det var som om noko gjekk etter han, som om noko fælt skulle nå han, noko menneska ikkje kunne bera, som om vanvitet kom på hestar bak han. Endeleg høyrde han røyster, han såg lys, han kjende seg letta, dei sa til han at det berre var ein halv time til Waldbach. Han gjekk gjennom landsbyen, lysa skein igjennom vindaugo og då han gjekk forbi såg han inn, born ved bordet, gamle koner, jenter, berre rolege, stille andlet, han tykte det strålte lys ifrå dei, alt vart lettare, snart var han komen til prestegarden i Waldbach. Dei sat ved bordet, han gjekk inn, dei blonde krøllene hang rundt det bleike andletet, det rykte i augo og rundt munnen, kleda hans var sundrivne. Oberlin ynskte han velkomen, han tok han for ein handverkar. «Ver velkomen, sjølv om eg ikkje veit kven De er.» «Eg er ein ven av … og skal helsa Dykk frå han.» «Kva heiter De, om eg får spørja.» «Lenz.» «Ha, ha, ha, har eg ikkje sett det trykt? Har eg ikkje lese nokre skodespel skrivne av ein med det namnet?» «Ja, men ver så snill og ikkje døm meg av den grunn.» Dei snakka vidare, han leitte etter orda og fortalde fort, men stotrande, litt etter litt vart han roleg, den heimlege stova og dei stille andleta som kom fram or skuggane, det klåre barneandletet som alt lys tyktest å kvila på, og som

10

georg

büchner

büch n e r lenz

jo n fo s se (f. 1959) kjem frå Strandebarm og er no busett i Grotten, statens æresbustad for kunstnarar i Oslo. Fosse debuterte som skjønnlitterær forfattar i 1983, og har seinare gitt ut både romanar, diktsamlingar, barnebøker, essay, omsetjingar og adapsjonar.

Han er ein av Noregs viktigaste forfattarar og dramatikarar og har vunne ei rekkje nasjonale og internasjonale prisar.

Eg gidd ikkje eingong å ta livet av meg, det er så keisamt.

1839

g eo rg büchne r (1813–1837) blir, trass i sitt korte liv og ein avgrensa produksjon, rekna som ein av dei viktigaste forløparane for den moderne europeiske litteraturen. Den unge forfattaren var opposisjonell i ein periode som var prega av sterk sensur.

Han var medstiftar av ei foreining for menneskerettar, blei etterlyst og måtte flykte frå heimlandet.

Büchner er mest kjend for skodespelet Woyzeck. Lenz er den einaste forteljinga han skreiv.

Hovudsaka for Büchner var innleving i andre menneske, og gjerne dei som fall utanfor samfunnet.

Hovudpersonen i Lenz kjenner seg trengt opp i eit hjørne, og galskapen blir den yttarste konsekvensen av det mislykka og umoglege opprøret mot samtidas konvensjonar. Lenz er såleis rekna som ein av dei første tekstane i den moderne litteraturen.

skalds klassikarar er ein serie av

ISBN 9788279592853

omsett av j on fosse

9 788279 592853

Georg Büchner skreiv forteljinga Lenz to år før han døydde, men ho blei først gitt ut posthumt i 1839.

Teksten er basert på dagbøkene til presten Johann Friedrich Oberlin frå vinteren 1778. Då hadde forfattaren Jakob Michael Reinhold Lenz søkt tilflukt hos han, forvirra og på veg inn i galskapen. Büchner kjende seg igjen i Lenz og skreiv ei skildring som både i form og innhald staka ut ein ny veg for litteraturen: innover i menneskesinnet, utan blikk for konvensjonar og moralske fordommar.

lenz

vellagra, handplukka verk i ny, frisk og nynorsk språkdrakt som skal gi leseglede til folket.