Concerttoelichting | Rush Hour Concert: Dumky-trio - 30 september 2022

Concerttoelichting

Rush Hour Concert: Dumky-trio vr 30 september 2022 • 17.00 uur

Antonin Dvořák in 1890.

Verbindende factor is de melancholie: bij Dvořák in praktisch elk deel te vinden, bij Brahms in het smartelijk Adagio mesto. Beiden schrijven een trio, maar wel een afwijkend soort: Dvořák eentje in zes delen, Brahms introduceert een nieuwe gast, de Waldhorn.

Dumka

Variaties over de melancholie Tijdgenoten, collega’s, vrienden – Dvořák en Brahms stonden elkaar zeer na. Ook in de twee trio’s die hier worden gespeeld.

PROGRAMMA viool Igor Gruppman cello Emanuele Silvestri piano Lahav Shani

hoorn David Fernández Alonso viool Hed Yaron-Meyerson piano Lahav Shani

Antonin Dvořák 1841 - 1904 Pianotrio nr. 4 in e, op. 90 ‘Dumky’ [1890–91] • Lento maestoso – • Poco adagio • Andante • Andante moderato • Allegro • Lento maestoso

Johannes Brahms 1833-1897 Trio voor hoorn, viool en piano in Es, op. 40 [1865] • Andante - Poco piu animato • Scherzo: Allegro • Adagio mesto • Finale: Allegro con brio Einde concert circa 18.00 uur

Cover: Traditioneel Oekraiens borduurwerk. Foto Valdemar Fishmen.

Wat is een dumka? Goeie vraag.

Iets Tsjechisch. Dvořák schreef zijn beroemde Dumky-trio (‘dumky’ is het meervoud van ‘dumka’) maar zelfs hij wist het eigenlijk niet. Toen een nieuwsgierige luisteraar hem eens vroeg het even uit te leggen – gerechtvaardigd verzoek, want Dvořák had er toen al een hele rij gecomponeerd – moest hij het antwoord helaas schuldig blijven. Toch is dat ook weer niet zó vreemd. Er bestaat nogal wat onduidelijkheid over de oorsprong van de dumka.

‘Dumka’ is een verkleinvorm van ‘duma’, dat is afgeleid van de werkwoorden ‘dumat’, ‘dumac’ enzovoort. In de Slavische talen betekent het zoiets als ‘overpeinzen, tobben’ en in meer objectieve zin ‘denken’. Maar er is ook een andere afstamming.

In Oekraïne werd duma of dumka gebruikt om gedichten of liederen van boeren aan te duiden die heroïsche daden uit lang vervlogen tijden beschreven; een dumka was daar dus een soort ballade.

Overpeinzen

De wetenschap heeft nog wel meer weten op te sporen, maar het belangrijkste voor het moment is welke gedaante de dumka in het trio van Dvořák aanneemt. Dvořák blijft dicht bij de idee van overpeinzen. Zijn Dumky-trio bestaat uit zes dumky die, bij alle verschillen, één ding gemeen hebben: melancholie.

Hoewel triest en opgewekt elkaar afwisselen, blijft die

zwaarmoedigheid het nimmer wisselende decor. Je zou het trio een reeks van variaties over de melancholie kunnen noemen.

Sommigen vergelijken het stuk met Die Winterreise van Schubert, wat misschien een beetje ongelukkig is want dat werk is juist zo indrukwekkend vanwege zijn doodsheid en kaalheid, terwijl Dvořák, ook wanneer hij melancholisch is, steeds warmbloedig blijft. Dat was hij in zijn muziek nu eenmaal altijd.

Afscheid

Dvořák begon aan het trio in de laatste weken van 1890 en voltooide het op 12 februari 1891. De eerste uitvoering was twee maanden later. Op die elfde april 1891 in Praag zat niemand minder dan Dvořák zelf achter de piano. Samen met twee bevriende musici, de violist Ferdinand Lachner en de cellist Hanus Wihan, maakte hij een afscheidstournee door Bohemen en Moravië. Afscheid… z’n leeftijd? Nee, hij was pas 49.

Dvořák zou zijn geboorteland gaan verlaten; hij had een fraai aanbod gekregen om directeur te worden van het New Yorks conservatorium. Nu wilde hij de mensen thuis nog iets moois meegeven. Het was ook in andere zin een soort afscheid.

Met het Requiem, een aantal concertouvertures en dit trio had hij het gevoel een hoogtepunt in zijn componeren te hebben bereikt. Hoe verder te gaan?

Voorlopig kon hij de gretige luisteraars nog trakteren op wat reeds op papier stond.

Lichtenthal

Je had er zo’n schitterend uitzicht op het Zwarte Woud. ’t Lag in de verte, na nog een brede strook vlak Rijnland waaruit zich dan voorzichtig, als uit het niets, de eerste heuvels begonnen los te maken. Grillige, van op afstand zwart lijkende weggetjes

slingerden zich er lukraak tussendoor en dan kwamen er links en rechts steeds meer donkere bomengroepen. Een verstandig idee om de bovenste verdieping van het pension te huren, met drie grote ramen, vlak onder het dak. Dan kon je nog verder kijken.

In het voorjaar van 1865 had Brahms zijn intrek genomen in Lichtenthal, niet ver van BadenBaden in Zuid-Duitsland. Rust wenste hij, na alle emotionele gebeurtenissen. Drie maanden geleden had hij een noodlottig telegram gekregen: in Hamburg

Het Zwarte Woud gaf Brahms de rust die hij nodig had.

Het was in deze omgeving dat hem het hoofdthema van het eerste deel van zijn Hoorntrio inviel. lag zijn moeder op sterven.

Onmiddellijk had hij er zich vanuit zijn woonplaats Wenen heen gespoed. Maar hij kwam te laat; ze was al overleden. Na de begrafenis, al iets heel verdrietigs op zich, had hij nog de zorg om de afwikkeling van alles. Zijn vader wilde daar part noch deel aan hebben – Brahms’ ouders leefden al jaren gescheiden – dus nu kwam alles op zijn schouders terecht. Van het verwerken van het verdriet om zijn moeder van wie hij veel had gehouden, kwam het nauwelijks. Ja, een vriend had hem een keer aangetroffen toen hij Bachs Goldbergvariaties zat te spelen terwijl de tranen hem over de wangen liepen. Maar verder – Brahms praatte er niet over, het was zijn gewoonte niet

zijn gevoelens direct te uiten.

Waldhorn

Het Zwarte Woud gaf hem nu de rust die hij nodig had. Hij wandelde er veel, nu eens tussen de statige zwarte dennen, dan weer tussen het kreupelhout dat popelde om in lente uit te mogen barsten. Of soms klom hij omhoog tot waar het landschap kaler werd en de grond als enige beschutting hier en daar wat plekken sneeuw was gegund.

Het was in deze omgeving dat hem het hoofdthema van het eerste deel van zijn Hoorntrio inviel. Ook het idee, op zich ongewoon, om in kamermuziek de landelijke klank van een hoorn te gebruiken, lijkt door de natuur te zijn geïnspireerd. Een Waldhorn (natuurhoorn) moest het zijn, daar stond Brahms op, hoewel hij later besefte dat zo’n strikt voorschrift de algemene verbreiding van het trio in de weg zou staan; hij besloot toen dat de hoornpartij ook op de moderne ventielhoorn mocht worden gespeeld, en zelfs op altviool of cello. Brahms speelde zelf een beetje hoorn en het instrument zou uitgroeien tot een favoriet; zie bijvoorbeeld hoe hij schitterend en effectief solistisch opduikt in de finale van zijn Eerste symfonie.

Rouw

Inspirerend, het Zwarte Woud.

En bovendien – in Lichtenthal, ver van de trieste gebeurtenis die zich in Hamburg had afgespeeld, lukte het Brahms eindelijk te rouwen om de dood van zijn moeder. Een gevoelige ziel hoort het in het derde deel van het trio, het Adagio mesto, dat nog wat beschouwelijk begint maar allengs uitgroeit tot een smartelijke klacht.

Stephen Westra

Agenda

Orkestleden

za 8 oktober 2022 • 20.30 uur dirigent Bertie Baigent Wagner Meistersinger-ouverture Rachmaninov Vocalise Dvořák Largo uit de Negende symfonie Bizet Carmen: Eerste suite Elgar Sospiri Ravel Boléro

Chef-dirigent Lahav Shani

vr 14 oktober 2022 • 20.15 uur dirigent André de Ridder piano Daniil Trifonov Barber Adagio for Strings Bates Pianoconcert Roukens Eerste symfonie ‘De Kaleidoscopische’

Eerste viool Igor Gruppman, concertmeester Marieke Blankestijn, concertmeester Quirine Scheffers Hed Yaron Meyerson Saskia Otto Arno Bons Mireille van der Wart Cor van der Linden Rachel Browne Maria Dingjan Marie-José Schrijner Noëmi Bodden Petra Visser Sophia Torrenga Hadewijch Hofland Annerien Stuker Alexandra van Beveren Koen Stapert

zo 16 oktober 2022 • 10.30 uur Music for Breakfast 1 kamermuziek van Pärt, Ter Veldhuis, Martinů en Ravel do 27 oktober 2022 • 20.15 uur vr 28 oktober 2022 • 20.15 uur zo 30 oktober 2022 • 14.15 uur dirigent Han-Na Chang cello Victor Julien-Laferrière Prokofjev Eerste symfonie ‘Klassieke’ Sjostakovitsj Eerste celloconcert Beethoven Derde symfonie ‘Eroica’ vr 18 november 2022 • 20.15 uur zo 20 november 2022 • 14.15 uur dirigent Adam Hickox altviool Laurence Power Ravel La valse Schnittke Altvioolconcert Elgar Enigma-variaties

Eredirigent Yannick Nézet-Séguin Assistentdirigent Bertie Baigent

Tweede viool Charlotte Potgieter Cecilia Ziano Frank de Groot Laurens van Vliet Tomoko Hara Elina Staphorsius Jun Yi Dou Bob Bruyn Letizia Sciarone Eefje Habraken Maija Reinikainen Sumire Hara Wim Ruitenbeek Babette van den Berg Melanie Broers

Altviool Anne Huser Roman Spitzer Maartje van Rheeden Galahad Samson Kerstin Bonk Lex Prummel Janine Baller Francis Saunders Veronika Lénártová Rosalinde Kluck León van den Berg Olfje van der Klein

Klarinet Julien Hervé Bruno Bonansea Jan Jansen

Cello Emanuele Silvestri Joanna Pachucka Daniel Petrovitsch Mario Rio Gé van Leeuwen Eelco Beinema Carla Schrijner Pepijn Meeuws Yi-Ting Fang

Fagot/ contrafagot Hans Wisse

Contrabas Matthew Midgley Ying Lai Green Jonathan Focquaert Robert Franenberg Harke Wiersma Arjen Leendertz Ricardo Neto Fluit Juliette Hurel Joséphine Olech Désirée Woudenberg

Klarinet/ basklarinet Romke-Jan Wijmenga Fagot Pieter Nuytten Lola Descours Marianne Prommel

Hoorn David Fernández Alonso Wendy Leliveld Richard Speetjens Laurens Otto Pierre Buizer Trompet Alex Elia Simon Wierenga Jos Verspagen Trombone Pierre Volders Alexander Verbeek Remko de Jager Bastrombone Rommert Groenhof

Fluit/piccolo Beatriz Da Baião

Tuba Hendrik-Jan Renes

Hobo Remco de Vries Karel Schoofs Anja van der Maten

Pauken/slagwerk Randy Max Danny van de Wal Ronald Ent Martijn Boom Adriaan Feyaerts

Hobo/althobo Ron Tijhuis

Harp Charlotte Sprenkels