PThUnie 2 juli 2018

Magazine van de Protestantse Theologische Universiteit jaargang 12 | nummer 2 | juli 2018

De hoop van Miroslav Volf

‘Het gevaarlijkste geloof van allemaal’

Inspiratiefestival Terschelling: zand, zee en zingeving

Het Dominass team is er voor u!

Dominass assurantiĂŤn bv

“De predikanten verzekeraar�

Dagelijks zetten onze specialisten zich in om de verzekeringen van inmiddels ruim 3.700 predikanten zo goed mogelijk te beheren.

Kennis van zaken, een uitgekiend verzekeringspakket en een grote betrokkenheid bij uw persoonlijke situatie!

Kennismaken is eenvoudig: bel en u ervaart het Dominass gevoel.

www.dominass.nl - 0344-642404

Liefde

Een theologenblaadje over liefde. Dat moet wel saai worden. Tenzij je je laat inspireren door de preek van bisschop Michael Curry in de trouwdienst van prins Harry en Meghan Markle, zoals Frits de Lange in zijn column over ‘de preek van de eeuw’. Als een echte theoloog weet hij er natuurlijk wel weer een kanttekening bij te maken, maar het vuur dooft hij niet.

Saai wordt het ook niet als Miroslav Volf spreekt over de liefde. Ze noemen hem ‘theoloog van de brug’. Wie in deze tijd verbindingen wil leggen tussen godsdiensten en tussen de verschillende groepen binnen godsdiensten, heeft het tij tegen. En toch laat deze theoloog afkomstig uit het verscheurde Joegoslavië zich niet stoppen. Dat heeft, zo maakt hij duidelijk, met liefde te maken.

Niet iedereen die in dit nummer van de PThUnie aan het woord komt spreekt over liefde, maar stuk voor stuk hoor je ze met liefde vertellen over wat hen bezighoudt.

Maarten Wisse, onze nieuwe hoogleraar dogmatiek, houdt van zijn vak dat veel spannender is dan men soms denkt. Mathilde de Graaff is vol van haar eiland Terschelling als de ideale plek voor een inspiratiefestival. Willemijn Jonkers vertelt met liefde over haar werk als stagebegeleider. Esther de Paauw is nog steeds dol op Leiden als de plek waar zij studeerde.

De permanente educatie, dat verplichte nummer voor predikanten, is een ander verhaal. Dat is soms iets van haat-liefde. Toch zijn er toenemend signalen dat het langzamerhand toch meer liefde wordt dan haat. Dat kan ook haast niet anders als je leest hoe mooi het aanbod inmiddels is. Je proeft dat er met liefde aan wordt gewerkt.

En als u zometeen dit nummer met een zucht dichtslaat, ziet u een engel. Rinse Reeling Brouwer stelt er zijn vragen bij. Ik zie vooral grote ogen die kijken met aandacht, handen of vleugels klaar om te helpen, en een hart vol van liefde.

Klaas Spronk, Hoofdredacteur

PThUnie 3

inhoud jaargang 12 | nummer 2 | juli 2018

06 Publicaties & promoties 09 Column: Tegenwoordige tijd

‘Ook vermoeide hoop is hoop’

10

10 In gesprek: Gé Speelman en Marislav Volf 14 Edward van ’t Slot op de schouders van...

15 Inspiratiefestival 16 Nieuws 17 Interview met Maarten Wisse 20 Dagboek: Willemijn Jonkers 22 De erfenis van Leiden 25 Column: Voltooid verleden tijd 26 De permanente predikant 31 Agenda 32 Openbaring

4 PThUnie

‘De dogmatiek beschermt een geheim’

17

&colofon

PThUnie is een magazine dat drie keer per jaar verschijnt. Het blad is met name bedoeld voor predikanten in de PKN en het wordt ook toegezonden aan studenten, medewerkers en relaties van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Het magazine wordt uitgegeven door de PThU. Redactie Jodien van Ark, Theo Boer, Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Ton van Kattenbroek (adviseur), Klaas Spronk (hoofdredacteur). Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, pthunie@pthu.nl Vormgeving Rick Oudhoff Realisatie Veldman Print en Sign IJsselmuiden Fotografie Mike van Bemmelen, Ton van Kattenbroek, Jaap Maars, Daniël Sonneveld ISSN-nummer 1876-9233.

PThUnie 5

De populariteit van evensongs

Brouwer, R. (red.), The Future of Lived Religious Leadership, VU University Press.

Promotie Hanna Rijken (12 december)

Amsterdam 2018, € 30.

Zijn er niet genoeg boeken geschreven over (religieus) leiderschap? Een terechte verzuchting, maar die klacht geldt niet deze publicatie.

Geschreven door een groep internationale onderzoekers in empirische theologie en religiewetenschappen, biedt dit boek de lezer een helder inzicht in actuele leiderschapstheorieën en praktijken gerelateerd aan verschillende contexten van ‘geleefde’ religie. Ieder hoofdstuk is gebaseerd Op steeds meer plaatsen in Nederland worden,

op fundamenteel onderzoek in verschillende casus

buiten de context van de Anglicaanse kerk, choral

van religieus geïnspireerd leiderschap, in

evensongs gehouden. Over deze ‘toe-eigening’

verschillende delen van de wereld (Verenigd

gaat de dissertatie ‘My soul Doth Magnify’. The

Koninkrijk, Nederland, Scandinavië, Zuid-Afrika,

Appropriation of the Anglican Choral Evensong in

Israël). De casus lopen uiteen van pastorale

the Dutch Context, waarmee Hanna Rijken op 12

professionals in geloofsgemeenschappen, tot

december promoveerde aan de PThU Amsterdam.

mensen die niet geordineerd zijn door een

Haar promotoren waren prof.dr. Marcel Barnard en

religieuze denominatie maar wel een sleutelrol

dr. Martin Hoondert.

vervullen in het promoten van een religieuze zaak.

In belangrijke mate is het onderzoek gericht op

Deelnemers kennen verschillende liturgisch-rituele

ontwikkelingen in ondernemend leiderschap en het

kwaliteiten aan de evensongs toe, zoals

communiceren van religieuze inhoud via internet

schoonheid, sacraliteit en ritualiteit. Deze

en sociale netwerken, waarmee ingespeeld wordt

elementen worden in het proefschrift in gesprek

op globale trends in religiositeit en leiderschap.

gebracht met de dynamieken van religie en

De onderzoekers die aan dit boek gewerkt hebben

religiositeit in de contemporaine samenleving en

maakten deel uit van het netwerk Transforming

nieuwe vormen van sacraliteit. Een belangrijke

Religious Identities and Communities (TRIC). Het

conclusie is dat de populariteit van de choral

boek is geredigeerd door Rein Brouwer, docent

evensong wijst op een veranderende religiositeit

praktische ecclesiologie aan de PThU Amsterdam

met een wending naar esthetiek (‘perfect beauty’)

en penvoerder van de werkgroep ‘The Future of

en sacraliteit (‘holiness’).

Religious Leadership’ van het TRIC netwerk.

Hanna Rijken studeerde theologie aan de ritten by a group of internationally acclaimed researchers in empirical theology and religious studies, this book presents the reader with a state of the art review of leadership theories and practices related to the diverse context of lived religion. Every chapter is based on in-depth research on cases of religiously inspired leadership, including pastoral professionals in religious communities, and people who are not ordained by a religious denomination but who do play a pivotal role in promoting a religious cause. An important part of the research is focused on developments in entrepreneurial religious leadership, and communicating religious content via internet and social networking.

de PThU en fluit, koordirectie en kerkmuziek aan

het Conservatorium van Amsterdam. Ze is dirigent en oprichter van het Vocaal Theologen Ensemble en van de Buitenschoolse Koorschool Utrecht.

K

eywords: leadership theory, empirical research, lived religion, entrepreneurial leadership, social networks.

REIN BROUWER (1962) (PHD, UTRECHT UNIVERSITY) IS ASSOCIATE PROFESSOR IN PRACTICAL THEOLOGY AT THE PROTESTANT THEOLOGICAL UNIVERSITY (PTHU), AMSTERDAM. HIS PUBLICATIONS ARE BASED ON RESEARCH IN THE FIELDS OF RELIGIOUS LEADERSHIP, CONGREGATIONAL STUDIES, AND RELIGION AND ARTS.

ISBN 978 90 8659 774 1

>

VU UNIVERSITY PRESS

6 PThUnie

WWW.VUUNIVERSITYPRESS.COM

THE FUTURE OF LIVED RELIGIOUS LEADERSHIP REIN BROUWER (ED.)

W

Universiteit Utrecht, de Universiteit van Tilburg en

THE FUTURE OF LIVED RELIGIOUS LEADERSHIP REIN BROUWER (ED.)

Stanley Rosenberg, Michael Burdett, Michael Lloyd en Benno van den Toren (red.) Finding Ourselves after Darwin: Conversations on the Image of God, Original Sin, and the Problem of Evil.

Marcel Barnard, Wessel Stoker (red.), God in hedendaagse kunst.

Baker Academic. 384 pp., $ 29,99.

vanzelfsprekend thema. Vanaf de jaren tachtig van

Soest: Boekscout 2018, 291pp., € 21,99.

God in de kunst was lange tijd geen de vorige eeuw kwam er in Nederland een

Een van de spannendste gespreksonderwerpen

kentering zowel in de beeldende kunst als in de

tussen natuurwetenschap is momenteel de

literatuur. Men raakte weer in de christelijke religie

theologische antropologie: wie zijn wij als mens

geïnteresseerd. In dit boek laten de auteurs zien

voor God? Vragen hieromtrent zijn door

dat God in hedendaagse kunst aanwezig is, soms

ontwikkelingen in de evolutionaire biologie in een

los van het kerkelijke christendom, maar steeds in

stroomversnelling gekomen, zoals door het feit dat

samenhang met de Bijbel of de christelijke traditie.

menselijk DNA vergeleken kan worden met dat van

Voorbeelden uit beeldende kunst, literatuur,

andere levensvormen of met het ‘paleo-DNA’ van

muziek, film, videogames en performancekunst

Neandertalers en andere hominiden. Ook veel

worden gegeven. De hedendaagse cultuur blijkt

ontwikkelingen op het gebied van de cognitieve

een vindplaats van God te zijn, zo zal de lezer

psychologie, waarbij zowel de verwantschap maar

ontdekken.

ook het eigene van de mens in vergelijking tot

In deel 1 komen kunstenaars aan het woord. Het

andere primaten op een nieuwe manier in beeld

boek opent met een gedicht van Willem Jan Otten,

komt.

en gesprekken met twee beeldend kunstenaars,

Finding ourselves after Darwin is een product van

Harald den Breejen en Gijs Frieling. Barnard

een jarenlang gesprek tussen natuurkundigen,

beschrijft in dat kader een fascinerende film van

biologen, historici, filosofen en theologen over de

Jeremy Millar, The Oblate. Daarna volgen delen

betekenis van deze en andere ontwikkelingen voor

over de beeldende kunst, literatuur, muziek, films

het theologisch verstaan van de mens als beeld

en performance. Het boek wordt omlijst door een

Gods, de erfzonde en de oorsprong van het kwaad.

inleiding en conclusie van de redactie. Het boek is

Dit boek wil vooral laten zien hoe de christelijke

het resultaat van een studiedag in 2017 op de

theologie een veelheid van theologische modellen

PThU Amsterdam, georganiseerd door Figura

is voorgesteld om na te denken over het beeld

Divina, een collectief van theologen en

God, de erfzonde en het kwaad en hoe deze eigen

religiewetenschappers van verschillende faculteiten

mogelijkheden bieden om het kritisch gesprek met

die wil aandacht vragen voor de diepgaande

deze recente ontwikkelingen in de

verbinding tussen kunst en religie in de breedste

natuurwetenschappen aan te gaan. Benno van den

zin.

Toren, nu hoogleraar interculturele theologie aan de PThU in Groningen, schreef trekkers van deze

FINDING OURSELVES AFTER DARWIN

als een van de

onderzoeksgroep het methodologische opstel aan het begin van de bundel en

F IN D IN G O URSE LV E S A FTE R DA RWIN

verzorgde de redactie erfzonde.

ROSENBERG

van het deel over de

Conversations on the Image of God, Original Sin, and the Problem of Evil STANLEY P. ROSENBERG GENERAL EDITOR

MICHAEL BURDETT, MICHAEL LLOYD, AND BENNO VAN DEN TOREN A S S O C I AT E E D I T O R S

PThUnie 7

Publicaties &promoties Verlangen naar veiligheid Themanummer van Kerk en Theologie

N.A. Riemersma, Het Lucasevangelie onder de loep. Opbouw, stijl en theologie.

In haar veelgelezen en veelgeprezen boek Heilige

Middelburg: Skandalon 2018;

strijd wijst PThU-eredoctor Beatrice de Graaf het

ISBN: 978-94-92183-68-2; 310 pagina’s; € 35.

proefschrift van PThU-ethica Petruschka Schaafsma aan als een van haar belangrijkste

Het Lucasevangelie onder de loep brengt door

inspiratiebronnen. Het Groningse college van

‘close reading’ de hoogstaande literaire vorm en de

bijzonder hoogleraren (RUG) heeft aan Schaafsma

rijke theologische inhoud van het Lucasevangelie

gevraagd om te reageren op De Graafs boek. Is het

aan het licht. Deze nauwgezette manier van lezen

eigenlijk wel verantwoord om zo militant te

zorgt voor een dieper tekstbegrip, waardoor dit

spreken over een strijd tegen het kwaad? Hoeveel

evangelie extra glans krijgt. Het is uiterst

profetische taal kunnen we op dit punt aan? Ook

behulpzaam bij het oplossen van problemen in de

PThU-docenten Rick Benjamins en Edward van ’t

tekst waar een lezer voor komt te staan. Dit boek

Slot (beiden tevens bijzonder hoogleraar aan de

bevat enerzijds thematische hoofdstukken: over de

RUG) doen een duit in het zakje. Welke mogelijke

opbouw van het evangelie, de parallellen die Lucas

narratieven en wat voor een eschatologische

trekt tussen o.a. Johannes en Jezus, maar ook over

ideeën kunnen een rol spelen in het spreken over

onderwerpen als barmhartigheid, de navolging en

een einde van het kwaad? En welke theologische

het reismotief. Daarnaast zijn er hoofdstukken die

taal is wellicht minder bruikbaar? De artikelen zijn

specifiek ingaan op scènes uit dit evangelie:

gebundeld in een themanummer van Kerk en

wonderverhalen (7,1-10; 7,11-17; 18,35-43),

Theologie (69/2). Ook Beatrice de Graaf zelf

gelijkenissen (10,25-37; 18,1-8; 18,9-14) en

reageert er op de aan haar voorgelegde vragen.

sleutelpassages zoals Lucas 2,40-52 en 3,21-22.

Het geheel wordt voorafgegaan door een meditatie

Het Lucasevangelie onder de loep heeft naast

van Pieter Vos. Wat betekent het eigenlijk om ‘je

predikanten, theologiestudenten en

leven te verliezen om het te behouden’ (Markus

bijbelwetenschappers ook de ‘gewone’ bijbellezer

8:35)? Dat zal toch in ieder geval betekenen dat

op het oog die graag meer inzicht in dit evangelie

ook het verlangen naar veiligheid christelijk bezien

wil krijgen.

altijd op grenzen stuit. Kortom: wie naar aanleiding

Dr. N.A. Riemersma is predikant in Den Haag,

van Heilige strijd nog eens diep door wil denken,

nieuwtestamenticus, geassocieerd onderzoeker aan

vindt hier ruim voldoende stof!

de PThU en docent aan de cursus Theologie voor Geïnteresseerden.

kerkentheologie.nl/verlangen-naar-veiligheid/

8 PThUnie

Tegenwoordige column tijd Frits de Lange De preek van de eeuw De bruiloft van prins Harry en Meghan Markle zal herinnerd worden als de bruiloft van de preek. Bisschop Michael Curry hield, zoals alleen Afro-Amerikaanse voorgangers dat kunnen, een meeslepend en vurig pleidooi voor de liefde. ‘Love is the way… Liefde is niet zelfzuchtig, en als ze een offer brengt, krijgt ze bevrijdende kracht en kan ze de wereld veranderen’, klonk het over de hoofden van het bruidspaar heen. Het was alsof Martin Luther Kings visioen uit 1963 (‘I have a dream’) weer tot leven kwam.

De bisschop stal het hart van miljoenen. En terecht. In mijn Facebook-bubbel waren collega-predikanten lovend en natuurlijk ook een tikkeltje jaloers. Zo zouden ze zelf ook graag een huwelijkspreek houden: bezield en uit het hoofd. Maar het belangrijkste was natuurlijk dat het evangelie weer eens voor een wereldpubliek had geklonken. Liefde is de weg! Jezus begon met die boodschap een revolutie in de geschiedenis van de mensheid, stelde Curry. De liefde van God is een macht die de wereld kan veranderen.

Buurten en gemeenschappen, regeringen en naties, bedrijfsleven en de financiële sector – als de liefde het daar voor het zeggen krijgt is er geen armoede meer en zijn de zwaarden tot ploegscharen omgesmolten.

Een prachtpreek. Of toch niet helemaal? Hier en daar klonk ook wat kritiek: dat een pleidooi voor liefde in politiek en business toch op z’n minst een tikkeltje naïef is. Vertel het aan Trump en Poetin, Assad en Kim Yong-un en ze lachen je uit. In hun wereld van grote ego’s – de echte? – gaat het om eigenbelang, macht en geweld. Wie daar leeft volgens de wet van de liefde, legt uiteindelijk het loodje. Denk aan dr. King zelf. In een huwelijk, ja daar is liefde de koninklijke weg. Maar daarbuiten heerst de wet van de jungle en geldt het recht van de sterkste. Had de bisschop die twee werelden niet strikt moeten scheiden?

In de weken rond de bruiloft behandelden we op college met studenten diezelfde vraag, en zagen hoe de kerk vanaf Augustinus er al mee worstelt.

De Stad Gods is in een eschatologische strijd verwikkeld met het Rijk van de Wereld. Het makkelijkste is dan om te doen alsof ze niks met elkaar te maken hebben. In de jaren dertig van de vorige eeuw lieten kerken met een beroep op de Twee Rijken het nazisme zijn gang gaan.

We lazen er Luther, Bonhoeffer en Niebuhr op na. Ook voor hen wijst het evangelie liefde als de weg. Alleen erkennen ze dat de liefde van God niet altijd en overal dezelfde vorm heeft. Soms hult zij zich in het jasje van recht en rechtvaardigheid, en vraagt ze om pijnlijke ingrepen en snoeihard beleid.

Soms (maar daar verschilt de traditie over) vraagt ze zelfs om een dosis afgepast geweld.

Dat zijn koude woorden, maar ook daarachter zit vurige liefde van God. Het Rijk van God laat de wereldstad niet met rust. Nee, de bisschop was niet naïef. Hoogstens een beetje ongeduldig.

Frits de Lange is hoogleraar ethiek aan de vestiging Groningen van de PThU PThUnie 9

Miroslav Volf en Gé Speelman

‘Hoop is vreugde ontlenen aan de meest benarde omstandigheden’ Marislav Volf, een van de bekendste en meest invloedrijke theologen ter wereld, was dit voorjaar heel eventjes in Nederland, op uitnodiging van de Bond van Nederlandse Predikanten en de PThU. Bij het honderdjarig bestaan van de bond, op 9 april in de Utrechtse Geertekerk, verzorgde hij een gastlezing.

Aansluitend gaf hij een masterclass voor PThU-studenten en sprak Gé Speelman met hem voor PThUnie.

Gé Speelman: ‘Ik zie je als een

geloof in deze termen gaan duiden.

voorstellen hoe het was om in de

theoloog die altijd probeert de kloof te

Het idee van Gods onvoorwaardelijke

schoenen van de ander te staan. Als je

overbruggen tussen verschillende

liefde voor alle mensen, betekent voor

de vijand niet in de meest negatieve

ideeën en groepen mensen. Je hebt

mij dat we ons best moeten doen om

termen beschreef, was je een verrader.

een boek geschreven waarin je

God te helpen en bruggen te bouwen.

Het was alsof mensen hun vijand nodig

marxistische en christelijke visies

Er zijn allerlei kloven en die moeten

hadden. Een boodschap van

samenbrengt. Je probeert de visies van

worden overbrugd. Dat is mijn

verzoening wordt in zo’n situatie niet

katholieken en baptisten op kerk-zijn

motivatie als theoloog. Het gaat om

gehoord. Iets dergelijks gebeurt nu met

te verenigen. Je houdt je bezig met de

verlossing en hoe het verder gaat met

de opkomst van extreemrechts in

kloof tussen christenen en moslims

de wereld.’

Europa.’

‘Nationalisme en geloof sluiten elkaar niet uit.

De liefde voor je gezin, je taal, je land heeft een plek binnen de liefde voor de hele mensheid.’ wereldwijd. En dan is er je Yale-project

GS: ‘Wat is naar jouw idee op dit

GS: ‘Is het mogelijk om met deze

over hoe de verschillende religies tegen

moment de belangrijkste kloof?’

groepen in gesprek te gaan?’

MV: ‘Een belangrijke kloof, die nog

MV: ‘In sommige gevallen wel. Er zijn

steeds toeneemt, is tussen arm en rijk.

parallellen met de dialoog tussen

Miroslav Volf: ‘Een vriend noemde mij

Een andere is tussen de mens en zijn

christenen en moslims. Mensen vragen

ooit een “theoloog van de brug”, en

natuurlijke omgeving. En ik maak me

mij wel eens: als het om terrorisme

dat klopt wel ongeveer. Ik weet niet

erg ongerust over het opkomende

gaat, wat levert het dan op om te

precies wat hiervan de bron is. Maar

nationalisme in Europa. Het doet me

praten over het feit dat je de zelfde

het christelijk geloof heeft als centrale

denken aan Joegoslavië, waar ik

God aanbidt? Mijn antwoord is altijd:

figuur het lam Gods dat de zonden van

vandaan kom, vlak voor de

dat levert in directe zin niets op.

de wereld wegneemt – Christus die

burgeroorlog. De verschillende partijen

Omdat de uiterst conservatieve,

gekruisigd wordt om God en wereld

hadden zich zo voor elkaar afgesloten,

fundamentalistische groepen, waaruit

tevreden te stellen – en ik ben mijn

dat ze zich niet meer konden

– soms maar niet altijd – terroristen

het “goede leven” aankijken. Waar komt deze drang bij jou vandaan?’

10 PThUnie

Marislav Volf is hoogleraar theologie aan Yale en directeur van het Yale Center for Faith and Culture. Hij is een leerling van Jürgen Moltmann. Hij schreef verschillende invloedrijke boeken, waaronder Allah en Een nieuw verleden. Gé Speelman is universitair docent religiestudies aan worden gerekruteerd, zich geen enkel

de PThU Amsterdam. Caspar Dullemond is free lance journalist en eindredacteur van PThUnie.

scheurtje in hun systeem kunnen veroorloven. Eén scheurtje kan betekenen dat de boel instort. Dat zijn

christendom in moslimtermen. Hoe

GS: ‘Bij je lezing vanmorgen verwees je

groepen die met redelijke argumenten

voorkom je dat je voor je beurt

naar de orthodox-joodse theoloog

niet te bereiken zijn. Maar dat

spreekt?’

Jonathan Sacks, die ervoor pleit om onze onderlinge verschillen in meer

betekent niet dat er geen breed midden is, waar dat wel mogelijk is.

MV: ‘Aan het vak over het “goede

positieve termen te benaderen. Hij

Dat geldt ook voor het nationalisme.

leven” dat ik op Yale geef, doen

noemt dat “dignity of difference”’.

Je hebt het in allerlei soorten. En het is

studenten van allerlei

‘Ook vermoeide hoop is hoop: hoop kan uitrusten, herleven en opnieuw haar boog uitstrekken langs de hemel.’ belangrijk dat we die verschillende

levensovertuigingen mee. Het gaat dan

MV: ‘Wat ik daaruit meeneem is dat

groepen van elkaar onderscheiden en

niet om dé moslimpositie of dé

het bij het geloof gaat om de kern en

leren begrijpen waarom mensen die

boeddhistische positie, want die

niet om alles wat daar omheen zit. Ik

kant opgaan. Ik denk overigens niet

bestaan niet. Ze brengen allemaal hun

wil met anderen spreken over de kern

dat nationalisme en christendom elkaar

eigen positie in, en dat is genoeg. Het

van mijn geloof, niet over de

uitsluiten. De liefde voor je gezin, je

gaat erom dat ze hun eigen visie op

randverschijnselen. Vervolgens kan ik

taal, je land heeft een plek binnen de

het goede leven leren formuleren.

ook de ander vragen om de kern van

liefde voor de hele mensheid.’

Daarmee hoeven ze niet representatief

zijn of haar geloof. Dan wordt het

te zijn voor hun eigen religie. Ik denk

verschil tussen ons zichtbaar, niet als

GS: ‘Mijn ervaring is dat het in

wel eens dat het goed zou zijn om je

markering van onderscheid, maar als

dialoog-gesprekken erg lastig is om de

binnen de interreligieuze dialoog te

een andere manier van uitdrukken van

dingen niet voor de ander in te vullen.

concentreren op begrip voor en kennis

wat voor ons belangrijk is. Ook hieruit

Op zoek naar een gemeenschappelijke

van de traditie van de ander, in plaats

kunnen spanningen ontstaan, maar

basis beschrijven wij de islam in

van op de controversiële kanten ervan.’

minder dan wanneer je alleen praat

christelijke termen en zij het

over de verschillen. Als ik het christelijk PThUnie 11

Miroslav Volf en Gé Speelman

geloof gebruik als aanduiding van

raken. Als ik denk dat ik de wereld kan

Voorafgaand aan dit interview gaf

onderscheid, zoals in voormalig

redden, dan is dat hoop die ik mag

Volf een masterclass aan een

Joegoslavië, dan wordt het een vlag.

kwijtraken. Als ik een dorstig mens een

twintigtal studenten van de PThU.

Een vlag heeft geen inhoud toch? Het

glas koud water kan geven, dan is dat

Hieronder een selectie van zijn

heeft een symbolische functie als

natuurlijk lang niet genoeg, maar

antwoorden op de vragen van de

markering van je eigen identiteit. En

desondanks een bijdrage aan het

theologen in opleiding.

dan kan het geloof onderdeel worden

goede in de wereld. Bij hoop draait het

van een conflict.’

om het vermeerderen van dat goede,

Over zijn Yale-cursus

steeds weer opnieuw, ondanks alle

The Good Life:

Caspar Dullemond: ‘Hoop is een

obstakels die in je weg staan. Hoop is

belangrijk thema voor je. Maar ben jij

vreugde ontlenen aan de meest

‘Bij deze cursus kijken we naar zeven

de hoop, gezien alle gebrokenheid in

benarde omstandigheden. Niet als een

religieuze en seculiere tradities en

deze wereld, wel eens kwijtgeraakt?’

drug die je afsluit van de werkelijkheid,

bestuderen ze vanuit de vraag: hoe

‘Religieuze tradities claimen de waarheid.

Ze zeggen niet: dit is wat we leuk vinden.’

12 PThUnie

maar als bron om anderen te helpen.

beschrijven ze een leven dat de moeite

MV: [Lange stilte.] ‘Ik ben de hoop

En natuurlijk kan die hoop af en toe

van het leven waard is? Ik zeg tegen

vaak kwijtgeraakt. En ik heb haar ook

zwakker worden en dreigen te

mijn studenten: al deze tradities

steeds weer teruggevonden.

verdwijnen. Mijn vriend Andrew

claimen de waarheid. Deze tradities

Persoonlijk denk ik dat hoop niet iets is

Hendrixson heeft daar een kunstwerk

zeggen niet: dit is wat we leuk vinden.

dat je hebt. Het is een spirituele

over gemaakt: “Tired Rainbow”.* Ook

Bij dit college gaan we dus op zoek

houding, die je moet onderhouden, die

vermoeide hoop is hoop: hoop kan

naar de waarheid. Dat wil zeggen: we

je moet voeden om haar sterk te

uitrusten, herleven en opnieuw haar

gaan op zoek naar iets dat niet alleen

houden. Hoop komt voort uit een

boog uitstrekken langs de hemel.’

voor jou of mij waar is, maar voor

belofte: als je gelooft in die belofte,

iedereen. Iedere traditie doet een claim

dan heb je hoop. Mijn hoop is ook wel

op jouw leven, en daar moet je – in

eens zo irreëel geweest, dat het de

gesprek met anderen – de waarheid

moeite waard was om haar kwijt te

van jouw bestaan tegenover zetten. Op

deze manier wil ik studenten duidelijk

hun betreft uit moet zien. Het is alsof

Over de prestatiedwang van de

maken dat het niet gaat om verschillen

je op kamers gaat: als iedereen zijn

huidige generatie studenten:

in smaak, maar om universele

visie heeft gegeven, kun je de

waarheid.’

gemeenschappelijkheden ontdekken

‘Ze worden door hun ouders gepusht

waarmee je de woonkamer gaat

om zoveel mogelijk te bereiken: de

inrichten. Je eigen visie is waar, maar in

beste studie, de beste stage, de beste

het dagelijks leven sluit je

baan. De meeste van mijn studenten

compromissen.’

zijn niet gelovig, maar ze worden heel

Over interreligieuze dialoog: ‘Om in vrede samen te leven, moet

erg geraakt door het idee van

iedere religie haar best doen en zich

‘In behoudende kerken spelen ze Dr. Phil.

In vooruitstrevende kerken doen ze Naom Chomsky.’ voorstellen wat samenleven werkelijk

Over de kerk:

onvoorwaardelijke liefde. Ze hebben een minderwaardigheidscomplex van

betekent. Daar kun je samen over in gesprek gaan. Zo bouw je een

‘Als ik naar een behoudende kerk ga,

het voortdurend moeten presteren. En

pluralistische setting om samen in te

dan hanteren ze daar een morele

dan zegt iemand: je hoeft niets te

leven. Maar ik benader die setting

agenda. Ze willen me richting de juiste

bereiken, je bent al bereikt. Iemand

vanuit de hoop dat de stad Gods hier

moraal psychologiseren. Ze spelen Dr.

houdt onvoorwaardelijk van je. Dat

op aarde neerdaalt. Dit is mijn insteek

Phil. En als ik naar een meer

vinden ze een heel aantrekkelijk idee.

als ik wil samenwonen met anderen

vooruitstrevende kerk ga, krijg ik een

Ze zeggen dan: ik wou dat ik dat kon

onder hetzelfde dak: hier sta ik, en ik

soort Naom Chomsky te zien: een

geloven! Paulus’ idee van de

zal je ook vertellen waar ik sta. Dit is

opgeheven vingertje van dit is niet

rechtvaardiging door het geloof vinden

mijn visie en die is niet neutraal. Het is

goed en dat is niet goed. Dat is niet

veel mensen ouderwets. Maar het is

een christelijke visie op hoe we onze

wat ik van een kerk verwacht. Het is in

een oplossing voor de psychologische

gezamenlijke ruimte inrichten. En

ieder geval niet het belangrijkste wat

problemen waar deze generatie mee

anderen die net zo sterk geworteld zijn

de kerk kan doen.’

zit.’

in hun visie als ik in de mijne, nodig ik uit om te vertellen hoe ons huis er wat

* http://www.hammondharkins.com/artists-2/andrew-hendrixson/ PThUnie 13

Op de schouders van......

Karl Barth Toen ik ging studeren in Utrecht was ik theologisch gezien nog een onbeschreven blad. Ik had een goede Bijbelkennis, ik wist wie Luther en Calvijn waren en daarmee had je het wel gehad. Als je me vraagt: wie heeft de bevlogenheid voor de theologie nu bij je aangewakkerd, dan borrelen er verschillende namen van enthousiasmerende docenten bij me boven. In Utrecht trof ik Luco van den Brom, die ons liet merken dat geloven alles met scherp denken te maken heeft, en Hans de Knijff, bij wie je proefde hoeveel het oplevert als je ook je culturele voelhorens uitsteekt. Ik leerde teksten heel precies te lezen, niet in de laatste plaats van De Knijffs opvolger Jan Muis, bij wie ik ook mijn promotiestudie schreef.

Op onder meer hun schouders sta ik. Maar als ik nu maar één naam mag noemen, dan noem ik toch de kerkvader van de twintigste eeuw, met wiens denken ik door hun toedoen steeds intensiever kennismaakte: Karl Barth (1886-1968). Bij Van den Brom las ik voor het eerst een tekst van Barth, over religie, geloof en ongeloof. Ik kon het totaal niet plaatsen: was dit nu klassiek of juist helemaal nieuw?

Dat er meer aan de hand was, voelde ik wel meteen. De Knijff vertelde ons dat Eberhard Busch’ biografie van Barth voor vijftien gulden te koop was en dat we die moesten kopen. Dat deed ik, en ik las het boek ook. Sindsdien ben ik niet meer van deze theoloog losgekomen. Wat mij triggerde was de ruimte om zonder krampachtigheid het menselijke denken over God als inderdaad menselijk te beschouwen, en toch te beklemtonen dat God zelf door al dat menselijke heen kan breken. Dat er steeds weer van getuigd wordt, te beginnen in de Schrift, dat God dat daadwerkelijk doet.

Het hielp mij wetenschappelijke inzichten rondom de Bijbel open tot me te nemen, én te blijven geloven dat de Geest de Schrift gebruikt, en dat ik daar ‘iets’ mee mag. Of moet.

Op 10 december is het vijftig jaar geleden dat Barth overleed. Een goede gelegenheid voor een studiedag. Wat kunnen we, zonder kritiekloos herkauwen, met deze theologie beginnen? En komend voorjaar is het honderd jaar geleden dat Barth de onstuimige rede uitsprak over De christen in de maatschappij, waarmee hij de twintigste eeuw theologisch inluidde. Ook daar zullen we in PThU-verband aandacht voor vragen!

Edward van ‘t Slot

i

interview Zand, zee en zingeving op Inspiratiefestival Terschelling Iedere Terschellingbezoeker – en wie is dat niet? – kent het gevoel. Zodra in Harlingen de trossen van de Ms. Friesland worden losgegooid, daalt een gevoel van ontspanning op je neer. ‘De reis naar het land aan de overkant’, noemt eiland-dominee Mathilde de Graaff dit: ‘Je maakt de oversteek. Je laat alles even los, zodat er ruimte komt voor iets nieuws.’ Een ideale locatie dus voor het Inspiratiefestival dat hier van 26 tot 28 oktober plaatsvindt.

‘Je laat alles even los, zodat er

komt van het strand of uit een

Het festival wordt georganiseerd

ruimte komt voor iets nieuws.’

kerkje gerold en in zo’n eethuisje

door de eilander kerken, de PThU,

Daarmee heeft De Graaff in één zin

ontmoet je dan mensen uit heel

de dienstenorganisatie van de PKN

de dubbele doelstelling van het

Nederland, met allemaal hetzelfde

en de Raad van Kerken: ‘Na de

festival samengevat. Het loslaten is

programmaboekje. Je hebt maar

vorige editie hebben we gezegd:

een cadeautje aan alle deelnemers.

een half woord nodig om elkaar te

het is wel heel protestants qua

‘Heel veel kerkelijke gemeenten

verstaan. Deelnemers van de vorige

organisatie, terwijl de deelnemers

moeten het doen met een

keer hebben nog steeds contact

uit alle kerken komen en soms ook

handjevol vrijwilligers. Die lopen

met elkaar!’ De organisatie streeft

van daarbuiten.

zich de hakken onder de schoenen

naar ‘een beweging en een

We willen voluit oecumenisch zijn,

vandaan’, legt ze uit: ‘Hoog tijd om

beleving’, legt De Graaff uit, met

niet echt kerkelijk gebonden en

die mensen te verrassen en ze een

vooral veel buitenactiviteiten: ‘Geen

aantrekkelijk voor iedereen die op

weekend inspirerende rust en

workshops oude stijl, maar iets

zoek is naar zingeving.’

onrust te bezorgen. Met theater en

waar je in op kunt gaan.’

muziek en allerlei andere dingen

inspiratiefestivalterschelling.nl

om van te genieten. Ga lekker fietsen en laat het maar over je heen komen. We hebben een programma van het krieken van de morgen tot midden in de nacht.

Een ‘Holy Swing’ bijvoorbeeld, of een clownsworkshop.’ En zo ontstaat dan die ruimte voor iets nieuws. ‘Er gebeurt plaatselijk heel veel interessants, maar dat krijgen we lang niet allemaal van elkaar mee’, aldus de predikant: ‘Tijdens het festival ontmoet je elkaar en kun je ideeën uitwisselen. Tijdens het eten op Midsland bijvoorbeeld.

Alle restaurantjes daar doen mee met een betaalbare plateservice: het inspiratiebuffetje. Stel je voor: je PThUnie 15

Korte nieuwsberichten

Donner voorzitter Raad van Toezicht PThU Mr. Piet Hein Donner is de nieuwe voorzitter van de Raad van Toezicht van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). De generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland heeft dat vandaag besloten. Hij volgt daarmee per 1 mei de ad interim voorzitter drs. J.W. Meinsma op.

Raad van Toezicht en College van Bestuur zijn zeer ingenomen met dit besluit. Met zijn ruime bestuurlijke ervaring is mr. Piet Hein Donner (1948) uitermate geschikt voor de functie van het voorzitterschap van de Raad van Toezicht.

Zo was hij voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en driemaal minister: van Justitie, Sociale Zaken en Werkgelegenheid en van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Binnenkort neemt hij afscheid als vicepresident van de Raad van State, een ambt dat hij sinds 2012 vervulde. Gedurende zijn bestuurlijke carrière heeft hij enkele functies bekleed binnen het hoger onderwijs, waaronder in 2015 en 2016 de Cleveringa leerstoel aan de Universiteit van Leiden. De stand van zaken betreffende wetenschap en hoger onderwijs is hem daarom zeer bekend. Als belijdend en betrokken lid van de Protestantse Kerk in Nederland kent hij de kerk van binnenuit. De PThU verheugt zich op de komst van Piet Hein Donner. Gezien zijn engagement op de snijvlakken van academie, kerk en samenleving zal hij uitstekend in staat zijn leiding te geven aan het toezichthoudende orgaan.

Afgestudeerde wint prijs met scriptie over ‘slaaf van Christus’ Chanan Raguse, in augustus 2017 afgestudeerd aan de PThU, heeft de Jan Brouwer Scriptieprijs gewonnen voor zijn onderzoek naar de uitdrukking ‘slaaf van Christus’. De jury bekroonde de oudmasterstudent met zijn uitzonderlijke studieresultaten. De uitreiking vond plaats bij de Koninklijke Hollandse Maatschappij de Wetenschappen (KHMW) in Haarlem. Hij ontving de prijs is de categorie religiewetenschappen en theologie.

De jury van was zeer lovend over Raguses scriptie: ‘Hij geeft in zijn thesis blijk van grote beheersing van de stof. Door de integratie van relevante inzichten uit andere gebieden zoals het onderzoek naar antieke slavernij of de sociale structuur van de eerste christelijke gemeentes, heeft zijn master thesis een uitzonderlijke diepte gekregen.’ Het onderzoek naar de Paulijnse uitdrukking ‘slaaf van Christus’ wordt gekenmerkt door een sterke polemiek tussen aanhangers van een Grieks-Romeinse benadering en verdedigers van een oudtestamentisch-Joodse invalshoek. Slaaf van Christus wordt gezien als een toespeling op de antieke slavernij of als een echo van oudtestamentische begrippen.

Werkend vanuit een metafoor-theoretisch raamwerk heeft Raguse laten zien hoe het meewegen van beide contexten het begrip van ‘slaaf van Christus’ kan verrijken. In deze video vertelt Chanan meer over zijn onderzoek en bevindingen: https://youtu.be/1Iujxe24BIA.

16 PThUnie

Het was even schrikken, de rede waarmee Maarten Wisse eerder dit jaar zijn ambt als hoogleraar dogmatiek aan de PThU aanvaardde. Het ‘gevaarlijkste geloof van allemaal’ uit de titel bleek te slaan op ons eigen christendom. Zijn inaugurele rede was een waarschuwing tegen zelfgenoegzaamheid en een oproep tot zelfonderzoek. ‘Principieel zou je de gebrokenheid van je eigen theologisch denken moeten erkennen’, vindt hij. En dat is voor hem ook een persoonlijk thema, zo blijkt uit dit gesprek.

Ooit maakte Maarten Wisse een

mensen in de kerk zijn geen heiligen’,

Systeem

PKN-voorganger mee die de preek

zegt Wisse: ‘Het deel van de wereld

Zijn vakgebied verkeert in een

opende met: ‘Lieve mensen in de

dat de meeste macht heeft zijn de

ingewikkelde positie, maakt hij

kerk’, om later te bidden: ‘Heer,

protestantse landen met hun

duidelijk. ‘Dogmatiek zit al eeuwen

leer ons geloven in onszelf.’ Hij

rechtvaardigingsgeloof. De Refor-

klem tussen praktische theologie en

noemt het als voorbeeld van de

matie begon met de rechtvaardiging

de bronnen. Steeds wordt aan de

zelfbewuste tevredenheid die een

van de goddeloze, maar inmiddels

dogmatiek de vraag gesteld: wat

groot deel van het westerse

lijkt die niet meer nodig te zijn.’ Wisse

doen jullie nu eigenlijk? Het moderne

christendom naar zijn idee

groeide op in een Gereformeerde

antwoord is: we creëren een

kenmerkt. Het christendom

Gemeente. Is zijn kritische houding

theologisch systeem. Wij zijn

presenteert zichzelf als het

tegenover de kerk als machtsapparaat

systematici. Het harde dogmatische is

vriendelijkste, meest

te verklaren uit zijn bevindelijke

namelijk niet meer aanvaardbaar: je

vredelievende en redelijkste

achtergrond? ‘In zekere zin wel. Je

kunt andere mensen en opvattingen

geloof van allemaal, aldus Wisse:

kunt de bevindelijke kant van het

niet verketteren. Bovendien: op grond

‘Maar die hoge aanspraak brengt

christendom zien als een vorm van

waarvan zou je dat doen? De Bijbel

een risico met zich mee. Zoals het

religiekritiek. Steeds opnieuw worden

als ondubbelzinnig criterium op basis

spreekwoord zegt: het bederf van

vragen gesteld als: doe je dit niet voor

waarvan je waarheid en ketterij kunt

het beste is het slechtste.’

jezelf? Is het wel oprecht? De

bepalen, is hermeneutisch

‘De Reformatie begon met de rechtvaardiging van de goddeloze, maar inmiddels lijkt die rechtvaardiging niet meer nodig te zijn.’

Vandaar de prikkelende stelling in zijn

bevindelijkheid vraagt naar een vorm

problematisch geworden. In de

rede dat het westerse christendom

van oprechtheid die niet ik-gericht is

Christelijke Dogmatiek van Van den

‘het gevaarlijkste geloof van allemaal’

en bekritiseert alle geloven die in

Brink en Van der Kooi uit 2012 wordt

is. De voorganger uit het voorbeeld

dienst staan van het ik. Ik verwerk die

dogmatiek gedefinieerd als

bevestigde zijn toehoorders in de

kritische houding in mijn visie op

“fatsoenlijk nadenken over het

overtuiging goede burgers van de

dogmatiek. Ook dat is een vorm van

geloof”. Dat klinkt prachtig, maar ik

samenleving te zijn, die het beste met

geïnternaliseerde religiekritiek – als ze

vind het ook een beetje naïef. Het

de wereld voor hebben. ‘Maar

op de juiste manier bedreven wordt!’

afwijzende, het kritische dat er PThUnie 17

interview ‘Eigenlijk is iedereen een ketter’

tekst: Caspar Dullemond

vroeger bij hoorde, lijkt hier

moeten toepassen. Het is vreemd als

De weg door de theologie was niet

verdwenen. Het bestrijden van ketterij

er gezegd wordt: we zijn zondaar en

altijd gemakkelijk, vertelt hij.

is vanouds zo eigen aan de

we blijven ook altijd zondaar, maar

Oorspronkelijk wilde hij dominee

dogmatiek, dat moet je niet onder

onze leer klopt wel voor honderd

binnen de Gereformeerde Gemeenten

“fatsoenlijk nadenken” willen

procent. Die leer is een menselijk

worden. Maar waar moest hij dan

verstoppen.’ In zijn rede definieerde

product, die zou dan toch ook door

studeren? ‘Een dominee uit een dorp

de hoogleraar dogmatiek als de

de zonde aangetast moeten zijn?’ De

verderop zei: in Leiden komt de duivel

wetenschap die God, geloof en kerk

gedachte dat de leer in orde moet

op zijn klompen en in Utrecht op zijn

beschermt tegen misbruik: ‘De

zijn, is een positie die hij in

sokken.’ Het werd Utrecht. Maar daar

dogmatiek beschermt een geheim. En

protestants Nederland regelmatig

verdween het predikantschap al

als je er zo naar kijkt, kun je ook de

tegenkomt: ‘De gedachte is: een kerk

redelijk snel uit beeld: ‘Ik had er niet

enorme bezorgdheid begrijpen die uit

waar Christus is, is pas werkelijk een

zo’n duidelijke tekst bij. Ik had geen

dat verketteren van andere

kerk als de leer in orde is. Ook bij

roepingservaring gehad, en daar kun

opvattingen sprak.’

kerkelijke eenwording hoor je dat

je in die kerk niet zonder. Maar ik

vaak. Pas als we het leerstellig met

bleek de studie zo leuk te vinden, dat

Ketters

elkaar eens zijn, dan kunnen we met

het vak theologie voor mij steeds

De dogmatiek is er om duidelijk te

elkaar door een deur, wordt er

aantrekkelijker werd.’ Utrecht bleek

maken wat de gevolgen zijn van een

gezegd. Maar dan wordt dus de

ideaal, vertelt hij: ‘Een mooie combi

bepaalde ketterij, zodat een

aanwezigheid van Christus afhankelijk

van aan de ene kant redelijk denken

bewustwordingsproces in de kerk op

gemaakt van de leer. Nee, het is

en aan de andere kant ook heel

gang wordt gebracht. ‘Een ketter

andersom: eerst is de Heer er en dan

gelovig zijn. Je geloof was het

heeft altijd een punt. Anders was hij

kun je je broeder en zuster een hand

uitgangspunt en dat doordacht je

ongevaarlijk’, aldus Wisse. Ketters

geven en het over de leer gaan

vervolgens.’ Hij verdiepte zich in

hebben zo hun nut, wil hij maar

hebben. Een leer kan nooit een

marxisme en postmodernisme en

zeggen: ‘Eigenlijk is iedereen een

voorwaarde zijn voor de Heer.’ Een

promoveerde op de vraag of een

ketter. Principieel zou je de

leer is altijd tijdbepaald en

Bijbeltekst door de tijd heen één

gebrokenheid van je eigen

contextbepaald: ‘Iedere keer opnieuw

betekenis heeft en of die te kennen

theologische denken moeten

moet je dat pakketje uitpakken, om

is: ‘In de eerste helft van het traject

erkennen.’ Weer die bevindelijke

te zien wat het voor jouw tijd en jouw

heb ik nog geprobeerd de stabiele

zelfkritiek? ‘Ja. Al vind ik dat ook

plek betekent.’

Bijbeltekst te redden. Daarna lukte dat niet meer.’ Rond diezelfde tijd lag

bevindelijken dat best eens vaker

18 PThUnie

zouden mogen doen. Hun zondeleer

Dat is een inzicht dat Wisse zich met

zijn overgang naar de Nederlandse

zouden ze ook op de orthodoxe leer

enige moeite heeft eigen gemaakt.

Hervormde Kerk: ‘Het was moeilijk

ergens te landen, wat typerend is

Extraatje

kerkdienst. Daartegenover is er bij het

voor mensen uit de Gereformeerde

Avondmaalsmijding is in de

Avondmaal, ondanks het weghalen

Gemeenten. Dat heeft te maken met

rechterflank van de kerk al heel lang

van die massieve priesterrol uit de

het rigoureuze van het verlaten van

een probleem. In de andere delen van

katholieke kerk, toch voor gekozen

die enorme waarheidsclaim. Ook al

de kerk heeft de liturgische

om de dominee leidend te laten zijn

doe je dat heel bewust, in je

vernieuwingsbeweging grote

in de bediening van het sacrament.’

achterhoofd hou je een radicaliteit bij

resultaten bereikt, maar ook daar

je: het klopt alleen als alles op z’n

heeft het Avondmaal niet werkelijk

Turks brood

plek staat. Maar in andere kerken

een centrale plek gekregen. Hoe

Er zijn jongeren binnen de kerk die

staat ook niet alles op zijn plek. Die

verklaart hij dat? ‘Bij protestanten is

hier heel anders instaan, weet hij: ‘Die

initiële binding aan de Gereformeerde

het een diepgeworteld idee dat het

vieren gewoon Avondmaal binnen het

Gemeenten blijft je op een bepaalde

Avondmaal eigenlijk maar een

gezin. Of met Turks brood, dat ze zelf

manier, ook juist in de manier waarop

extraatje is.’ Terwijl dat aan het begin

afscheuren. Kerkordelijk kan dat om

je er afstand van neemt, toch altijd

van de Reformatie niet de bedoeling

allerlei redenen niet, maar theologisch

bij.’

was: ‘Iedereen moest juist ter

is niet zo duidelijk waarom niet. Daar

‘De dogmatiek beschermt een geheim.’

Schaalbaar

communie, werd er toen gezegd. Dat

liggen allerlei interessante vragen.

In zijn onderzoek wil de nieuwe

was heel revolutionair. Maar daarna is

Aan studenten merk ik ook dat ze het

hoogleraar zich bezighouden met een

het Avondmaal onder invloed van

een spannend onderwerp vinden: ze

mooi maar lastig kerkelijk thema: het

antipaapse polemiek meer symbolisch

haken er regelmatig in scripties bij

Avondmaal. Over de breedte van de

geworden.’ Hij vergelijkt het met een

aan.’

kerk wil het maar niet lukken om het

ander belangrijk resultaat van de

Avondmaal een meer centrale plek in

Reformatie: het persoonlijke

De inaugurele rede van prof.dr.

de liturgie te geven. Wisse: ‘De

Bijbellezen. ‘Ik heb het misschien wat

Maarten Wisse is te downloaden op

theologie zet al een poos in op een

naïeve idee dat het succes van

https://bit.ly/2stM7P0

belangrijkere rol voor de

Bijbellezen te maken heeft met de

Avondmaalsviering, maar er zijn maar

schaalbaarheid ervan. Het is heel

een paar PKN-gemeenten die het

flexibel: je kunt het thuis doen en in

iedere week vieren.’

kleine groepen, maar ook tijdens de PThUnie 19

dagboek Verslag van een stagebegeleider

Naam:

Willemijn Jonkers Functie:

Predikant bij Kerk aan Zee (0,65 % fte)

Het is vandaag Pinksteren en ik ben ziek. Keelontsteking, dus geen stem‌ Mijn stagiair zou deze dienst al grotendeels doen en nu neemt hij hem helemaal over. Dat is een mooi staaltje collegialiteit en zelfstandigheid! Ik vertrouw het hem helemaal toe. De Avondmaalsviering komt te vervallen. Achteraf is dat een geluk, want naast de overigens fijne, positieve geluiden over deze dienst, verneem ik, dat de preek aan de lange kant was. We weten allemaal dat dat moeilijk is: kort goed preken is moeilijker dan lang goed preken.

Qua homiletiek is het erg leuk, een predikant in opleiding een poosje te mogen

Plaats

volgen. Het handwerk heeft hij goed in de vingers, dat wil zeggen de grondtekst

Muiderberg

kunnen vertalen en uitleggen en er een relevante boodschap uit tevoorschijn laten komen in helder Nederlands. De hermeneutische kunst is dan deze boodschap naar de mensen te brengen en hen de vragen van de huidige tijd te laten verstaan in een hernieuwde verhouding tot God. Daarvoor moet je als prediker het durven aan te knopen bij de (maatschappelijke) actualiteit of bij een pastorale kwestie. Ik denk dat ik mijn stagiair zal uitdagen de volgende keer eens bij die realiteit van alledag te beginnen in plaats van bij de tekst. Spannend wat hij zal kiezen!

Hoera, een contactmoment! Die zijn er niet bijster veel en dit is verklaarbaar uit het feit, dat mijn stagiair in deeltijd studeert, daarnaast drie dagen werkt en college met bijbehorende opdrachten moet volgen. Hulde voor hoe hij dit allemaal combineert, maar dat het predikantschap een ‘profession liberal’ is, zowel naar inhoud als vorm, kan ik hem in deze veertien maanden moeilijk laten ervaren.

Sowieso is het predikantschap aan verandering onderhevig (ik werk zelf in deeltijd). Mijn eigen moeite om als kostwinner twee werkgebieden te combineren en toch de aard van het predikantswerk recht te doen wil ik niet aan hem overdragen maar hem er wel graag op voorbereiden. Welke keuzes maak je zelf?

Kan de kerkenraad keuzes maken met betrekking tot wat je wel en vooral niet doet? Ik zou de opleiding aanbevelen deze kwestie hoog op de agenda te zetten en bij de stagiaires aan verwachtingsmanagement te doen. Dan kun je als voorganger je gemeente ook beter leidinggeven op dit punt.

Mijn stagiair en ik leggen samen een bezoekje af bij een oudere dame uit het dorp. Ze vindt het duidelijk fijn om maar liefst twee dominees op bezoek te hebben. Overdracht en tegenoverdracht zijn enorm sterke krachten in ons werk door de rol die we vervullen. Als predikant is het belangrijk je bewust te zijn welke

20 PThUnie

dagboek beelden en verwachtingen mensen op je projecteren en hoe je je eigen handelen daardoor laat beïnvloeden. Ik neem waar dat mijn stagiair hier behoorlijk goed mee om kan gaan maar dat hij – net als velen van ons – gevoelig is voor verwachtingen en puntjes van kritiek graag wil verantwoorden. Tsja, een groot verantwoordelijkheidsgevoel, herkenbaar. Een ingrediënt om tot grote hoogte te kunnen komen in je werk en een diepe valkuil. Ik gun hem goede hobby’s en eerlijke, betrokken naasten, die hem kunnen helpen de juiste afstand tot het werk te bepalen.

‘Eh, die bezoeken, dat gaat me niet lukken zoals we hadden beoogd…’ Welkom bij de club, jongen! Bezoekwerk is vaak de sluitpost, terwijl de waarde ervan evident is. Punt is dat – althans in onze tamelijk kleine, losse gemeente – het predikantswerk tegenwoordig uit heel veel organisatorisch regelwerk bestaat. Als je daarmee vaak toch al overbelaste vrijwilligers werk uit handen neemt is dat misschien ook helemaal niet erg. ‘Ik ben de manager van een vrijwilligersorganisatie’, leg ik vaak uit aan niet-kerkelijke mensen, om daaraan toe te voegen: ‘En daar ben ik niet voor opgeleid.’ Studenten anno nu leren daar denk ik meer over. Mensen aanspreken op hun talent en hen in beweging krijgen voor een gezamenlijk doel of project vind ik echter een ontzettend leuk aspect van het dorpsdominee zijn. Het is mooi als de zingevingsbehoeften van mensen en de functie van de kerk elkaar gaan raken. Voor mijn stagiair is het natuurlijk wat lastig dit op dezelfde manier in praktijk te brengen, hij woont immers niet hier en heeft weinig tijd. Hij moest een ‘missionaire activiteit’ organiseren maar kwam erachter dat alleen PR via Facebook en vermelding in de Paasfolder onvoldoende is om veel mensen te trekken. Veel ‘aantrekking’ verloopt bij start-ups via de uitstraling en het persoonlijk netwerk van de predikant en de kerk anno nu moet veel moeite willen doen om naar buiten toe kenbaar te maken wat zij doet en wil.

Voor de predikant herleeft het ambt van apostel!

Mijn indruk is, dat mijn stagiair degelijk wordt opgeleid, maar ik mis weleens de tijd en de ruimte in het curriculum om aan uitwisseling en overdracht van kennis en ervaring te doen. Ook vraag ik me af of de stage hem voldoende laat kennismaken met de aard van het werk: dat er van alles op je af kan komen dat je voorrang moet geven; dat het werk uit zoveel verschillende aspecten bestaat die je alle moet beheersen; dat je zelf spiritueel gevoed moet blijven om anderen te kunnen blijven bemoedigen.

Op dit moment hopen en denken mijn stagiair en ik dat de rustige zomertijd uitkomst gaat bieden… We zullen zien!

PThUnie 21

Denkend aan Leiden‌

Als theologen elkaar ontmoeten

achtergrond houden tijdens college

bevroegen en ook heel persoonlijk

is een van de eerste vragen

zat er dus niet in. Niet alleen je

in gesprek kwamen. Ieder van ons

waar je hebt gestudeerd. Trots

medestudenten, maar ook je

heeft daar in die consistorie wel een

antwoord ik dan altijd: Leiden

docenten leerde je daardoor goed

paar tranen gelaten, maar allemaal

natuurlijk! Een antwoord dat in

kennen. Met name Gerrit de Kruijf

zijn we er betere predikers van

de toekomst steeds minder zal

en Henk de Roest waren zeer

geworden. Na zoveel diepgang

klinken, want al te lang is de

betrokken en verzorgden

konden we echter niet terugkeren

kerkelijke opleiding uit Leiden

verschillende colleges. Gerrit

in het gewone leven zonder een

weg. Zonde, want we waren

herinner ik me achterovergeleund

borrel. We eindigden dan ook

klein, en daarom vast niet

op zijn stoel, orerend over Niebuhr

trouw in de kroeg, waarbij we

rendabel, maar juist de kleine

en met Henk waren de

proosten: ‘Op de kerk!’

groep en het intensieve contact

vrijdagmiddag colleges homiletiek

met de docenten maakte de

speciaal. De Waalse kerk was ons

Ruimte

opleiding zo goed en bijzonder.

terrein en om de beurt oefenden

Van oudsher staat Leiden bekend

we onze preken vanaf de kansel

om zijn exegetische traditie. We

Met zijn zessen zaten we in mijn

met nabespreking in de consistorie.

waren in de staatsopleiding al

jaar; voor en na ons waren ze zelfs

Bijzondere middagen waren dat,

gedrild in de historisch-kritische

met vier. Je een beetje op de

waarin we elkaars preken

methode, maar in de kerkelijke

De Waalse kerk, waar Leidse theologen in opleiding hun preken oefenden. (Foto: Wikipedia.)

22 PThUnie

‘Indrukwekkende momenten’... Gerrit de Kruijf (1952-2013) en Kune Biezeveld (1948-2008).

opleiding kregen we de ruimte dat

gingen nemen. Uiterlijk was ze nog

steeds een groot verlies dat de

in te bedden in de Bijbelse

goed en ze bracht ons zelf nog naar

opleiding er niet meer is. Nog elke

theologie. Die Leidse nadruk op het

het station. Toen we naar haar

dag merk ik hoe de colleges, maar

goed exegetiseren van de teksten,

zwaaiden, wisten we echter dat we

vooral ook alle docenten mij

viel ook tijdens de seminarieweken

haar nooit meer zouden zien. Een

hebben gevormd en ons niet alleen

op, toen Utrechters en

paar jaar later zaten we ook samen

hebben onderwezen, maar ook

Amsterdammers opmerkten dat

in de Sint Jan bij de uitvaartdienst

hebben voorgeleefd hoe je

‘jullie Leidenaren betere Bijbelse

van Gerrit de Kruijf.

predikant kunt zijn met hart voor de

theologen zijn dan wij’.

kerk, liefde voor mensen, Verlies

rechtdoend aan het Bijbels

Op zo’n kleine faculteit deel je lief

Studeren in Leiden kan niet meer,

getuigenis, open naar de eigen tijd

en leed. Zo deelden we ook met

maar de Leidse theologie is een

en geworteld in God.

elkaar het ziek worden van Kune

begrip dat nog wel even zal blijven.

Biezeveld. Een van de

Met veel waardering en positieve

Esther de Paauw is predikant in

indrukwekkendste momenten was

herinneringen kijk ik terug op die

Leiderdorp en deed de kerkelijke

toen we bij haar thuis afscheid

goede jaren en ik vind het nog

opleiding in Leiden (2005-2008).

PThUnie 23

Geef Fabian zijn vrijheid terug.

Fabian zit 40 uur per week vast aan een enorm dialyseapparaat.

Dat houdt hem in leven, maar is loodzwaar. Voluit leven met zijn gezin zit er niet in. Daarom zet de Nierstichting alles op alles voor de draagbare kunstnier. Draag ook bij en geef Fabian zijn vrijheid terug.

Sms NIER naar 4333 of geef via nierstichting.nl Met 1 SMS doneert u eenmalig â‚Ź 2 (exclusief telefoonkosten). Meer informatie: www.nierstichting.nl/sms

Voltooid verleden column tijd Ciska Stark Rise and Shine Nog net niet op blote voeten, maar het scheelde niet veel. Roma-kinderen die op de vuilnisbelt van Cluj (Kolosvar) in Roemenië rondscharrelden en plastic verzamelden. Het vuil was overal. Vuilnis verspreid door het kamp, vuilnis vertrapt langs de weg, vuilnis verspreid over het veld, vuilnis verzameld rondom de houten hutjes, vuilnis verstrooid in het water, vuilnis aan de waslijn, vuilnis smeulend in een vuurtje. De weeë lucht van bederf. ‘Rise2 Shine’, stond er in gekleurde letters op een bord boven de evangelisatiekeet waar wij te gast waren. Het klonk bijna ongepast, want hier viel niets te ‘shinen’.

Met negen studenten en zeven predikanten waren we al een week op studiereis naar het Theologisch Instituut in Cluj Napoca. Met Hongaarstalige collega-predikanten en studenten uit Roemenië werkten we rond het thema: ‘preken in het spanningsveld van identiteit en nationaliteit’. Makkelijk was dat niet, want het spanningsveld bleek ook tussen ons aanwezig. De Hongaren leerden ons over hun geschiedenis. Over hun minderheidspositie in Roemenië. Over gezag en de bureaucratie van de kerk. Over de sterke band tussen geloof en traditie. En over hun vertrouwen in de centraliteit van de prediking.

Wij beten soms op onze tong om niet te snel klaar te staan met verhalen over hoe wij in het westen de band tussen kerk en staat zien. Hoe wij aankijken tegen nationalisme in de preek. Hoe wij de volkskerk achter ons gelaten hebben. Hoe wij nauwelijks meer op traditie vertrouwen. En hoe wij onderling ook verschillen.

Na enkele dagen ontstond er steeds meer openheid en durfden we écht van elkaar te leren. Eigenlijk keken we steeds minder van een afstand naar de ander, en meer in de spiegel naar onszelf en ons eigen geloof. En gezamenlijk vroegen we ons af wat ónze roeping is als theologen en predikers in onze eigen context.

En dan die laatste ochtend op de vuilnisbelt. Bij ‘Rise2Shine Ministries’ vertelde één van de medewerkers hoe hij tieners leerde timmeren. Terwijl hij vertelde, zagen we het voor ons. Wie leeft op de vuilnisbelt, geldt zelf als het afval van de samenleving. Dat voelen de kinderen haarscherp aan. Het timmerproject geeft hen de mogelijkheid om te midden van vernietiging iets van waarde te maken. Om niet alleen in afbraak, maar in opbouw te geloven. Om in zichzelf creativiteit te ontdekken en daarmee een gevoel van eigenwaarde te ontwikkelen.

Het was de beste preek die we deelden deze week. Stil van de indrukken reden we weer weg richting de wereld van de welvaart. Er kraakte iets onder de wielen van het autobusje. Ik keek nog even om, het was een stukje spiegel, gebroken.

Dr. Ciska Stark is universitair docent homiletiek aan de vestiging Amsterdam en directeur Onderwijs van de PThU. PThUnie 25

Cursusaanbod PThU in het kader van de Permanente Educatie

Doorn, 29 en 30 oktober 2018

De kerstboodschap van de ‘tweede Jesaja’ In het eerste deel van Jesaja staat een aantal van de populairste teksten voor de kersttijd. Maar de predikant die, op zoek naar inspiratie voor de preek, doorbladert naar de ‘tweede Jesaja’ – hoofdstuk 40-55 – wordt beloond met teksten die minstens zo mooi en bruikbaar zijn, maar net wat minder bekend. Over de heilsteksten uit de ‘tweede Jesaja’ gaat de PAO-cursus van dr. Marjo Korpel, universitair hoofdocent Oude Testament aan de PThU Groningen.

In hoofdstuk 40 wordt het Bijbelboek Jesaja een ander verhaal, aldus Korpel. Dit deel dateert van ongeveer anderhalve eeuw na het eerste deel en lijkt afkomstig van een schrijver of groep schrijvers die de traditie van Jesaja in ere wilde houden. Ook de inhoud verandert op dit punt: ‘Je hoeft geen theoloog te zijn om die verschillen op te merken.’ Het werd tijdens de ballingschap geschreven en het tragische van die situatie krijgt nadrukkelijk een plek.

Maar daarnaast – of misschien juist daarom – zit er veel bemoediging in de teksten. ‘Het is een troostboek’, zegt Korpel.

De spreekwoordelijke ‘roepende in de woestijn’ komt uit Jesaja 40. Korpel: ‘De woestijn is een metafoor voor doffe ellende. Dat spreekt tegenwoordig weer heel erg aan. Er zijn veel mensen die de woestijn in hun leven ervaren.’ En niet alleen in hun persoonlijke leven; ook breder gezien is de wereld momenteel niet echt leuk. ‘In hoofdstuk 51 wordt al gesuggereerd dat de hemel uiteen kan vallen, dat mensen sterven als muggen. Dat is knap actueel natuurlijk.’ Maar altijd is de woestijnmetafoor verbonden met beelden van water en van jonge loten die zullen opschieten uit de grond (een parallel met Jesaja 11).

Knecht Een ander interessant aspect van deze ‘tweede Jesaja’ is het activisme dat je in de teksten kunt lezen, zegt Korpel. De ‘knecht des Heren’ van wie hier sprake is, wordt in het Nieuwe Testament gezien als Jezus: ‘Maar als je die teksten goed leest, zie je dat die knecht soms ook in het meervoud staat. Dan gaat het dus om meerdere mensen. Er zit dus een dubbelheid in dat beeld.

En boeiend is vooral dat er van die knechten actie wordt gevraagd. Je kunt wel wachten op God, zegt de profeet, maar je kunt ook zelf opstaan en de handen uit je mouwen steken. In dit tweede deel van Jesaja werkt God vaak door mensen heen.’ Het is een deel van de Bijbel waarin nog heel veel te ontdekken is, merkt ze: ‘Je komt steeds dingen tegen die niet in de commentaren staan. Ik verwacht dat ik deelnemers echt iets nieuws kan meegeven, waar ze in de preek wat mee kunnen.’ Als knecht actief aan de slag gaan in tijden van ellende of als je het niet meer ziet zitten, is in ieder geval een mooie boodschap voor een advents- of kerstpreek, vindt ze.

Kosten € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 14 september 26 PThUnie

Amsterdam, 1 oktober 2018 / Oosterhout, 25 februari – 1 maart 2019

Het aardse van het Avondmaal Het Avondmaal staat midden in het alledaagse leven, stelt de benedictijner monnik en hoogleraar Louis-Marie Chauvet. Zijn Symbol and Sacrament. A Sacramental Reinterpretation of Christian Existence uit 1995 beïnvloedde het hele theologische denken over het sacrament van de eucharisatie.

Bij het PAO-cluster Fundamentele Theologie krijgen maximaal negen deelnemers de gelegenheid deze ‘moderne klassieker’ bijna een week lang intensief te bestuderen.

In protestantse kring wordt het Avondmaal vanouds gezien als een van de twee ‘heilige zichtbare tekenen en zegelen’, zoals de catechismus het noemt. Maar Chauvet plaatst het Avondmaal in het hart van de christelijke existentie, zegt prof.dr. Marcel Barnard, die deze cursus samen met prof.dr. Maarten Wisse en prof.dr. Ben Smit (VU) geeft: ‘Neem het brood: dat is elementair in het leven. Brood is schepping, zon, arbeid, de geur van het land… Je kunt het breken, je kunt het delen. Dat alles doet in het sacrament mee.’ Beïnvloed door de postmoderne taalfilosofie bedacht Chauvet een geheel nieuw ontwerp voor de sacramentstheologie. Geloof, ethiek, ecclesiologie, antropologie, filosofie, praktische theologie en Bijbelinterpretatie hebben alle een plek in zijn fascinerende boek.

De cursus bestaat uit een inleidende studiedag en een vijfdaags verblijf in de Onze Lieve Vrouwe Abdij te Oosterhout. ‘Daar zullen we niet alleen in alle rust ons kunnen bezinnen op de tekst van Chauvet, maar ook dagelijks de eucharistie en de getijden met de zusters kunnen meevieren’, aldus de drie docenten: ‘We lezen het boek dus in dezelfde sfeer als waarin het is geschreven, die van de benedictijnse spiritualiteit.’

Kosten € 1250,- | 6 ECTS | Inschrijven voor 31 augustus

Voor het complete cursusaanbod , aanmelden en meer informatie, kijk op pthu.nl/pao

PThUnie 27

Samen scholen Wij zijn er weer klaar voor. Ook in het seizoen 2018-2019 hebben we een interessant aanbod van postacademisch onderwijs. We hebben ons best gedaan om een mooi buffet aan te richten waarop u gerechten aantreft die hopelijk in de smaak zullen vallen. We hebben daarbij gewerkt met de recepten van de kerk (PKN), de vertegenwoordigers van de predikanten en kerkelijk werkers (BNP en VKW) en de opleidingen (vooral PThU en Windesheim/CHE), zodat de resultaten overeenkomen met de eisen van de Permanente Educatie. Wat kunt u zoal verwachten?

Allereerst vijf clusters, verspreid over het jaar met een voorkeur voor de tijd na Pasen. Een cluster bestaat gewoonlijk uit 3x2 studiedagen, zo ontworpen en gepland dat men gedurende een maand met één thematiek bezig kan zijn. Deze thematiek wordt vervolgens in drieën uiteengelegd en benaderd vanuit de historische (Sources), de systematische (Beliefs) en de praktische theologie (Practices). Het geeft de cursist de kans om een maand studieverlof op te nemen (officieel 6 ECTS, d.w.z. 168 uur) en zich even helemaal op te laden in die periode. De term ‘cluster’ doet weliswaar eerder aan stamppot denken dan aan verfijnde gerechten, maar we kunnen rustig stellen dat er veel delicate waar gepresenteerd zal worden. Dat gebeurt onder de titels ‘spiritualiteit’, ‘leiding geven’, ‘kerk’, ‘bronnen en methoden’ en ‘fundamentele theologie’.

De eerste vier van deze clusters zijn toegankelijk voor zowel predikanten en geestelijk verzorgers als kerkelijk werkers. De laatste is alleen bedoeld voor theologen die de voorkeur geven aan iets meer. Men kiest er dan voor om een fundamenteel theologisch werk te bestuderen, waarbij men met elkaar ook een hele week het klooster ingaat. Voor dit laatste cluster geldt overigens dat men slechts voor de hele rit kan intekenen. In het geval van de andere vier clusters kán men dat natuurlijk ook doen, maar het hóeft niet. De opzet is dus zowel gestructureerd als flexibel.

Naast de clusters hebben we een aantal specials. Ik noem de Opleiding Geestelijke Begeleiding en de Klinisch Pastorale Vorming, die allebei een ‘specialisatie’ vormen in de terminologie van de permanente educatie van de PKN. We zijn ook trots op het programma van de Societas Doctorum Ecclesiae, voor mensen die in de theologie gepromoveerd zijn en op het niveau dat ze zich eigen hebben gemaakt verder onderzoek willen doen in samenwerking met een docent van de PThU. Verder treft u een bijscholingstraject aan voor predikanten die geestelijk verzorger (willen) worden en een homiletiekcursus die met een eenvoudige structuur wel vijf jaar lang met u meegaat. U kunt natuurlijk ook deelnemen aan de jaarlijkse Barth Tagung of zich verdiepen in Youth Ministry. We hebben dit jaar voor het eerst ook een special voor theologen die in dienst van Kerk in Actie, de GZB of een andere uitzendende instantie in andere werelddelen hebben gewerkt en zich samen willen buigen over de vraag wat deze internationale ervaringen voor theologische betekenis blijken te hebben. Actief terugkeren in Nederland dus. Met dit hele aanbod willen we de werkzame theoloog, predikant en kerkelijk werker niet alleen ondersteunen en bijscholen, maar ook inspireren om een onderzoekende professional te blijven.

Ieder op de eigen plek en op het eigen niveau, maar tegelijk ook allen samen.

Theo Witkamp, coördinator Postacademisch Onderwijs PThU

28 PThUnie

greep uit het aanbod Learning Christianity Worldwide Deze cursus is bedoeld voor theologen die als uitgezonden medewerker van een zendingsorganisatie in het buitenland hebben gewerkt. Wat gebeurt er met de kennis en ervaring die je hebt opgedaan? Kunnen die ervaringen nog steeds vruchtbaar zijn voor je eigen denken en werken? En wat zouden ze vandaag kunnen bijdragen aan de Nederlandse kerken en samenleving? Docenten: dr. Henk van den Bosch en dr. Theo Witkamp.

Doorn | Kosten € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 31 augustus

Welk heil vandaag?

In deze cursus gaan de deelnemers in gesprek met een aantal verschillende teksten uit de traditie die spreken over de incarnatie en het heil dat daarmee gegeven is. Welke van deze teksten hebben nog altijd zeggingskracht?

Deze cursus helpt de deelnemers doordenken over advent en kerst. Docent: prof.dr. Rick Benjamins.

Doorn | Kosten € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 28 september

Advent en kerst: hoe kan ik erover (s)preken?

Hoe giet je de theologische boodschap van advent en kerst in een verhaal of preek? En hoe kun je dat zo doen, dat je toehoorders ‘verlicht’ worden? Een praktisch-hermeneutische cursus waarin deelnemers gezamenlijk en zorgvuldig de methodische stappen van de theologie naar de (kerst)preek zetten. Docenten: drs. Nico van der Voet (CHE) en dr. Edward van ’t Slot.

Doorn | Kosten € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 12 oktober

Boven NAP: motiverend leiderschap ‘Niet Angstige Presentie’: dat willen we allemaal wel. Zeker sinds Edwin Friedman dit kenmerk noemde als

start

11 oktober

start

12

november

start

26

november

start

7

voorwaarde voor leiderschap in de kerk. In een geloofsgemeenschap-in-verandering is de plek die de leider inneemt van groot belang. Inzicht in de eigen mogelijkheden en valkuilen in leiderschap vergroten de beschikbaarheid voor de gemeenschap. In deze drie dagen wisselen inleidingen, oefeningen en casuïstiek elkaar af. Docenten: drs. Eduard Groen (Windesheim) en een docent van de PThU.

Doorn | Kosten € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 23 november

januari

Mozes: leider tegen wil en dank

start

Mozes kan beschouwd worden als een voorbeeldig leider die zichzelf ook laat leiden voor God. Hij doet het echter wel met vallen en opstaan. Zijn leiderschap is niet onaangevochten en kent ook veel mislukking. In deze cursus gaan we daar nader op in, op basis van exegetisch handwerk en via bestudering van de rabbijnse literatuur, met name parabels uit Midrasjiem. Docenten: dr. Lieve Teugels en prof.dr. Klaas Spronk.

Doorn | Kosten € 250,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 7 december

21 januari

Voor het complete cursusaanbod , aanmelden en meer informatie, kijk op pthu.nl/pao PThUnie 29

“Als je kanker hebt overleefd, is het nog niet uit je leven.�

Kanker doet meer met je dan je denkt.

86% van de mensen die worden of zijn behandeld voor kanker ervaart klachten. Soms zelfs nog jaren erna. Angst, onzekerheid, vermoeidheid en impact op de relatie komen het meest voor. Praat erover. Meer informatie vind je op kwf.nl/hulpnakanker.

Voor aanmelden en meer informatie op www.pthu.nl/agenda

23/8/2018

Symposium zeventigjarig bestaan Wereldraad Op donderdag 23 augustus wordt het zeventigjarig bestaan van de Wereldraad van Kerken gevierd in Amsterdam. De PThU houdt een symposium in het auditorium van de Vrije Universiteit. Het symposium is interessant voor kerk- en jeugdleiders, wetenschappers en gasten die deelnemen aan de festiviteiten van de World Council of Churches.

De titel van het symposium is ‘How can you be a host of peace for someone else?’ en bestaat uit interviews onder leiding van Mechteld Jansen (rector PThU) en moderator Agnes Aboum (Wereldraad van Kerken). Gasten zijn Najla Kassab, president World Community of Reformed Churches (WCRC), Mathilde Sabbagh, predikante voor National Evangelical Synod of Syria and Lebanon in Al-Hassakeh, Noord-Syrië, Mpho Tutu, dochter van Desmond Tutu en voormalig predikant Anglicaanse Kerk, Kathleen Ferrier, voormalig CDA-Tweede Kamerlid, Olav Fykse Tveit, secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken. Na afloop van het symposium kunnen deelnemers aansluiten bij de Walk of Peace, georganiseerd door de Raad van Kerken Amsterdam. Na afloop van de Walk of Peace is er een viering van de Wereldraad van Kerken in de Nieuwe Kerk en de week voor 23 augustus is er nog een jongerenfestival van verschillende kerken in Leusden.

Opening academisch jaar Opening van het academisch jaar in de Janskerk in Utrecht, met een speciaal programma voor (nieuwe) studenten, de presentatie van een nieuw centrum voor PAO, en een frisse start van academiejaar 2018-2019.

26-28/10/2018

31/8/2018

Inspiratiefestival Inspiratiefestival op Terschelling met lezingen van inspirerende theologen, (meezing)concerten, spirituele strandwandelingen, vieringen, vertellingen, theater, dans en veel muziek en andere cultuur. Deelnemers kunnen hier inspiratie opdoen voor de dagelijkse kerkelijke praktijk.

Zie ook het artikel op pagina 15.

PThUnie 31

Deze aquarel van Paul Klee schafte de filosoof-literatuurcriticus Walter Benjamin in 1921 aan. De naam: Angelus Novus, nieuwe engel. Maar brengt hij ook nieuws? Eerder staart hij naar een punt waarvan hij zich verwijdert. Benjamin meende eerst dat een satansengel (2 Kor. 12:7) hem aankeek, aan wie veel geluk ontglipte. Later sprak hij, breder, van de engel van de geschiedenis.

Zijn ogen opengesperd, zijn mond verstomd, zijn vleugels uitgespreid, zou hij de puinhopen vóór zich willen opruimen, de doden opwekken en het geslagene bijeenbrengen – Bijbelskabbalistische beelden, opgeroepen door haarlokken als schriftrollen. Maar een storm drijft hem achterwaarts, de toekomst in. Vanwaar komt nog redding?

Rinse Reeling Brouwer

Beeld: Angelus Novus | Paul Klee