CZĘŚĆDRUGA 42-82STRONY
Redaktorkanaczelna AgnieszkaGralak
Zespółredakcyjny IzaDesperak
AnnaGierczak
Kontaktdoredakcji:silne.aperiodyk@gmail.com
https://www.facebook.com/silne.aperiodyk/
https://www.instagram.com/silne.aperiodyk/ http://lodzkiedziewuchy.org.pl/numer
https://issuu.com/silne.aperiodyk
Projektokładki
AgnieszkaGralak
Projektgraficzny,składDTP AgnieszkaGralak
Czasopismo SILNE.Aperiodykspołeczny jestobjętelicencjąCreativeCommons: Uznanieautorstwa–Użycieniekomercyjne–Bezutworówzależnych4.0 Międzynarodowe(CCBY-NC-ND4.0)
Treścipublikowanychartykułówniezawszeodzwierciedlajązdanieredakcji
Łódź2022
ISSN2719-3179
e-ISSN2719-3195
Wydawnictwo
StowarzyszeniaŁódzkieDziewuchyDziewuchom ul.Kpt.FranciszkaŻwirki1C/4D 90-448Łódź
Druk:JKBPrint
spistreści
widzęsłyszęmówię
Gothicwind– stronabierna 5
IwonaHerbuś– kobiety –pomijaneofiarywojny 7
EmiliaSzulc– wkurzonawwojnie 16
KatarzynaMądrzycka-Adamczyk – szydełkowakcji 19
BronisławaKopeć– dwiewojny 20
Eśka– naczyimsumieniu maciążyćtengrzech? 21
AnitaDeskiewicz– wesołemiasteczko 23
KasiaPiątek– przemoc,przemocy,przemocą,o!
przemoc 25
EmiliaSzulc– miejwyjebane 31
BlankaMaruszewska– laurka 34
Gothicwind– spódnicaodświęta 37
JóziaSołtowska– jasnyszlag 38
DorotaGrochala– Przemówienie 40
AgnieszkaŚwiestowska– mamo,czymogęjuż zostaćkobietą? 42
PaulinaRzymanek– kiedydziewczynastajesię kobietą? 48
AnetaOworuszko– dziewczynysązajęte myśleniem 51
EmiliaSzulc– żadnabędziezemnie matka 54
AgnieszkaGralak– dlaczegoniemamdzieci? 58
Gothicwind– ojczyzna 59
straciłamgłowę
ZuzannaKorońska– niosącarozpacz 60
SILNE–herstoria
MałgorzataTkacz-Janik–herstoriajestnam potrzebnawłaśnieteraz 62
wywiad
IzaDesperak–wywiadzIwonąDemko 69
poezja 80
recenzje
IzaDesperak– Matkawynalazku 83
BlankaMaruszewska– Eros 85
ilustracje
DorotaWiśniewska–strony: 6,36,56,82
DorotaSolarska–strony:
9,12,18,22,24,28,51,57,60,61,91
AgnieszkaGralak–strona: 15
MartaKlibert–strony: 17,32,49
KatarzynaMądrzycka-Adamczyk–strony: 19,20
JóziaSołtowska–strona: 38
AgnieszkaŚwiestowska–strona: 42
AgataJankowska–strona: 53
mamo,czymogęjuż zostaćkobietą?1
PROLOG
PewienchłopakopisałsiebienaTinderzenastępującymisłowami: „CelebrujęwolnośćBritneySpears”.Mójwątpliwyinstynktpodpowiedziałmi,żenawiązaniedojejtwórczościbędzieidealnąpierwsząwiadomością.Brzmiałamniejwięcejtak:„Kurczę,chciałabymCięprzywitać jakimścytatemzpiosenkiBritneySpears,alejedyna,którąmamteraz wgłowieto Hitmebabyonemoretime,aleprzecieżniebyłojeszczeani jednegorazu…Dlategonaraziepowiem:„HEJ!”.Byłammilezaskoczona, gdypociągnąłrozmowędalejidelikatnieflirtującwymieniliśmysię kilkomainnymitytułamipiosenekBritney.Wpewnymmomenciezacytowałam„I’mnotagirl,notyetawoman”,zkomentarzem,żeopisuje onamojeżycie,ponieważostatnimiczasypróbujęzdefiniować,cooznaczadlamniekobiecość.
Choćpiosenka I’mnotagirl,notyetawoman przyszłamidogłowy podczastamtejrozmowybardzospontanicznie,todylematdotyczący
1 tekstpowstałwramachprogramuDziewczyny-maszyny(https://dziewczynymaszyny.pl)
42
tego,cooznaczadlamniebyciekobietą,jestobecnywmoimżyciu oddłuższegoczasu.Czypotrafięwskazaćmoment,kiedyrozkwitłam? Czyjużnapewnomiałotomiejsce?Przecieżgdysięrodziłam,moirodzicenieusłyszelisłów:„Tokobieta!”.Usłyszeli:„Todziewczynka!”.Czyzasłużyłamjużnaprzemianęzpoczwarkiwmotyla?
Mójdombyłbabskimdomem–takgonazywałyśmy.OpróczmojegoTaty,którypracowałprzezwiększośćrokuzagranicą,mieszkałam razemzSiostrą,MamąiBabcią.Obgadywanieiocenianieinnychkobiet przychodziłonamprawietaksamonaturalniejakwspólnypłaczitroskaosiebienawzajem.Wciągutychwszystkichrozmówprzyrozpuszczalnejkawieidrożdżówkachzkruszonką,prawdyonieodzownych składnikachkobiecościbyłymiprzekazywaneukradkiem,wkomentarzachdotyczącychinnychosóborazwkomentarzachdotyczących samychsiebie.
Przezbliskodwadzieściapięćlatmojegożyciazidentyfikowałam kilkaetapówiwymogów,które–jeślizostanąspełnionezadowalająco–dadząmiwoczachmoichnajbliższychprawodonazywaniasiebie „prawdziwąkobietą”.
I.Czaskrwawienia
Gdywwiekujedenastulatpierwszyrazzobaczyłamkrewnabieliźnie,niepowiedziałamotymnikomu.Nieumiejętnieprzeprałammajtki wzlewie,niewiedzącjeszcze,żezimnawodanajlepiejporadzisobie zczerwonymiplamami,poczympowiesiłambieliznęnakaloryferze wmoimpokoju.Schowałammajtkizabiurkiemzawalonymksiążkami, znadzieją,żetutajbędąbezpieczne.Niktichniezauważy.Dzieńpóźniej Babciapowiedziałami:„Widziałam,żejesteśjużkobietą”...
Niewiedziałamcotoznaczy,niebyłamnatoprzygotowana.Czułamogromnywstydizłośćnaswojeciało.Wmojejklasieinnedziewczynkinicotymniemówiły.Czułam,żetokolejnyaspektznienawidzonegoprzezemniedorastania,któremuszęprzeżywaćsama,jak dziwoląg,kilkalatprzedinnymi.Taksamoczułamsię,gdyodtrzeciej klasypodstawówkimusiałamzacząćnosićstanik,amojekoleżanki nadalbyłypłaskie.Niebyłamztegodumna,wręczprzeciwnie,chciałamsięschować.Dotejporygarbięsięztegopowodu.Chcęukryćten „kobiecy”kształt.
Byłamnajwyższa,czułamsięnajgrubsza,miałamcycki,adotego kręconepuszącesięwłosy,inneniżwszyscy,aterazjeszczetamiesiączka?Zaczęłamchowaćwstydliwe,głośnepodpaskizklejemwmoimróżowymplecaku…Wtymsamymplecaku,zktóregowłaśniezapomniałam naferiewypakowaćkanapkęinadaltamleży,śmierdzącaispleśniała.
Mojeciałoniezgadzałosięzmojągłową.Wśrodkubyłamjeszcze dzieckiem,anazewnątrzzaczynałamwyglądaćinaczej.Chciałam,by innitozignorowali.Prosiłamwmyślach,bynamnieniepatrzyli.Chciałambyćmała,płaskaichuda.
43
II.Czaspożywienia
WnaszymdomumojastarszaSiostrabyłaniejadkiem,ajadobrym przykłademdziecka,któregrzeczniezjecałytalerz,anawetdokładkę. Gdymiałamczternaścielat,porazpierwszyusłyszałamodkogośinnego niżodgłosuwłasnychkompleksów,żewyglądamwsposóbniepożądany.PodsłuchałamrozmowęmojejMamy.Niewiemzkimrozmawiała, alewspomniała,żeostatniopolubiłampieczenieciastwspólniezprzyjaciółką.Mamapowiedziałaprzeztelefon,żemojaprzyjaciółkatomoże jeść,bojestszczuplutka,alejasiętylkocorazbardziejzaokrąglam.
Tegosamegodniapojechałampierwszyrazwżyciusamanaspacer naplażę.ByłotoJelitkowoalboSopot,niepamiętamdokładnie.Pamiętam jednak,żeniechciałambyćwdomu,bowdomumusiałabymcośzjeść.
Szłamwzdłużbrzegumorzaznadzieją,żemojanadwagazniknietak szybko,jakśladymoichbutówznikałyzpiasku.
Niemiałamśrodkówanifinansowych,aniemocjonalnych,byodchudzićsięwzdrowysposób.Zaczęłysięwięcgłodówki,oszukiwanierodzicówprzezrobieniehałasuwkuchniipaleniepapierosów,gdyodkryłam, żepofajcenieczujęgłodu.Nawettenznienawidzonyprzezemnieokres zatrzymałsięnajakiśczas.
Schudłamwkrótkimczasieponaddziesięćkilogramów,słyszącdookołasamekomplementy.Pamiętamjaknauczycielkaniemieckiegospytałamnie,jaktozrobiłam,żetakładnieterazwyglądam.Odpowiedziałam,żepoprostuprzestałamjeśćchleb.Magicznadietabezchlebowa.
NajbardziejdumnazmojejutratywagibyładrugaBabcia,odstrony Taty.Toonazadzieciakazabierałamispodnosasłonepaluszki,szukając pochwałydlaswojegozachowaniawoczachmojejszczupłejSiostry. OstatnirazwidziałamtęBabciętrzylatatemu,nakilkamiesięcyprzed jejśmiercią.Podłączonadoaparatutlenowegospytałamnie,czynadal trzymamdietę.
III.Czasodcięciapępowiny
MójTata,gdybywałwdomunaurlopie,przynosiłmidopokojupokrojoneowoce,częstocałąselekcjęróżnychsmaków,czasemkanapki pokrojonenamałegryzy,którenazywaliśmyżołnierzykami,czyświeżą dostawęherbatyzmiodem.Podczasjednejztakichwizyt,gdybyłamjuż wliceum,skomentowałstanmojegopokoju:„Noaledziewczyncenie wypadamiećtakiegobałaganu!”.Odpowiedziałam:„Ajakbymbyła chłopcemtobyłobyokej?”.
Wyszedłwytrąconyzrównowagi.
Wyprowadziłamsięzdomumającosiemnaścielat.Wyjechałam nastudiadoinnegomiastapostoczeniubitwyzmoimTatą.Próbował mnienawetprzekupić,bymzostała–wybrałjużdlamniesamochód, pokazywałmizdjęciawInternecie.Niestetyniewiedział,żeżadenfizycznyprezentniemożekonkurowaćzsamodzielnością,októrejmarzyłam,odkądtylkopamiętam.
44
Tatapowiedział,żeniewyjadę,pókinienauczęsięgotowaćzupy pomidorowej.Ciekawe,jakimłodystudentotrzymałtakiesamewytyczneodswojegorodzica.Mogęuroczyścieogłosić,żewarunekniezostał spełniony.Zupynieumiemgotowaćdodzisiaj.
Mójdomdawałmipoczuciebezpieczeństwa,którenazwałabym „praktycznymbezpieczeństwem”.Wszystkowokółmniemagiczniedziałosięsamo.Anirazuniezrobiłamsamaprania.Jedynyobiad,który umiałamugotowaćtomakaronzpestozesłoika–zrobiłamgodwarazy. Niewiedziałam,ilekosztujązakupyspożywcze,anijakdużozużywasię nacodzieńpapierutoaletowego.
Widziałamtetrzystarszeodemniekobiety,którewzajemniewyrywałysobiezrąkrobotę.Jawtymczasiemogłamsiedziećcichutko icieszyćsiętym,żeniktnicodemnieniewymaga.Przywilejnajmłodszegodziecka.
Wiedziałamjednak,żemuszęwyjechać–bojakniewyjadęteraz, tokolejnaokazja,bysięwyprowadzić,będziepoślubie.
IV.Czasgodów
Moirodziceostatniowypytalimnieomojeżycieromantyczne,choć „wypytali”tozadużesłowo;raczejzałożylizgóry,żeskoronikogo dodomunieprzyprowadziłam,tonikogoniemam.Mamaujęłatotak: „Mamynadzieję,żeniejestCiprzykro,żeniktCięniechce”.
Niebędękłamać–mojeżycieromantycznepozostawiadużodożyczenia.Dużownimniepewności,próbprzypodobaniasięiniepowodzeń.
Niepomagamito,żejestemromantyczką,którabardziejodhappyendu marzyoprzeżyciufilmowejprzygody,któranauczymnietyleżyciowych lekcji,żedokońcamoichdnibędęmogłaczerpaćzniejmateriały nascenariusze.Naraziegramgłównąrolęwtragikomedii–śmiech przychodziwniejpowylanychłzach,gdymijakilkamiesięcyiwidzącgo naulicyjużniemogęsobieprzypomnieć,zaczymtakpłakałam.
Wmoimdomuokobietach,któreżyjąbeztejbaśniowejdrugiejpołówkipowyżejpewnegowiekumówiłosię,żetostarepannyidziwaczki zkotami.Podczasplotekprzykawieraczejnigdyniebrałyśmypoduwagę,żedokonaływyborutakiegożycia–zazwyczajzakładałyśmy,żebyły takokropne,żekażdyfacetodnichuciekł.Nazywałyśmyje„samotnymi”, niepytającoichwłasneodczucia,leczzakładając,żeichstancywilny napewnojestdlanichporażkążyciową.
„Mamynadzieję,żeniejestCiprzykro,żeniktCięniechce”–tesłowa obijająsięnadalwzakamarkachmojejgłowy.Tatroskaiokrutnaocena wjednymzdaniu,zktórychniewiadomoktórajestsilniejsza.
Botenmistycznyzegartyka.RoktemuusłyszałamodmojejSiostry:
„Atykiedywkońcubędzieszmiałachłopaka?JawTwoimwiekumiałam jużpięciu!”.Jakbyżyciebyłogrą,wktórejjesttylkojedenpoprawny sposóbnazaliczeniekażdegopoziomu.Popięciuchłopakachpojawiasię przyszłymąż,apomężu…wiadomoco.
45
V.Czasmacierzyństwa
MojaMamapowiedziałazuśmiechemjednoznajsmutniejszych zdań,któreusłyszałamwżyciu.Wspominaławtedyswojezmagania zzajściemwciążę.„Tatapowiedział,żetakbardzoCiękocham,bomoja ciążazTobąpotwierdziłamojąkobiecość”.
Tepozorniepięknesłowapokazującejejmatczyneuczucienapawają mnie…złością.
Złościąnato,żemojaMamakiedykolwiekmogłapoczućsięniewystarczającokobieca,tylkodlatego,żeniemogłafizyczniedopełnićjednegobiologicznegoprocesu.Złościąnato,żepotrzebowałainnejistoty,by potwierdzićwłasnąprzynależnośćdojednejzpłci.Złościąnato,żebyć możewcaleniezastanowiłasięnadtym,cooznaczabyciematką,tylko chciałaudowodnićsobie,żepoprostumożeniązostać.
Uwielbiambyćkochaną,tonajwspanialszeuczucie,aleMamo…nie jestempotwierdzeniemCiebie.NiejestemdowodemnaTwojąkobiecość.Jestemtylkowynikiemprocesu,któryzpowodzeniemmiałmiejscewTwoimciele.Niczymwięcej.
Niewiem,czychciałabymmiećdzieci.Czybędęmiałasumienie„posiadać”innaistotę?Czychcęsprowadzaćnatenświatczłowiekazpredyspozycjamidonadwagi,trądziku,choróbnowotworowychiuzależnień?Czyniebędęchciałakontrolowaćjegodiety,czytanychksiążek, zainteresowańiwyznawanejreligiitak,abybyłmałąwersjąmnie?
Niechcęmałejwersjisiebie.Niechcębraćzatęwersjęodpowiedzialności.Niechcęzaniąprać,gotowaćizmywać,gdytaistota,takjakja wrodzinnymdomu,będziesiedziałabezczynnie.
Niechcęsięroztyć.Niechcęoddaćkomuśinnemunadziewięćmiesięcymojegociała.Niechcęwiedzieć,jaktojestrodzić–niepotrzebuję doświadczeniategobólu,bypoczućsiękobietą.Niechcęprodukować wewłasnymcielemleka,jakkrowa.Niechcęutracićbeztroskiegosnu. Niechcęutracićsiebie.
Cozasamolubnepowody…
Mojedzieckonieistnieje,ajajużmogębyćwobecniegosamolubna. Alejanadalchcębyćmała,płaskaichuda.Janadalchcębyćdzieckiem.
VI.Czassiostrzeństwa
Jednaktadziewczynkastałasiękobietąuczestniczącwstrajkach. Gdyzdałamsobiesprawę,żeniemogęusiedziećwdomu,bomy,kobiety,musimymiećprawodotej„dziecięcej”samolubności,bymmogła spaćspokojnie.
Gdy8marca2021rokuprzyRondzieCzterdziestolatkawWarszawie przestraszyłamsię,żepolicjancizrobiąmikrzywdę,kiedyzamknęlinas wkordonieizaczęlinapieraćswoimiciałami.Wtedypierwszyraz wżyciuwydawałomisię,żewszystkodziejesięwzwolnionymtempie; wyszłampozaswojeciałoioglądałamtęsytuacjęjakkilkusekundowy film.Gdypierwszyraznaruszonomojąnietykalnośćosobistą.Gdyszok
46
wywołanytym,żektośdajesobieprawomniedotknąćbezmojegopozwoleniasprawił,żemyślałam,żezarazzemdleję.
Lecznaglepewnakobietazapytałamnie,czydobrzesięczuję.Jedna dałamipapierosa,drugarozdawałaherbatę,atrzeciakanapki.Wiedziałam,żejestemwśródswoich.Wśródtych,którepozwalająwspółistnieć poczwarce,któraczasempotrzebujeichwsparcia,byurosnąć,imotylowi,któryodwiedzijeszczeniejedenstrajk,bypotrzepotaćtransparentemwypełnionymprzekleństwami.Wśródtych,któremimostrachu miaływsobietylesiły,żewystarczyłatylkochwila,byśmyzaczęłytańczyć–patrzącpolicjantomwoczy.
EPILOG
Oddwóchlatprzeżywamegzystencjalnykryzys.Gdybyktośzapytał mnie,corobięnacodzień,gdybymmiałaodpowiedziećzgodniezprawdą,anierzucaćpłytkimopisemstanowiskawpracy,odpowiedziałabym: „Rozmyślamnadtym,kimjestem”.Całymidniami.Namiętnie,zpasją.Co drugidzieńzpogardądlasamejsiebie.Dzieńpóźniejzironią,ześmiechem.Wczwartkipłaczę,awpiątkiwkońcuodpoczywam–głównie drzemię,bywkońcuwyciszyćtenwewnętrznyjazgot.Jazgot,którego wynikiemjestwięcejpytańniżodpowiedzi.
Niejestemwstanieodpowiedziećdziśnawszystkie,anawetnie chcę.Odkrywanietegobędzienajprzyjemniejszączęściąmojegożycia. Powolnerozkwitanieideiiburzliwychznajomości,bolesneprzekwitaniejednychidrugich.Tonatoczekamzniecierpliwością,nienatych pięciuprzypisanychmichłopaków.
Wiem,żejestemkobietą.Bezwymarzonejwagi,facetaidziecka wdrodze.Taką,któranadalmabałaganwpokoju,aledomakaronu zpestodokładajużpomidora.Taką,któratęsknizaowocamidostarczanymipoddrzwidziecięcegopokoju,alejednocześniewie,żejejjedenastoletniaiczternastoletniawersjaskakałybyzradości,gdybydzisiaj obudziłysięnajejmiejscu–wcichymmieszkaniupełnymkwiatów, ześwieżozasadzonymkrzaczkiemmalinynabalkonie.Tylkotamała dziewczynkaijawiedząosobienawzajemwszystko.
P.S.ZtymchłopakiemzTindera,odBritneySpears,poszłamnajedną randkę.Potemjużnigdysięnieodezwał.Możedalejcelebrujejejwolność.
AgnieszkaŚwiestowska
Zwykształceniaekonomistka,zpasjifeministkaimyślicielka.Wielbicielkasztuki–malarstwa,muzykiiżycia.Nacodzieńrozkoszujesięposzukiwaniamiwłasnego celu.Najbardziejlubiszukaćgoprzywłoskimwinieijedzeniu
47
kiedydziewczynastaje siękobietą?
Kiedydziewczynastajesiękobietą?Samaostatniosiętrochęnadtym zastanawiam,arzucamtopytaniewprzestrzeń,ciągletębinarną iopierającąsięmocnonautartychkulturowychipłciowychschematach.Wprzestrzeń,któralubijasnowytyczonegranice,ścisłezasady dotyczącetego,coniezaprzeczalnie„kobiece”i„męskie”.Ichociażmam tenprzywilej,żebędąccispłciowąkobietąwoczywistysposóbjestem jakotakaidentyfikowanainikogoniemuszęprzekonywaćcodoswojej płci,tojednakmimotociąglechybanieudałomisięwyjśćzeswojej dziewczyńskościiosiągnąćstatusu„kobiety”.
OstatniomiałamprzyjemnośćsiedziećobokZbigniewaRokity,laureataNagrodyLiterackiej„Nike”zarok2021,irozmawiaćznimojego książce,śląskości,językuśląskimiotym,jakieznaczeniemahistoria, którejuczymysięwszkołach.Tematydalekieodkwestiitożsamości płciowejitympodobnychzagadnień,ajednakwłaśniewtedymojemyśli zeszłynatetory.Podczasspotkaniaautorskiego,któreprowadziłam razemzeswojądziewczyną,wpewnymmomenciedogłosudoszedłjedenzesłuchaczy,starszymężczyzna,którypostanowiłwtrącićswojetrzy grosze(owtrącaniusięiomężczyznachprzymikrofonieteżjużzdarzyło misiękiedyśnapisaćdla SILNYCH,więctenwątekpominę).Dygresja trwałajużpewienczas,ażwreszcieczytelnikzwróciłsiędoautora:„Nie wiem,copani…”.Tutajnastąpiładłuższaprzerwaiporazpierwszynawiązałamzpytającymkontaktwzrokowy.Wyraźniesięzastanawiał,jak siędonaszwrócić,skoro„panie”nieprzyszłymudogłowyjakopierwsze. Wiedziałam,żewłaśnieważąsięmojetożsamościowelosy,iostatecznie, czegopowinnamsiębyłaspodziewać,stanęłona„dziewczynach”.
„Copanidziewczynysądząnatentemat?”
Awięcjednak.Muszęprzyznać,żewtymmomenciestraciłamnieco pewnościsiebie,którąwcześniejczułam,iogarnęłomniepewneskrępowanie.Szczerzewątpię,bywieleosóbwsalizwróciłouwagęnatęchwilę przerwyiwynikającązniejdecyzjęwkwestiinazewnictwa.Zbigniew Rokitajednaktozrobił,poprawiłwypowiedźzadającegopytanie,mówiąconas„panie”,poczymodpowiedziałnatendłuższywywódiwróciliśmydodalszejrozmowy.
Szczerzewątpię,bytym,conadawałonaszemurozmówcytytuł „pana”,byłajednaznajważniejszychliterackichnagród.Niemożetoteż byćwiek,wkońcujesteśmyniemalrównolatkami.Niemamiędzynami zbytwieluróżnic:wszyscymamywyższewykształcenie,znamysię naliteraturze,orientujemysięwtematach,któreprzedstawiamyswoim odbiorcom.Ajednak.Mimotychosiągnięćniejestemjeszcze„panią”.
48
Przyznam,żekiedyśwswojejnieświadomościniezwracałamnate kwestieuwagi.Nieprzeszkadzałomibyćdziewczyną,rozczulałamsię iuważałamtozaurocze,gdyktośzdrabniałmojeimię.Adziałosię tobardzoczęsto.Możetomójwygląd?Amożemojezachowanie?Trudnowybraćjedenwspólnyczynnik,którypozwoliłbymistwierdzić,dlaczegojestem„Paulinką”i„dziewczyną”,bozdrabnianiemojegoimienia nieograniczałoinieograniczasiędojednegośrodowiskaijednejsytuacji.Mojeimiębyłozdrabnianeprzezprzełożonych(przyczymdomłodszychodemniestażemiwiekiemkolegówniemówiono„panieMichałku”),byłozdrabnianeprzezpielęgniarkiwpunkcieoddawanakrwi (możewyglądałamsłabowicieitrzebasiębyłonademnązlitować,mimo żesamasięzgłosiłamwtymszczytnymcelu?),byłozdrabnianetelefonicznie,wrozmowachzosobami,którychwżyciunaoczyniewidziałam,aktóredzwoniłydomnie,bymicośsprzedać,cośmizaoferować lubpoprosićmnieowypełnienieankiety(możetomójgłos?Możejest zawysoki?Mówięzbytszybko?)
Nigdysiętemunieprzeciwstawiałamidotejporyniezdobyłamsię naodwagę,bykogośwtejkwestiipoprawić(niniejszymsolennie tosobieobiecujęnaprzyszłość).Jestemdobrawanalizietakichsytuacji, gdyjużsięprzydarzą,aleniejestemdobrawreagowaniunanie.Ciekawe,jakwyglądaalternatywnarzeczywistość,gdytojaalbomojadziewczynapoprawiamytegomężczyznęzbiblioteki,sugerującmu,jakpowinienbyłsiędonaszwrócić?Tuteżmogłabymprzedstawićdośćprawdopodobnyscenariusz,aleskupięsięnaodpowiedzinapytanie,którepostawiłamsobienasamympoczątku.Kiedydziewczynastajesiękobietą?
49
Internetniejestzbytpomocny.Większośćjestzdania,żedziejesię tozpierwsząmiesiączką.Tęodpowiedźwykluczamodrazu,bonie wszystkiekobietymiesiączkują,przyczynamusiwięctkwićgdzieindziej.Najednymforumpadaodpowiedź:„Musimiećpoukładane wgłowieibyćodpowiedzialna”.Todosyćsubiektywnekryterium,ale dobra,powiedzmy,żejespełniam.Taknaprawdęwpisujętopytanie wwyszukiwarkętrochęcynicznie,wiedząc,żeodpowiedźwrzeczywistościleżypozamną.Niepomożemipoziomwykształcenia,niepomoże, gdyzniżęgłos,niepomoże,gdyzacznęsięmalować(czegozaczęstonie robię)iubieraćbutynaobcasach.Założęsię,żemogłabymwykształcić sięjeszczebardziej,jeszczebardziejdostosowaćsiędokulturowych wyznacznikówkobiecości,aitaknieuchroniłobymnietoprzedzdrobnieniami.Wydajemisię,żewiększośćosóbzwracającychsiędokobiet przyużyciuzdrobnieńczysłówtakichjak„dziewczyny”wsytuacjach zawodowychlubformalnychniejestprzyzwyczajonadotego,bykobiety traktowaćpoważnie,bywidziećkobietyjakoosobyznającesięnarzeczy, zdolnezabraćgłosnarównizmężczyzną.Język,któregoużywają, kształtujerzeczywistośćijeszczetrudniejjestnampatrzećnakobietę jaknaprofesjonalistkę.Itakzamykasiętobłędnekoło.
Niesądzę,bywtejkrótkiejformieudałomisięzidentyfikowaćjednoznacznypowód,dlaktóregowiększośćmężczyzninfantylizujekobiety, atakżeczemurobimytosobienawzajem(arobimy).Niewiem,czyistniejąjakieśbadania,alezwłasnegodoświadczeniamogępowiedzieć, żetakiezdrobnieniaiinfantylizacjanieograniczająsiędojednejsfery, tymsamymwkażdymobszarze,czytozawodowym,czyprywatnym, umniejszająonenasząwartość,podważająnaszautorytet,kwestionują naszeosiągnięciaistatusspołeczny.
Wiem,żeto,cozaraznapiszębrzmi,jakbymkopałapodsobądołki,ale uważam,żejestemuroczaimiła.Lubięswojeimięwwieluwersjach, równieżwtychzdrobniałych.JednaktakąmiłąiurocząPaulinkąwolę zostaćwdomuwśródbliskich.Siedzącprzedpublicznością,rozmawiającosprawachzawodowychczydyskutujączobcymisobieludźmi,chcę wreszciedorosnąćistaćsię„panią”.Możetowłaśniejestmojaodpowiedźnapytaniepostawionenapoczątku.
PaulinaRzymanek
tłumaczka,współautorkapodkastu„Jużtłumaczę”(www.juztlumacze.pl)
50
dziewczynysązajęte myśleniem1
Jeślisięzastanawiacie,dlaczegojesttakmałokobiet-naukowców, kobiet-miliarderów,odpowiemtylkotyle:mykobietyniemamyczasu, ponieważjesteśmyzajętemyśleniem.Niejesttobynajmniejfilozofowanieoprawachnaturyczyszukanieodpowiedzinawielkiezagadkikosmosu.Namkażesięmyśleć,aletylkootym,żejestkobietą.
Żyjemywspołeczeństwie,wktórympodziałnakulturowepłcinadal istnieje.Mężczyźniudowadniają,jakimisamcamialfasąizpewnością czująpresję,abysprostaćwymogomkulturowymipokazać,jakbardzosą męscy.Myzatomamybyćuważne.Zamiastszerokorozpychaćsięłokciami,musimysprawdzać,czynikogoprzezprzypadekniedotknęłyśmy.
Jesteśmyuczoneoddziecka,żejakodziewczynkimamyobowiązki dziewczyńskie.Ileznasbyłouczone,żebybawićsięostrożnieiniepobrudzićubrankabłotem,boprzecieżjakodziewczynkizawszemusimy wyglądaćschludniejakksiężniczki.Siniakinakolanachipodarte spodniesąatrybutemchłopców,którzybiegająizdobywająświat.
1 tekstpowstałwramachprogramuDziewczyny-maszyny(https://dziewczynymaszyny.pl)
51
Gdynaszeciałozaczynasięzmieniać,tomymamymyśleć.Czynie przeciekakrewpodczasmiesiączki?Czyciałopodczasstosunkuwyglądadobrze?Czyzniesiefalęhormonów,czybędziezmuszoneznieść brzemięciąży?Dorosłośćtoodpowiedzialność.Tylkodlaczegociężar konsekwencjizewspółżyciaseksualnegospadananas?Mamybyćodpowiedzialne,mamymyślećonastępstwach.Mamypamiętaćotymco przystaje,aconie.Niedlanassąjednorazoweprzygody.Niedlanasjest decyzjaoswoimciele.Amożechceszpozostaćdziewicą?Kiedyzdecydujeszsięnaseks?Pamiętajoantykoncepcji.Pamiętajowizycieuginekologa.Niechceszmiećwcaledzieci?TocopoTobiezostanie?Myśl otym,coodpowieszciotce,gdysięotospyta.Wstyd.
Popkulturalubinasostrzegać,puszczającprogramyonastoletnich matkach.Tylkoomatkachnieotatusiach.Jakniebędzieszmyśleć, tospadnienaCiebiekarawpostacimacierzyństwa.Niejesteśgotowa nadziecko,ajesteśwciąży?Wtymkrajuzapomnijowyborze,który będziedlaciebieodpowiedni.Trzebabyłomyślećokonsekwencjach.
Jeślijużbędzieszchciałaurodzićdziecko,toteżbędzieszsięzamartwiać,czytowłaściwe.Czymogęurodzićdziecko,kiedyniemamjeszczewykształcenia?Czymogęzostaćmatką,gdymamczterdzieścilat? Oilewięcejswobodymająmężczyźni.Społeczeństwopostrzegamężczyznę,żestajesięojcemwwiekuwłaściwymitedziecisądodatkiem wjegożyciu.Wprzeciwieństwiedonaszychżyć.Trzebabyłomyśleć okonsekwencjach.
Jakmy,kobiety,możemyswobodnieplanowaćnaszeżyciezawodowe,skorozgóryjesteśmypostrzeganejakote,którenapewnobędą miałylukiwCV,bozdarzynamsięurodzićdziecko?Nawetwtedygdy jedynymnaszymdzieckiemwżyciubędziekot.Niktmężczyznywrozmowiekwalifikacyjnejniespytaostancywilnyaniodzieci.Ileznas zostałoodrzuconych,bojesteśmywtymwieku,wktórym„zajdzie wciążęiucieknienazwolnienie”?
Musimymyśleć,zailelatdostaniemyumowęnastałe,żebyczućsię bezpiecznie.Musimymyśleć,żebynienarazićsięszefomistaraćsię,aby ktośdostrzegłnaszezdolności.Nienamżądanieawansuinadrabianie dobrąminą.Chwaleniesięipokazywanie,naconasstać.Toniekobiece. Musimyplanować,jakzałatwićsprawętaktownieiłagodnie.Myśleć owszystkich,anajmniejosobie.
Ubieraćsięskromnie,abyniebyćtą„malowanąlalą”,któraniejesttu zewzględunaumiejętności,asympatięprzełożonych.Ubieraćsięluzacko,abyniebyćtąsztywnąiponurą.Odpowiadaćnakomplementy,ale niekokietować.
Myślnadswoimwyglądem.Czybezmakijażuniewyglądamnachorą?Czytaczerwonaszminkanieczynizemniekusicielki?Światmówi, żenajgorszecodziewczynamożezrobić,toprowokowaćmężczyzn. Maszmiećwpływnato,cojestpozaTwojąkontrolą.Maszrozwinięte piersiizarysowanebiodra?Nawetjeśliichniemaszitakwyjście
52
naulicęwgorącydzieńjestwyzwaniem.Czywtejbluzcenieprzebijają misutki?Niedziwsię,żewgorącydzieńmężczyźnigwiżdżą.Trzeba byłomyślećokonsekwencjach.
Musimyzastanawiaćsię,ilewypićdrinków,abyniestracićkontroli. Musimyplanowaćjakwrócićnocą,jakatrasabędzienajlepsza,żeby ominąćparkiiciemnezaułki.Podczasdrogimusimycałyczasoglądać sięzasiebie,apopowrociepamiętać,abydaćznać,żewróciłyśmybezpiecznie.Niedziwićsię,gdyzdarzyłanamsiękrzywda.Mamymyśleć oniebezpieczeństwie.Iokonsekwencjach.
Czymamyreagować?Krzyczeć?Żądać?Protestować?Tegoświat odnasniewymaga,jednocześniezrzucająccałąodpowiedzialność nanas.Jakbyistniałomagicznemyślenie,żekobietymogąkontrolować swójlosiichszczęściejestkonsekwencjąrozsądnegomyślenia.Nie istniejestereotypprawdziwejkobiety,swobodnej,beztroskiej.Najbliżej znichjestgroźnafammefataleidziewczynatomboy,czyliprawiemężczyzna,bochłopczyca.,,Beladytheysaid”.ManifestwwykonaniuCynthiiNixonmiałkobietyuwolnićodopiniiinnychludzi.Czyprzyjdzie jeszczeczas,kiedybędziemyzupełniebeztroskie,nieanalizowaćczy swoimzachowaniemściągamykłopoty?„Martwić”znaczyłowjęzyku staropolskim„czynićmartwym”.Pesymistycznemyślenienasparaliżuje iuśmiercanaszeosobowości.Jakmożnakwitnąć,gdymamymyśleć, dwadzieściaczterygodzinynadobę,oinnychiokonsekwencjach?
AnetaOworuszko
53
żadnabędziezemnie matka
czylimojawłasnarewolucjawrelacjizmacicą,częśćdruga
W1978rokupojawiłsiętekstozegarzebiologicznym.
Tak,w1978rokuw Metro pojawiłsiętekstozegarze,któregoniema, któregoaniwiduanisłychu,aledzwonionnadgłowamiosóbsocjalizowanychdorolikobiety,grzmijakdzwonykościelneo6.45namojejdzielniPoznania.TekstnapisanyprzezRichardaCohenaszybkozamieszkał wwyobrażeniachmilionówniczymdanedotyczącedużejilościżelaza wszpinaku.
Tenzegarmacymbalićkażdejkobieciepo30rokużycia,możeczasempo35.
WołaonozapełnienietakiegoelementuNaszychciał,którysięnazywamacica.
Macica,wbrewopiniomimetaforzezegarowejoraztrendomzachowawczymwstosunkudopatriarchalnegostatusuquo,niejestwielką czeluścią,jamąbezbrzeżnąwotchłaniciałakobiety,orazoczywiście każdejinnejosoby,któreowąmacicęposiada.
Macica,drogieosoby,tomałydośćelement,wporównaniudogłowy, tudzieżnawetdłoni.
Normalna,wedlebadań,macicaosobydorosłejmawymiary4.5-6cm szerokości,2-3.5cmgłębokościi7.2-9cmdługości.
Iniezamieszkana,bezpłodu,taksobietrwawtejwielkości,zpewnymiodchyleniamizprzyczyntypumenstruacja,okres.
Oczywiściesąosoby,któresąkobietamiimacicynieposiadają,oraz sąosobytrans,któremogąjąposiadać,sąznowużosobyqueerowe iniebinarneorazgenderfluid.
Światniejestbinarny,wciążepotencjalniezachodząnietylkoiwyłącznieciskobiety.
Itakjestodmiliardówlat,dosłownie,zanimchrześcijańskasupremacjazpatriarchalnympodziałemkobietavs.mężczyznaniewjechała doAmeryki,naprzykład,binarnośćniebyłatamobecna.
Alewiosłujmydomacicyizaciążenia.Niejestzaskoczeniem,żebez spermyniemaciąży,zdajesię,żewprzypadkuseksuobieosobypartycypują.
Bezdobrowolnejzgody,niemaseksu,jestgwałt,napaśćseksualna, przemoc.
Prawicowypunktmyślenia,wielomilionowegronoosób,któremówią omoralnościicelukobiety,kobiecości,spełnieniu,pomijatensubtelny fakt,żeciążepojawiająsięwróżnychokolicznościach,najczęściejtajnych, sekretnych,alehucząotym,żeciążatocudmióditrzebabronićpłodu.
54
W2018wGirondeweFrancjiprzedsądemstanęłakobieta,która zostałauznanapóźniejwinnądzieciobójstwa.Kobieta,którazachodziła wciążewwynikugwałtówmałżeńskich. Jejmążpojawiłsięwsprawiejakoświadek. Jakoświadek,tylkoiwyłącznie.
Macicazatemniezaładujesięsamapłodem,niematakżeżadnych badań,którepotwierdzajątezęoistnieniumitycznegozegarabiologicznego,którytostworzononapotrzebękrytykikobietpracującychzawodowowUSA,poprostu.
JakokolejnyelementwalkiopokazanieNam,gdziejestNaszemiejsce.
Itutajprzypominasięspot„FundacjiMamyiTaty”,wktórymkobieta mówi„Zdążyłamzrobićspecjalizacjęikarierę,zdążyłambyćwTokioiw Paryżu,zdążyłamkupićmieszkanieiwyremontowaćdom.Aleniezdążyłam…zostaćmamą.Żałuję”.OktórymMagdalenaZagałanapisaładla onet.pl,żewzbudziłwielekontrowersji,„szczególniewśródkobiet”.
Takajestsytuacja,żeskupieniesięnatym,żekobiecośćspełniona tomacierzyństwolelumpolelumpojawiłosięwmomencie,kiedy tosufrażystkizaczęłysiędomagaćpraw.Takteżsięskłada,żekolejne atakinadecyzyjnośćosóbzmacicamiwzakresietego,cochciałyby robićzeswoimżyciem,wjakichsferachchciałybysięspełniać,czymżyć, doznałyideologicznegopimpupu,gdyzaczęłasiękrytykapatriarchatu nagłos,walkaorównydostępdopracy,równepłace,zauważeniepracy niewidzialnejinieodpłatnejosóbwwiększościkobiecych.
Mówięoczywiścieopimpupiepolegającymnamasowymmedialnymikościelnymatakupt.kimjestkobietaspełnionaidobrażona.
Takwięcod1978zegarbiologicznyopanowałumysły.Oczywiście zegarbiologicznyuosobyzmacicą.
Niezauważyłam,abyktokolwiekwPolscenaprzykładbiłnaalarmco dojakościspermyitego,jakzwiekiemspada,jakjejjakośćwpływa nazdrowiepotomstwa,cojestfaktemwedleobecnegostanuwiedzy medycznej.Spermaitestykalianiemajązegara,onesąodpornenaczas, sąjakMickJaggeriJegoojcostwowwieku72lat,ojcostwopolegające naspłodzeniuipłaceniualimentów.
Niemniejjednaksarkazmiironia,któreułatwiająmiżycieodkąd pamiętamniezmieniajątego,jakdyskurswokółkobiecościinaturalnychpredyspozycjikażdejprawdziwejkobietywpłynąłnamojeżycie.
Posiadaniepotomstwatobyłaoczywistaoczywistość,niebyłoopcji, abymmogłainaczej.
Takmówiłyciotki,matka,wujkowie,ojciec,znajomeosobyikrewne, ba,sąsiadki,anawetkoleżankamatkispotkananamieście.
Pytanieoto,kiedyiżeteraztonajlepszaopcjaorazkomentarze,żenie stajęsięcorazmłodsza,wtymmiejscunowina,mamnadzieję,żesiedzisz:NIKTniestajesięmłodszy,BenjaminButtontopostaćfikcyjna.
Dużobyłowokółmojejmacicydyskutowania,totalniepozamną,kobietaspełnionatooczywiściematka,amiseriotototalnieniepachnieni-
55
czymmiłym,asprawdzałamswoje potrzebydośćregularnie.Weryfikowałamtęswojąnienormalność.
Imówię„niepachnie”,ponieważzmysłpowonieniajestdla mniebardzoważny,azmieniłam wielepieluchtetrowychipampersów,ponieważmammłodszerodzeństwoijakonaturalniepredysponowanazmieniałamoweim często.
Agdypewnegopiątkuwroku 2022dowiedziałamsię,żeAMH (takiemagicznetrzyliteryosoby, któramajajniki)jestjakbytoująć wakciedośćterminalnym,iprodukcjajajekdozapłodnieniasię kończy,zrobiłamkilkarzeczy.
Pierwsze,cozrobiłamtozadzwoniłamdomojegopartnera,abyMu powiedzieć,żejeśliMubardzozależynabiologicznychdzieciachtomam dlaNiegoważneinfo,żejanienadajęsiędotego,takcałkiemdosłownie, ipowiniensięzwiązaćzkimśinnymimłodszym,ponieważjanawetnie mamczasunaewentualnezastanawianiesięjuż,czymożejednakdzieckomiećtojestpomysł.
Drugiecozrobiłamtozamówiłamgrzankęzkozimseremiorzechamiwmiłejkawiarnizmchemnaścianie. Trzecietopłacz.
Dowiedziałamsięotym,jakniskipoziomAMHmamparęmiesięcy temuinachwilęobecnąmartwięsięodwierzeczy:oswojezdrowie ponieważpracajajnikówłączysiębardzozdziałaniemresztyciałaoraz oswojelibido.
Płaczzbrakuopcjibył,zbrakuopcjinarefleksjeizastanawianiesię, apotempłaczzpewnejulgi,ponieważnimpróbazachodzeniawciążę jestmożliwa,wymagałabydodatkowejdiagnostyki,badanianaprzykład drożnościjajowodów,kłuciasięigłami,braniadodatkowychleków,nakładówfinansowych,podporządkowaniażyciapodrozród,ajanajnormalniejwświecieniechcętegorobić.
Niechcę,niechcęityle.
Rezerwujęsobieprawodoadopcjipsów,kotów,anawetmożekiedyś dziecka,bodotegomamjeszczeprawo,nawetwPolsce,nawetwUSA, alejestemdośćprzekonana,żeszybciejzostanęopiekunkąkoaliwsanktuariumdlanichniżzacznępragnąćpotomstwazwłasnegociała.
Niemusiszchciećmiećdzieci,serio,alejestmegaciężkowiedzieć osobie,cojestzCiebie,acoztego,coCimówiąinni.Ktosiakiedyś stwierdziła,żepotrzebaposiadaniadziecitow90procentachpresja
56
społeczna,a10procentachautentycznawolaosoby,któramożechcieć zajśćwciążę.
Byćmożecośwtymjest,byćmożenie,aleTwojeciałojestTwoje, niezależnieodtego,cogłosikatolickitudzieżprotestanckiestablishmentzkazalnicitronów.
Możeszchcieć,niemusiszchcieć.
Jeśliniemożeszmiećbiologicznychdzieci,możeszrealizowaćpotrzebęmacierzyństwainaczej.Nieoznaczato,żeTwojeżyciejestwartemniej.
Agdybyśkiedykolwiekbyławniechcianejciąży,pamiętajotym, żeistniejąFedera,AborcyjnyDreamTeamorazWomenHelpWomen,nie jesteśiniebędzieszsamx,choćbyzaczęliNaspalićnastosach,dosłownie.
EmiliaSzulc
57
dlaczegoniemam dzieci?
58
boniechcę.
AgnieszkaGralak
ojczyzna
Wieścizkrajuprzyprawiająmnieodreszcze,sytuacjawnimsię zmieniaicorazmniejprzypominademokrację.BędącwPolsceśledziłaminformacjeczując,żejestembliskowszystkiego,cosięwydarza. Byłamtegoczęściąiofiarązarazem.
BędącwHolandiitezcodziennieoglądamFakty(tak,jestemtym gorszym,lewackimsortem)iwszelkieprogramypublicystyczne.Chroni mniejednakodległość,dystansisprawiato,zeniejakonieuczestniczę wtym,tylkosięprzyglądam.Iwyciągamwnioski.
Niezależnesądownictwonieistniejące(wielkieukłonydlasędziów walczącychiniezłomnychjaknp.sędziaTuleya),szkolnictwopowierzonekomuś,ktoidealniepasowałbyjakoadresatksiążki Milenium.Mężczyźni,którzynienawidząkobiet aprasa?Tylkokrokdzielikrajodcałkowitegozakazuwolnościsłowa,dostępudosłówwypowiedziachimożliwościichswobodnegokomentowania.
Państwostajesięjużnawetniepaństwowe,copartyjne,atonigdy whistoriiniekończyłosiędobrze.Zarównodlakraju,któregoproblem dotyczy,atakże–oczymzapominają–powodującychtakistanrzeczy. Awracającnakoniecdosamejrolikobiety,jejmiejscawspołeczeństwie, atakżewpodstawowejjednostce,jakąjestrodzina,którezostałozupełniezmarginalizowane,zdeptane:
Odnoszęwrażenie,że–międzyinnymi–rządzącyzbytmocno dosercawzięlisobie–międzyinnymi–pochodzeniesłowaojczyzna izupełniezapomnieli–międzyinnymi–otym,żesynonimemsłowa „ojczyzna”,itowznaczeniubardziejwzniosłym,jestmacierz.
Ilepiej,nawetdlanichsamych,bysobieszybkootymprzypomnieli.
Gothicwind
Jestemfilologiemklasycznym,literaturoznawcą,matkąjednejcóreczki,trojedzieci straciłamprzezbezdusznośćsystemuochronyzdrowia.
Jakokobietępotakichprzejściachprzerażamniepodejściedotematukobietyjako matki-bezwolnej,traktowanejniczyminkubator.
Denerwujemnieteżpodejście(nie)rządudomediów,uchodźców,sądów,pielęgnia‐rek,ratownikówmedycznych,nauczycieli.
Władzaudaje,żejestgłuchananaszbunt.Musimyzatemprotestowaćgłośniej.
59
niosącarozpacz
„NiemożePaninieśćcałejtejrozpaczy.Niktniejestwstanietego zrobić”.Takmówidomniemojaterapeutka,ajamówiędosiebie:„przecieżtobyłamojarolaodzawsze,odkądpamiętam.Comamterazzrobić, jeśliniebędędźwigaćrozpaczy?Własnej,cudzej,rodzinnej,pokoleniowej…Tylerozpaczydouniesienia…”
Kolektywnystrach,żal,gniew,ból,smutekuruchamiająwnas,ofiarachtraumy,żywewspomnienia.Byćmożeniedokońcawyraźne,ale dostateczniesilne,tak,jakbyśmyznówprzeżywałyto,conasspotkało. Nie„jakbyśmy”,tozłesformułowanie:mytoprzeżywamyodnowa.Ciało sięzamraża.Wewnętrznenapięciestajesięniedozniesienia,rozsadza nasodśrodka.Chcemysięuratować,uciec,alewidzimytylkodwiemożliwości:albowsmutek,przerażenieiniemoczprzeszłości,albowto zteraz–bólirozpaczofiarprzemocyTejWojny.
Czytamysłowo„gwałt”.ZgwałconeUkrainki.Tosłoworobinamcoś takiego,jakbyktośprzeciąłnambrzuchnożem,acałewnętrznościwypadłynazewnątrz.Ktojepozbiera,niemaktoichpozbierać,niepotrafię sięochronić,niemogę,nieumiem…wołamdoswojegobrzucha:błagam cię,uzbrójsię,proszę,stwórzjakąśzbroję,jakąśkamizelkęchociaż,nie możemytakfunkcjonować,bóljestniedozniesienia,idotegowstyd, żetakreagujemy,przecieżnieracjonalnie,przecieżkażdawojnajest straszna,przecieżmężczyźninawojnie…nie,niedamradytegosłowa przełknąć,powtórniewypowiedzieć.Niedamrady.
Potemwyłazicień.Przedsnemfantazjuję,cojaim,tymzwierzętom, tymskurwysynomzrobię.Te„bajkinadobranoc”,któresobiewyświetlamwgłowie,sąkoszmarne.Brutalne.Krwawe.Tak,odetnęimfiuty. Tak,każęimjezjeść.Poderżnęimgardła,alepowoli.Ponabijamich napale.Wypatroszę.Będąpłakać zestrachu,będącierpieć,aleitak ichcierpieniebędziemniejszeniż moje,niżwasze,wszystkich SkrzywdzonychDziewczynek,ito ichcierpienienieukoinaszegobólu, takzaczynamypodejrzewać,więc robimysięjeszczebardziejkrwawe.
Wtychhistoriachjestemwojowniczką,lecztaką,którejboisięjej własnyoddział,boniktjużniewie, nawetonasama,czywciążjestczłowiekiem,czymożejużbestią.
Wojnauwewnętrznionabudzi uwewnętrznionąofiarę.„Mam41 lat.”–powtarzamsobie.„Jestem
60
terazbezpieczna”.Aleoneniesą!Krzyczywemniegłos.Corobisz,żeby jeochronić?Gdziejesteś,czemuichniebronisz?Gdziebyłaś,kiedy pomnieprzyszli,mówiąduchy,głodne,rozpaczliwe,ajaprzecieżnie mamsiłyichsłuchać,bowiem,żemnieteżniktnieochronił,żejasama siebienieochroniłam.
Nieoglądamzdjęć.Nieoglądamfilmów.Ztrudemczytamnewsy, chociażwszyscymimówią,żeniepowinnam.Ciałozaciskasięjakpięść. Tapięśćgroziniebu,aleprzecieżtamniktniepatrzy,niktniesłyszy.
Ofiarymajązasznurowaneusta,jatowiem.
„WciągaPaniąspiralatraumy.Proszęzostaćprzymnie,proszę namniepatrzeć”–mówimojaterapeutka,ajazaczynamoddychać ipłakać.„GdzieczujePaninajsilniejkontaktzeswoimciałem?”–pyta. „Wnogach.Czujęgownogach”.Tak,nogi,podpowiadagłos.Testworzonedouciekania.Szybkadziewczynka,biegaczka,sprinterka.Alewtedy nieuciekłaś,prawda?Nóżkibyłyzamałe.
Płaczęniepowstrzymanie,wracamdodomuipłaczędalej,wielegodzin,agodzinyzamieniająsięwdni.
Płaczę,botopogrzebwszystkichKobietiDziewczynek,któredoznałyprzemocy.
ZuzannaKorońska
pisarka,graficzka,ofiaraprzemocyseksualnej
61
herstoriajestnam potrzebnawłaśnie teraz
heritologia,herstoria,historiakobiet,historia,dziedzictwo,kobieta, gender
HERSTORIAPOTRZEBNAODZARAZ!
Niniejszyteksttojedynieszkicmożliwegopodejściadotego,jak dziedziczyć(nie)znanąhistoriękobiet.Intencjąautorkijestraczejuwypukleniepewnegoniedostatku,niżzarysowaniemetody,czypraktyk, którewsparłabybadaniaipraktykizwiązanezodzyskiwaniemidziedziczeniem brakującejpołowydziejów1.Propozycja,którąskładam,tonamysłnadtym,jakzarządzaćhistoriąkobiet,abyuznanojązaniezbywalnyelementdziedzictwaorazstorynakażdympoziomiebudowania opowieścihistorycznej.Zarówno,gdyjąodzyskujemy(kwerendarównościowa,gueerowa,genderowa),od-twarzamy–tuzwłaszczawsposobiepisania(feminatywy),orazcochybanajbardziejogólneipókico postulatywne–wplanieogólnym,abyhistoriakobietzostałauznana zaopowieśćuniwersalną.Nadrugimplanie,bymiałastałeipraktyczne zastosowaniairozszerzenia:edukacyjne,polityczne,społeczne,komunikacyjne.Wturystyce,abysłużyłaprzewodnikomiprzewodniczkom jakoswoista axismundi historiimiejsc–miejscowości,miast,państw, orazspołeczeństw–grupetnicznych,narodów,wspólnotnarodowych. Takiemammarzenie.
Oilejednaknaukowarefleksjaopisujejużodkilkudziesięciulatpotrzebęwłączeniahistoriikobietdogłównegonurtubadańniewiele mamypropozycjiwskazujących,jaktęuzyskanąwiedzęupowszechnić, jakdokonaćswoistegoprzełamaniatradycyjnychnarracjimuzealnych, turystycznych,marketingowychwturystycekulturowej.Cozrobić,aby zobaczyćispopularyzowaćhistoriękobietnietylkojakodopełnienie „uniwersalnejhistorii”,alekoniecznąskładową,bezktórejopisdziejów wogóle,aletakżeopisdziedzictwadanegomiejscaczyspołeczności traktowanybyłbyjakoniepełny,wadliwy,anawetfałszywy.
HERITOLOGIAHERSTORYCZNA?
Naczymmogłobypolegaćzarządzaniedziedzictwemhistoriikobiet?
Przedewszystkimnawyłonieniukobiet,odnalezieniupostaci,które
1NawiązaniedotytułuksiążkiAnnyKowalczyk, Brakującapołowadziejów.Krótkahistoriakobietnaziemiachpolskich,Warszawa2018.
62
wcześniej„przeciekły”przeztradycyjnekonstrukcje,opisującepolitycznekataklizmylubpowolneprocesyekonomiczne.Gdybyśmyuznali, żeszukamyfigurkobiecychwtymcokazuistyczne,nietypowe,conie mieścisięwdotychczasowymschemaciehistorycznym,dziedzictwo kobietzaczynałobysiętam,gdziepojedynczakobietalubgrupakobiet stawałybysięprzyczynąiistotązmianspołecznych.Herstoriamogłaby znamionowaćemancypację,progresywnośćindywidualnąlubgrupową danegoczasu.Inawet,gdybyzostałaodkryta,jakodrobnygest,ślad zaledwiezmianobyczajowych,możliwychdozaobserwowaniatylko wtedy,gdysięusilnieprzyglądamy(aleniewymyślamypodsztancę)–szczególnieubohaterekpostrzeganychdotejporywwyłączniekonserwatywnymkostiumie,tobyłobyto!
Zarządzaniedziedzictwemhistoriikobietwymagałobyjęzyka,który potrafiłbyuchwycićopór,buntkobiet,choćbyprzeciwopresyjnymelementomkulturypatriarchatu(jegoźródła,przejawy,wzlotyiupadki).
Jednocześniemusiałbybyćtojęzyk/słownik,którytłumaczyłbyzpowagąinależytąuważnością,jakieznaczeniemiałydlapokoleńkobiet emancypacjaikształtowaniesięichobywatelskiejipolitycznejpodmiotowości.Jeślibowiemzatrzymamysięnastoryo„paleniustaników”, naopisach„wściekłychsufrażystek”,oddamypolesymboliczne,bozgodzimysięnieprotestując,abywalkękobietopowiadanonadaljakociekawostkę,lubpewnegorodzajukuriozum.Niewprowadzimyhistorii emancypacjidowspólnegodziedzictwaEuropynienadającjejodpowiedniegoznaczenia.
Podsumowując–język,słownictwo,sposóbopowiadaniaodrodze kobietdoautonomii,godnościobywatelskich,tobyłabykoniecznapodstawabudowaniaopowieścioherstorycznymdziedzictwieetnosów europejskich(powinnamnapisaćnarodów,aletosłowoniewyczerpuje krajobrazuetnicznegotegoskrawkaświata).Słowoemancypantkapowinnoznaczyćświadomaobywatelka,przekonanaoswymsprawstwie, obowiązkachiprzedewszystkimprawach.Kobietydążyłydotego oddawna.Jestempewna,żenieznamynażadnymkontynenciedobrze tegozjawiska.Epickieobrazyczekająnaopisanie.
HERSTORIA.GENDER.QUEER.Jakdziedziczyć?
Kolejnypoziompracynadgender(orazqueer)–opowieściąonowym postrzeganiusamegodziedzictwapolegałbynaodrzuceniustarych modelikonstruowaniaopowieścioherstorycznymuniwersumoraz ojegoposzczególnychbohaterkach,orazosobach.Rozumiemprzez toodrzuceniedotychczasowychstereotypowychipowtarzanychklisz badawczych,odejścieodpowielaniawhistoriografiitradycyjnegopodziałurólpłciowych.Historycznarolakobiet,naprzykład,częstoredukowanabyładoreprodukcji,byłabytowięcwyjątkowaokazja,abyprzywrócićkobietomindywidualistycznecechy,zawszegdyonichopowiadamy.Tojestszansanaopowiedzeniehistoriiwszystkichosóbzper-
63
spektywyuniwersalnej.Niejakopozapatriarchatemprzezwiekigodzącymwichczłowieczeństwoiaspiracjewprzeszłościoraznierzadko takżedziś.Heritologiaznaciskiemnagenderowąiqueerowąperspektywęprzebijasufit,bodotejporyhistoriapisanawtradycyjnysposóbnie wyczerpywałamożliwegorepertuaruidentyfikacjiitożsamościpostaci historycznych(iniemamtunamyślitylkoidentyfikacjipłciowej,ale naprzykładreligijną,czyklasową).
Itakzredukowaniesensuistnieniapokoleńkobietdoidentyfikacji wyłączniewzakresiereprodukcjipowinnozostaćuznanezabłąd,krytykowane,obalone.Zarządzaniedziedzictwemhistoriikobietpowinno pomócwobalaniustereotypów,wmiejscełatwychpowtórzeńpowinny pojawićsięrewizjeinowerekonstrukcje.Skupieniesięnadodzyskanymilosamikobietpowinnoposłużyćzniesieniupowszechności,typowościnarzeczjednostkowych,niepowtarzalnychprzykładów.Dziewczynki,kolejnepokoleniakobietpotrzebująmodelidokonstruowaniawłasnychbiografii.WtensposóbrealizowalibyśmytezęGregory’egoAshworthao uważnymzarządzaniudziedzictwem2,kiedyautorproponuje odejścieod automatycznejimitacji3 .
NAWYCIĄGNIĘCIERĘKI.DOTYKANIEHERSTORII
Pozainnymjęzykiemopisuiodejściemodprzestarzałych,tradycyjnychmodelinarracyjnychpełnychkalek,klisz,powtórzeńwartobyłoby korzystajączodczuwalnegotrenduuznaćherstorięzaelementtożsamościmiejsca4.Proponujębardziejzaufaćpozanaukowymaktywnościomprezentacjidziejów,jakiminiewątpliwiesąprzeróżneaktywistyczneformypracynadpamięcią.Widzętuprzedewszystkim:spacery herstoryczne,ukierunkowanąpracęnadrodzinnąpamięciąwtymherstoriamirodzinnymi(np.organizowanewszkolejakolekcjehistorii). Myślętakże,żeniezwykłeefektyprzyniosłyby„zdjęciezkobietautocenzury”,uzyskanieświadectwpamięciopowiadanychprzezkobiety,gdy zniesionezostajątabu,kulturowe,klasowe,lubobyczajowe.Trzebazadbać,abyniedziałosięto–dlatego,żewkońcu–przychodziczas–gdy „mogę(aczasemgdy:muszę)wamwszystkopowiedzieć”.Jestzapóźno, gdywewnętrznynakazskłaniado„powiedzeniaprawdy”,wyznania, oczyszczenia.Widzimy,napodstawietego,czegosięostatniodowiadujemyomiędzygeneracyjnymtrwaniutraumy,żedoznanekrzywdylub upokorzenia,aleteżrolekulturowebudowaniunanagradzaniuikaraniukobiettrwająwnas.Biedakobiet(zjawiskonaskaleświatową),czy doświadczeniegwałtu,toprzecieżczęstomotywy„wyrzucone”poza
2 Por.https://turystykawmiescie.org/2016/11/15/profesor-gregory-ashworth-1941-2016/[dostęp12.2021]
3 Tamże
4 Tamże
64
nawiasopowieścihis-torycznej.Podważmyto!Krzyczmy!Anapewno rozmawiajmyieksperymentujmynieustannie,wierzącwsiłępamięci irozmowy.Wedukacjęherstoryczną.
KTOSIĘBOIHERSTORII?
Właśniewtymmiejscupowinniśmyzadawaćsobiepytanie,ktoboi sięherstoriiwhistorii?Kogouwierahistoriakobietdotądnieopowiadana?Przemilczana?Dlakogojestniebezpiecznatajejczęść,którademaskujerasizm,ksenofobię,nacjonalizm,patriarchalizm,populizm.Wspomnianewyżejzdejmowaniezhistoriikobietautocenzuryorazcenzury byłobywięcważnympostulatemkonstruowaniazorientowanegoherstoryczniezarządzaniadziedzictwemiformedukowaniawtymzakresie.
Namarginesiedodam,żezpunktuwidzeniametodbadawczych mielibyśmytuobszardoskanowaniaprzypomocymetody argumentum exsilentio,czyliwnioskowaniazmilczeniaźródeł.Metodatatraktowana jestjakoodmianapośredniegoustalaniafaktów.Gdyhistoryk/historyczkastwierdzafakthistorycznyniepoświadczonywźródle,toustala faktywoparciuoinformacjepośrednie,czylitakie,którepochodzą zeźródła,aleispozaźródła.
Wprzypadkupróbokreśleniafaktuherstorycznegoczęstomamy doczynieniazinformacjaminiepochodzącymizeźródełibardzoczęsto całakwerendaopartajestowiedzępozaźródłową(naukowąipotoczną). Ataczęstookazujesiębyćsprzecznazdotychczasowąhistoriografiąinie razniedwapozostajemyjedyniezopisemfaktuwpamiętnikulubwdziewczyńskimsztambuchu.Wtedywartozdaćsobiesprawę,żerozstrzygnięcia naniekorzyśćprawomocnościświadectwkobiecychjestmocnozakorzenionawnaszejkulturze.Trudnojestsięoderwaćowłasnychograniczeń, czegonapewnowymagauznaniewagidziedzictwakobiet.Budowanie wiedzywoparciuoww.przesłankiwymagałobykażdorazowointerdyscyplinarnychseminariówjakoformdydaktyki,kwestionującychmniemanie oniewinnościwiedzy,dekonstruującychpartykularneinteresyutrzymującychgmachwiedzyuznawanejzauniwersalną.Jakieprzedmiotynaukowe toudźwigną?Jakiespecjalizacje?Wydajesię,żedopókiszkołaiuniwersytetniebędąprzestrzeniamikulturyhistorycznej,wmiejsce„zakuwania historii”,dopókiprocesedukacyjnyniebędzienieustannymnegocjowaniemsensówijednoczesnejpracynadsobąnauczycieliorazuczniów istudentównieodbudujemyzłożonościświata,ukrytejzawarstwami tradycyjnierozumianejnauki.Wjejkosmosiewczarnychdziurachginie wszystkocoinne,takżekobietyiichdziedzictwo.
PODSUMOWUJĄC,COBYŁOBYHERSTORYCZNĄHERITOLOGIĄ?
1.Ujawnianienierównościitworzeniedlanichopisuiszerokiejrecepcji, takżewwersjipopularnej.
2.Odejścieodmitycznychwyobrażeńkobiecościnarzecznowychwyobrażeńwszystkichpłci.
65
3.Biokulturowypejzażrozwojuspołeczeństw–mocnewłączeniebiocenozyimigracjiwopowieściodziedzictwie.
4.Historianowożytnapisanabacklashamiitraumamirodzinnymi
5.Intymnośćdoświadczeniahistorycznego,świadectwajednostek,konfesyjnośćpowinnynabraćznaczeniadowodu
6.Historiawstydumogłabypojawićsięwmiejscehistoriipozornejszlachetności,awistocienikczemności,okrucieństwaibrakumorale.
Zmianaoptyki,intersekcjonalnośćbadańdajenamnowedziedzictwo,słabsze,wymagająceochrony,leczczymożnawyobrazićsobiebardziejinteresującąsytuacjęwyjściowądlatłumaczykultury?Dlaheritologów?Muzealników?Kreatorównarracjikulturowegopamiętania?
Możnasobiewyobrazić,żeotostoimywcałkiemnowychblokach startowychdozarządzaniadziedzictwem.Wyposażeniwposzerzony iuzupełnionysystempojęćiwartości,wbardzodemokratycznysystem edukacjiipopularyzacji,możemywreszciepostawićnanieustannedialogowanieibezwstyduprzykuwaćuwagęmasowejpubliczności dotychwszystkichzjawisk,któreprzezwiekiuznawanebyłyzamniej ważne,jakchoćbypraceopiekuńcze,czykobiecekrzątactwo.
ŚwietnietłumaczytenpunktwyjściadoreformyzarządzaniadziedzictwemSharonMacdonaldwpierwszymrozdzialeksiążki Krainy pamięci.OdziedzictwieotożsamościwewspółczesnejEuropiept. Komplekseuropejskiejpamięci.Totamwłaśnieczytamy,żemusimyodrzucić starekompleksy,abynanowowytworzyćhistorię,któraterazjestnam bardzopotrzebna.Takżeherstoriipotrzebujemywłaśnieteraz.
Skrótrekomendacji–wkierunkuheritologiiherstorycznej:
►kulturowaturystykaheritologiczna,szlaki,spacery,rejsy,itp.;
►patriotyzmkobiecy,jakijest?;
►feminatywy,jakoźródłobadawczeidziejotwórcze;
►męskiesojusznictwo–afirmacjazjawiska;
►rewizjaherstoriiwkulturzemasowej;
►dekonstrukcjaherstorycznychre-sentymentów(np.MatkaPolka, Męczennica,Siłaczka);
Podsumowująckoniecznejestumiejscowienieherstoriiwzabawie, wrytuałachżyciacodziennego,nawszystkichszczeblachedukacji wmyśleniuogospodarce,polityceisztuce.Włączeniejejdohistorii naukiiprojektównaukowychprzyszłości.Dozarządzaniageopolityką, klimatemibadaniamikosmosu.
Futurologiaherstorycznatonie Seksmisja,alezupełnieinnyfilm. Nakręćmygorazem.
66
Bibliografia
FlemingJ., Kłopotzkobietami,Znak,Kraków,2017.
Głowacka-SobiechE.,Chmura-RutkowskaI.,SkórzyńskaI.(red.), Niegodnehistorii?Onieobecnościistereotypowychwizerunkachkobietwświetle podręcznikowejnarracjihistorycznejwgimnazjum,WydawnictwoNaukoweUAM,Poznań2015.
Górnicka-BoratyńskaA.(red.), Chcemycałegożycia.Antologiapolskich tekstówfeministycznychzlat1870-1939,wyd.1,FundacjaResPublica, Warszawa,1999.
KowalczykA., Brakującapołowadziejów:krótkahistoriakobietnaziemiach polskich,WydawnictwoWAB,Warszawa2018.
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), KobietaispołeczeństwonaziemiachpolskichwXIXw.:zbiórstudiów,InstytutHistorycznyUniwersytetuWarszawskiego,Warszawa,1990,(„Kobietai...”tom1),
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaiedukacjanaziemiachpolskich wXIXiXXw.:zbiórstudiów.Cz.1-2,InstytutHistorycznyUniwersytetu Warszawskiego,Warszawa,1992,(„Kobietai...”tom2).
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaiświatpolityki:PolskanatleporównawczymwXIXiwpoczątkachXXwieku:zbiórstudiów.Cz.1,Instytut HistorycznyUniwersytetuWarszawskiego,Wydawnictwo„DiG”,Warszawa,1994,(„Kobietai...”tom3).
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), KobietaiświatpolitykiwniepodległejPolsce1918-1939:zbiórstudiów,Cz.2,WydawnictwoSejmowe:Kancelaria Sejmu,1996,(„Kobietai...”tom3).
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaikultura:kobietywśródtwórców kulturyintelektualnejiartystycznejwdobierozbiorówiwniepodległym państwiepolskim:zbiórstudiów,Wydawnictwo„DiG”,1996,(„Kobietai...” tom4).
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaikulturażyciacodziennego:wiek XIXiXX:zbiórstudiów,Wydawnictwo„DiG”,1997,(„Kobietai...”tom5).
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaipraca:wiekXIXiXX:zbiórstudiów,Wydawnictwo„DiG”,2000,(„Kobietai...”tom6).
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaikulturaczasuwolnego:zbiórstudiów,Wydawnictwo„DiG”,2001,(„Kobietai...”tom7).
67
MałgorzataTkacz-Janik
Uważa,żedzieńbezherstorii,todzieństracony. Drn.hum.kulturoznawczyni,absolwentkaUŚ,krzok,feministka.Inicjatorkadziesiąt‐kówkonferencji,debatorazwarsztatówitekstówohistoriikobiet.Ekspertkads.ko‐munikacjispołecznejzdoświadczeniemkorporacyjnymipolitycznym.Mentorka wruchukobiecym.AnimatorkaruchunarzeczpamięcioJaninieOmańkowskiej, którajakodrugakobietawEuropieotworzyłaSejmRegionalny.Współautorkabro‐szuryna100-leciewywalczeniaprawwyborczychwPolsce„Chcemycałegożycia”. Kuratorkawystawy„60na100.SĄSIADKI.Głosemkobietopowstaniachśląskich iplebiscycie”.PomysłodawczyniŚląskiegoSzlakuKobietifilmuoposłankachSejmu Śląskiegopt.„5kobietSejmuŚląskiego”.
68
ŻarnowskaA.,SzwarcA.(red.), Kobietaimałżeństwo:społeczno-kulturoweaspektyseksualności:wiekXIXiXX:zbiórstudiów,Wydawnictwo „DiG”,2004,(„Kobietai...”tom8).
artystka,aktywistka, akademiczka
WywiadzIwonąDemkoprzeprowadziłaonlineIzaDesperak 16marca2022roku
IwonaDemko
Artystkawizualna,absolwentkaASPwKrakowie,gdzieobecniepracuje nastanowiskuprofesoryuczelni.Kuratorkawystawfeministycznych, autorkaksiążkioZofiiBaltarowicz-Dzielińskiej,inicjatorkaiorganizatorka„RokuKobietzASP”poświęconemu100-letniejobecnościkobiet wkrakowskiejASP.Interesujejąherstoriaidoświadczeniekobiet–zeszczególnymuwzględnianiemkobiet-artystek–rozpatrywaneprzez pryzmatzmieniającychsięwdziejachrólspołecznych.Przezwielelat zajmowałasięafirmacjąseksualnościikobiecychnarządówpłciowych. Od2016r.jednązjejaktywnościjestempatiąherstoryczną,którejpodstawąsąbadanianamateriałacharchiwalnych.DoswoichdziałańartystycznychwłączarównieżaktywnośćwWikipedii.LaureatkaNagrody Sztukiim.MariiAntoiElsyvonFreytag-Loringhovenzawspieranie obecnościiwidocznościkobietwedukacjiikulturze(2021).
Artystka,aktywistka,akademiczka–natychtrzechwątkachchciałam sięskupićwnaszejrozmowie,żeonestanowiąwtwoimwypadku pewnącałość
–Tak.Tewątkitaksięumniesplatają,żetrudnojerozdzielićiztego wyłuskaćjeszczewłasneżycie.
ARTYSTKA
MojąpierwsząfascynacjąbyłaCamilleClaudel,poktórejmójsynma naimięClaudel.Wynikałotoprzedewszystkimzzachwytunadjejtragicznymżyciem.Jakkażdąosobęzmojegopokolenia(takmisięwydaje) pociągamnietragedia.Jejżyciemnieporuszyłoitodziękiniejpostanowiłamzostaćrzeźbiarką.Niechciałambyćmalarką,tylkorzeźbiarką–tegosiętrzymamprzezcałyczas,chociażrzeźbętraktujębardzoswobodnie.Ponadwszystkokochamtrzywymiary.Napoczątkubyłam–bardzodługozresztą–nieświadomafeministycznie.Wynikałotoztego względu,żeniespotkałamnaswojejdrodzenikogo,ktomógłbymnie wjakiśsposób,wprowadzićwtentemat.Pierwszemojepracerobiłam wkompletnejnieświadomościistnieniateoriifeministycznych,czy sztukifeministycznejtymbardziej.Prace,którerobiłamnaakademii, powstaływdużymstopniupodwpływematmosferyuczelni,którawiadomo,byławmoichczasachbardzopatriarchalna.(Ciąglejest,alewtedy byładużobardziej).Niemiałamświadomości,żetotalnieodcinamsię
69
odswojejkobiecości.Pamiętam,żejakomaładziewczynka,zanimmoja samoświadomośćsięrozwinęła,dostałamkomunikat,żebyciekobietą jestczymśgorszym.Oczywiścietenkomunikatjestpowszechny,nabywasięgowrazzsocjalizacją.Pamiętamteż,żejakbyłamwliceum, toobiecałamsobie,żeniewłożęnigdyspódnicy.Wramachodcinaniasię odkobiecościprzezdwadzieściasiedemlatnienawidziłamrównież różowegokoloru.Uważałamtakjakwiększośćludzi,żeróżowyjest poprostubrzydki,infantylny,kiczowaty,beznadziejny.Kiedyrobiłam dyplomtochciałamprzedewszystkimzrobićdyplominnyniżpozostałe, którewwiększościbyłyczarnebądźfioletowe,dostojne.Chciałamwyrwaćsięztychschematówizdecydowałamsięnaróżowy,niewiedząc właściwiedlaczego.NieznałamwtedypracMariiPinińskiej-Bereś,co jestkolejnymdowodemnato,jakwyglądałaedukacjaijakbardzonie byłowiedzy,teoriidotyczącejsztukikobiet.Zrobiłamwtedyróżową rzeźbę,ponieważchciałamzrobićpracęzwiązanązcielesnością.Zdużymopóźnieniemdotarłodomnie,żeto,coblokowałamwsobie,to, odczegosięodżegnywałam,wydobyłosięwpostacikoloruróżowego. Ato,żenielubiłamprzezdwadzieściasiedemlatróżowegowynikało ztego,żeniechciałamsięidentyfikowaćzkobiecością,chciałamcałkowicietemuzaprzeczyć.Przezcałeżycietaknaprawdęudowadniałam, żemogęrobićwszystkoto,comężczyzna.Niechciałamnależećdogorszegosortuludzi.Stądteżwybórrzeźby,stądwybórpracownikamienia, spawanieitympodobnerzeczystereotypowopostrzeganejakomęskie. Chciałamsprawdzić,czyjakokobietarzeczywiściesiędotegonienadaję,zgodniezprzekazemkulturowym.Potemzaczęłamrobićpracezwiązanezmoimżyciem...Życiemczłowiekasocjalizowanegonakobietę. Robiłamrzeczy,któredotyczyłydoświadczeńkobiet–omacierzyństwie,okobiecymciele,czyliowaginie.
70
IwonaDemko, SaintMother,2010,śr.2m.
Wtedyktośmipowiedział,żeto,corobięjestsztukąfeministyczną. Bardzomnietozdziwiło,ponieważzaczęłamsięzastanawiać:adlaczego jakmężczyznarobipracęowojnie,bądźoczymś,cowiążesięzeświatemmężczyzn,tojesttosztuka,ajeślisięrobicośzwiązanegozeświatemkobietto,jesttosztukafeministyczna?Tobyłodlamniezdumiewające.Idopierowtedyzainteresowałamsięteoriąisztukąfeministyczną. Zaczęłamdużoczytaćnatentemat.Nieznałamnikogoześrodowiska feministycznego,samazaczęłamszukać,trochępoomacku.PotempoznałamSławęWalczewskąistopniowocorazwięcejosóbześrodowiska feministycznego.Wmomencie,kiedyweszłamwtośrodowisko,kolor różowyniebyłwłaskach,należałogounikać.Alewzwiązkuztym, żebyłamartystkąwizualną,totrochęmitoniepoprawneupodobanie wybaczano.Postanowiłamprzyjąćpostawęartystycznąiżyciową,która poprzezsztukęmiaławspieraćto,cojestspychanenamargines,cojest niepoważane,tocojestmniejwartościowane.Właściwiecałyczaskontynuujętakirodzajmyśleniaidziałania.Początkowobyłtokolorróżowy, potemdotegodoszławaginaiwszystkoto,cojestzwiązanezkobiecością,zkobietami,zichświatem.Postanowiłamoddaćsięsztucefeministycznej.Starałamsięprzekućsłabośćwsiłę.Patrzączperspektywy czasu,myślę,żewłaściwiemisiętoudało.Afirmowałamróżowyzanim tenstałsiętrendy.Natomiastodstrajków,CzarnegoProtestuzaczynamyjakospołeczeństwomyślećowaginiezperspektywykobiety,czyli wtakisposób,ojakimichodziło,kiedyzaczęłamrobićswojeprace.Równieżbadaniahistoriikobiet,herstoriastająsięterazpopularne icorazwięcejosóbwidziważnośćzajmowaniasiętymtematem.Udało misięzwiększościątematów,któreporuszamwmoichpracachnieco wyprzedzićspołecznezainteresowanie.
Chciałabymżebyśwyjaśniładokładniecotojestwaginizmifemmenizm,którepojawiająsięwtwoimbiogramienaWikipedii1 –Używamokreślenia waginatyzm,ponieważwaginizmtobardzo nieprzyjemneskurczepochwyuniemożliwiającealboutrudniającestosunekseksualny.Szukającodpowiedniegosłowa,zdecydowałamżeto będziewłaśniewaginatyzm–połączeniewaginyzfanatyzmem.Oczywiściefanatyzmemwpozytywnymtegosłowaznaczeniu.Określenie towprowadziłamjakrobiłamdoktorat,czyliwtedy,kiedypowstała KaplicaWaginy ikiedypisałampracęteoretyczną,którązatytułowałam właśnie Waginatyzm
Chodziłomioto,żebyużyć-izmu,popularnegoterminu,którym mógłbywejśćdoużycia.Waginatyzmmiałbyćodwróceniemznaczenia waginy,czyliprzeniesieniemjejzesferyprofanumdosacrumirozpoczęciempozytywnegomyślenia.Takiego,któreodnalazłambadająckult waginy,gdziepostrzeganowaginęjakobramę,przezktórąprzychodzi1https://pl.wikipedia.org/wiki/Iwona_Demko
71
mynaświat,jakosymbolzdrowia,szczęściaioczywiściepłodności. Wczasachkiedywaginabyławartościowanabardzopozytywnie.Waginatyzmmabyćpowrotemdotegorodzajumyślenia.Kiedyrobiłam KaplicęWaginy,zadzwoniłdomniedziennikarzpytając,czywaginatyzm totakinurtwsztuce.Wtedysięzaśmiałam,ponieważbardzoniewiele
72
IwonaDemko,KaplicaWaginy,2012,fot.KrzysztofKról
IwonaDemko,KaplicaWaginy,2012
artystekużywałowówczaswaginywswoichpracachtwórczych.Powiedziałammu,żemamnadzieję,żekiedyśtakbędzie,żekiedyśtennurt wsztucesiępojawiiżeotrzymatakąnazwę.Iwłaściwieteraz,polatach obserwujępoczątektakiegonurtu.Corazwięcejkobietsięgapomotyw waginywswojejtwórczości.Napoczątkubardzodokładnieśledziłam ktoikiedysięgapotenmotyw.Terazjestjużtakdużoprac,żeniejestem wstanietegośledzić.Natomiastjeślichodziosłowo femmenizm tozaczerpnęłamjezksiążkiDespinyStratigakos Gdziesąarchitektki?, któranapisała,żefemmenizmtoemanowaniekobiecościąwmiejscach, gdzietakobiecośćniejestszanowana.Wmoimprzypadkutooznaczało emanowaniekobiecościąprzedewszystkimwakademii.Zaczęłamtam pracępoośmiulatachodukończeniadyplomu,taprzerwamiałabardzo dużeznaczenie.Zarazpostudiachniemiałamjeszczeświadomościfeministycznej,wracającpoośmiulatach,jużbyłammądrzejsza.Miałam większąświadomośćfeministycznąiwiedziałamteż,jakjąchcęwykorzystać.Ukończyłamrzeźbę,czylinajbardziejmęskikierunek,naktórympanowałapewnaniepisanazasada,któramówiła,żeabyfunkcjonować,tonienależybyćartystkąrzeźbiarkątylkoartystąrzeźbiarzem inależyprzyjąćwyglądbardzomęski:ubieraćsięwspodnie,wciemne kolory,niestosowaćmakijażu,brońbożeniemalowaćpaznokci–pomalowanepaznokciedyskwalifikowałycięjakoprofesjonalistkę,araczej profesjonalistę.Boskoromożeszmalowaćpaznokcie,toznaczy,żenie brudziszsięprzyrzeźbie,coznaczy,żeniepracujesz.Mającświadomość działaniatychschematów,postanowiłam,żebędęfemmenistką,czyli żebędęstosowałatakiperformensżyciacodziennego.Zaczęłamprzychodzićnaakademiębardzokobiecoubrana;wszpilkach,wkrótkichspódnicach.Początkowomiałamtylkorajstopyróżowe,potem dorajstopdołączałambuty,potemspódnicę,potemsweter.
Robiłamtostopniowo,dlategożerównieżwemniesamej byłabariera,którąmusiałam wewnętrznieprzekroczyć.Wstydziłamsięróżowego,bałamsię ubieraćwróżowy,bobałamsię, żejeślizacznęgoubieraćbędę postrzeganajakogłupia,infantylnadziewczynka,któraniema nicwgłowie.Stopniowowmoją garderobęwkraczałróż,bostopniowozmieniałamteżmojemyślenie,nastawienieiprzestawałamsiębaćtego,copomyślą sobieinni.Musiałamteżrobić kolejnestopnie,doktorat,habili-
73
Femmenizm(zMagdalenąUjmą,Galeria Sztukiim.JanaTarasina,Kalisz2015)
tację.Terazmamstopieńprofesoryuczelni.Mimotego,żeniewpisujęsię kompletniewstereotypowywizerunekprofesory,tomojestopnieakademickiewpołączeniuzwyglądemdziałająnakorzyśćwzmacnianiakobiecości.Jestemżywymprzykłademnato,żemożnanaprzykładzałożyć wysokieobcasy,pomalowaćpaznokcie,ubraćsięjaklandrynkaijednocześniemiećtytułprofesoryipracowaćnaakademii.Towszystkosplotło sięwcudownącałość,terazniemogłabymztegozrezygnować.Chociaż taknaprawdęmyślę,żewkrótcebędęmogła,botomłodszepokolenie, któreniezostałoprzejechaneprzezpatriarchat,przestajemyśleć wkategoriachgenderowych.Tosiębardzopowolizmieniananaszych oczach.Młodziludziebuntująsię,niezgadzająsięnatakiprostypodział. Jeśliprzestaniemydzielićludzizewzględunapłećiwartościowaćludzi wczasiesocjalizacji,tomojedziałaniajużniebędąmiałysensu.Onemają sens,domomentu,kiedykobiecośćjestuznawanazacośgorszego.Potemznajdęsobiecośinnego,cotrzebabędzieobronić.
AKTYWISTKA
Kojarzęjużztwojejkaplicypojejzrobieniujużbyłaśrozpoznawalna ientuzjastycznieprzyjętaprzezśrodowiskafeministyczne,bo Kaplica
Waginy byłapokazywanawWarszawiewFeminotece,dobrzepamiętam?
–WFeminoteceprzezjakiśczasbyłainnamojapraca.Wczasiemojego okresuwaginalnego,zrobiłambardzodużopracpoświęconychwulwie.
WFeminotecebył Waginatyzm,natomiast KaplicaWaginy todużainstalacja,którapowstaładokonkretnegomiejsca–galeriirzeźbynamoim wydzialewKrakowskiejASP.
74
Femmenizm,wieszakwpokojupedagogówwakademii
Dużowiększewrażenienamnierobitentwójperformansżyciacodziennego,któryjednakuprawiasztakżewpracyiwswojejroliartystki,twojeobnoszeniesięwręczzkoloremróżowym,twojeróżoweszpilki.Maszwtejchwili(podczasnaszejrozmowynazoomie)nasobieróżowysweterek,kamerkapokazujeróżoweszpilkiwiszącenaścianie. Miałaśjeszczeróżowysamochód,któryzrobiłydlaciebie,zarówno wpewnegorodzajuhołdzieiwyraziesiostrzeńskiejsolidarności,koleżankirzeźbiarki,dobrzepamiętam?
–Tak!Różowysamochódokleiłymiwłasnoręczniewprezencieniespodziancedwiekoleżankirzeźbiarki:AgnieszkaGórnicziMichalinaBigaj. ApomysłnarodziłsięwgłowieSławyWalczewskiej.
Samochódoklejonyprzez koleżankirzeźbiarki:MichalinęBigajiAgnieszkęGórnicz
Kiedyopowiadaszotymswoimbrakutakiegobackgroundufeministycznego,odkrywaniagointuicyjnie,tomitobardzomocnorezonuje zmojąwłasnąherstorią,samajakolicealistkaodmawiałamuczeniasię nahistoriiowojnach,atematównieowojnachbyłochybacztery.Nie miałamwtedyabsolutnieżadnejświadomości,żetomacośwspólnego zbrakiemkobietczyzjakimiśwłaśniewartościamizwiązanymizpłcią. Wydawałomisięwtedy,żewszystkocorobiąchłopakijestfajneiczytałamprzygodyTomkaWilmowskiegoAlfredaSzklarskiego.
–Jateżczytałamlekturydlachłopców: ZłotoGórCzarnych Alfreda iKrystynySzklarskich.
Tymczasemobiezajęłyśmysięiobecniezajmujemyherstorią.Tysię zaczęłaśzajmowaćherstoriąodzapomnianychartystek?
–Od„pierwszych”studentekkrakowskiejAkademiiSztukPięknych. Wtymmomencietojużpiątyrokmoichposzukiwańichśladów.Kiedy zaczęłam,byłamfeministycznąicałkowicieświadomąosobą.Pomyślałamwtedy,żetowstyd,żenieznamkobiet,którestudiowałyprzede mną,żeniconichniewiem,bohistorianaszejakademiionichdotej porymilczała.Jestemprzekonana,żegdybywłaśnienietafeministycznaaberracja,toniezadałabymsobietakiegopytaniainieszukałabym artystek,któreprzetarłymiszlak.Pewnegodniaposzłamdoarchiwum ipoprosiłamolistę„pierwszych”studentek,niemajączielonegopojęcia, czywogóletakalistaistnieje.Kumojemuzdziwieniuokazałosiężejest. Dostałamlistęsiedemnastunazwisk,zktórymikompletnieniewiedzia-
75
łamcozrobićdalej.Jakoabsolwentkawydziałurzeźbyniewiedziałam jaksiękogośszuka,jaksiędocieradohistorii.Nieznałamsłowakwerenda.Poszukiwaniazaczęłamzczystejciekawości,zdobywającnaprzeróżnesposobyinformacje.Jakoartystkaposługujęsięcałyczasmetodami standardowymiiniekonwencjonalnymi.Przytychposzukiwaniachdowiedziałamsięrównieżczegośosobie.Zauważyłam,żejakprawdziwa socjalizowanakobieta,świetniewalczęoinnych,wtymprzypadku oinne,aosiebieniepotrafię.Przy„pierwszych”studentkachpokonuję przeróżneprzeciwności,abydonichdotrzeć.Wtymwszystkimtowarzyszymibardzodużyentuzjazmitopowoduje,żeudajemisięznaleźć niewiarygodnerzeczy.
Widokwystawy Ilewłaściwie byłowielkichartystek? poświęconejpierwszymstudentkom wkrakowskiejASP,miaArt Gallery,2021,fot.JerzyWypych
Widokwystawy Ilewłaściwiebyłowielkich artystek? poświęconejpierwszymstudentkom wkrakowskiejASP,miaArtGallery,2021,fot.
JerzyWypych
Jeślijużjesteśmywtemaciesocjalizacji,towtymkontekścieZofiaBaltarowiczDzielińska,czylipierwszakobieta,która zaczęłastudiowaćwmojejakademiizadziwia.Onabardzodoceniała,to,żebyła pierwszaiprzykażdejokazjiotymmówiła.Zapisywaławswoichżyciorysach inapisałaautobiografię,którąodnalazłam.Jestjedenznaczącyfakt:jejrodzice bardzochcielisyna.Ichpierworodne dziecko–chłopieczmarł.Potemnaświat przyszłaZofia,którastarałasięzastąpićzmarłegobrata.Przezcałeżycie chciałabyćjakchłopak.Myślę,żetomiałowpływnato,corobiławżyciu, inatojakiedecyzjepodejmowałainato,żeodważnieprzyjechałaspod LwowadokrakowskiejAkademiiSztukPięknychwywalczyćdostęp dostudiowaniadlakobiet.Wtymczasie,kiedyonazostawiałaswoje życiorysy,czylistolattemu,niektórzyinteresowalisięjejhistorią.Uwa-
76
żali,żetojestcościekawego,aleniecośważnego,conależywprowadzić dogłównegonurtuhistorycznegoAkademii.Dopieroteraz,stolatpóźniej,wrazzezmianąnaszejświadomościmożemytodocenićiwłączyć dohistorii.Jednakgdybyonasamaniezadbałaosiebie,toniemiałam bymstolatpóźniejmateriałów.
WczorajbyłamnaoprowadzaniupoKrakowie,któreprowadziłpan zestaregopatriarchalnegoporządku.Widaćbyło,żedostałzadanie nauczyćsięopowiadaćosilnych,ważnychkrakowiankach,alenie wszystkozdążyłjeszczedobrzeopanować.Jednakwpewnymmomenciepowiedział,żenieobecnośćkobietwhistoriijestwynikiemtego, żemykobietyniestaramysięoto,niewalczymy,niezabiegamy.Zrzucił całąwinęnanas.Zjednejstronymiałrację,borzeczywiścietojestnasza wina,żeniezabiegamy,alezdrugiejstronyniewziąłpoduwagętego, żenaszasocjalizacjapoleganatym,żebyniewalczyć,niestaraćsię, siedziećcichowkącieiczekaćażktośnaszauważyidoceni.
Alboupamiętniaćinneosoby,cotywłaśnierobisz.PozatymżezajmujeszsięherstoriąijesteśprofesorąAkademiiSztukPięknych,kandydowałaśteżnarektorę.Czytokandydowaniezawierałorównieżpierwiastekperformatywny?
–Tak,oczywiście.Chciałam,abyosobakobiecapojawiłasięwmiejscu, gdziejejjeszczenigdyniebyło.Naczelenaszejakademiinigdybowiem niestałakobieta.Chciałamteżzmównicypowiedziećważnezmojej perspektywyrzeczy.
77
REKTORA,obrazzcyklu Feminatywy,2021,50×150cm.
Wiem,żeprzygotowujeszwłaśniedziałaniezwiązanezwprowadzeniemfeminatywówdoakademii.Wzwiązkuztymchciałamzapytać, czytyrzeczywiścieformalniemaszjesteśzatrudnionajakoprofesora?
–Tasprawajestniecoskomplikowana,ponieważwewszystkichdokumentach,któreotrzymuję,oczywiściemamwpisanąformęmęską.Ale wiem,taksamojakty,żezmianywjęzykunastępująoddolnie.Czyli,jeśli używamyfeminatywów,toonemająszansęwejśćdosłownika.Jeślinie będziemyichużywać,tonigdynieznajdąsięwsłowniku.Niemożesię staćodwrotnie,czyliniejestmożliwymabyRadaJęzykaPolskiegopowiedziała:„wpisujemynowesłowa,boonesięprzydadzą,gdyżzmieniła sięrzeczywistość”.Językoznawcymuszączekaćażzwykłeśmiertelniczkiiśmiertelnicyzacznąichużywać.Ija,wiedzącotym,staramsię torobić.Ważnąkwestiąjestteżto,żeudałomisięwprowadzićdostatutuASPwtamtymroku(2021),wmajuzapis,żemożnaużywaćwdokumentachiróżnychzapisachwnaszejAkademiiformyżeńskiej.Tenzapis jestbardzoszerokiiotwarty,niejestsprecyzowane,żemożnaużywając tylkotakichsłów,którejużsąwsłownikuzanotowane.Wzwiązkuztym wykorzystujętęsytuacjęiproszę,abywstopcemojegoakademickiego e-mailabyłookreślenieprofesora,powołującsięnanaszstatut.Oczywiściezpoczątkuwykonująctegorodzajuzabiegi,narażaszsięnaśmieszność,boniktniejestdotegoprzyzwyczajony,akobietywakademiach woląstosowaćwstosunkudosiebiemęskieformy.Jednakjaświetnie sobieradzęzbyciemwyszydzaną.Potrafięsięzdystansować.Terazjest łatwiej,boosób,któresięztegośmieją,jestcorazmniej.Staramsięwjak
78
Printscreenstopkiwe-mailuakademickim
największejilościdokumentówużywaćfeminatywów,żebyichsiępojawiałowżyciucodziennymcorazwięcej.Jesttoczęstomrówczapraca, jakpoprawianiekażdegosłowawumowie,alemyślę,żewarto.Bokiedy siępojawikolejnewydanie SłownikaNazwŻeńskichPolszczyzny,towtedy jegoautorkibędąmiałygotoweprzykłady,którebędąmogłyprzytoczyć. Odwielulatstosujętakądywersjęidokatalogówzwystawpodajęmoje życiorysyzestopniamiwformiefeminatywów.
Wspaniałyprzykładdonaśladowania.Skoroudałosięzzaróżowieniem akademiiitospróbujęnaśladować.Ostatecznietodziękitwojemu przykładowikupiłamsobieróżowąsukienkędowystępowanianakonferencjachnaukowychiniemająctakiegobackgroundu,niemając świadomości,patrząctylkonaciebieiodbierająctonapoziomietakim emocjonalnym,tomisiępoprostuwydałotakie„łał!tojestfajne” izostałamośmielonadoczegośczegobymsamanigdywżyciunie wpadła.
–Bardzosięcieszę.Decydującsięnaafirmacjęróżu,uznałam,żenie możemysięniczegobać,tymbardziejkoloru.Niepowinnomiećznaczeniawjakikolorsięubierzesz.Toniepowinnowpływaćnaocenętwoich kompetencji.Feminizmtowolność.Awolnośćpoleganatym,żejak maszochotęmożeszubraćsięnaróżowo,aleniemusisz.Ajaksięubierzesz,niktniepowiniencięoceniaćprzezpryzmatkoloru.Przezdumne noszenieróżu,postanowiłamzmienićjegoznaczenie.Chociażcoraz bardziejmamwrażenie,żeróżtoproblemnaszegopokolenia.Jesteśmy pokoleniem,któredoświadczyłowswoimżyciumocnegopatriarchatu, atozostawiłownaszychciałachstresistrach.Czymśjednymjestzmianamyślenia,aleczymśinnymjestpozbyciesięzciałapewnychprzyzwyczajeń.Myprawdopodobniejużnigdysięnieoduczymyniektórych reakcji.Natomiastjestemprzekonana,żenastępnepokolenianiebędą miałytegostresu.Dlanichtobędziebezznaczenia.Iotowtymwszystkimchodzi,żebynastępnepokoleniamiałylepiej.
Straszniesięcieszę,żeuważasz,żenastępnemupokoleniutoniegrozi –Jużobserwujętezmiany.Jeślichodziosztukę,towidzę,żedziewczynyzaczynająsięgaćporóżowy,zaczynająsięgaćpobrokat,pobłyszczącerzeczy,kobiecetematyiniemająztegopowodustresutakiegojakja miałam.Jawiedziałam,żeprzekraczamnieprzekraczalnągranicę. Żewbijamsobiegwóźdźdotrumny.Aonemająwiększąswobodę. Ichłopakizaczynająsięnaróżowoubierać,malowaćpaznokcie,zakładaćozdoby...Patrzęnatozwielkąradością.
79
„Wierszwojenny”
Myśliszżemożesznaszgwałcić Gwałcilinasjużtylerazy Żeniezgwałcisznasbardziej
Myśliszżemożesznaszabić Umarłyśmyjużtylerazy Żeniezabijesznasbardziej
Myśliszżemożesznasrozdzielić Uczyłyśmysięsamotnościzanimprzyszedłeśnaświat Odrzuceniaiciszy
Zamiasttego,pozwolimyciżyć Zszerokootwartymioczami Świadkowiswoichwłasnychczynów Wolnemuodnadziei
DorotaK.Solarska,pisarkaigraficzka;autorkaksiążek,sztukteatralnych iwierszy.WspółpracujezczasopismamiwPolsce,SzwajcariiiKanadzie.
80
KochamCię, Jesteśdlamnienajważniejsza. Twojepotrzebysąoddziś Napierwszymmiejscu, Jesteśkobietąmojegożycia.
Powiedziaładoosoby Którejtwarzujrzaławlustrze, Dosiebiesamej
Bijesz–kocham
Krzyczysz–kocham
Niszczysz–kocham
Gwałcisz–kocham
Odchodzę–siebiekochambardziej
DziękiTobie
Oddycham Chodzę
Jem Myślę Żyję
Dziękuję KochamCię
Mojeciało
Dorota„Nietoperz”Grochala–aktywistka,działawnieformalnejgrupieManifaRzeszów,blogerkaksiążkowa–publikujerecenzjenaswoimblogunietoperzczytaioglada.blogspot.com,wformiepapierowejtekstypublikowaławSILNE. Aperiodykspołeczny iart-punk-dada-zinie WyziewyzSandałka,wierszezaś wantologiachpoezjiwspółczesnejwydawnictwaPoetariatpt. Gwiazdozbiór
Pegaza,Rykowisko.Rocznikpoezji2020,Miejsca,którekocham,Ludzie,których podziwiam, GwiazdozbiórPegazaII, Uskrzydleni.JedenzwierszyzostałzamieszczonynawirtualnejwystawieMigracje/Migrationszorganizowanejprzez WirtualneMuzeumAntropocenu.Prywatniemama8letniejNadziei.
„Miłość”
„Siebiebardziej”
„Dziękuję”
81
82
