Concerttoelichting | Beethoven 9: Ode an die Freude

Concerttoelichting

Beethoven 9: Ode an die Freude vr 15 december 2023 • 20.15 zo 17 december 2023 • 14.15 uur

PROGRAMMA dirigent Andrew Manze sopraan Carolyn Sampson mezzosopraan Marianne Beate Kielland tenor Daniel Behle bas-bariton Luca Pisaroni koor Groot Omroepkoor Ralph Vaughan Williams (1872–1958) Serenade to Music (1938) Richard Rijnvos (1964) Europe (2020) opdrachtwerk, wereldpremière Pauze Ludwig van Beethoven (1770-1827) Symfonie nr. 9 in d, op. 125 (1822–24) • Allegro ma non troppo e un poco maestoso • Scherzo. Molto vivace – Presto – Molto vivace • Adagio molto e cantabile – Andante moderato • Finale. Presto – Allegro assai Einde concert circa 22.30/16.30 uur Vorige uitvoeringen door ons orkest: Vaughan Williams Serenade to Music: eerste uitvoering Rijnvos Europe: wereldpremière Beethoven Symfonie nr. 9: dec 2020 (online), Susanne Bernhard, Olivia Vermeulen, Benjamin Bruns, Tareq Nazmi, Rotterdam Symphony Chorus, dirigent Andrew Manze Een uur voor aanvang van het concert geeft Marien van Staalen een inleiding op het programma, toegang € 5. Kaartjes zijn aan de zaal te verkrijgen tegen pinbetaling. Voor Vrienden is de inleiding gratis.

Cover: Foto Suzy Hazelwood (Pexels).

Alle mensen worden broeders Vrede op aarde: waar zou die vandaan kunnen komen? Ralph Vaughan Williams zocht haar in de sterren, Ludwig van Beethoven in een goddelijke kracht. Richard Rijnvos – die ook deze toelichting schreef – bracht eigenhandig heel Europa samen in een draaikolk van muziekcitaten uit zo goed als alle landen. Is het eenwording die we horen, of een collage van onoverbrugbare tegenstellingen?

5 oktober 1938

Ralph Vaughan Williams, de componist die we vooral kennen van zijn klassieker The Lark Ascending, liet in zijn muziek een opvallend ander geluid horen dan zijn Britse voorgangers en tijdgenoten.

Tijdens zijn studiejaren in Parijs was het niemand minder dan Maurice Ravel die hem hielp de texturen van zijn muziek te verduidelijken en te bevrijden van Duitse invloeden. Voor zijn Serenade to Music stelde hij een zangtekst samen uit het vijfde bedrijf van Shakespeares De Foto Greg Rakozy (Unsplash).

Koopman van Venetië. Daarin worden liefdesverklaringen afgewisseld met elementen uit de Harmonie der Sferen.

Zinspelend op het idee dat afstanden tussen hemellichamen overeenkomen met muzikale intervallen en het ganse universum is samengesteld volgens harmonieuze verhoudingen, schrijft Shakespeare: ‘soft stillness and the night become the touches of sweet harmony’. Sir Henry Wood dirigeerde de wereldpremière van de Serenade to Music in de Royal Albert Hall te Londen. In hetzelfde concert speelde Sergej Rachmaninov zijn eigen Tweede pianoconcert. Na zijn optreden nam hij plaats in de zaal; het verhaal gaat dat hij tijdens de Serenade dusdanig overweldigd werd door de schoonheid van de muziek, dat hij een traantje moest wegpinken.

7 mei 1824

Over reacties in het publiek gesproken: ‘Nog nooit in mijn leven heb ik zo’n woeste, doch hartstochtelijke ovatie gehoord als vandaag. Het tweede deel van de symfonie werd zowaar volledig onderbroken door applaus.’ De nagalm van Beethovens Negende symfonie was amper vervlogen of assistent Anton Schindler krabbelde dit verslag in het conversatieschrift van de componist.

Die was al meer dan tien jaar stokdoof en opschrijfboekjes waren de enige vorm van communicatie. Ondanks zijn handicap had de maestro zelf de wereldpremière in het Weense Kärntnertor Theater gedirigeerd.

Hoewel, de Kappellmeister had duidelijke instructies aan de musici gegeven om geen aandacht te schenken aan de gebaren van Beethoven. Na het scherzo – of na de

finale, de getuigenissen spreken elkaar tegen – bleef de componist doorbladeren in zijn partituur, zich niet bewust van het daverende applaus, totdat een van de solisten hem bij de mouw trok en hem naar het publiek draaide. De toehoorders deden er alles aan om het succes te visualiseren voor de dove componist: een zee van opgeheven handen en er vlogen zakdoeken in de lucht, ja zelfs hoeden.

Daar waar het eerste deel een voorbode is van de klankwerelden van Brahms en Bruckner, is het opzwepende scherzo alleen al revolutionair omdat het de symfonie binnendendert als tweede in plaats van derde deel. Zonder afbreuk te doen aan de eerste drie delen, school het succes van de wereldpremière ongetwijfeld in de gigantische finale, met zijn onverwachte inzet van koor en solistische stemmen.

Uit Schillers gedicht An die Freude (1785) selecteerde Beethoven de passages die hem het meest aan het hart lagen. ‘Alle Menschen werden Brüder’ en ‘Diesen Kuß der ganzen Welt’ drukken Beethovens liefde voor de gehele mensheid uit, terwijl de herhaalde nadruk op ‘Freude’ de wens weerspiegelt één dag van pure vreugde te worden gegund. En de hemelse stagnatie op de woorden ‘Über Sternen muss er wohnen’ belichaamt Beethovens concept van een liefdevolle, almachtige God die boven de sterren woont.

9 november 1989

‘Sofort, unverzüglich,’ zei Günter Schabowski, met een lichte twijfel in zijn stem. Met andere woorden: ‘per direct, stante pede’. Tijdens de historische persconferentie was dit zijn antwoord

op de vraag van een journalist wanneer de nieuwe regels voor vrij verkeer naar westerse landen voor DDR-burgers zouden ingaan. Nog diezelfde avond was op elk tvscherm het onomkeerbare gevolg te zien: een stormloop op alle grensovergangen door uitzinnige Oostberlijners in versleten Trabantjes. In de weken erna vierde een verenigd Duitsland voor het eerst sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog eindelijk het ideaal uit Beethovens Negende: ‘Alle Menschen werden Brüder’. En heel Europa deed mee, ja zelfs daarbuiten. De maand erna, op eerste kerstdag, voerde dirigent Leonard Bernstein de symfonie uit met een orkest dat voor de gelegenheid bestond uit musici afkomstig uit Duitsland, Rusland, Frankrijk, Groot-Brittannië en de VS. Geïnspireerd door de val van de muur, verving Bernstein het woord ‘Freude’ door ‘Freiheit’.

Een zee van opgeheven handen en er vlogen zakdoeken in de lucht, ja zelfs hoeden.

15-17 december 2023

Had Beethoven ooit durven dromen dat zijn universele melodie op de woorden ‘Freude, schöner Götterfunken’ nog eens het Volkslied van Europa zou zijn? Datzelfde Europa staat tevens centraal in het eerste deel van Grand Atlas, een cyclus waarin elk van de zeven wereldcontinenten wordt verbeeld in een orkestrale compositie. Als eerbetoon aan de 16de-eeuwse cartograaf

Gerard Mercator en zijn legendarische Atlas ou Représentation du Monde Universel is voor de titels de keus gevallen op het Frans. Met andere woorden: van Amérique du Nord via Asie naar Afrique, enzovoort, eindigend op de Zuidpool in Antarctique. In een tijdsbestek van 144 minuten passeren muzikale indrukken van over de hele aarde de revue – en het Europese continent, met zijn rijke en indrukwekkende symfonisch erfgoed, is daarbij ons vertrekpunt.

Na een energieke, toccata-achtige introductie verandert Europe in een desoriënterende draaikolk, wanneer we plotseling muziek horen die een belletje doet rinkelen als in een onsamenhangende surrealistische droom. Wacht even! Hoorde ik daar Wagner? Nee, ik denk dat het Beethoven was. Of misschien Stravinsky?

Als een tornado raast er een doldwaze collage voorbij: 101 citaten, ontleend aan het klassieke orkestrepertoire, waarin zo goed als alle Europese landen zijn vertegenwoordigd.

Nog eens zes minuten later komt er abrupt een einde aan deze waanzinnige achtbaan en springen we – alsof er niets is gebeurd – terug in de tijd naar de wervelende texturen van de inleiding. Dan verschijnen zomaar uit het niets overbekende arpeggio’s, die op en neer deinen in strijkers, gevolgd door alsmaar stijgende meezingdeuntjes in hobo’s, klarinetten en hoorns. Zodra we ons beginnen te realiseren dat Rheingold langzaam transformeert in ‘Rheinfuchs’, is het tijd om over te steken naar het volgende continent.

Richard Rijnvos

Andrew Manze • dirigent

Foto:Benjamin Norbart Kniat Foto: Ealovega

Geboren: Beckenham, Engeland Huidige positie: vaste gastdirigent Royal Liverpool Philharmonic Orchestra, eredirigent Helsingborgs Symfonieorkest Studie: klassieke talen in Cambridge; viool aan de Royal Academy of Music (Londen) bij Simon Standage Gastdirecties: o.a. Los Angeles Philharmonic Orchestra, Boston Symphony Orchestra, Münchner Philharmoniker, London Philharmonic Orchestra, Koninklijk Concertgebouworkest Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2020

Carolyn Sampson • sopraan Geboren: Bedford, Engeland Studie: Birmingham University Doorbraak: 2007, Boston Early Music Festival: titelrol in Lully’s Psyché (Grammy-nominatie) Daarna: Opera, concertoptredens en liedrecitals op alle belangrijke podia van Europa en de VS, met o.a. Philadelphia Orchestra, Boston Symphony Orchestra, Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks, Gewandhausorchester Leipzig, Koninklijk Concertgebouworkest Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2007

Foto: Marco Borggreve

Marianne Beate Kielland • mezzosopraan

Foto: Liv Øvland

Geboren: Lørenskog, Noorwegen Studie: Norwegian Academy of Music, Oslo, bij Svein Bjørkøy en Ingrid Bjoner; vervolgstudie bij Oren Brown en Barbara Bonney Prijzen: Nordlysprisen 2009, Gammlengprisen 2021 Samenwerkingen: Rinaldo Alessandrini, Herbert Blomstedt, Philippe Herreweghe, Manfred Honeck, Jordi Savall, Masaaki Suzuki Verder: Artistiek leider Oslo Chamber Music Festival Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2023

Daniel Behle • tenor

Foto: Marco Borggreve

Geboren: Hamburg, Duitsland Studie: trombone en compositie aan de Hogeschool voor Muziek en Theater in Hamburg, zang bij zijn moeder Renate Behle en bij James Wagner Prijzen: OPUS Klassik Zanger van het jaar 2020 Samenwerkingen: Wiener Philharmoniker, Berliner Philharmoniker, Gewandhausorchester Leipzig, Sächsische Staatskapelle Dresden, Koninklijk Concertgebouworkest Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2023

Luca Pisaroni • bas-bariton Geboren: Ciudad Bolívar, Venezuela Studie: Milaan, Verdi-conservatorium; Buenos Aires, bij Renato Sassola en Rozita Zozulya; New York Doorbraak: Salzburg Festival 2002, in Mozarts opera Don Giovanni Daarna: Opera op alle wereldpodia, concertoptredens met o.a. Berliner Philharmoniker, Gewandhausorchester Leipzig, Philadelphia Orchestra, Los Angeles Philharmonic, London Symphony Orchestra Debuut Rotterdams Philharmonisch: 2023

Foto: Catherine Pisaroni

Groot Omroepkoor

Foto: Simon van Boxtel

Opgericht: 1945 Chef-dirigent: Benjamin Goodson Koorleden: ruim zestig professioneel geschoolde zangers Prijzen: Concertgebouw Prijs 2017 Repertoire: groot-symfonische werken, opera, negentiende- en twintigste-eeuwse koorwerken Opdrachtwerken: John Adams, Hans Werner Henze, James MacMillan, Bart Visman, Giel Vleggaar, Peter-Jan Wagemans, Diderik Wagenaar, Mathilde Wantenaar Samenwerking: Radio Filharmonisch Orkest, Koninklijk Concertgebouworkest, NTR Zaterdag Matinee

Agenda Proms: Christmas Classics vr 22 december 2023 • 20.30 za 23 december 2023 • 20.30 zo 24 december 2023 • 14.15 dirigent Adam Hickox Prokofjev Luitenant Kijé: Troika Humperdinck Hänsel und Gretel – selectie Rossini Ouverture La Cenerentola Ravel Ma mère l’oye – selectie Tsjaikovski De notenkraker: Suite nr.1 Het zwanenmeer (4+) vr 29 december 2023 • 13.15 en 15.15 za 30 december 2023 • 13.15 en 15.15 dirigent Bertie Baigent regie Fons Merkies acteurs Sanne Franssen, Christiaan Koetsier en Eric Jan Lens scenografie Cynthia Borst Tsjaikovski Het zwanenmeer (delen) do 11 januari 2024 • 20.15 zo 14 januari 2024 • 14.15 dirigent Kristiina Poska sopraan Chen Reiss Mozart Ouverture ‘Die Zauberflöte’ Mozart Aria‘s Beijer Wals voor orkest (opdrachtwerk, wereldpremière) J. Strauss jr. An der schönen blauen Donau Lehár Liederen Dvořák Slavische dansen (selectie) Concert voor Oekraïne za 13 januari 2024 • 20.15 dirigent Olha Dondyk piano Antonii Baryshevskyi piano Anna Fedorova Lunyov Libera me voor strijkorkest Silvestrov Epitaph Chopin Tweede pianoconcert

Orkestleden Chef-dirigent Lahav Shani Eredirigent Yannick Nézet-Séguin

Janine Baller Francis Saunders Veronika Lénártová Rosalinde Kluck León van den Berg Olfje van der Klein

Vaste gastdirigent Tarmo Peltokoski Cello Emanuele Silvestri Eerste viool Eugene Lifschitz Marieke Blankestijn, Joanna Pachucka concertmeester Daniel Petrovitsch Quirine Scheffers Mario Rio Hed Yaron Meyerson Gé van Leeuwen Saskia Otto Eelco Beinema Arno Bons Carla Schrijner Mireille van der Wart Pepijn Meeuws Rachel Browne Yi-Ting Fang Maria Dingjan Marie-José Schrijner Contrabas Noëmi Bodden Matthew Midgley Petra Visser Ying Lai Green Sophia Torrenga Jonathan Focquaert Hadewijch Hofland Robert Franenberg Annerien Stuker Harke Wiersma Alexandra van Beveren Arjen Leendertz Ricardo Neto Tweede viool Charlotte Potgieter Fluit Cecilia Ziano Juliette Hurel Frank de Groot Joséphine Olech Laurens van Vliet Désirée Woudenberg Tomoko Hara Elina Staphorsius Fluit/piccolo Jun Yi Dou Beatriz Da Baião Bob Bruyn Eefje Habraken Hobo Maija Reinikainen Remco de Vries Wim Ruitenbeek Karel Schoofs Babette van den Berg Anja van der Maten Melanie Broers Lana Trimmer Hobo/althobo Ron Tijhuis Altviool Anne Huser Klarinet Roman Spitzer Julien Hervé Galahad Samson Bruno Bonansea José Moura Nunes Kerstin Bonk Lex Prummel

Klarinet/ basklarinet Romke-Jan Wijmenga Fagot Pieter Nuytten Lola Descours Marianne Prommel Fagot/ contrafagot Hans Wisse Hoorn David Fernández Alonso Felipe Santos Freitas Silva Wendy Leliveld Richard Speetjens Laurens Otto Pierre Buizer Trompet Alex Elia Simon Wierenga Jos Verspagen Trombone Pierre Volders Alexander Verbeek Remko de Jager Bastrombone Rommert Groenhof Tuba Hendrik-Jan Renes Pauken/slagwerk Danny van de Wal Ronald Ent Martijn Boom Adriaan Feyaerts Harp Charlotte Sprenkels