Pthunie november 2015

Magazine van de Protestantse Theologische Universiteit jaargang 9 | nummer 3 | november 2015

Leo Koffeman en zijn fascinatie voor de kerk

Buitenpromovendi aan de PThU Liturgie als ritueel

Maak uw gemeente zendingsbewust Samen bijbelverhalen ontdekken en beleven!

Het Centrum voor Bibliodrama start in oktober 2016 opnieuw met een tweejarige cursus

Uw gemeen te Operatie Mo en bilisatie

Operatie Mob ilisatie helpt uw gemeente bij sprekers, het uitze de verspreiding nden van zend van het evangelie ingswerkers, conc door erten, kinderwe rk en thema-av onden.

BIBLIODRAMA BEGELEIDEN Informatie bij:

Vraag de brochure aan via info.nl@om.org of bel naar 0527 615 601

www.centrumvoorbibliodrama.nl

Opgave voor 1 juli 2016 • Sprekers en bijbelse toerusting • Kinderwerk en trainingen voor (jong)volwassenen • Uitzenden van korte of lange termijn werkers

‘Als de tijd er rijp voor is en de mensen gemotiveerd zijn, kunnen dingen snel gaan’ Een protestantse bisschop In dit nummer van de PThUnie wordt een voordracht gedaan voor de nieuwe bisschop van de Protestantse kerken in Nederland. Wie de discussies over de beleidsvoornemens van de synode heeft gemist zal zich over deze voordracht verbazen; daarom is een korte toelichting op zijn plaats. Er gaan stemmen op om iets meer hiërarchie aan de brengen in de organisatie van de Protestantse kerken. In de volksmond wordt dat al snel vertaald met de roep om een bisschop. Het lijkt erop dat steeds meer protestanten dat helemaal niet zo’n slecht idee vinden. Men zegt er vaak wel bij dat het dan wel een goede bisschop moet zijn. Wat is een goede bisschop? Antwoord: hij/zij die zijn/haar macht goed weet te gebruiken en die – dat is het argument bij bovengenoemde voordracht – het aandurft op als het er op aan komt een goed profetisch geluid te laten horen.

Kenners van het kerkelijke reilen en zeilen zullen opmerken dat het zo’n vaart niet zal lopen met de instelling van dit ‘nieuwe’ ambt. Kerkordelijke molens malen langzaam. In het interview met scheidend hoogleraar kerkrecht en oecumene, Leo Koffeman, kunnen zij echter lezen dat het ook heel snel kan gaan. Ooit produceerde hij in drie dagen een complete nieuwe kerkorde. Als de tijd er rijp voor is en de mensen gemotiveerd zijn, kunnen dingen snel gaan. Overigens liet Koffeman bij zijn afscheidscollege al weten dat ook hij wel wat voelt voor de aanstelling van een protestantse bisschop. Enkele studenten gingen bij die gelegenheid nog verder en wijdden hem zelf al in.

Over motivatie en tijd gesproken, in dit nummer wordt ook ruim aandacht besteed aan buitenpromovendi: mensen die naast een gewone baan werken aan een dissertatie. Als lezer krijg je groot respect voor hun doorzettingsvermogen. Hun verhalen werken ook aanstekelijk en laten het ook maar weer eens zien: studeren is leuk. Doceren ook, trouwens.

Klaas Spronk, hoofdredacteur

PThUnie 3

inhoud jaargang 9 | nummer 3 | november 2015

6

‘Ik vind de Bijbel bijzonder belangrijk voor het kerkrecht, met name als het gaat om de vraag hoe je met elkaar omgaat in de gemeente’ Leo Koffeman

06 Publicaties & promoties 09 Column: Tegenwoordige tijd 10 In gesprek met Leo Koffeman 14 Enkeltje Groningen - Amsterdam 15 De stelling: Marcel Barnard 16 Nieuws

20

17 Buitenpromovendi 20 Even voorstellen: de nieuwe docenten 23 IRiLiS: Liturgie als ritueel 25 Column: Voltooid verleden tijd 26 De permanente predikant 31 Agenda 32 Openbaring

4 PThUnie

10

17

‘Je bent daar waar het gebeurt, daar waar de veranderingen plaatsvinden. En dat is niet alleen in de kerk’

23

Marcel Barnard

&colofon

32

PThUnie is een magazine dat drie keer per jaar verschijnt. Het blad is met name bedoeld voor predikanten in de PKN en het wordt ook toegezonden aan studenten, medewerkers en relaties van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Het magazine wordt uitgegeven door de PThU. Redactie Jodien van Ark, Theo Boer, Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Elsbeth Romeijn (adviseur), Klaas Spronk (hoofdredacteur). Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, pthunie@pthu.nl Vormgeving Venessa Oudhoff Realisatie www.vanlieremedia.nl Fotografie Beeldbalie, Brian Elings, Jaap Maars, Peter Lowie ISSN-nummer 1876-9233.

PThUnie 5

Van wie is de liturgie?

Promotie Nienke van Andel (10 september)

‘Slachtoffers seksuele grensoverschreiding beter ondersteunen’ Promotie Christiane van den Berg-Seiffert (24 sept)

De voorganger van het nieuwe Liedboek, het Liedboek voor de kerken uit 1973, heeft de naam een elitaire bundel te zijn – gemaakt door een paar mensen (‘zij’) die wisten wat ‘de gewone gemeenteleden’ (‘wij’) behoorden te zingen. Al bij aanvang van het werk aan het nieuwe Liedboek waren dergelijke geluiden ook te horen. Nienke van Andels proefschrift Composing a Canon: Creating Networks of Meaning in the Editorial Process of the Hymnbook Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk (2013), waarmee zij op 10 september in Amsterdam promoveerde, gaat over de constructies die achter deze geluiden schuilgaan.

Haar promotoren waren prof.dr. Marcel Barnard en dr. Martin Hoondert.

Een belangrijke conclusie uit het onderzoek van Van Andel is dat de netwerken van betekenis binnen het redactieproces veel meer raakvlakken hebben met dergelijke netwerken buiten het redactieproces dan die laatstgenoemde netwerken veronderstellen. Anders gezegd: ‘de redactie’ als tegenovergesteld aan ‘het gewone kerkvolk’ bestaat alleen vanuit het perspectief van ‘het gewone kerkvolk’.

Nienke (C.S.) van Andel (1982) studeerde filosofie aan de Vrije Universiteit (propedeuse 2001), theologie aan de Universiteit Utrecht (doctoraal 2006) en rondde de kerkelijke opleiding van de PKN af (2008). Van 2008 tot 2014 was zij AIO aan de Protestantse Theologische Universiteit. Sinds april 2015 is zij als predikant in algemene dienst verbonden aan de NoorderLichtgemeente en Thomaswijkgemeente in Zeist.

6 PThUnie

Mensen die seksuele grensoverschrijding in een pastorale relatie hebben ervaren raken doorgaans hun plaats in de gemeente kwijt. Hoe kunnen zowel primaire slachtoffers als betrokken geloofsgemeenschappen beter worden ondersteund? Daarover gaat het proefschrift Ik sta erbuiten - maar ik sta wel te kijken, waarmee Christiane van den Berg-Seiffert op 24 september in Groningen promoveerde. Haar promotores waren prof.dr. Henk de Roest en dr. Hanneke Meulink-Korf.

Uit het onderzoek blijkt de grote betrokkenheid van mensen die grensoverschrijding hebben ervaren op hun geloofsgemeenschap. Deze betrokkenheid maakt duidelijk dat het gangbare beeld van ‘zielige, zwakke en passieve slachtoffers’ deze mensen geen recht doet en dat dit slachtofferbeeld misbruiken niet helpt om hun plaats in de geloofsgemeenschap te behouden.

Voor de begeleiding van geloofsgemeenschappen is het daarom belangrijk om – terwijl de verantwoordelijkheid van de pastor voor het waarborgen van de veiligheid van de pastorale relatie essentieel blijft – ook te werken aan een ander slachtofferbeeld. Daarnaast verdient het aanbeveling dat geloofsgemeenschappen mensen die grensoverschrijding hebben ervaren ook als een mogelijke hulpbron gaan zien als het gaat om de ondersteuning van de betrokken gemeente.

Christiane van den Berg-Seiffert (1974) studeerde theologie in Leiden en is als predikante verbonden aan de Leidse Studenten Ekklesia.

Frits de Lange Loving Later Life. An Ethics of Aging.

Rinse H. Reeling Brouwer, Karl Barth and Post-Reformation Orthodoxy.

Eerdmans: Grand Rapids MI 2015

Ashgate, 2015, 284 pp. Hardback, £58.50.

ISBN: 978-0-8028-7216-6, 169 pp., $ 19,00

Kun je van de ouderdom houden? In onze cultuur die door jong zijn is geobsedeerd, wil iedereen wel graag oud worden maar wil niemand het zijn. Wij zijn bang voor onze eigen ouderdom, houden doorgaans ook niet van oude mensen. De ouderdom herinnert ons aan het feit dat de dood onontkoombaar, het lichaam kwetsbaar en vergankelijk, en onze sociale status vluchtig en voorbijgaand is. In Loving Later Life.

An Ethics of Aging laat de auteur zien hoe een ethiek die vertrekt vanuit de liefde deze angst voor het ouder worden onder ogen ziet en kan overwinnen. De houding tegenover ouderen verandert daardoor ook.

De auteur herformuleert het Bijbelse liefdesgebod op de volgende manier: ‘heb de ouder wordende ander lief zoals jij ook je eigen ouder wordende zelf liefhebt.’

Compassie met jezelf helpt je het leven te aanvaarden zoals het komt, goed te zorgen voor je verouderende lichaam, vriendschap met jezelf te sluiten, en het laatste seizoen van het leven op waarde te schatten.

Als we deze vorm van zelfliefde cultiveren, worden we bevrijd van onze weerzin tegen het ouder worden en worden we ook vrij om de zorg voor ouderen op ons te nemen - onze ouders, familieleden en de naasten in onze omgeving in hun laatste levensfase.

In 1921 werd Karl Barth, bekend vanwege zijn ‘Brief aan de Romeinen’, benoemd tot hoogleraar voor gereformeerde theologie te Göttingen. Hij mocht dan behoren tot de Zwitserse volkskerk, van gereformeerd-zijn had hij toen nauwelijks enig besef. In 1924 doceerde hij voor het eerst dogmatiek. Hij deed dat aan de hand van H. Heppe’s Dogmatik der evangelisch-reformierten Kirche, een verzameling leeruitspraken van theologen uit de periode 1560-1710. Maar Barth ontdekte al spoedig dat hij voor een goed beeld terug moest gaan tot de bronnen zelf, die hij ook naarstig begon te verzamelen. In de latere Kirchliche Dogmatik vindt het gesprek met de protestantse orthodoxie daarom plaats met allerlei stemmen uit deze bronnen. In dit boek brengt Rinse Reeling Brouwer dit gesprek in kaart in een reeks detailstudies, vaak eerder als paper gepresenteerd bij ontmoetingen tussen Nederlandse en Amerikaanse Barthonderzoekers.

PThUnie 7

Publicaties &promoties Marjo C.A. Korpel & Lester L. Grabbe, Open-Mindedness in the Bible and Beyond: A Volume of Studies in Honour of Bob Becking (Library of Hebrew Bible/Old Testament Studies, 616)

Een goed woord. Uit de preken van Gerrit de Kruijf. Redactie Udo Doedens en Jilles de Klerk.

Zoetermeer: Boekencentrum 2015. 312 blz. € 29,90

London: Bloomsbury, 2015 (xl + 384 pp.)

Bij het afscheid van Bob Becking, faculteitshoogleraar Bijbel, Religie en Identiteit aan de Universiteit Utrecht op 2 september 2015 werd hem een bundel studies aangeboden, geschreven door collega’s en vrienden.

Ook vier PThU-medewerkers schreven mee. Emeritus hoogleraar Johannes de Moor schreef over de historische situatie in de tijd van de profeet Micha en de frustratie die zijn telkens niet uitkomende profetieën hem moeten hebben bezorgd. Paul Sanders legde de moeilijke tekst van Prediker 2:26 naast een Babylonische en een Ugaritische tekst. Hiermee laat hij zien dat wat een mens als moreel rechtvaardig en goed beschouwt, door God weleens anders gezien kan worden. Het zou verklaren waarom ook rechtvaardige mensen lijden overkomt. Klaas Spronk vergeleek voor deze bundel het boek Rechters met literatuur uit de Griekse oudheid: opmerkelijk is de overeenkomst tussen het verhaal over Jefta’s dochter en dat van Iphigenia, dochter van Agamemnon. Marjo Korpel (voormalig docent Oude Testament te Utrecht en naaste collega van Bob Becking) redigeerde met haar Engelse collega Grabbe de bundel en zij voegden een uitgebreide inleiding toe. Daarnaast schreef Korpel een bijdrage over de dubbele laag in het boek Ruth. Ruth en Boaz worden in de tijd van en na de ballingschap geactualiseerd als een hoopvolle typologie over Gods eeuwige trouw tegenover vrouwe Jeruzalem.

8 PThUnie

Op 25 september 2015 verscheen de bundel Een goed woord. Uit de preken van Gerrit de Kruijf, een bloemlezing uit de 650 nagelaten preken van Gerrit de Kruijf. De Kruijf (1952-2013) was hoogleraar ethiek aan de PThU. Daarvoor was hij predikant in Rijnsaterwoude en Rotterdam. Gerrit de Kruijf was ethicus, hoogleraar en schrijver maar vóór alles predikant. Met zijn preken sprak hij veel mensen aan. Hij geloofde zelf dat het evangelie voor goede verstaanders goed verstaanbaar kon worden gemaakt en zijn preekstijl was dienovereenkomstig: wars van grote woorden, pathos en retoriek, maar eenvoudig en gericht op verheldering. In zijn preken horen we De Kruijf eerlijk (en daarom persoonlijk) nadenken over de bijbeltekst, onderwijl peilend of de toehoorder het gezegde nog mee kan maken. De bloemlezing bestaat uit meer dan vijfhonderd preekfragmenten verdeeld over tien thema’s. Het boek is daarmee bruikbaar als een bijbels dagboek. Als bonus geeft het boek toegang tot opnamen van preken uit 2011 en 2012, die door de uitgever op internet zijn geplaatst.

Tegenwoordige column tijd Frits de Lange Je verantwoordelijkheid nemen Honderdduizenden vluchtelingen trekken in deze maanden naar Europa, op zoek naar een veilige toekomst voor henzelf en hun kinderen. De grootste mensenstroom sinds de Tweede Wereldoorlog.

Veel burgers laten hun gevoel spreken en bieden een gastvrij onthaal. Hartverwarmend.

Maar is een warm hart genoeg voor goede ethiek? Kritische filosofen wijzen erop dat een moraal van goede bedoelingen in de politiek meestal averechtse gevolgen heeft. De emotie van het moment is blind voor een evenwichtige afweging van alle belangen in het geding en voor de effecten op lange termijn. Kijk naar de gevolgen van humanitaire interventies op de Balkan. ‘Compassie is een slechte raadgever’, schreef Sebastien Valkenberg in de NRC naar aanleiding van de vluchtelingencrisis: ‘Wat door moet gaan voor een oplossing, zorgt in de praktijk vaak voor nieuw en onvoorzien leed.’ De vluchtelingen zijn tegelijk slachtoffer, inzet en onderdeel van een politiek schaak- en steekspel. Laat dus niet alleen je hart spreken, gebruik je verstand. ‘Medelijden is geen deugd’, aldus columniste Marjoleine de Vos in dezelfde krant: ‘Het is een vorm van verlamming.’

Wat is goed, wat is juist, bij zoveel humanitaire nood?

Niemand die het precies weet. Maar misschien komen we ook in de christelijke ethiek met een koele term als verantwoordelijkheid nog het verst. Het woord zelf zegt het al: je geeft antwoord op een beroep dat iemand op je doet.

Je bent allereerst aansprakelijk voor toezeggingen die je hebt gedaan. Maar daarmee is de kous niet af. Er zit een open eind aan verantwoordelijkheid. Als anderen hem laten liggen, neem jij jouw verantwoordelijkheid. Een krachtig soort ethiek is dat. En bovendien: je kunt je er nooit aan onttrekken. De vraag ‘waar was je?’ blijft staan en echoot na. Zij komt later misschien terug als een klap in het gezicht bij de dictators en warlords die de vluchtelingenstroom veroorzaken.

Frits de Lange is hoogleraar Ethiek aan de vestiging Groningen van de PThU.

PThUnie 09

Leo Koffeman

Een fascinatie voor de kerk Ook een langjarige hoogleraar kerkrecht kan niet om de regels heen. Tweeënhalf jaar na zijn officiële pensioendatum vertrok Leo Koffeman dit najaar bij de PThU. ‘Ik ben dankbaar dat ik van het College van Bestuur langer heb mogen blijven’, zegt hij: ‘Maar ik was graag doorgegaan. Op je zevenenzestigste stoppen is toch veel te vroeg?’ Zonder zijn andere baan als beleidsmedewerker bij de PKN, waar hij wel op 65-jarige leeftijd was gestopt, kende zijn bestaan ‘weinig druk’, vertelt hij. Hij had tijd om te tennissen, tijd voor zijn wekelijkse ‘opamiddag’. En daarnaast mocht hij college geven en de examencommissie voorzitten. Heerlijk toch? tekst: Caspar Dullemond | foto’s: Brian Elings

Aan welk onderdeel van je werk

een groot voordeel. Ik begon ook

het trouwens zien hoor. Ooit had ik

heb je het meeste plezier

altijd bij hun vooroordelen. Gaf ik ze

een student die bij iedere casus

beleefd?

bij het eerste college een opdracht:

uitriep: hoe kunnen mensen dit

schrijf twee of drie woorden op die

elkaar toch aandoen?’

‘College geven. Ja! Dat vond ik

volgens jou kenmerkend zijn voor

fantastisch. Dat had ik niet van me

kerkrecht. Saai, formalistisch,

Kwam de Bijbel wel eens op

zelf gedacht hoor, dat ik in het

geestdodend... Dat soort termen

tafel?

onderwijs terecht zou komen.

kwamen ze dan mee. Vervolgens

Godsdienstleraar worden leek me

legde ik een casus op tafel: een

‘Zeker. Er waren studenten die

verschrikkelijk, catechisatie geven

verhaal over een plaatselijke

meteen bij het eerste college met de

ging me ook niet geweldig af, maar

kerkelijke ruzie. En dan gaf ik ze de

Bijbel in de hand kwamen vertellen

dit les geven op de universiteit heb

opdracht om daar niet met

hoe het allemaal moest. En soms

ik altijd geweldig leuk gevonden.

pastorale ogen naar te kijken, maar

hadden ze ook wel gelijk hoor. Ik vind de Bijbel bijzonder belangrijk voor het kerkrecht, met name als

‘Studenten komen bij ethiek of pastoraat met hoge verwachtingen binnen. Bij kerkrecht niet’

het gaat om de vraag hoe je met elkaar omgaat in de gemeente. Dat is iets dat het recht niet kan afdwingen. Maar je kunt de Bijbel niet gebruiken om eventjes de structuur van de kerk uit te tekenen.’

Het contact met de studenten vond

de rechtsvragen er uit te halen. Op

ik inspirerend. We hebben altijd heel

het moment dat ze doorkregen dat

Is kerkrecht een vak voor

veel gelachen tijdens college.’

je ook zó naar een situatie kunt

fijnproevers?

kijken, zeg maar als een detective, Lachen bij kerkrecht?

10 PThUnie

dan vonden ze het interessant. Ze

‘Dat vind ik sympathiek gezegd. Je

begonnen aan kerkrecht met het

kunt ook zeggen: het is een vak

‘Ja. Als studenten bij ethiek

idee: dit is saai, maar het zal wel

voor nerds. Maar wat ik altijd heb

binnenkomen, of bij pastoraat, dan

nodig zijn. En dan merkten ze dat

willen duidelijk maken is dat de

is dat met hoge verwachtingen. Bij

het over hun eigen werkveld en

kerkorde niet een gesloten en

mij verwachtten ze niks, en dat was

toekomst ging. Niet iedereen leerde

afwerend geheel is van alleen maar

Leo J. Koffeman (Amersfoort, 1948) studeerde aan de Theologische Hogeschool Kampen. Hij was predikant in Kamerik en Nieuwerbrug aan den Rijn en daarna in Oss. In 1986 promoveerde hij bij prof.dr. Jan Bakker. Van 1989 tot 2001 was hij secretaris oecumene, eerst van de GKN, daarna van de SoW-kerken. Van 2002 tot 2013 was hij beleidsmedewerker bij de Protestantse Kerk in Nederland (tot 2004 SoW-kerken). Vanaf 1993 was hij in deeltijd hoogleraar kerkrecht (later ook oecumene) aan de Theologische Universiteit Kampen en vanaf 2004 daarnaast ook verbieden. De kerkorde biedt heel

docent kerkrecht aan het Theologisch Wetenschappelijk Instituut in Utrecht. Van 2007 tot 1

veel mogelijkheden, als je het netjes

september van dit jaar was hij hoogleraar kerkrecht en oecumene aan de PThU. Bij de PThU was

doet. Als je goed weet hoe het in de

hij acht jaar lang voorzitter van de examencommissie. Caspar Dullemond is free lance journalist

kerkorde staat, kan er veel meer

en eindredacteur van PThUnie.

dan je zou denken. Ook bij mij heeft het even geduurd voordat het mijn interesse kreeg: ik ben er niet in

dat geneuzel soms, in de

woonden hervormden. Ik vond het

afgestudeerd. Een fascinatie voor de

kerkenraad? Ik raakte toen

vreemd dat we volstrekt geen contact

kerk had ik wel. Mijn vader, die ook

geïnteresseerd in de katholieke visie

mochten hebben met de katholieke

predikant was, zei vaak: je moet

op de kerk, omdat ik het gevoel

kinderen. Dat werd niet eens met zoveel

nooit negatief praten over de kerk,

had: op de een of andere manier

woorden gezegd, maar het waren twee

want het is wel de kerk van de Heer.

hebben ze er daar meer van

werelden. En ik snapte ook niet dat bij

Dat gevoel heb ik altijd gehouden.

begrepen. Vanuit Oss, mijn tweede

ons vanaf de kansel werd gezegd dat

De kerk is een af en toe kwetsbare

gemeente, ging ik bijna wekelijks

hervormden vrijzinnig waren. Terwijl het

en soms ook irritante groep mensen, maar het is wel de kerk van de Heer. Daar moet je zuinig op zijn, want als die er niet meer is, is er niets meer. En dan heb ik het niet zozeer over het instituut, als wel over de kerk als gemeenschap van

‘Dat is een idee waar ik niets mee kan: dat belijdenisgeschriften alleen maar goed zijn als ze uit de zeventiende eeuw komen.’

de Heer. Dat was de reden voor mij

een dag naar Nijmegen. Zat ik daar

mensen waren die altijd in het zwart

om ecclesiologie als hoofdvak te

in de bibliotheek de latijnse acta van

liepen - het waren gereformeerde

kiezen, met sociologie als bijvak. Die

het Concilie te lezen.’

bonders. Hoe zit het nou met al die

vragen op de grens van de kerk

kerken? Die vraag heeft me altijd

zoals die zich manifesteert en wat

Daarmee zitten we op die

beziggehouden. We hebben dezelfde

wij over die kerk geloven vond ik

andere lijn uit je loopbaan: de

Bijbel, hoe kunnen we dan toch

toen al boeiend. Hoe verhoudt die

oecumene.

verschillende kerken zijn? In mijn

mooie Bijbelse beeldspraak over de

studietijd stond ik daarin niet alleen: de

kerk - de kerk als lichaam van

‘Die lijn begint al in mijn kinder-

overgrote meerderheid van de

Christus, de kerk als wijngaard -

jaren. We woonden tegenover een

studenten wilde dat de kerk opener

zich dat tot het concrete gedoe, ja,

katholieke school. En naast ons

werd, niet alleen naar de hervormden, PThUnie 11

Leo Koffeman

De foto’s bij dit artikel zijn genomen bij Leo Koffemans afscheidscollege op 28 augustus. Op deze foto spreekt prof. dr. Heleen Zorgdrager het echtpaar Koffeman toe.

maar ook naar de katholieken. Je had

weg zijn. Jongere mensen hebben

belijdenisgrond staan, elkaar maar

het pastoraal concilie in die tijd - dat

niet zoveel met het instituut. Ze

steeds niet kunnen vinden. Het is in

trok aandacht. Alfrink, Beckers,

zoeken geen georganiseerde

principe mogelijk, maar in de praktijk

Bluijssen... De bisschoppen spraken in

oecumene, maar wel ontmoeting op

heel lastig. Vanaf 1994 hebben ze van

die tijd tot de verbeelding. Ze stonden

het plaatselijk vlak, met

bovenaf geprobeerd de kerken één te

voor verandering. We waren

gebedskringen, maaltijden... Al die

laten worden. Dat mislukte. Nu is het

geïntrigeerd door wat zich leek te

dingen die je samen doet. Maar kom

idee om via een tussenorde - in

ontwikkelen aan katholieke zijde.

ze niet aan boord met al die

stapjes - te gaan samenwerken. In

Daar ging het sneller.’

institutionele zaken, want dat

augustus hebben we in een week tijd

vertraagt alleen maar. En helemaal

zeventig artikelen voor een

‘De kerk is een af en toe kwetsbare en soms ook irritante groep mensen, maar het is wel de kerk van de Heer. Daar moet je zuinig op zijn’ Inmiddels is dat anders.

ongelijk kan ik ze niet geven. Ikzelf

tussenorde op een rijtje gezet. In

vind dat je het moet blijven proberen,

2016 gaan waarschijnlijk al bepaalde

‘Ja. En dat is wel frustrerend. Nog

óók via de instituten. Ik denk dan ook

onderdelen functioneren.’

steeds zijn de persoonlijke

niet dat de katholieke kerk op de

verhoudingen prima, maar

lange duur kan volhouden zo star te

beleidsmatig is er gewoon

blijven. Uiteindelijk zal het leven

verschrikkelijk weinig mogelijk. We

sterker blijken te zijn dan de leer.’

‘Eigenlijk drie dagen.’

In Zuid-Afrika heb je de afgelopen

Hoelang duurde de tussenorde

zomer meegewerkt aan een

van de SoW-kerken?

Een week?

hebben al zo vaak in het zelfde cirkeltje rondgedraaid.’

Leeft de oecumene nog bij

tussenorde voor het samengaan

jongere generaties?

van de zusterkerken binnen de

‘Zestien jaar. Maar die vergelijking is

Nederduits Gereformeerde

een beetje flauw. De SoW-kerken

kerkfamilie.

hadden alle drie een hele andere

‘Vroeger dachten we dat we via de

kerkorde. In Zuid-Afrika gaat het om

instituten de wereld konden

12 PThUnie

veranderen. En nu is wel gebleken dat

‘De grote vraag daar is waarom vier

kerken die qua structuur heel erg op

de instituten toch vooral een sta in de

kerken die op precies dezelfde

elkaar lijken en hun

belijdenisgeschriften delen. Alleen de

Belhar staat in de bijlagen van de

zijn ze blij mee, blijer nog dan wij zou

belijdenis van Belhar is een probleem.

kerkorde van de Verenigde

ik zeggen - maar wij kunnen niks van

En daar is het ook fout gegaan. Toen

Protestantse Kerk van België. In

hen leren? Is dat toch het verborgen

is gezegd: als we de plaatselijke

de Reformed Church in America is

gevoel dat wij wij het net even beter

gemeenten maar de ruimte kunnen

het zelfs als vierde

weten dan die derde wereld?’

geven om samen te gaan, dan groeit

belijdenisgeschrift opgenomen. In

het van onderaf. Daar hebben we nu

Nederland is dat niet gelukt. Is dat

bepalingen voor gemaakt: hoe

een bekeken zaak?

Voelt het als een nederlaag?

‘Nou... Ik vind het heel jammer. En ik

kunnen twee gemeenten samen een joint congregation vormen? Dat soort

‘Ik ben bang van wel ja. Misschien

kan het ook niet verdedigen. Ook in

vragen. Daar konden we gewoon

lukt het nog wel een keer op de

Zuid-Afrika sta ik met de mond vol

elementen uit de Nederlandse

Belgische manier, maar dat is niet wat

tanden. We hebben ze in 1999

tussenorde voor gebruiken.’

wij zochten. We wilden het in artikel

beloofd dat we er op terug zouden

1 hebben, net als de theologische

komen. En dat is nog steeds niet echt

En waar is Belhar in die

verklaring van Barmen. Ik snap het

gebeurd. Wat er achter zit is dat wij in

tussenorde gebleven?

ook wel een beetje: Barmen heeft in

de synode geen meer discussie meer

de Nederlandse context een veel

willen over het belijden van de kerk.

‘De Verenigende Gereformeerde Kerk

grotere zeggingskracht dan Belhar.

Want daar komt ruzie van. Sinds

(VGK), voornamelijk bestaande uit

Geweldig dat die er in staat. Dat zegt

2004 wordt er met name over de

kleurlingen en zwarten, stelde als eis

iets over de Europese geschiedenis en

mooie dingen van het leven gepraat:

dat de Belhar belijdenis wordt

hoe wij daar in staan. Belhar komt uit

missionair gemeente-zijn, het

geaccepteerd. En dat is, voor de

een andere context, dat is duidelijk.

jeugdwerk... Misschien overschat het

plaatselijke kerken die willen

Maar het is een prachtige tekst. Dan

moderamen het probleem wel, en zijn

samenwerken, helemaal geen

zeg ik: wees blij met de gaven die we

we inmiddels ze ver dat we gewoon

probleem. Waar zit het probleem? In

ontvangen van de zwarte kerken in

weer een keer kunnen kijken wat er

bijvoorbeeld Oranje Vrijstaat. Maar

Zuid-Afrika. Maar daar blijken allerlei

staat en waar het probleem zou

daar gaat toch geen samenwerking

emotionele en cultureel bepaalde

zitten. Dat is een idee waar ik niets

plaatsvinden, nou ja, hier en daar

weerstanden te zijn, waar ik dan zelf

mee kan: dat belijdenisgeschriften

misschien. Wie in de blanke

niet zo veel mee kan. Waarom

alleen maar goed zijn als ze uit de

gemeenschap positief is over

kunnen wij met Belhar niets hebben?

zeventiende eeuw komen.’

samenwerking met de VGK, is ook

Omdat het uit Zuid-Afrika komt? Wij

positief over Belhar. Dat geldt

kunnen wel onze belijdenisgeschriften

bijvoorbeeld voor praktisch de gehele

naar Zuid-Afrika exporteren - zij

Kaapprovincie.’

hebben de Dordtse leerregels en daar PThUnie 13

Enkeltje Groningen Amsterdam

WISSEL COLUMN

Prof.dr. Eddy Van der Borght (vice-decaan van de faculteit

Godgeleerdheid van de VU en portefeuillehouder Onderzoek) en prof.dr.

Kocku von Stuckrad (decaan van de faculteit Godgeleerdheid en Godsdienst­wetenschap en hoogleraar Religiewetenschap aan de RUG) verzorgen afwisselend een column in dit blad. Dit keer is het woord aan Kocku von Stuckrad.

Profiel Er gebeurt heel veel dit jaar in theologisch en religiewetenschappelijk Nederland. De commissie die in opdracht van de KNAW de bestudering van religie in het land in kaart moest brengen, heeft haar rapport uitgebracht onder de programmatische titel Tijd om te wenden. De stellingen in het rapport hebben de nodige discussie opgeleverd, onder meer op een workshop van het Nederlands Genootschap voor Godsdienstwetenschap eind mei. In september ging de discussie door met een conferentie over de vraag of we inderdaad een Netherlands Academy of Religion (met NAR als een mooi acroniem) nodig hebben, zoals de commissie voorstelt.

De Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap in Groningen volgt deze debatten met veel belangstelling. Groningen is immers de enige Rijksuniversiteit in Nederland die een eigen faculteit voor Religie overeind houdt. De zelfstandigheid van onze faculteit staat in Groningen ook helemaal niet ter discussie. Wel zijn we bezig met een programmatische discussie over de vraag hoe we ons profiel definiëren, gezien de lange historische traditie in Nederland en de huidige crisis op vele plekken. Welk profiel heeft de theologie op een Rijksuniversiteit? Is er een verschil tussen een niet-confessioneel gebonden theologie en de theologie aan instellingen met een duidelijk eigen theologische richting? Wat is de verhouding tussen religiewetenschap en theologie? De Faculteit in Groningen breidt dit jaar flink uit en heet veel nieuwe medewerkers welkom. Een uitgelezen kans om nu - opnieuw - over ons profiel na te denken, en dat doen we op een workshop in het najaar.

Zelf denk ik dat de theologie op een Rijksuniversiteit een duidelijke opdracht van de samenleving heeft, en dus niet van een bepaalde religieuze gemeenschap. Het gaat juist om het zichtbaar maken van de pluralistische vormen van het Christendom en van de maatschappelijke relevantie van christelijke tradities. Tevens worden via de theologie waarheidsclaims en existentiële vragen ook voor de religiewetenschap relevant, en dit kan een interessant gesprek opleveren – maar altijd in een taboo-free zone.

Misschien is dit dan ook de basis van wat universiteit betekent: kritisch naar jezelf kijken en een open discussie voeren zonder taboes. Ik zie uit naar deze discussies, zowel intern als met onze partners van de PThU en elders in het land.

Kocku von Stuckrad 14 PThUnie

DE STELLING

‘Liturgie is geen cultus naast de ethiek, maar zelf ethiek.’

Marcel Barnard reageert op de stelling van Pieter Vos: ‘Aan de praktijk van de liturgie ontspringt een welbepaalde ethiek’, zegt Pieter Vos. De liturgie functioneert zo in zijn opvatting als bron voor ‘een gemeenschappelijke levenspraktijk in de kerk’, als plek ‘waar je moreel gevormd wordt door het verhaal van Christus’. Liturgie als oefenplaats voor het nieuwe leven, als concentratiepunt van het leven der dankbaarheid, als brandpunt van de liefde van God voor zijn mensen, en van de broeder- en zusterschap. Ja, amen, ja. Maar...

Maar… zelf zou ik minder essentialistisch formuleren.

mensen tot hun wezen van dankzeggende

Liturgie is…., dat misstaat niet in een lopend betoog,

[eucharistische] schepselen terug te voeren, zijn

maar klinkt zo als losse stelling exclusivistisch. Het

goeddeels verlaten. De liturgie is opgeleukt, niet zelden

ethische is een aspect van liturgie, een kwaliteit ervan.

onder het mom van missionair te wezen. Op menige

Naast deze stelling kunnen andere staan waarin ‘ethiek’

plek dient liturgie ertoe dat je ‘spiritually restored and

bijvoorbeeld is vervangen door ‘dogmatiek’ (‘lex orandi

emotionally recharged’ wordt, zoals Rick Warren claimt

lex credendi’) of ‘esthetiek’ (‘sero te amavi, pulchritudo

in zijn The purpose driven church. Niet zelden

tam antiqua et tam nova’).

functioneert liturgie ook als infomercial van het evangelie, zoals Sally Morgenthaler heeft gezegd. Dat

Maar … door de ethiek in de liturgie te lokaliseren, lost

bevestigt consumerism, eerder dan dat het christenen

Pieter het probleem dat hij opwerpt niet op. Hij zoekt

vormt. Kortom, ik ben er niet gerust op dat

‘een gemeenschappelijke levenspraktijk’ in de kerk, die

repositionering van de ethiek in de liturgie goed uitpakt.

dus, zoals gesteld, aan de liturgie moet ontspringen.

Een gemeenschappelijke liturgie bestaat evenwel net zo

Maar … de stelling is me dus te abstract en naïef.

min als een gemeenschappelijke levenspraktijk. De

Welke liturgie bedoelt Pieter precies? Liturgie bestaat

liturgie bestaat niet. In ons boek Worship in the

niet in abstracto, maar altijd alleen als concrete

Network Culture beginnen we met een heel hoofdstuk

handeling op een bepaalde plek en een bepaald

beschrijvingen van totaal verschillende liturgieën, die als

moment. En dat heeft wel een ethische component,

gemeenschappelijke kenmerken hoogstens (en hopelijk)

maar niet noodzakelijk de gewenste

woord en sacrament, gebed en worship (lofprijzing,

gemeenschappelijke christelijke levenspraktijk.

doxa Dei) hebben. Maar binnen die turbo-noties gebeurt ongeveer alles wat je bedenken en nietbedenken kunt. De klassieke reformatorische en voor-reformatorische liturgische paradigma’s, die

Marcel Barnard geeft de stelling ‘Liturgie en sacrament bestaan slechts als

(klassiek-gereformeerd) dienden om het nieuwe leven concrete symboolhandelingen’ der dankbaarheid in te oefenen, of (oecumenisch) om door aan Heleen Zorgdrager.

PThUnie 15

Korte nieuwsberichten

Diploma-uitreiking Master Gemeentepredikant Vanaf het collegejaar 2015-2016 ontvangen studenten die in Amsterdam afstuderen hun diploma in een gezamenlijke bijeenkomst. Op 29 september hebben Esther Hofman, Hans Kroeskop, Martine Oldhoff, Robin ten Hoopen en Gerdien Neels hun diploma mogen ontvangen voor de master-opleiding Gemeentepredikant Amsterdam. Zij werden toegesproken door docenten en de rector en ontvingen hun diploma en een zogenoemde PThU ‘goodybag’. Na het officiële gedeelte was er tijd voor koffie en thee met PThU petit-fours.

PThU sluit overeenkomst met Göttingen De PThU heeft een Erasmus+ overeenkomst gesloten met de Georg August Universiteit uit Göttingen. Dit maakt het mogelijk voor studenten en promovendi om gedurende een periode van drie tot twaalf maanden aan een van de meest gerenommeerde Duitse universiteiten te studeren of onderzoek te verrichten. De faculteit theologie van deze partnerinstelling, gesticht in 1737 en nummer 67 op meest recente THE world university rankings, biedt een master intercultural theology aan die goed aansluit bij het profiel van de internationale master van de PThU in Groningen. Naast de uitwisseling van studenten faciliteert de overeenkomst ook gastcolleges tussen beide instellingen.

Nieuwe groep internationale studenten aan de slag in Groningen Aan het begin van het collegejaar vond aan de PThU in Groningen de formele introductie van de nieuwe lichting internationale studenten plaats. De studenten, afkomstig uit Bangladesh, Filipijnen, Roemenië , Samoa, Taiwan, Zambia en Zuid-Korea zullen volgende week van start gaan met hun eenjarige, Engelstalige master.

Het aantal internationale studenten (elf in totaal) is hoger dan in de voorgaande jaren. Dit weerspiegelt de ambities van de PThU op het terrein van de internationalisering, aldus de universiteit. de internationale master van de PThU in Groningen. Naast de uitwisseling van studenten faciliteert de overeenkomst ook gastcolleges tussen beide instellingen.

16 PThUnie

Promoveren naast je werk: ‘In mijn hoofd gaat het denken de hele tijd door’

Tekst: Caspar Dullemond

Met een doctorsgraad tel je in de wetenschap pas écht mee. Aan de PThU zijn momenteel dan ook 76 mensen bezig met een promotietraject dat uiteindelijk tot die felbegeerde doctorsgraad moet leiden.

Zeven daarvan zijn als Assistent In Opleiding (AIO) in dienst van de universiteit, de rest - ruim negentig procent dus - is buitenpromovendus. Zij promoveren in hun vrije tijd of worden door hun werkgever voor een deel van de werkweek vrijgesteld om onderzoek te doen. Wie zijn zij? En hoe slagen zij er in om hun aandacht effectief te verdelen tussen studie en werk?

PThUnie sprak met drie van hen.

PThUnie 17

‘Ik ben dit niet gaan doen om te promoveren, maar omdat ik het onderwerp zo boeiend vindt.

De motivatie is nooit een probleem’

Als Hermien Kamphof-Hofman (53)

behoefte om dit een plek te geven. Waar

hoe verhouden zich de persoonlijke verant-

haar laptop openklapt in de woon-

komt dit vandaan? Wat betekent dit alle-

woordelijkheid en de verantwoordelijkheid

kamer weten de kinderen genoeg:

maal? Hoe komt hij tot deze harde opstel-

die de politieke en militaire leiding hebben

‘Mama is weer met Luther bezig.’ Haar

ling?’ In haar promotieonderzoek plaatst

voor de inzet van de militair?’ Hij doet zijn

promotiestudie is deel van het gezins-

ze de tekst in zijn historische context: ‘Als

onderzoek - net als vijf andere promoven-

leven geworden. ‘Ik doe het in hun

lezer van nu kun je de tekst niet begrijpen.

di - in een ‘duale constructie’; in zijn geval

midden’, vertelt ze: ‘Ik zonder mij niet

Je moet het bekijken met de ogen van een

van de PThU en de Nederlandse Defensie

af. Mijn dochter komt vanmiddag uit

lezer van toen.’

Academie. Zijn promotor is prof.dr. Frits de

school en dan zit ik hier. Met een kopje

Lange, eerste begeleider prof.dr. Theo Boer.

thee. En mijn man leest altijd als eerste

Jan Peter van Bruggen (53) woont met

De Dienst Protestantse Geestelijke Verzor-

wat ik geschreven heb. Hij weet: ik

zijn gezin in De Groeve, op de grens van

ging maakte mogelijk dat hij vier jaar lang

ben altijd wel ergens mee bezig. Als

Groningen en Drenthe. Sinds 2000 werkt

de helft van zijn werktijd aan dit onderzoek

dit het niet was, zou het wel wat an-

hij als vlootpredikant, uitgezonden door de

mag besteden.

ders zijn.’

Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt). Hij koos voor een promotieonderzoek dat dicht

Processen

Hermien Kamphof woont in ‘t Harde en

bij zijn werk ligt: de persoonlijke morele

Pieter van Winden (52) is interimpredikant

werkt drie dagen in de week als leraar

verantwoordelijkheid van de Nederlandse

en woont in Soest. Hij doet bij prof.dr.

Duits. Daarnaast promoveert ze bij prof.dr.

militair. Van Bruggen: ‘Het is een normale

Henk de Roest onderzoek naar samenwer-

Markus Matthias op Vom Shem Hamphoras

gedachte dat iedereen aan te spreken is op

king tussen plaatselijke migrantenkerken en

und vom Geslecht Christi, een van de min-

zijn gedrag. Dat wordt vaak verantwoorde-

PKN-gemeenten. Op zo’n ‘vijftig tot zeven-

der bekende anti-Joodse geschriften van

lijkheid genoemd, een populair woord in

tig’ plekken in Nederland vindt dergelijke

Maarten Luther. Toen ze de tekst enkele

situaties waar mensen aan het werk zijn.

samenwerking plaats: ‘Dan gaat het dus

jaren geleden voor het eerst las, vertelt ze,

Dat gebeurt ook bij militairen in toenemen-

om meer dan alleen de verhuur van een

was ze ‘verbijsterd over het onfatsoenlijke

de mate. Maar in hun situatie is wel wat

kerkgebouw. Er wordt bijvoorbeeld over-

karakter ervan’. De boodschap? ‘Dat de

bijzonders aan de hand. Zij worden juist

legd, of samen gevierd, of samen diakonaal

Joden eigenlijk geen enkel juist zicht heb-

geacht om niet te doen wat hen persoonlijk

werk gedaan.’ Wat onderzoekt hij precies?

ben op de Bijbel. In geen enkel opzicht

het beste lijkt maar om orders op te volgen.

‘Ik kijk naar de processen. Hoe doen ze

kunnen zij iets bijdragen aan het begrijpen

Welke ruimte is er binnen de strakke be-

het? Is het een interessante hobby voor een

van de Bijbel. Sterker nog: ze hebben de

velsstructuur voor persoonlijke verantwoor-

paar bevlogen mensen of schieten de ker-

Bijbel verminkt met hun eigen visie daarop.

delijkheid? Mijn onderzoek richt zich op de

ken er ook echt wat mee op? Worden ze er

En dat verpakt hij in een hele lelijke scheld-

situatie van de uitgezonden Nederlandse

beter van - ook in hun contact met God?

partij.’ Maar als wetenschapper kun je niet

militair; wat houdt in zijn of haar geval

Of in hoe ze hun taak in de samenleving

in verbijstering blijven steken: ‘Ik had de

persoonlijke verantwoordelijkheid in? En

zien?’ Hij noemt het een ‘vrij clean’ onder-

18 PThUnie

Hermien Kamphof-Hofman:

Jan Peter van Bruggen:

‘Ik zonder mij niet af.’

voor langere tijd op zee.

zoek: ‘Je kijkt kritisch naar de processen

het College van Bestuur van de PThU: ‘Dat

Als buitenpromovendi hebben ze een

in die samenwerking en wat het oplevert.

komt omdat deze promovendi tijd voor hun

minder intensief contact met hun

Die manier van kijken is etnografisch, maar

onderzoek doorgaans van zichzelf moeten

promotores dan bij AIO’s het geval is. Maar

het is een praktisch-theologisch onderzoek.

afdwingen. Typerend is ook dat ze perio-

dat is ook prima, zeggen de drie. Over de

Het gaat om de theologische vraag hoe

den waarin nauwelijks studie kan worden

begeleiding vanuit de PThU zijn ze

geloofsgemeenschappen hiermee beant-

gedaan, afwisselen met perioden waarin ze

tevreden. Twee keer per jaar vindt een

woorden aan de roeping die ze van God

meer geconcentreerde aandacht kunnen

bijeenkomst voor alle promovendi van de

hebben om geloofsgemeenschap te zijn.

opbrengen.’

universiteit plaats. Daarnaast hebben de drie onderzoeksgroepen ook hun eigen

Ik hoop dat de uitkomst van dit onderzoek vertaald kan worden in een praktisch in-

Dit laatste geldt heel duidelijk voor Van

bijeenkomsten. ‘Daarin bespreken we

zicht. Daar doe ik het voor. Als het goed

Bruggen, die regelmatig voor langere tijd

delen van elkaars onderzoek, wat erg

is helpt de spin-off van dit onderzoek ker-

op zee is: ‘Dan kan ik vervolgens studie-

stimulerend werkt’, aldus Van Bruggen.

ken die zo’n samenwerking in de praktijk

weken opnemen. Maar de meeste weken

willen ondernemen.’ Ook voor hem komt

ben ik de eerste helft aan het werk in Den

De PThU heeft zeven AIO’s in dienst.

het onderzoek voort uit een persoonlijke

Helder of elders in het land, en in de twee-

Daarnaast zijn er aan de PThU 41

belangstelling: ‘Toen ik gemeentepredikant

de helft werk ik aan mijn onderzoek.’ Van

Nederlandse en 22 buitenlandse

was, raakte ik steeds betrokken bij samen-

Winden doet het onderzoek tussen zijn

buitenpromovendi. Ook heeft de

werking met migrantenkerken. Ondertus-

werk als interimpredikant door: ‘Ik probeer

universiteit zes promovendi in een ‘duale

sen zie je de veelkleurigheid van kerken in

iedere dag iets aan deze studie te doen.

constructie’. Dat houdt in dat ze behalve

Nederland toenemen. Daarom vroeg ik me

Soms plan ik een paar dagen waarin al mijn

bij de PThU ook aan een andere

af waar dit naar toegaat en hoe je dit het

aandacht naar het onderzoek uitgaat. Ze-

universiteit of academie promoveren.

beste op zou kunnen pakken.’

ker bij de case study kant is dat belangrijk.

Het is wel druk ja. Maar de motivatie voor

Motivatie

dit onderwerp drijft mij voort.’ Iets derge-

Van Bruggen is net begonnen aan een

lijks zegt Kamphof: ‘Ik ben dit niet gaan

vierjarig onderzoek. Van Winden en Kamp-

doen om te promoveren, maar omdat ik

hof zijn halverwege hun promotietraject,

het onderwerp zo boeiend vindt. De moti-

waarvan ze inschatten dat het in totaal

vatie is nooit een probleem.’ Ze doet haar

ongeveer vijf jaar gaat duren. Maar bij som-

onderzoek ‘overal tussendoor’, zegt ze: ‘Ik

mige buitenpromovendi duurt het onder-

heb eigenlijk altijd mijn laptop bij de hand.

zoek langer. ‘Een promotieonderzoek van

Ik werk veel ‘s ochtends vroeg, van vijf tot

meer dan tien jaren is geen uitzondering’,

acht bijvoorbeeld. En in mijn hoofd gaat

weet Dominique de Boer, secretaris van

het denken de hele tijd wel door.’

PThUnie 19

Even voorstellen...

‘Sinds 1 september werk ik als UD Nieuwe Testament aan de vestiging Amsterdam van de PThU. Nu geldt dus ook voor mij: I AmSterdam. Mijn tocht naar Amsterdam leidde mij langs diverse plekken, die mij - als mens, als christen, als theoloog - alle op hun eigen manier beïnvloed hebben. Ik noem Göttingen, waar ik studeerde en promoveerde bij Eduard Lohse. Ik noem Halle, waar ik onderzoek deed en werkte aan mijn habilitatie. En ik noem Leuven, waar ik met veel genoegen werkte in de oecumenische context van de KU. Ook mijn ervaringen als predikant in twee plattelandsgemeenten in het oosten van Duitsland waren belangrijk voor me. Hier heb ik ervaren dat - ook in een a-religieuze omgeving - een goede theologische (en Naam:

exegetische!) opleiding essentieel is om een gemeenschap te leiden en op een

Michael Labahn

begrijpelijke manier te preken. Door het bestuderen van interreligieuze en interculturele verbanden binnen het vroege christendom, leerde ik het belang van dialoog

Werkzaam als:

met je eigen wortels en met de omringende (religieuze) wereld. Zelf-bewustzijn,

Ud Nieuwe Testament

bescheidenheid en openheid zijn geen tegengestelde begrippen maar horen bij elkaar.

Ze maken geloof en liefde sterker en helpen ons anderen in hun anderszijn respect te tonen - en dat is ook voor vandaag wellicht een waardevol inzicht.’

‘Sinds mei 2015 werk ik als bijzonder hoogleraar missiologie (0,2 fte) vanwege de Stichting de Zending der Protestantse Kerk in Nederland aan de PThU. Gepromoveerd in Utrecht (2008) met een proefschrift over theologie en migratie, heb ik als missiologe gewerkt in Centraal en Oost Europa. In mijn visie horen onderzoek en onderwijs bij elkaar. Onderzoek zie ik als het vertalen van fenomenen, processen, en ervaringen uit het dagelijks leven in theologische-missiologische onderzoeksvragen die relevant zijn voor de christelijke identiteit. Daarbij staat de vraag naar de ander centraal. Onderwijs beschouw ik als het opbouwen van learning communities waarin Naam:

studenten en docenten met elkaar op zoek gaan naar antwoorden en nieuwe vragen.’

Dorottya Nagy Werkzaam als:

Bijzonder hoogleraar Missiologie

‘Na twee gemeenten te hebben gediend als predikant, ben ik per 1 september begonnen als docent praktische theologie aan de vestiging Groningen. Homiletiek en pastoraat zijn de aandachtsvelden in mijn onderwijs en onderzoek. In de jaren negentig studeerde ik in Utrecht aan de theologische faculteit die in die tijd nog zo’n 400 studenten had. Het theologische landschap is nogal veranderd, maar het vak is nog even boeiend. Af en toe zing ik mee in het VTE. Zingen is een oude passie die ik meer zou willen ontwikkelen. Ik ben getrouwd en wij hebben drie kinderen. We bereiden ons nu voor op de verhuizing van Dirksland op Goeree-Overflakkee naar de Naam:

Theo Pleizier Werkzaam als:

Ud Praktische Theologie 20 PThUnie

stad Groningen.’

w

Dorottya ‘De kerkNagy: bestaat ‘Sinds al eeuwenlang, mei 2015 werk dieikhoeft als Bijzonder door de gelovigen hoogleraarvan Missiologie de 21e eeuw (0,2 niet fte) te vanwege wordende uitgevonden.

Stichting deTegelijkertijd Zending derisProtestantse er in die 21Kerk eeuwen in Nederland heel wat veranderd, aan de PThU. zeker Gepromoveerd ook in de verhouding in Utrecht tussen (2008) kerk meteneen samenleving. proefschriftWat overvraagt theologie onzeen tijdmigratie, van de kerk, heb ik alsen missiologe hoe kan ze gewerkt tegelijkertijd in Centraal zichzelf en blijven, Oost Europa. of misschien In mijn des visietehoren meeronderzoek zichzelf worden? en onderwijs Welke eisen bij elkaar. stelt onze Onderzoek tijd aanzie (deikopleiding als het vertalen van) predikanten? van fenomenen, Ik vind processen, het fantastisch en ervaringen dat ik als uit seminariedocent het dagelijks leven en alsinonderzoeker theologische-missiologische met die vragen aan onderzoeksvragen de slag mag, indie de relevant praktijkzijn envoor in dede theorie. christelijke Ik putidentiteit. onder meer Daarbij inspiratie staat de uit vraag de geschriften naar de ander van Dietrich centraal.

Onderwijs Bonhoeffer. beschouw Het onderzoek ik als hetsluit opbouwen mooi aan van bijlearning de taak communities die ik in Groningen waarin(RUG) studenten als enbijzonder docentenhoogleraar met elkaarnamens op zoekde gaan Confessionele naar antwoorden Vereniging en nieuwe ook al vragen.’ heb.’

Naam:

Michael Edward Labahn van ‘t Slot Werkzaam als:

Ud Seminariedocent Nieuwe Testament en Onderzoeker

‘Met ingang van 1 september ben ik van start gegaan als universitair docent kerkrecht, met als standplaats Amsterdam (0,5 fte). Ik verzorg echter ook een aantal colleges in Groningen. Iedere predikant heeft te maken met kerkrecht. Dat begint al met de opleiding theologie en de toeleiding tot het ambt. Vrijwel alles wat in het kerkelijk leven gebeurt is terug te voeren op bepaalde kerkordelijke bepalingen, of daarmee in strijd. Het is handig om daar goed in thuis te zijn, zodat niet alleen sprake is van het correct toepassen van een aantal regels maar dat ook als het erom spant recht geschiedt. Maar er is meer. Ik werk tevens als gemeentepredikant in Leidsche Naam:

Rijn (0,5 fte), een vinexlocatie waar we in het bijzonder merken voor welke vragen de

Klaas-Willem de Jong

kerk van morgen staat, ook wat betreft ecclesiologie en kerkrecht. Dat werkt door in het docentschap. Hoe kan in een snel veranderend tijdsgewricht het lichaam van

Werkzaam als:

Christus het beste concreet gestalte krijgen? Om de vragen rond kerk en recht

UD Kerkrecht

toegankelijk te maken voor een wat breder publiek ben ik gestart met een weblog, www.kerkenrecht.nl.’

.....de nieuwe docenten van de PThU

PThUnie 21

Liturgie als ritueel

Is een ritueel altijd religieus? ‘Dat hoeft niet. Er is een lijst van meer dan tachtig kenmerken waaraan een ritueel kán voldoen. Transcendentie is een van die kenmerken. Een verschijnsel kan dus in meer of mindere mate een ritueel zijn.

Het Instituut voor Rituele en Liturgische Studies

Het hangt ook af van de deelnemers: wie bepaalt de bete-

(IRiLiS), sinds 1 januari verbonden aan de PThU, ging

kenis van een ritueel? Neem de Dodenherdenking op 4 mei:

22 jaar geleden in Tilburg van start als Liturgisch

een heleboel mensen zullen daar religieuze betekenissen

Instituut. De naamsverandering maakt duidelijk hoe

aan toekennen, ook vanwege de soms nog kerkelijke mu-

het onderzoeksveld de afgelopen decennia verbreed

ziek, maar dat geldt niet voor iedereen. De grenzen worden

is, zegt PThU-hoogleraar Marcel Barnard, sinds de

steeds vloeiender’, aldus Barnard.

verhuizing de wetenschappelijk directeur: ‘Religie verdwijnt niet, maar verplaatst zich. Religie komt

Dat geldt niet alleen voor de verschijnselen die onderzocht

steeds meer buiten de muren van de kerk terecht. Er

worden, maar ook voor de aanpak van het onderzoek. IRiLiS

is sprake van heel veel religiositeit, maar deze is vaak

staat voor contextueel en multidisciplinair internationaal on-

niet kerkelijk meer, en al helemaal niet gereformeerd.

derzoek. Theologie en antropologie komen er samen, maar

Mensen zijn op zoek naar zichzelf, gaan op

ook wordt voortdurend samenwerking gezocht met andere

pelgrimage, bezoeken heiligdommen, steken daar een

disciplines. Een onderzoek naar kerkmuziek kan niet zonder

kaarsje aan, praten met elkaar over religieuze

een musicoloog; een onderzoek naar de gecompliceerde

ervaringen... Als je wilt onderzoeken wat daar

geloofspraktijken van Libanese vrouwen niet zonder een re-

allemaal gebeurt, dan helpt het om begrippen te

ligiewetenschapper die gespecialiseerd is in het christendom

hanteren waarmee je zowel het binnenkerkelijke als

van het Midden-Oosten. Barnard: ‘Zo blijf je in gesprek met

het buitenkerkelijke domein te pakken hebt. Daarom

de rest van de wetenschap: je zit niet in jezelf opgesloten. Je

hebben we het over rituelen.’

wordt gedwongen je theologische positie tegenover andere disciplines te formuleren.’ IRiLiS wil wetenschappelijk vernieuwend zijn: ‘Dat betekent dat je bent waar het gebeurt, dat je bent waar de veranderingen plaatsvinden. En dat is

Tekst: Caspar Dullemond

niet meer alleen in de kerk.’

Sprokkelen Maar ook binnen de kerk gebeuren spannende dingen. Het eerder genoemde onderzoek naar geloofspraktijken van Libanese vrouwen, waarop Rima Nasrallah begin dit jaar aan de PThU promoveerde, is een goed voorbeeld, vindt Barnard: ‘Het gaat hier om Libanese vrouwen met een Grieks-

22 PThUnie

orthodoxe achtergrond, die met een protestantse man getrouwd

IRiLiS geeft vier wetenschappelijke reeksen uit:

zijn. Zij sprokkelen hun eigen liturgische leven bij elkaar, zonder dat het kerkelijk gezag daar zeggenschap over heeft. Op zondag gaan

De internationaal gerenommeerde reeks Liturgia

ze mee naar de protestantse kerk en daar zijn ze oprecht aan geën-

Condenda, uitgegeven door Peeters Publishers te

gageerd. Het is een beetje een kale bedoening, vinden ze, maar ze

Leuven. Liturgia Condenda biedt een internationaal

waarderen de betekenis die de Bijbel er heeft. Maar als ze zwanger

forum voor vernieuwend onderzoek op het gebied

worden, gaan ze rustig op pelgrimage om de heilige maagd daar-

van de rituele en liturgische studies.

voor te bedanken. Ze reizen naar kloosters, bewieroken hun huis, leggen iconen onder hun kussen en onder de matrassen van hun

Het meertalige Jaarboek voor liturgieonderzoek/

kinderen. Ze gaan hun eigen gang.’

Yearbook for Liturgical and Ritual studies, een uitgave in samenwerking met het Instituut voor Christelijk

Spontaan

Cultureel Erfgoed te Groningen.

Dit is een kleinschalig onderzoek, zegt Barnard, maar met wel degelijk een bredere betekenis: ‘Je kunt een tendens vermoeden, en dat

De nieuwere internationale reeks Netherlands Studies

blijkt ook uit andere onderzoeken, dat mensen niet meer vanzelf-

in Ritual and Liturgy, eveneens in samenwerking met

sprekend naar autoriteiten luisteren in het ritueel-liturgisch leven.

het Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed te

Dus je wat hier zou kunnen zien is dat het kerkelijk gezag aan bete-

Groningen

kenis heeft ingeboet, dat we in een plurale autoriteitsstructuur leven. Dit speelt ook in onze kerken, in het groot en in het klein. Er is

De Nederlandstalige reeks Meander, ondergebracht bij

geen standaardliturgie meer: iedere gemeente stelt haar eigen litur-

Berne Media in Heeswijk. Binnen de reeks Meander

gie samen. En dan doet ieder gemeentelid ook nog eens wat hij of

verschijnen incidenteel studies die betrekking hebben

zij zelf wil. Daar ligt een parallel met het onderzoek in Libanon. Voor

op liturgie en ritueel zoals die vandaag de dag in al

een veel grootschaliger evenement als The Passion geldt hetzelfde.

hun verscheidenheid worden gevierd. De serie richt

Dat is een liturgisch ritueel dat in de praktijk gemaakt is en waar

zich op een breed lezerspubliek met serieuze interesse

de kerk pas in tweede instantie op is ingehaakt. Beide voorbeelden

in rituele en liturgische onderwerpen.

laten zien dat rituelen op allerlei manieren spontaan ontstaan.’

IRiLiS wil ‘inventariserend, faciliterend en inspirerend’ zijn. Ook voor de kerken, benadrukt de wetenschappelijk directeur: ‘Dat is een vraag waar we mee bezig zijn. Wat kunnen we nou betekenen voor de kerken? Of eigenlijk: op welke vragen zou de kerk van ons antwoord willen hebben? Daar willen we het komende jaar gesprekken over organiseren.’

PThUnie 23

Voltooid verleden column tijd Ciska Stark Profetische pretenties Op mijn vakgebied, de homiletiek, zie je wereldwijd al enkele jaren aandacht voor ‘profetisch preken’. Het lijkt een tegenbeweging van decennia waarin prediking vooral pastoraal getoonzet en op het individuele leven van de hoorders gericht is geweest. Een theoloog weet natuurlijk wel dat pastoraal en profetisch geen tegenstelling hoeft te zijn, maar de trend is duidelijk: prediking moet weer gaan staan voor een woord van ‘de Andere kant’, dus kritisch ten overstaan van het geloof van de hoorders, de kerk en de samenleving.

Voor orthodox protestanten richt profetische kritiek zich dus vooral op de manier van geloven vandaag, voor vrijzinnigen is het kritiek op de kerk van vandaag en voor evangelicalen en anderen kritiek op de economisering van de consumptieve samenleving van vandaag. Aan de dominee de taak om deze drie profetische punten aansprekend, duurzaam en met het gezag van de Heer zelf te verkondigen.Ik voel enig onbehagen bij de nadruk op dit profetische ambt van de prediker. De nadruk op het gezag van de profeet –waarbij meestal impliciet alleen aan mannen gedacht wordt– roept al mijn allergie voor autoriteit wakker. Maar goed, daar kan ik, met de nodige zelfreflectie, nog wel professioneel overheen stappen. Vervolgens kan de verbinding van de profeet met de clown die je in de literatuur tegenkomt, mij zelfs raken want is het niet de figuur van Christus Zélf die in zijn profetische gestalte de wereld een spiegel voorhoudt en dan weggehoond wordt? Toch blijft het ver af staan van menig gewone dominee, door de kerk beroepen en betaald, die herder en leraar en vaker priester dan profeet zal zijn. Tenslotte zaten de bijbelse profeten van toen niet bepaald te wachten op hun zending, stotteraars en weglopers als zij waren moesten zij er met de haren bijgesleept worden.

Profeet ben je enkel tegen wil en dank.

Maar al deze terughoudendheid leidt er inmiddels toe dat vrijwel niemand meer een profetisch woord verwacht vanaf de kansel. Profeten vind je juist buiten de kerk, zeiden ze bij ‘Preek van de Leek’ een paar jaar terug. Dat steekt óók, want het Woord wat wij iedere zondag ambtelijk spreken heeft toch zeker óók een profetische dimensie? Inmiddels lijkt het tij alweer gekeerd.

Ik hoor deze weken niet anders dan profetische preken. Die doen wat ze moeten doen op grond van de Schriften: het kwaad concreet aanklagen en de toekomst van Gods Rijk hoopvol in perspectief plaatsen. Dat deed die collega onlangs ook op de inspraakavond in de plaats waar een asielzoekerscentrum zou komen. Hij werd honend uitgemaakt voor ‘lul’. Wat mij betreft benoemt de Protestantse Kerk hem op de eerstvolgende synode tot bisschop. Zulke lulkoek kunnen we namelijk niet missen in de kerk van 2025.

Dr. Ciska Stark is universitair docent Homiletiek aan de vestiging Amsterdam en directeur Onderwijs van de PThU. PThUnie 25

Cursusaanbod PThU in het kader van de Permanente Educatie

Utrecht, 14 januari en 11 februari

Preken met Pasen: wat er toen gebeurde en wat dat nu betekent Goede Vrijdag en Pasen zijn hoogtijdagen in de christelijke traditie. Maar op deze dagen een goede, betekenisvolle preek houden vinden veel predikanten lastig. ‘Er zijn nogal wat verlegenheden’, is de ervaring van hoogleraar homiletiek Gerrit Immink. Met de PAO-cursus ‘Preken op Goede Vrijdag en Pasen’ wil hij predikanten helpen die verlegenheden te overwinnen.

‘Preken is altijd een hele onderneming’, aldus Immink. Maar dat geldt des te sterker op deze kernmomenten van het kerkelijk jaar: ‘Het gaat hier om kruis en opstanding. Grote en mooie thema’s, maar ook lastig. Wat zeg je precies?

Welke lijnen trek je naar de wereld van nu? Hoe zeg je iets over de levens van je gehoor?’ Veel predikanten vinden dat lastig en komen in de symboliek terecht, zegt Immink: ‘Ik merk regelmatig dat het paasverhaal - over de breedte van de kerk - symbolisch wordt ingevuld. Maar het verhaal van Goede Vrijdag en Pasen is meer dan een subjectieve ervaring, het geeft ook een realiteit weer. Hoe vind je die terug in de preek? Hoe vertel je het verhaal zo dat de toehoorders de werkelijkheid ervan beleven? Hoe vertel je wat er toen gebeurde en wat dat nu betekent?’

Het is juist de combinatie van kruis en opstanding die het verhaal essentieel maakt. ‘In veel gemeenten wordt op Goede Vrijdag niet gepreekt, maar ik vind het voor de thematiek belangrijk om dat er bij te trekken. Over lijden en sterven wil ik het hebben. Hoe verbinden we dat met hoop en verwachting? Wat voor impact heeft dat? En wat is dan opstanding? In een materieel georiënteerde cultuur als de onze is opstanding iets vreemds. De overwinning op het kwaad vanuit de verzoening - dat is bijna niet te begrijpen’, zegt de hoogleraar.

Hij hoopt op twee ‘enthousiaste werkbijeenkomsten’, waarbij gezamenlijk de verlegenheden worden aangepakt: ‘Ik ben heel benieuwd wat mijn collega’s vinden.’

Kosten € 560,- | Inschrijven voor 27 november

26 PThUnie

Interimopleiding ook naar andere kerken De opleiding voor interimpredikant uit het PAOaanbod wordt, in verkorte en aangepaste vorm, nu ook aangeboden aan predikanten van de Gereformeerde Kerken in Nederland (vrijgemaakt) en de Nederlands Gereformeerde Kerken. De opleiding, die gegeven wordt door Jodien van Ark (PThU) en Jan Oortgiesen (PKN), start in januari 2016 en duurt een jaar. In totaal doen zestien predikanten aan de opleiding mee.

Een interimpredikant begeleidt een kerkelijke gemeente in een overgangsfase, bijvoorbeeld als een predikant vertrokken is of een kerkgebouw moet worden gesloten. ‘Als interimpredikant leer je veranderingsprocessen te begeleiden’, legt Jodien van Ark uit: ‘Hoe kun je gemeenteleden stimuleren een verandering mee te maken?’ De cursus wordt aangepast aan de specifieke situatie in de GKv en de NGK. Er zijn de nodige verschillen, zegt van Ark: ‘De rol van de predikant is een andere. En de plaatselijke kerk is veel autonomer.’ Ze verheugt zich op de training: ‘De grootste uitdaging bij deze opleiding is altijd om de deelnemers van het normatieve af te halen. Het gaat eerst om het proces, dan om de inhoud.’

‘De grootste uitdaging bij deze opleiding is altijd om de deelnemers van het normatieve af te halen. Het gaat eerst om het proces, dan om de inhoud’

PThUnie 27

Amsterdam, 19 januari en 16 februari

Miskotte: een actuele gids bij de preek

Onderweg De levensreis van een predikant kan zich beperken tot de regio waar hij startte als dominee. Maar daarom is hij nog niet beperkt van geest. De globetrotter heeft niet automatisch een voorsprong. Wie de wereld om zich heen wil waarnemen heeft niet altijd behoefte aan meer, maar vaak aan minder. De wereld

Kan een preekleer van bijna zeventig jaar

met al zijn rumoer dringt toch wel bij ons binnen en zet zich

geleden predikanten nog steeds inspireren en

ongegeneerd aan tafel om ons huis niet meer te verlaten. Wat

helpen? ‘Natuurlijk wel’, zegt prof.dr. Rinse

Calvijn echter al schreef over het sacrament geldt mutatis

Reeling Brouwer.

mutandis ook voor ons: omdat we nu eenmaal lichamelijke wezens zijn, levert de verplaatsing van ons lichaam ervaringen

Miskottes bundel Om het levende woord (1948) is nog

voor de geest op, die we anders niet zo gemakkelijk zouden

altijd actueel, juist door de nadruk die hij legt op het

hebben. Daarom halen we het lichaam in de PE ook uit huis en

missionaire karakter van de prediking. En de

brengen het in contact met andere omgevingen.

preekmatrix die de cursusdeelnemers uit het boek gaan distilleren is zeer bruikbaar bij het ‘theologisch

Ik denk hierbij nu aan hen die in het vliegtuig stappen om door middel

doorkammen van de preekarbeid’, aldus Reeling

van ontmoetingen op onverwachte plekken nieuwe ervaringen op te

Brouwer. Maar het is wel een ‘stevig boek’, geeft hij

doen. In oktober is er bijvoorbeeld een studiereis ‘Ontmoeting met

toe. Daarom krijgen de deelnemers allemaal twintig

christenen in China’ geweest. In november hebben we een studiereis

pagina’s toebedeeld om te lezen en te delen met de

naar Israël, waarbij men de beladen onderwerpen niet zal schuwen.

groep. Het lezen van het boek is een groepsproces.

Voor de predikanten leveren deze reizen uitermate veel indrukken en

Miskotte zet hoog in, maar de volhouder wordt

overdenkingsmateriaal op. Juist de vaak ook fysieke ervaringen zetten

beloond, aldus Reeling Brouwer. Hij belooft de

een innerlijk proces in gang. Omdat ze in het aangestuurde deel van

deelnemers mooie vondsten en nuttige tips:

de PE kunnen vallen, zijn deze studiemogelijkheden voor de

‘Bijvoorbeeld dat je met een preek begint in een

predikanten financieel aantrekkelijk, terwijl ze voor de kerken geen

spirituele leegte. Vanuit die leegte ontstaat het idee

extra kosten met zich mee brengen. Kunnen we hier in de toekomst

dat je in de loop van de week verder uitwerkt.’

nog meer mee doen? De PThU onderzoekt momenteel samen met Kerk in Actie wat mogelijk is, bijvoorbeeld met kerken en opleidingen

Kosten € 410,- | Inschrijven voor 4 december

in India of Indonesië. We’re hitting the road.

Theo Witkamp, Coördinator Postacademisch Onderwijs

Permanente Educatie in het buitenland: nieuwe ervaringen op nieuwe plekken!

28 PThUnie

greep uit het aanbod START

Bruggen bouwen: present zijn in dorp of wijk

5

Een gezonde kerk is een kerk die ingebed is in de lokale omgeving, aldus Nancy Ammermann. Maar relaties leggen met de instellingen, organisaties en netwerken in de buurt is nog niet zo gemakkelijk. Deze cursus helpt u om een concreet plan te ontwikkelen om in uw eigen situatie initiatieven te nemen en bruggen te bouwen.

Daarbij worden ook de kerkenraad en de gemeente als geheel betrokken. Docenten: prof.dr. J.J.M. de Hart, dr.

M. van der Meulen.

JANUARI

Groningen | Kosten € 450,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 27 november

Re-staging The Passion De Passie is verplaatst van het kerkelijke naar het culturele domein: met The Passion trekken de omroepen miljoenen kijkers en duizenden mensen naar stadspleinen. En in de concertzalen klinken al lang niet meer alleen Bachs Passies, maar ook die van moderne componisten. Wat voor theologie is dat, die daar wordt gepresenteerd? Wat vinden wij daarvan als predikanten? En hoe verhouden wij ons daartoe als kerk? Docenten: prof.dr. M. Barnard, dr. M. Klomp.

START

7

Groningen en Amsterdam | Kosten € 410,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 27 november

JANUARI

Nieuwe ontwikkelingen rond de theologie van het OT

START

In de afgelopen jaren verschenen twee belangrijke nieuwe Nederlandse boeken op het gebied van de theologie van het Oude Testament. Via een kritische lezing van met name het boek van Hendrik Koorevaar c.s. gaan we na in hoeverre hier nieuwe wegen worden bewandeld en hoe de nieuwe studies kunnen bijdragen aan een bijbelstheologische verdieping van het werk binnen de kerk. Docent: prof.dr. K. Spronk.

Amsterdam | Kosten € 410,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 27 november

Boven NAP: motiverend leiderschap ‘Niet Angstige Presentie’: dat willen we allemaal wel. Zeker sinds Edwin Friedman dit kenmerk noemde als voorwaarde voor leiderschap in de kerk. In een geloofsgemeenschap-in-verandering is de plek die de leider inneemt van groot belang. Inzicht in de eigen mogelijkheden en valkuilen in leiderschap vergroten de beschikbaarheid voor de gemeenschap. In deze drie dagen wisselen inleidingen, oefeningen en casuïstiek elkaar af. Docenten: drs. J.D. van Ark, dr. H.M. van den Bosch.

Groningen | Kosten € 480,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 4 december

De wereld op de stoep Welke mogelijkheden zijn er voor plaatselijke kerken om hun missionaire en diaconale verantwoordelijkheid gestalte te geven? We onderzoeken actuele patronen in het wereldwijde christendom en de consequenties daarvan voor westerse theologie. Daarbij verkennen we ook het Nederlandse religieuze landschap, met een bijzondere aandacht voor ‘zwevende gelovigen’. Docenten: prof.dr. H. Noordegraaf, prof.dr. J.J.M. de Hart, prof. dr. H.E. Zorgdrager.

12 JANUARI

START

20 JANUARI

START

4

FEBRUARI

Amsterdam | Kosten € 410,- | ECTS: 2 | Inschrijven voor 4 december

Voor het complete cursusaanbod , aanmelden en meer informatie, kijk op www.pthu.nl/pao PThUnie 29

Het meest en best gelezen maandblad binnen het kerkenwerk september 2015 – nummer 1062 – jaargang 93

Ouderlingen blad voor Pastoraat en Gemeenteopbouw

• Met veel praktische tips en geestelijke reflectie • Speciaal voor bezoekwerkers en betrokken kerkgangers • Website www.ouderlingenblad.nl met previews en archief

Contact met Moslim-Nederlanders

Bijbelwoorden nu

Vanaf september helemaal in KLEUR • Jaarabonnement (11 nummers) € 28,25 • Studenten betalen slechts € 23,00 • Vraag voor meer mogelijkheden via mail ouderlingenblad@kok.nl of bel 088 - 700 2700

Huwelijksvoorbereiding

WWW.KOK.NL

Kerk en Theologie Toonaangevend kwartaaltijdschrift voor predikanten en theologen die vakmatig willen bijblijven. dit najaar:

Predikant voor de toekomst Themanummer met bijdragen van o.a. Rein Brouwer, Sophie Bloemert, Wouter Slob, Theo Pleizier en Johan van Holten, die het predikantschap binnen de PKN kritisch doorlichten en suggesties doen voor de toekomst.

Kennismaken?

• Los nummer: € 16,90 (excl. verzending) • Proefabonnement: 2 nummers voor € 22,• Nieuw abonnement: eerste 2 nummers gratis

Meer informatie en bestellingen www.kerkentheologie.nl

30 PThUnie

Voor aanmelden en meer informatie op www.pthu.nl/agenda The Art of Later Life Engelstalige conferentie voor professionals in de ouderenzorg, in samenwerking met Reliëf en de ouderenzorgorganisaties Zonnehuisgroep Noord, Lentis en ZINN. Sprekers zijn prof.dr. Marie-Jo Thiel, prof.dr. Harriet Mowat, dr. Heinz Rüegger, prof.dr. Frits de Lange en prof.dr.

Martin Walton. Plaats: Groningen.

27/11/2015

’Arme Drommels’ DNK-Symposium in samenwerking met de PThU en met het studiefonds Anthony Hallet te Leiden over theologische studiefondsen in de negentiende en twintigste eeuw. Plaats: Amsterdam.

Boekpresentatie Gunning Presentatie van het derde deel van het Verzameld werk van J.H. Gunning Jr; tevens opheffingsbijeenkomst van de Stichting Heruitgave Oudere Ethische Theologie. Plaats Blauwkapel (bij Utrecht).

11/12/2015

20/11/2015

10/12/2015

Dies Jaardag van de universiteit, met rede van prof.dr. Markus Matthias, getiteld: ‘Als God spreekt… Martin Luther over theologie als grammatica’. Plaats: Groningen.

PThUnie 31

Deze foto staat al een paar weken op het beginscherm van mijn telefoon. Hij toont ‘The Garden which is the Nearest to God’ van Taturo Atzu, een panoramaterras dat de kunstenaar deze zomer realiseerde op het dak van de Oude Kerk in hartje Amsterdam. Deze ‘daktuin’ bood een fantastisch uitzicht over de stad, maar spannender vond ik de prikkelende vragen die hij oproept, nog telkens als ik de foto zie: waar is eigenlijk God op de Wallen? En wat zegt het dat deze tuin - waarbij je direct denkt aan een andere tuin: die van Eden - op het dak van een kerkgebouw is gecreëerd?

Mirella Klomp

foto: Peter Lowie