PThUnie november 2018

Magazine van de Protestantse Theologische Universiteit jaargang 12 | nummer 3 november 2018

Seminarium wordt CBS

Herman Noordegraaf:

‘Die voedselbank is een doorn in ons vlees’

Thema: Grenzen

Het Dominass team is er voor u!

Dominass assurantiĂŤn bv

“De predikanten verzekeraar�

Dagelijks zetten onze specialisten zich in om de verzekeringen van inmiddels ruim 3.700 predikanten zo goed mogelijk te beheren.

Kennis van zaken, een uitgekiend verzekeringspakket en een grote betrokkenheid bij uw persoonlijke situatie!

Kennismaken is eenvoudig: bel en u ervaart het Dominass gevoel.

www.dominass.nl - 0344-642404

Er zijn grenzen!

Er zijn grenzen! Soms moet je het tegen je kinderen of kleinkinderen zeggen; beide komen deze keer in de PThUnie ter sprake. Het hoort bij de opvoedingstaak. Je helpt je (klein) kinderen er mee. Grensoverschrijdend gedrag is riskant, omdat de gevolgen doorgaans niet zijn te overzien. Soms ben je er ook als (groot)ouder zelf bij gebaat om het nageslacht grenzen aan te geven. Al was het maar omdat er ook grenzen zijn aan je eigen energie en je financiën.

Theologisch gezien is het bijzonder interessant om na te denken over grenzen. Dat zal verdere lezing van dit nummer wel duidelijk maken. De eerste hoofdstukken van Genesis zetten ons al op dat spoor. Die gaan over het grensoverschrijdend gedrag van Adam en Eva en over de doodsgrens. Daarover zijn boeiende gesprekken te voeren, zoals PThU promovendus Robin ten Hoopen laat zien in zijn bijdrage. Daarbij gaat hij dan wel weer de grenzen van het vakgebied verre te buiten. Soms is het dus ook weer wel goed.

Ja, wat is goed? En wie bepaalt dat? Petruschka Schaafsma en Pieter Vos weten er alles van.

Ze weten dus ook hoe moeilijk het is om de vraag hoe een mens komt tot goed handelen te beantwoorden. Ze gaan er samen met vier andere onderzoekers eens goed de tijd voor nemen. Ze vertellen uitgebreid over dat ‘Moral Compass Project’.

Scheidend hoogleraar Herman Noordegraaf heeft zo zijn eigen grenservaringen. Zijn vakgebied is het diaconaat. Daarbij gaat het om de kerkelijke bemoeienis met mensen die op allerlei manieren tegen grenzen zijn aangelopen. Op hun beurt hebben de diaconieën ook weer hun grenzen. Die zouden ze graag willen verleggen.

Frits de Lange liep in Noorwegen tegen een grens aan. Hij durfde haar niet te overschrijden, maar hield er wel diepe gedachten aan over. Erica Meijers wijst ons tenslotte beeldend op de klok die ons leven structureert. Ook dat is een manier van grenzen stellen. Of we daarmee nu blij moeten zijn? Om dit nu allemaal ook grenzeloos interessant te noemen, lijkt me wat overdreven. Ik heb er wel vertrouwen in dat het u als lezer zal boeien.

Klaas Spronk, Hoofdredacteur

PThUnie 3

inhoud jaargang 12 | nummer 3 | november 2018

06 Publicaties & promoties 11 Column: Tegenwoordige tijd

‘Grenzen geven vorm aan het leven’

12

12 In gesprek: Petruschka Schaafsma en Pieter Vos 15 Henk de Roest op de schouders van...

17 Interview met Herman Noordegraaf 20 Dagboek: Robin ten Hoopen 22 Opening academisch jaar 25 Column: Voltooid verleden tijd 26 De permanente predikant 31 Agenda 32 Openbaring

4 PThUnie

20

Foto omslag: Universitair docent kerkrecht Klaas-Willem de Jong en de Groninger studente Tirtsa Liefting werden tijdens de opening van het academisch jaar, op 31 augustus in Utrecht, uitgeroepen tot resp. docent en student van het jaar.

Wat maakt hen beiden zo bijzonder?

Dat leest u in het artikel op pagina 22-24.

&colofon

PThUnie is een magazine dat drie keer per jaar verschijnt. Het blad is met name bedoeld voor predikanten in de PKN en het wordt ook toegezonden aan studenten, medewerkers en relaties van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU).

Het magazine wordt uitgegeven door de PThU. Redactie Theo Boer, Caspar Dullemond (eindredacteur), Henk de Roest, Ton van Kattenbroek (adviseur), Klaas Spronk (hoofdredacteur), Trudy Struijs. Redactieadres Postbus 7161, 1007 MC, Amsterdam, 088 3371 866, pthunie@pthu.nl Vormgeving Rick Oudhoff Realisatie Veldman Print en Sign IJsselmuiden Fotografie Mike van Bemmelen, DaniĂŤl Sonneveld (Beeldvoerders), Sonny Tiwow, Arjen Vos. ISSN-nummer 1876-9233.

PThUnie 5

Profetisch preken Promotie Kees van Ekris (24 mei)

Taylors ‘transcendentie’ in Nederlandse context Promotie Iemke Epema (1 juni)

Wat gebeurt er theologisch en homiletisch gezien in de profetische dimensie van prediking?

In A Secular Age (2007) van de Canadese filosoof

Deze vraag staat centraal in het proefschrift

Charles Taylor vervult het begrip transformatie een

waarmee Kees van Ekris op 24 mei cum laude

sleutelrol. Over zijn gebruik van dit begrip gaat

promoveerde aan de vestiging Groningen van de

Iemke Epema’s proefschrift Niets gaat ooit verloren.

PThU. Zijn promotores waren prof.dr. Gerrit Immink

Transcendentie en Transformatie in het denken van

en prof.dr. Edward van ’t Slot. Copromotor was

Charles Taylor waarmee Iemke Epema op 1 juni

dr. Theo Pleizier.

promoveerde aan de vestiging Amsterdam van de PThU. Haar promotores waren prof.dr. H.E. Zorgdrager en prof.dr. F. de Lange.

In de empirisch-analytische studie Making See. A Grounded Theory on the prophetic dimension in preaching beschrijft en analyseert Van Ekris deze

Transformatie als proces van levensverandering

profetische dimensie van prediking en ontwikkelt

maakt deel uit van Taylors definitie van religie. De

hij er een eigen homiletisch perspectief op. In het

belangrijkste stelling uit A Secular Age is dat

onderzoek analyseert Van Ekris preken van onder

secularisatie een teruggang betekent in het

andere Dietrich Bonhoeffer, Desmond Tutu en

perspectief van transformatie. Taylors analyse wordt

Rowan Williams. Vijf centrale concepten worden uit

betrokken op de opvattingen van een drietal

deze preken gedestilleerd. Het profetische in

Nederlandse denkers: Erik Borgman, Ger Groot en

prediking, zo blijkt, is niet enkel analytisch, kritisch

Harry Kuitert. Aangetoond wordt dat bij deze

en interveniërend, maar ook illuminatief,

denkers belangrijke elementen te vinden zijn van

cathartisch en inwijdend in de roeping van de

de drie door Taylor onderscheiden uitvalsbases van

christelijke gemeente in het heden. Het laatste deel

het exclusieve humanisme (Kuitert), het

van de studie – waarin Van Ekris ook actuele

antihumanisme (Groot) en het aanhangen van een

Nederlandse lokale preken bespreekt – is een eigen

vorm van transcendentie (Borgman). Wezenlijke

bijdrage aan het homiletisch debat.

vragen over de toekomst van het religieuze verleden waarvoor alle verschillende posities zijn

Kees van Ekris (1972) studeerde theologie aan de

gesteld komen uit dit gesprek naar voren.

Universiteit Utrecht, doceerde Oude Testament in Indonesië en was toerustingspredikant in Salatiga

Iemke Epema (1965) is predikante in de

(Java) en gemeentepredikant in Breukelen. Op dit

protestantse gemeente te Zwolle (Oosterkerk). Ze

moment is hij predikant in Zeist en studie-secretaris

studeerde theologie in Groningen, Oxford en

van Areopagus/IZB.

Leipzig. Ze was eerder predikant in de hervormde gemeente Halfambt (Groningen) en Enschede.

6 PThUnie

‘Nieuw missionair verlangen in kerk’ Promotie Bert Roor (28 juni)

De plattelandskerk als plek voor bezinning en ontmoeting Promotie Jacobine Gelderloos-Commandeur

In Nederland is sprake van een diaconale opleving die

(6 september)

zich uit in nieuwe vormen van maatschappelijke betrokkenheid van christenen en kerken. Dat zegt

Hoe kunnen kerken bijdragen aan de leefbaarheid

Bert Roor in zijn proefschrift Heilzame presentie.

van het platteland? Daarover gaat Meaningful in

Diaconale betrokkenheid als leeromgeving voor

the Margins. Churches and Quality of Life in the

protestantse kerken waarmee hij op 28 juni aan de

Dutch Countryside van Jacobine Gelderloos-

vestiging Groningen van de PThU promoveerde. Zijn

Commandeur. Zij promoveerde op 6 september aan

promotores waren prof.dr. Herman Noordegraaf en

de vestiging Groningen van de PThU, met als

prof.dr. Henk de Roest.

promotores prof.dr. Henk de Roest en dr. Marten van der Meulen.

Deze opleving, aldus Roor, heeft niet alleen te maken met de kanteling van verzorgingsstaat naar

Als het gaat om de leefbaarheid van het platteland

participatiesamenleving, maar ook met een nieuw

is de rol van dorpskerken een blinde vlek. Jacobine

missionair verlangen binnen protestantse

Gelderloos bracht het kerkelijk leven in twee

geloofsgemeenschappen. Dit verlangen vertaalt zich

protestantse gemeenten in kaart: een in Noord-

in concrete betrokkenheid bij mensen die extra

Brabant en een in Groningen. Vergrijzing,

aandacht, zorg en hulp nodig hebben, ook buiten de

ontkerkelijking en samenwerking zijn dominante

eigen vertrouwde kring. Deze openheid naar anderen

thema’s. Het onderzoek laat zien dat kerken een

kan tegelijk vragen oproepen over de eigen identiteit

unieke bijdrage leveren aan het dorpsleven door

en overtuigingen. Diaconale inzet kan beleefd

een plek van ontmoeting te bieden in het

worden als een missionaire grenservaring en vraagt

kerkgebouw: een plek voor bezinning en bezieling,

daarom om zorgvuldige reflectie en verwerking. Het

voor zorg, aandacht en inspiratie. In de dissertatie

onderzoek biedt handvatten aan leidinggevenden en

wordt een perspectiefwisseling voorgesteld waarin

werkers in de kerk om actief in te spelen op nieuwe

de aandacht verschuift van organisatie van het

missionaire en diaconale ervaringen. Het onderzoek

kerkelijk leven, naar betrokkenheid op wat er speelt

laat zien hoe zij met hun belangstelling, visie en

in de plattelandsomgeving.

vaardigheden een cruciale rol kunnen spelen in missionaire leerprocessen.

Jacobine Gelderloos (1985) studeerde theologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Na het behalen

Bert Roor (1958) is docent voor missionaire en

van de Research Master Religion and Culture, werd

diaconale presentie aan de Christelijke Hogeschool

ze aio bij de PThU. Momenteel is ze werkzaam als

Ede. Hij volgde enkele hbo-opleidingen en rondde in

projectleider dorpskerkenbeweging bij de

2009 een master theologie af aan de Vrije Universiteit

Protestantse Kerk in Nederland.

met een thesis over ‘De leerzijde van diaconaat’. Het promotieonderzoek is daarop een vervolg in een nauwe samenwerking tussen CHE en PThU.

PThUnie 7

Publicaties &promoties Diettrich Bonhoeffer, De levende kerk.

Teksten over de kerk 1932-1933, Utrecht: Boekencentrum, 2018, 224 pp, € 22,99

Marcel Barnard, Tot Gods eer.

Handreiking voor gesprekken over liturgie, Utrecht: Boekencentrum, 2018, 48pp, € 5,99

In 1932 hield de 26-jarige Dietrich Bonhoeffer een collegereeks over het wezen van de kerk.

Er verandert veel in de kerk: er wordt geëxperimen-

Tegelijkertijd was hij beginnend predikant in een

teerd, gepionierd en gediscussieerd. Hierdoor

seculariserend Berlijn. Wat doen je ervaringen als

heerst er in gemeenten verwarring als het gaat om

predikant in zo’n situatie met allerlei mooie

liturgie. Dit was voor de Protestantse Kerk reden

theologische ideeën over de kerk? In deze

om liturgie op haar agenda te zetten. Op verzoek

collegereeks, maar ook in lezingen en preken uit

van de Generale Synode van de PKN schreef Marcel

deze jaren, komt Bonhoeffer tot verrassend actuele

Barnard een gespreksboek voor predikanten,

observaties. En hij geeft antwoorden op de vraag

kerkenraden en gemeenteleden over liturgie. In dit

wat de kerk juist nu zou moeten zijn. In ieder geval,

boek beschrijft hij protestantse liturgie, licht hij de

zegt hij, staat de kerk altijd midden in de wereld.

achtergronden ervan toe, en geeft hij een kleine

Net zoals haar Heer. En als het moet, kan ze daarbij

protestantse theologie van de liturgie. Daarnaast

zonder dak. Maar: wil ze daar ook wel staan? En

laat hij zien uit welke verschillende tradities de

wat voor consequenties heeft dat dan? Bonhoeffers

protestantse liturgie wordt gevoed. De PThU en de

met pijn en moeite geschreven collegetekst is

Protestantse Kerk lieten vervolgens vier korte

verloren gegaan. We hebben alleen nog de

filmpjes maken door filmmaker Sander Lowie,

aantekeningen van twee van zijn studenten. Maar

waarin de verschillende soorten liturgie die in de

met behulp van deze aantekeningen is het goed

Protestantse Kerk worden gebruikt, prikkelend in

mogelijk de hoofdlijn van zijn betoog te volgen, en

beeld komen. De filmpjes ondersteunen het boek

dan blijkt Bonhoeffer veel gezegd te hebben dat

en zijn gratis beschikbaar op

nog altijd spannend en verrassend actueel is.

www.protestantsekerk.nl/liturgie.

Daarom heeft PThU-docent en onderzoeker Edward van ’t Slot een nieuwe reconstructie en vertaling van deze colleges geleverd. Uitgeverij Boekencentrum tekent voor een prachtig verzorgde uitgave

8 PThUnie

Leo Mietus (red.), Weggaan en toch blijven. Bert Louwerse in woord en geschrift, Gorinchem: Narratio, 2018, 220 pp, € 19,00

Rinse Reeling Brouwer (red.), Irreguläre Theologie – und die Predigt. Zeitschrift für dialektische Theologie Jahrgang 34, Nummer 1/2018.

Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt 2018,

Dit boek bevat artikelen, verhalen en bijdragen van

188 pp, € 18,80

ds. Bert Louwerse (1943-2014) en is samengesteld door Leo Mietus, docent bij het Seminarium van de

De inhoud van deze 67e aflevering van dit

Bond van Vrije Evangelische Gemeenten. Louwerse

tweetalige (Engels-Duitse) tijdschrift gaat terug op

speelde een belangrijke rol in de Bond en in tal van

twee conferenties. De eerste is de Barth Tagung in

oecumenische verbanden. Hij was onder meer

De Glind in maart 2017, met als thema: wat staat

voorzitter van het bestuur van de Nederlandse

er in de preek op het spel in het uur van gevaar?

Zondagsschool Vereniging en actief betrokken bij

Angela Dienhart Hancock (Pittsburgh) bericht van

de Raad van Kerken in Nederland. Het boek geeft

een spannend onderzoek, waarin ze de

een indruk van thema’s die in zijn werk een

preekoefeningen die Karl Barth in 1933 met

belangrijke rol hebben gespeeld, zoals de

studenten hield van dag tot dag analyseert tegen

gemeente als lichaam van Christus, oecumene, de

de achtergrond van de gelijkschakeling van de

wereldwijde verbondenheid van kerken, het

Evangelische Kirche door het Naziregime. Michael

chiliasme in de Bond van VEG, congregationalisme

Beintker (Münster) verschaft nadere

en de kleine gemeente. Het boek is samengesteld

achtergrondinformatie, Rinse Reeling Brouwer legt

voor geïnteresseerden binnen en buiten de Bond

K.H. Miskotte naast Barth en Ciska Stark behandelt

van VEG. Het ademt de sfeer van de (wereld)wijde

profetische prediking nú. Het tweede gedeelte

oecumene en laat zien dat Louwerse – om het met

biedt papers, gepresenteerd tijdens de achtste

de titel van een zijn boeken te zeggen – de wereld

consultatie van de PThU met het Barth Center in

tot woning had. Het boek is te bestellen via het

Princeton te Groningen in januari jl.

Bondsbureau te Velp (T: 026 3648249 E: info@bondveg.nl), via de uitgever of via de boekhandel.

PThUnie 9

Publicaties &promoties Pieter B. Hartog, Alison Schofield and Samuel L. Thomas (eds.), The Dead Sea Scrolls and the Study of the Humanities, Studies on the Texts of the Desert of Judah, Volume 125,

Edward van ’t Slot (red.), De politieke Bonhoeffer: Kerk en overheid toen en nu, met bijdragen van Stevo Akkerman, Gerard den Hertog en Dorottya Nagy, Utrecht: Boekencentrum, 2018, 128 pp, € 14,99

Brill: Leiden, 2018, 222 pp, € 90,00 In 1941 was Hitler op het hoogtepunt van zijn Deze bundel bevat tien artikelen, gebaseerd op

macht. Niets leek hem te kunnen stuiten. Juist op

lezingen die gehouden zijn op het driejaarlijkse

dat moment werd door de leiding van de

congres van de International Organization for

Belijdende Kerk aan Dietrich Bonhoeffer gevraagd

Qumran Studies in München (2013). De bundel

een bezinningsstuk te schrijven over de houding die

beoogt de dialoog te bevorderen tussen de studie

de kerk tegenover de overheid moest aannemen.

van de Dode Zeerollen en bredere ontwikkelingen

Bonhoeffer kwam vervolgens met een tekst waarin

in de geesteswetenschappen. Reinhard Kratz, Kipp

hij met verve verdedigt dat de kerk een kritische

Davis en Drew Longacre bespreken de tekstuele

politieke opdracht heeft. In maart 2017, terwijl de

overlevering van het Oude Testament en de

wereld aan het bijkomen was van de verkiezing van

schrijverscultuur weerspiegeld in de Dode Zeerollen.

Donald Trump, de keuze voor de Brexit, en een

Kratz zoekt de dialoog tussen de traditionele

Nederlands ‘nee’ tegen het Oekraïne-verdrag, was

tekstkritiek en nieuwe modellen van

Bonhoeffers tekst het onderwerp van een

tekstoverlevering die zijn ontwikkeld op basis van

studiedag op de PThU in Amsterdam. Wat heeft

de Dode Zeerollen. Davis past inzichten uit de ‘New

zijn opstel bijna tachtig jaar na dato te zeggen, in

Philology’ toe op een Jeremia-manuscript uit

een tijd waarin allerlei wereldpolitieke zekerheden

Qumran. Longacre richt zijn aandacht op de wijze

lijken te verdampen? Zo vraagt PThU-missiologe

waarop joodse, Griekse en Mesopotamische

prof.dr. Dorottya Nagy in een betrokken betoog

schrijvers omgingen met beschadigde handschriften

naar het appel dat vandaag van Bonhoeffers

die zij moesten kopiëren. Samuel Adams, Matthew

gedachten uitgaat. Eén van haar conclusies: een

Goff, Alison Schofield en Eibert Tigchelaar

theologische opleiding moet haar studenten

bespreken de voor- en nadelen van het toepassen

opvoeden tot politiek engagement. Bonhoeffers

van methodes uit de geesteswetenschappen op de

‘memo’ en de hedendaagse reacties staan garant

rollen. Adams richt zich op post-koloniale

voor een spannende en actuele bundel.

modellen, Goff op Lévi-Strauss’ studie van mythe, Schofield op theorieën van ruimte en Tigchelaar op de socio-linguïstiek. PThU-onderzoeker Bärry Hartog en Matthias Hopf tenslotte bespreken bepaalde genres uit de Dode Zeerollen (commentaren en dramatische teksten, respectievelijk) in het licht van de studie van deze teksten in de geesteswetenschappen als geheel.

10 PThUnie

Tegenwoordige column tijd Frits de Lange Wittgensteins hut Op vakantie verblijven we een paar nachten in Skjolden, aan eind van de Sognefjord, diep in Noorwegen. Ik zie op een oriëntatiepunt dat we 3,7 kilometer van de hut zitten die de filosoof Ludwig Wittgenstein daar voor zichzelf bouwde, en waar hij zijn Tractatus Logico-philosophicus en Philosophische Untersuchungen uitdacht.

Wittgenstein – als architect geschoold – ontwierp en bouwde het huisje in 1913-14, en kwam er, tot zijn dood in 1951, meerdere malen terug. Na die tijd verviel het en tot voor kort waren alleen de fundamenten ervan nog over.

Ik had in deze vakantie boeken bij me van Thomas Merton, de monnik en mysticus. Ook Wittgenstein had iets van een monnik en een mysticus. Ooit had hij op het punt gestaan echt het klooster in te gaan. Als filosoof in Cambridge leefde hij als een asceet. Hij had een fascinatie voor religie: ‘Ik ben geen gelovig mens, maar ik kan niet anders dan elk probleem vanuit religieus perspectief benaderen.’ Zijn mystiek was aards, zo men wil, niet gebonden aan een godsdienstige traditie. ‘Sommige dingen kun je niet in woorden zeggen. Ze openbaren zichzelf. Ze zijn het mystieke’, lezen we in de Tractatus, die eindigt met de stelling: ‘Waarover je niet kunt spreken, daarover moet je zwijgen.’

Als een monnik op de berg Atos trok Wittgenstein zich terug in zijn hut, gebouwd op een steile rots dertig meter boven het meer. Met een emmer en katrol hees hij water uit het meer omhoog. Af en toe roeide hij naar Skjolden voor post en proviand. De plek trekt mij aan, ik moet er naar toe. Ik volg het pad naar de hut. Maar dan wordt, na een flinke klim- en klauterpartij, mijn weg versperd door een afrastering en een bord met de tekst: ‘De hut van Wittgenstein wordt gereconstrueerd. Zolang is de locatie verboden terrein.’ Ik aarzel. Uit respect besluit ik het hierbij te laten en maak rechtsomkeert.

Mijn tocht krijgt zoiets van wat ik een psychoanalyticus eens de ‘verhinderde pelgrimage’ hoorde noemen: in je droom wil je ergens naar toe, maar je komt er nooit. Wat trok mij naar deze plek? Ik heb ook Luthers kamer op de Wartburg bezocht waar hij de duivel met een inktpot bekogelde, en Karl Barths studeerkamer in Basel waar hij zijn Kirchliche Dogmatik schreef en met zijn secretaresse flirtte. Maar dat eerder uit nieuwsgierigheid dan uit piëteit. Bij Wittgenstein was het anders. Naar zijn berghut willen trekken heeft meer van een vierde-eeuwse pelgrimage naar een Egyptische woestijnvader. Je hoopt dat je een beetje mag delen in de inzichten die hij in stilte en afzondering heeft verworven. Wittgenstein en Merton: ze gingen beiden voor het absolute, het ene nodige, dat er toe doet. Misschien zit er in ons allemaal wel iets van een monnik, ook al is het maar aan een enkeling gegeven het ook zelf te worden.

Frits de Lange is hoogleraar ethiek aan de vestiging Groningen van de PThU PThUnie 11

met Petruschka Schaafsma en Pieter Vos

‘Grenzen geven vorm aan het leven’ Het was een spannende combinatie van geografische beeldspraak. Bij de opening van het academisch jaar, op 31 augustus in Utrecht, presenteerde de PThU onder meer een nieuwe wervingscampagne en een grootschalig ethisch onderzoeksprogramma; de eerste met als thema ‘grenzen’, het tweede met een ‘moreel kompas’ als onderwerp. Een grens geeft vorm, een kompas richting. Maar wat betekent dat in de praktijk?

PThUnie vroeg het aan twee van de specialisten die de universiteit in het landschap van de ethiek heeft rondlopen: Pieter Vos en Petruschka Schaafsma.

PThUnie: ‘We hebben het over grenzen

eenmaal”. Aan de andere kant heb je

PThUnie: ‘Kun je dat concreet maken

en we hebben het over een kompas.

mensen die zich beroepen op een

met een voorbeeld?’

Laten we met dat laatste beginnen.

hogere moraal, of zelfs een goddelijke

Waar draait het om bij het nieuwe

wet. Dat levert in de praktijk nogal

PV: ‘Ik zag laatst een gesprek op

Moral Compass Project?’

eens een patstelling op. Met dit

televisie over sexting onder tieners.

‘Vroeger was er een soort gedeeld kader – een christelijke of andere gezamenlijke cultuur – waardoor je meer gedeelde woorden beschikbaar had om te zeggen: dit is wel of niet goed.’

12 PThUnie

Petruschka Schaafsma: ‘De

onderzoek willen we kijken of dat

Jongens zetten hun vriendinnen onder

fundamentele vraag van het onderzoek

gesprek wel gevoerd kan worden,

druk om een naaktfoto van zichzelf te

is: hoe komen we tot goed handelen?

maar dan op een andere manier dan

maken en die met hen te delen. Soms

Kunnen we daar met z’n allen nog een

meestal gebeurt. Als er werkelijk iets

gaat zo’n foto dan de hele school door

goed ethisch debat over voeren, of is

op het spel staat – een wet op het

– en vervolgens ook viraal. Het gesprek

alles maar relatief? Als iedereen zijn

voltooide leven bijvoorbeeld – dan

daarover maakte voor mij de

eigen idee van het goede heeft, is het

hebben mensen een standpunt

verlegenheid duidelijk waarmee we

dan nog mogelijk om met elkaar in

waarvan ze denken dat het goed is. Als

met zo’n onderwerp omgaan. Een

gesprek te gaan? Kunnen we nog

je het goede wilt, waar beroep je je

psycholoog benadrukte dat je de

boven dat particuliere, dat contextuele

dan op? Wat is dan dat goede? Wat is

kinderen de consequenties van hun

uitstijgen?’

een goed leven? Wat is een goede

handelen moet duidelijk maken. Als ze

dood? En waarom is dat goed? We

zo’n foto maken, dan zijn de gevolgen

Pieter Vos: ‘We leven in een tijd waarin

willen in dit onderzoek stil staan bij die

niet te overzien en kunnen ze daar

ethische opvattingen dikwijls herleid

notie van het goede. Zodat mensen

schade van ondervinden. Het ging dus

worden tot een kwestie van

niet blijven hangen in de gemakkelijke

om de gevolgen van de handeling, niet

persoonlijke voorkeur of een gevoel.

tegenstelling van het autonome

om de handeling zelf of achterliggende

Over een heikele kwestie kan dan

individu dat voor zichzelf beslist en

opvattingen. Verbieden heeft namelijk

uiteindelijk niet veel meer gezegd

degene die Gods geboden

geen zin, zo werd gezegd. Het huidige

worden dan: “Dat vind ik nou

gehoorzaamt.’

idee is: de kinderen moeten daar hun

Petruschka Schaafsma en Pieter Vos zijn beiden universitair docent ethiek aan de vestiging Amsterdam van de Protestantse Theologische Universiteit. Schaafsma’s onderzoeksterrein is familieverbanden, Vos houdt zich bezig met ethische aspecten van onderwijs en werk. Ze werken allebei mee aan het gloednieuwe Moral Compass Project, een grootschalig PThUeigen weg in vinden. Daar kwam nog

onderzoek naar de fundamenten van de moraal. Caspar Dullemond is freelance journalist en

een argument bij, namelijk dat sexting

eindredacteur van PThUnie.

bij de hedendaagse seksuele beleving hoort – ook van kinderen. Sexting is deel van hoe je tegenwoordig seksualiteit beleeft. Daar zit voor mij

schaamte omgeven is. Wat verandert

PS: ‘Eigenlijk wil natuurlijk geen ouder

iets geks. Eigenlijk zeggen we tegen

er aan de beleving van naakt zijn en

dat zoiets gebeurt. Maar we vinden het

die kinderen: “We veroordelen dit niet,

seksualiteit als je het fotografeert, en

moeilijk om daar woorden aan te

het mag, het is misschien zelfs wel

de foto bewaart en op elk moment op

geven. Onderkennen we onze

goed op een bepaalde manier, maar

je telefoon kunt opzoeken? Daar

verlegenheid dan is er een basis voor

kijk er wel mee uit.” Dan gaat het dus

zouden we het over moeten hebben,

een dieper gesprek over het goede.’

louter om de impact als het fout loopt.

ook met jongeren. Dat is ook een

Dat is wat mij betreft echt

gesprek waarin het gaat over de

PV: ‘Ik denk dat ouders – en leraren

onvoldoende. Ik mis een onderliggend

waarde van het verborgene of

– nog altijd een moreel kompas

verhaal. Dat verhaal ligt niet zomaar

afgeschermde, over de betekenis van

hebben, maar het is meer impliciet

klaar. Maar we moeten het daar wel

privacy.’

geworden. Mensen voelen zich verlegen om er over te praten. Vroeger

weer over gaan hebben.’

PV: ‘De oplossing is natuurlijk niet

was er een soort gedeeld kader, een

PS: ‘Ik hoorde nog een derde optie,

simpelweg verbieden en daar sancties

christelijke of andere gezamenlijke

namelijk dat we moeten inzetten op

op zetten. Maar het viel me op dat dat

cultuur, waardoor je meer gedeelde

het straffen van degene die zo’n foto

als enige alternatief wordt gepre-

woorden beschikbaar had om te

verspreidt. Dan gooi je het in de

senteerd voor het inzetten op de

zeggen: dit is wel of niet goed.’

strafrechtelijke sfeer. Dat is uitbesteding

autonomie van het kind. Ik denk ook

van onze moraal aan het juridische

dat kinderen zelf hun weg moeten

PThUnie: ‘Wat kunnen jullie als ethici

systeem. Terwijl er echt nog wel wat

vinden, maar dat kan niet zonder dat

daar aan doen?’

meer mogelijkheden zijn. Veel

volwassenen betekenisvolle kaders

belangrijker lijkt mij de vraag wat

aanreiken. Dat aspect ontbreekt hier.

PS: ‘Wij kunnen bepaalde vragen

goede seksuele beleving is. We hoeven

“We laten je zien wat de consequen-

stellen die weinig gesteld worden. En

niet alles aan te nemen, alleen maar

ties van je gedrag zijn, en vervolgens

die in de traditie al vaker aan de orde

omdat het gebeurt. Pornografie is er

moet je het zelf uitzoeken.” Dat zal

zijn geweest. Vanuit die traditie kunnen

altijd geweest, maar hier gaat het om

geen ouder zo zeggen, maar het is in

we taal aanreiken, vragen en

het publiek maken van het intieme,

feite wel het achterliggende idee. Met

argumenten.’

van datgene dat normaliter met

verbieden als enige alternatief.’

PThUnie 13

met Petruschka Schaafsma en Pieter Vos

PThUnie: ‘Is dat dan vooral de

vraag stellen wat ‘gewone’ goede seks

PV: ‘We denken volgens mij te gauw

protestants-christelijke traditie?’

en goede intimiteit is. Die vraag is niet

dat een grens ons in onze

eenvoudig te beantwoorden. Maar als

mogelijkheden beperkt. Maar het gaat

PV: ‘Dat is de traditie waarin wij staan.

we het niet proberen kunnen we dit

om wat er binnen die grens ligt en wat

Maar ik zie in toenemende mate dat

soort ontsporingen niet tegengaan.’

dat betekent. Een grens wordt kernachtig uitgedrukt in termen van

deze is ingebed in een omvangrijker bronnengeheel. Wat in de protestants-

PThUnie: ‘Gaat het er dan niet zozeer

een gebod of een verbod, maar het

christelijke traditie als goed wordt

om dat je de grenzen voor je kinderen

gaat uiteindelijk om de invulling van

gezien kan ook daarbuiten herkend

bepaalt, als wel dat je je kinderen laat

een terrein van het leven. Het gebod

worden. In dit onderzoek willen we

zien dat er grenzen zijn?’

“Gij zult niet doodslaan” is niet los te zien van de vraag hoe je goed zorg

zowel naar die doorgaande lijnen kijken als vragen naar de eigenheid van

PV: ‘Ja. Maar daarnaast laat je ook zien

draagt voor alles wat leeft. Sterker nog,

een christelijk en ook protestants

waarom die grenzen er zijn. Die grens

dat is eigenlijk wat dat gebod beoogt.’

perspectief.’

is betekenisvol, ook al weet je niet altijd precies waar hij ligt. Maar je moet

PS: ‘Een grens wil niet inperken, maar

PS: ‘Het zou wel typisch protestants

duidelijk maken dat intimiteit met een

aanzetten tot iets. We hebben moeite

zijn om daarbij het gewone, dagelijkse

bepaalde grens omgeven is.’

met grenzen, en dat heeft naar mijn

‘Als iedereen zijn eigen idee van het goede heeft, is het dan nog mogelijk om met elkaar in gesprek te gaan?’ leven als uitgangspunt te nemen. Dat

PS: ‘Iedere sfeer van het leven heeft

idee met zonde te maken. Daar gaat

geldt ook voor zo’n voorbeeld als

een bepaalde begrenzing. Bijvoorbeeld:

het Paradijsverhaal over: de mens wil

sexting. Dat is een ontsporing, waar

dingen die je in het gezin bespreekt,

zijn grenzen niet accepteren. Maar het

we maatregelen tegen willen nemen.

bespreek je niet met vreemden. Zo kun

idee is juist dat God de grenzen van

Dan wordt de expertise van ethici

je je kinderen een besef van grenzen

het goede leven heeft aangegeven.

ingeroepen. Maar ethische bezinning

geven.’

Grenzen geven vorm aan het leven.’

moet zich niet beperken tot reflectie op de ontsporing. Sterker nog, die reflectie kan pas slagen als we eerst de 14 PThUnie

Op de schouders van......

Ted van Gennep Gedurende de tijd dat je in Leiden in de jaren tachtig theologie studeerde werd je één keer per jaar, op je studentenkamer, bezocht door een der kerkelijke hoogleraren. Bij toerbeurt kwamen ze langs: Verdonk, Van de Beek, Ter Schegget en… Van Gennep. Het huisbezoek van Van Gennep maakte grote indruk. Doordat hij goed kon luisteren, en werkelijk in alles was geïnteresseerd. Hij wilde bij wijze van spreken weten welk beleg je op je boterham deed. Door hem leerde ik in die jaren ook het vakgebied van de praktische theologie kennen. We konden facultatief ook al meedoen aan een werkgroepje waar je door samen verbatims te lezen, kennis maakte met pastorale gespreksvoering. Bij aanvang van de predikantsopleiding togen we met twintig studenten een weekend naar het huisje van de Van Genneps in Sint Anna ter Muiden, vlakbij Sluis. Hij daagde in dat weekend en in de jaren daarna de studenten enorm uit om te theologiseren in een intensief gesprek met filosofie en literatuur; stelde confronterende vragen die ik nog altijd met mij meedraag. In het praktische theologie college lazen we o.a.

Gadamer, Wahrheit und Methode, maar ook Rudolf Bohren, Dass Gott schön werde. De cultuur leren waarnemen en de gemeente leren waarnemen, in haar malheur én in haar schoonheid, en beide met elkaar in gesprek brengen – daar draaide het om in de praktische theologie. Van Gennep benadrukte in dit gesprek daarbij telkens weer het betekenispotentieel van de Bijbelse grondwoorden, zoals verzoening, verbond en Koninkrijk van God, maar liet zich ook sterk door de cultuur (romans, filosofie) bevragen. Hij werkte dit gesprek later uit in zijn boek De terugkeer van de verloren Vader. Tijdens het hoofdvak godsdienstfilosofie voor mijn doctoraalstudie leerde ik ook hoogleraar Adriaanse kennen. In het gesprek met de praktische theologie en met de godsdienstfilosofie, met Ted van Gennep én Han Adriaanse, ontwikkelde zich mijn interesse voor de Duitse sociale filosoof Jürgen Habermas, die mijn denken over democratie en religie, samenleving en kerk sterk beïnvloedde. Hier trof ik een niet-religieuze filosoof die langs een geheel andere weg de inzichten van Van Gennep over het belang van de Bijbelse grondwoorden voor het samenleven verwoordde. Tegelijk raakte ik er – met én door Van Gennep – van overtuigd dat in het handelen van God in Jezus Christus deze woorden gerealiseerd worden. In Hem komt God ons van verre tegemoet. Door Hem leven wij met de belofte van de realisering van het komende Koninkrijk.

Henk de Roest Foto F.O. van Gennep: Kippa.

“Als je kanker hebt overleefd, is het nog niet uit je leven.�

Kanker doet meer met je dan je denkt.

86% van de mensen die worden of zijn behandeld voor kanker ervaart klachten. Soms zelfs nog jaren erna. Angst, onzekerheid, vermoeidheid en impact op de relatie komen het meest voor. Praat erover. Meer informatie vind je op kwf.nl/hulpnakanker.

Het kost enige moeite om Herman Noordegraaf over zichzelf aan het praten te krijgen. Hier, achter een kop koffie vlakbij Rotterdam Centraal, is hij als altijd vol van de zaken die hem zo ter harte gaan: de armoede in Nederland, de toekomst van de zorg, de positie en taak van het diaconaat in een krimpende en vergrijzende kerk... Toch een poging tot iets persoonlijks: wat is hij van plan te gaan doen nu hij met emeritaat is gegaan? Zijn antwoord begint – opnieuw – uiterst inhoudelijk. Zijn internationale netwerken wil hij langzaam afbouwen. Die laatste drie promovendi blijft hij natuurlijk begeleiden. Voorts doet hij het nodige vrijwilligerswerk, zoals het voorzitterschap van de wijkkerkenraad. ‘Ik ben teruggevallen van zeer druk naar druk’, vat hij schuchter samen. Maar dan noemt hij onverwachts de kleinkinderen die hij nu vaker kan zien en begint te glunderen. ‘Het zijn volleerde openbaar vervoersreizigers’, vertelt hij trots: ‘Al toen ze heel klein waren, ging ik met ze op stap.

Eerst met de tram naar het station van Schiedam. Toen een stukje met de trein. Vervolgens de metro en weer met de bus terug. Ze kennen alle varianten.’

De kleinkinderen van Noordegraaf

daarnaast waren er de talloze

infrastructuur te ontwikkelen’. Hij

kunnen zich geen betere gids

vergaderingen, studiedagen,

nam in 1999 het initiatief voor de

wensen. Hij is een kenner van

werkdagen en conferenties die juist

Diaconale Studiekring, die nog altijd

Schiedam, de stad waar hij in 1951

bij een praktisch toepasbaar

tweemaal per jaar bijeen komt. Er

geboren werd en nog altijd woont.

vakgebied als diaconaat weekend én

verschenen drie, oecumenisch

En hij was – in ieder geval tot voor

werkweek kunnen vullen.

opgezette, diaconale handboeken:

kort – grootverbruiker van het

Noordegraaf mocht bij deze

‘Er was niks op dat terrein.’ Ook

openbaar vervoer, ook al omdat zijn

gelegenheden zelden ontbreken, ook

internationaal was samenwerking

werkgevers allengs verder weg

al omdat zijn werkterrein nauwelijks

dringend gewenst. Hij raakte

kwamen te zitten. Hij begon in

andere academische

betrokken bij een netwerk van

Schiedam zelf, in 1976 bij het toen

vertegenwoordigers had. Dat is

diaconiewetenschappers in Duitsland

nog bestaande provinciaal bureau

namelijk een boeiende paradox van

en Scandinavië waaruit de

van de Nederlandse Hervormde Kerk

het diaconaat: het is een omvangrijk

International Society for the Research

in de provincie Zuid-Holland; later in

en juist voor de buitenwereld zeer

and Study of Diaconia and Diaconal

Leidschendam werkte hij bij de Raad

zichtbaar deel van het kerkelijk werk,

Social Practice voortkwam, waarvan

voor de Zaken van Overheid en

maar als academisch vak heeft het

hij bestuurslid is Tot voor kort was hij

Samenleving (ROS), een synodaal

maar een zeer beperkte omvang. Een

lid van de redactie van het

orgaan. Toen kwam het docentschap

voorbeeld? ‘Sinds de Tweede

internationale tijdschrift Diaconia,

‘Je kunt dogmatisch van elkaar verschillen, maar iedereen is het er over eens dat je je moet inzetten voor de armen.’ diaconaat bij de kerkelijke opleiding

Wereldoorlog zijn er op het hele

met vooral Nederlandse, Duitse en

(en later de PThU) in Utrecht en later

terrein van het diaconaat twaalf

Scandinavische inbreng. Hij was

Leiden en het bijzonder

proefschriften verschenen. Dat is

daarnaast medeoprichter en

hoogleraarschap (vanuit de Stichting

minimaal.’

bestuurslid van de International Diaconal Academy for Central and

Rotterdam) op datzelfde terrein.

Sinds de verhuizing van de PThU in

Noordegraaf heeft er naar eigen

2012 treinde hij heen en weer naar

zeggen alles aan gedaan om ‘iets van

zowel Amsterdam als Groningen. En

een wetenschappelijke diaconale

Eastern Europe (Interdiac).

PThUnie 17

interview

Scheidend hoogleraar diaconaat Herman Noordegraaf

‘Die voedselbank is een doorn in ons vlees’

Door Caspar Dullemond

Ook binnen de theologie-opleidingen

Wederkerigheid

waarom ze nodig zijn, geef je ze een

moest zijn vakgebied nog wel eens

Diaconaat, aldus Noordegraaf, wordt

vanzelfsprekendheid die er niet zou

vechten voor een plekje, maakt

als iets praktisch gezien: ‘Je gaat er

moeten zijn. Die voedselbank is er

Noordegraaf duidelijk: ‘Ik heb wel

niet over niet theoretiseren, je gaat

onder protest. Het moet een angel in

eens als grap gezegd dat ik

aan de slag.’ Het wordt gezien als

ons vlees zijn, om met Paulus te

functioneel gezien een uniek

een toepassingsvak, zegt hij: ‘Maar

spreken. Diaconiewetenschap gaat

exemplaar ben. In de hele

dat is wel een verkeerde opvatting,

uiteindelijk om het expliciteren van

geschiedenis van de theologie in

want als het gaat om de fundering

dergelijke keuzes. Niet dat iedere

Nederland was ik de eerste en enige

van het vak, wat voor eisen stel je

diaken al zijn of haar keuzes moet

voltijdsdocent en later bijzonder

daar dan aan? Dat is een

verantwoorden, maar de kerk als

hoogleraar op het terrein van

wetenschappelijke doordenking, die

geheel wel.’

diaconaat.’ Voordien kwam

om keuzes vraagt. Als je de vraag

diaconaat bij de studie theologie

stelt waarom mensen hulp nodig

‘Ik heb bij mijn colleges altijd als missie gehad om duidelijk te maken dat diaconaat – op Bijbelse gronden én vanuit de Kerkorde – tot het wezen van de kerk behoort.’

18 PThUnie

meestal louter als onderdeeltje van

hebben, is dat al een keuze. Je relatie

Een andere paradox. De plaatselijke

de praktische theologie aan de orde

met degene die hulp nodig heeft, is

diaconieën krijgen het steeds

– en bij sommige opleidingen

ook een keuze: is het wederkerigheid

drukker, terwijl de kerk krimpt.

helemaal niet. Bij de PThU maakt het

of eenrichtingsverkeer? De motivatie

Noordegraaf: ‘Door de decentralisatie

deel uit van het curriculum, al bleef

waarmee je iets doet is eveneens een

is lokaal beleid veel belangrijker

het dan bij de meeste studenten

keuze. Op al die keuzes moet je

geworden. De WMO stelt diaconieën

beperkt tot een introductie in het

reflecteren. Je moet ze

voor de vraag: hoe verhouden wij

vakgebied: ‘Ik heb bij mijn colleges

verantwoorden en onderbouwen.

ons tot het lokale beleid? Dat is een

altijd als missie gehad om duidelijk te

Door het ene te doen, kun je het

heel zoekproces. Wat zijn onze taken

maken dat diaconaat – op Bijbelse

andere niet doen. Of je versterkt

en wat zijn onze mogelijkheden?

gronden én vanuit de Kerkorde – tot

ongewild iets. Als je een voedselbank

Vroeger waren zorginstellingen vaak

het wezen van de kerk behoort.’

opzet, zonder dat je problematiseert

kerkelijk. Maar tegenwoordig

Het afscheid van Herman Noordegraaf, op 11 juni 2018 in Amsterdam.

hebben lokale kerken weinig banden

mening ook uitvoerend actief moet

invullen van formulieren, het

meer met het veld van de formele

zijn. Vroeger waren dat voor een deel

aanbieden van vakantiemogelijk-

zorg. Lokale overheid en

de mensen die op de Regionale

heden, huiswerkondersteuning voor

zorgorganisaties zijn verrast als

Dienstencentra zaten, maar die laag

kinderen...’ In de tweede plaats is

kerken de samenwerking zoeken.

is helemaal weggevallen. Nu zijn het

diaconaat het werken aan de

Maar dat vraagt veel van een kerk

meestal oudere vrijwilligers die het

bewustwording van noden, binnen

waar het vrijwilligersbestand

praktische diaconale werk doen,

de kerk en daarbuiten: ‘Ik zie een

vergrijst... Diaconaal werk is voor een

maar over tien jaar zijn die er

duidelijke toename van het

flink deel vrijwilligerswerk en dat is

nauwelijks meer.’ Samenwerking met

bewustzijn dat er ook in de

ook een groot goed. Maar om dat te

andere kerken is daarbij ook van

Nederlandse situatie armoede

ondersteunen pleit ik voor een lichte

groot belang. Zijn ervaring als

voorkomt. In de jaren tachtig was het

professionele structuur daaronder. In

secretaris Sociale Vragen van de Raad

nog een heel karwei om dat ingang

de grote en een aantal middelgrote

van Kerken (1984-1998) leert hem

te doen vinden, niet zozeer uit onwil

steden is deze soms al aanwezig,

dat juist op het terrein van diaconaat

als wel onbekendheid. Diaconieën

maar je zou dat moeten uitbreiden.

consensus mogelijk is: ‘Je kunt

stellen het nu zelf aan de orde.’ In de

De meeste burgerlijke gemeenten

dogmatisch van elkaar verschillen,

derde plaats is diaconaat

zijn tegenwoordig veel groter dan

maar iedereen is het er over eens dat

pleitbezorging: ‘Dat is de politieke en

PKN-gemeenten: een groot deel van

je je moet inzetten voor de armen.

maatschappelijke kant. Samen met

Oost-Groningen is één gemeente.

Het is zonneklaar dat de Bijbel

mensen opkomen voor hun rechten.

Dan moet je als kerken de krachten

oproept tot bestrijding van armoede

Werken aan de verbetering van hun

bundelen om gesprekspartner te

en omzien naar mensen in nood. ’

levensmogelijkheden. En het organiseren van maatschappelijk

kunnen zijn, zowel binnen de kerken als interkerkelijk. Er zijn inmiddels

Pleitbezorging

debat hierover.’ Herkent een

zo’n honderd diaconale platforms.

Noordegraaf blijft het benadrukken:

gemiddelde diaken van een

Dan is het belangrijk dat er een

‘Diaconaat is niet alleen

plaatselijke kerk die pijlers? ‘De

actieve bestuurlijke kern is die

hulpverlening.’ In de eerste plaats

nadruk bij het plaatselijk werk ligt op

continuïteit heeft, waaraan allerlei

draait het om het leggen van

ondersteuning. Als plaatselijke

vrijwilligersactiviteiten verbonden

verbindingen met mensen met

diaconie is het lastiger om structureel

kunnen worden, deels in

materiële en/of sociale noden:

aan pleitbezorging te doen. Hoewel

projectvorm. Voor die bestuurlijke

‘Luister naar hun levensverhalen en

het op individueel niveau wel

kern heb je een aantal

trek met hen op. Vanuit die relatie

gebeurt natuurlijk. Als je met iemand

gekwalificeerde vrijwilligers nodig

kun je samen dingen gaan doen: het

meegaat naar de gemeente is dat

plus een beroepskracht die naar mijn

leren verwerken van de situatie, het

ook een vorm van pleitbezorging.’

PThUnie 19

dagboek Robin ten Hoopen doet onderzoek naar onsterfelijkheid in het verhaal van Adam en Eva en het Oude Nabije Oosten. Hij is ook vader, predikant in de Protestantse Kerk, keeper en theoloog.

Maandag Het weer is heerlijk en daarom besluit ik de fiets te pakken naar Leiden. Trappend Naam:

langs weilanden, koeien en ooievaars laat ik mijn gedachten gaan over het thema

Robin ten Hoopen

van de conferentie waar ik deze week aan mag deelnemen: Distinguishing Science

Functie:

zich richt op teksten en hun uitleg hoef ik niet expliciet te reflecteren op de

AIO Oude Testament

grenzen van metafysica en evolutie. Het centrale verhaal in mijn

Plaats

discussies over deze thematiek. En ook als theoloog en gelovige heb ik natuurlijk

PThU Amsterdam

interesse in de relatie tussen inzichten uit de biologie of genetica en religieuze

and Metaphysics in Evolution and Religion. Aangezien mijn promotieonderzoek

promotieonderzoek, Genesis 2-3, speelt echter wel een rol in veel van de

standpunten. Al fietsend gaan mijn gedachten alvast uit naar de verhouding tussen het mooie en het gewelddadige in de natuur: zijn zij beiden terug te voeren op God de Schepper? Aangekomen in Leiden brengt de eerste dag van de conferentie veel goeds. Er blijkt naast de lezingen veel ruimte te zijn voor ontmoeting tussen filosofen, theologen, evolutiebiologen, natuurkundigen, genetici en historici. Aangezien ook de religieuze overtuigingen divers zijn (jood, christen, moslim, agnost en atheïst) komt het gesprek goed op gang. Juist in de breedte van de aanwezigen ligt de kracht van deze conferentie. Op maandagavond neem ik mijn eigen bijdrage voor dinsdag nog even door: ‘You shall surely die? Death and Immortality in Genesis 2-3’.

Dinsdag De dinsdag begint met lezingen over de creativiteit van evolutie en de grens tussen evolutietheorie en evolutionisme. Zelf deel ik naast mijn exegetische bijdrage ook een persoonlijk verhaal. Ik beschrijf mijn eigen ontwikkeling van rooms-katholieke jongen die de Bijbel niet kende tot evangelicale tiener die heilig overtuigd was van een jonge aarde en een zesdaagse scheppingsweek tot een in Leiden en Amsterdam gevormde oecumenische, charismatische protestant die gewapend met kennis van de kerkvaders en exegese juist meent dat de meest letterlijke lezing er één is die de poëtische kracht van Genesis 1 laat zien. Ook stel ik voor dat de worsteling van veel christenen in het gesprek rondom evolutie en Genesis 2-3 niet teruggaat op de Genesis passage, maar op de nieuwtestamentische passages waar Jezus en Paulus van een historische figuur Adam uit lijken te gaan. Achteraf schiet een gelovige geneticus uit Wageningen

20 PThUnie

dagboek me aan. Hier merk ik weer eens hoe de delen van (of rollen in) mijn leven door elkaar heen lopen. Ik beweeg in het gesprek van exegeet, naar medemens, naar theoloog en eindig als medegelovige en misschien wel pastor in een gesprek over Paulus, lijden, de Geest en persoonlijke ervaringen. ’s Avonds bij het diner volgt nog een gesprek met een collega uit Oxford over geweld en schepping in het boek Genesis. Voldaan, maar moe duik ik mijn bed in.

Donderdag Na wederom interessante conferentiedagen op woensdag en donderdag, blijft met name het verhaal van historicus en geograaf David Livingstone mij bij. Deze Noord-Ier onderzocht hoe op een viertal calvinistische seminaries in Europa en Noord-Amerika op de publicatie van Darwin’s On the Origin of Species werd gereageerd. In alle gevallen blijkt de context, die aan het seminarie en die in de omgeving, bepalender te zijn voor de uitkomst dan de discussie over de juiste uitleg van de Bijbel. Daarnaast ben ik op beide dagen ook ’s avonds nog aan de slag. Het lastige aan zo’n conferentie is dat het eigen werk blijft liggen. Ik wil echter nog de laatste hand leggen aan een recensie van een door een Duitse professor geschreven essaybundel met artikelen over Genesis 1-11.

Vrijdag Na een boeiende vrijdag, kom ik er op weg naar huis achter dat ik mijn jas heb laten liggen. Ik keer om en dat blijkt achteraf niet voor niets. Ik spreek nog een uur met een natuurkundige over verwondering, fundamentalisme en de geloofsopvoeding van onze kinderen. Hij moedigt mij aan om mijn dochter al jong over de evolutietheorie te vertellen en ik moedig hem aan om zijn kinderen de verwondering en de mooie kant van religie bij te brengen. We hebben een bijzondere ontmoeting waarin de spanning tussen geloof en wetenschap zeker niet onbenoemd blijft. Dat is het mooie aan theoloog zijn en werken aan de PThU: dat wetenschap, reflectie, geloof en verwondering samen komen.

Ik ga naar huis en kook voor mijn gezin. ’s Avonds schenk ik een glas wijn in en doe ik niets meer. Rusten, ook dat is een goed. Zondag wacht er immers weer een gemeenschap waarmee ik mag vieren en de Schriften mag openen. Dit keer Genesis 18. Een passage die ons uitdaagt om kritisch naar ons wereldbeeld te kijken en open te staan voor waar de God van de Bijbel zomaar kan opduiken. Op die plaatsen is gastvrijheid, gaat een bijna verwelkte schoot open en worden drie mannen tot één Heer. Ons wereldbeeld, dat van Genesis, natuurwetten en de verwondering. De afgelopen week heeft daar genoeg aanzetten voor gegeven.

PThUnie 21

Een universiteit voor ‘grensgangers die Hebreeuws lezen en hip hop luisteren’

Door Caspar Dullemond

Het koor van de Janskerk is voor de gelegenheid in tweeën gedeeld. Aan de ene kant staan studenten die – gedwongen tot een binaire keuze tussen geloof en wetenschap – voor het geloof hebben gekozen; aan de andere kant de studenten die de tegenovergestelde keuze hebben gemaakt. Een heus politielint vormt de afscheiding tussen de twee groepen.

We zijn in Utrecht, waar vandaag,

naar het koor, waar inmiddels rector

PThU voor staat. Studenten en

op de laatste dag van de zomer, de

Mechteld Jansen tussen beide

docenten zijn ontdekkingsreizigers

traditionele opening van het

groepen studenten is gaan staan.

in het grensgebied van geloof en

academisch jaar plaatsvindt. Eerst is

Met een dramatisch gebaar houdt

wetenschap, aldus Jansen.

er een academische plechtigheid

ze een grote schaar omhoog,

Bovendien zijn ze op het gebied van

met verschillende presentaties,

waarna ze het politielint doorknipt.

grenzen bij uitstek deskundig: ‘We

daarna een liturgische viering en

De groepen zijn niet langer van

weten wanneer we ze moeten

tenslotte een receptie. Naast de

elkaar gescheiden. Daarmee is de

overschrijden en wanneer we ze

eigen studenten en medewerkers,

toon voor deze middag gezet:

moeten respecteren.’

zijn er, zoals ieder jaar, veel gasten

geloof en wetenschap kunnen bij

aanwezig: emeriti, decanen van

de PThU niet los van elkaar bestaan.

Kompas

andere theologische opleiding,

De rector wijdt een flink deel van

De universiteit grijpt de opening van

vertegenwoordigers van de kerken.

haar openingsrede aan de

het academisch jaar aan voor de

Allen kijken met enige spanning

‘grenzeloze theologie’ waar de

presentatie van maar liefst drie grootschalige initiatieven: de al genoemde wervingscampagne voor nieuwe studenten met als thema ‘grenzeloze theologie’, de ombouw van het huidige seminarie tot het Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit (CBS), en een omvangrijk multidisciplinair onderzoek met de naam ‘Moral Compass Project’. Dit laatste initiatief komt voor de meeste aanwezigen als een verrassing. Het project, dat zes jaar gaat duren en waarvoor drie postdocs en drie

22 PThUnie

aan wie een ‘warm hart’, grote betrokkenheid bij vooral de buitenlandse studenten en goede studieresultaten worden toegeschreven. In haar enthousiaste dankwoord relativeert ze dat laatste: net gisteren heeft ze haar laatste hertentamens gedaan. De tweede is universitair docent Klaas-Willem de Jong, die van het ‘beruchtste, meest saaie vak’ Kerkrecht nog iets spannends en onmisbaars weet te maken. Een promovendi worden aangetrokken,

voegt hij er aan toe, dat dit CBS net

student had hem toevertrouwd

is pas heel recent rondgekomen.

zo beroemd gaat worden als zijn

‘bang’ voor het vak te zijn, vertelt

Het onderzoek gaat over een zestal

statistieken verzamelende

hij vertederd: ‘En dan is het ook nog

aspecten van de tegenwoordig

naamgenoot. (Zie voor meer

eens op vrijdagmiddag.’ Hij grijpt

lastige vraag naar een ‘hoogste

informatie het artikel op pagina 26

zijn dankwoord aan voor een

norm’, aldus projectleider Maarten

en 27.)

pleidooi van zijn soms ondergewaardeerde vakgebied:

Wisse. Drie deelonderzoeken gaan over de geschiedenis van het

Goede wijn

‘Kerkrecht helpt je een goede of

moraaldebat. Daarnaast zijn er

De universiteit kent excellente

betere predikant te worden.’

deelonderzoeken over vrijheid van

studenten en docenten, zo blijkt uit

(Op de foto boven staan ze

meningsuiting, familieverbanden en

de jaarlijkse verkiezing van ‘de

geflankeerd door Gert de Kok en

het levenseinde. Met het openen

student van het jaar’ en ‘de docent

Pieter Vos, in 2017 hun voorgangers

van een digitaal gordijn laat de

van het jaar’. De eerste is ‘spin in

als beste student en docent.)

rector het project van start gaan.

het Groninger web’ Tirtsa Liefting,

Een tweede presentatie laat zien hoe het aloude seminarie van de universiteit een nieuwe vorm en ook deels een nieuwe inhoud krijgt. Als Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit (CBS) gaat de organisatie nu ook zelf wetenschappelijk onderzoek doen.

Ook gaan lezingen voor niettheologen en de ‘maatschappij als geheel’ deel uitmaken van het programma, aldus hoofd Theo Witkamp. Het is de bedoeling, PThUnie 23

Ondanks al die aanwezige kwaliteit, vraagt de studentenwerving extra aandacht, heeft de rector eerder op de middag duidelijk gemaakt: ‘Goede wijn behoeft blijkbaar wel degelijk een krans.’ Filmmaker KeesJan Mulder, oud-student van de universiteit, presenteert de op het thema ‘grenzen’ geïnspireerde wervingsfilm die hij heeft gemaakt.

Zeker vandaag zijn er goede theologen nodig, is zijn boodschap: ‘Mensen die op de randen van bubbels rondwandelen; grensgangers die Hebreeuws lezen en hiphop luisteren.’ De enthousiast verbeelde, strak gemonteerde film spreekt vervolgens voor zich. Het kan dan ook niet anders dan dat deze boodschap gaat aanslaan, maakt Mulder duidelijk. Kijk maar goed om je heen, wekt hij de aanwezigen in de royale stadskerk op: ‘Dit is waarschijnlijk de laatste keer dat we met alle nieuwe studenten in deze ruimte passen.’

De wervingsvideo van Kees-Jan Mulder is te vinden op het YouTube kanaal van de PThU.

24 PThUnie

Voltooid verleden column tijd Ciska Stark Impact Wie er even op let, komt het toverwoord impact veelvuldig tegen.

Zoals goed niet genoeg is maar minimaal excellent behoort te zijn, zo is ook invloed uitoefenen niet afdoende. Alles wat je doet, moet gericht zijn op traceerbare impact. En wie zich wil onderscheiden, gaat natuurlijk voor high impact. Ten goede of ten kwade, want er bestaan evenzeer high impact churches als high impact crimes.

Met zoveel Engels voel je op je klompen aan dat de universiteit niet aan dit denken ontkomt. En dus is er van al het PThU-onderzoek het afgelopen jaar nagegaan welke impact pathways onze publicaties hebben. Men kijkt dan of er in het maatschappelijk debat iets doorklinkt van wat PThU-ers gezegd of geschreven hebben. Bijvoorbeeld rond medisch-ethische kwesties zie je de invloed van theologisch onderzoek naar voren komen. En zo kun je de kring breder trekken: welke voorganger hoopt niet elke zondag op high impact prediking? Vroeger had dat iets te maken met het beslag van het Woord en iets ‘krachtdadigs’, in elk geval meer iets dat je overkomt dan dat je het creëert; meer een wonder dan een werk.

In ons functionele denken van vandaag echter proberen we inwerking, uitwerking en doorwerking van ons handelen zoveel mogelijk te regisseren. Zo ook in het onderwijs. Filip Dochy uit Leuven heeft een onderwijskundig model van high impact learning geïntroduceerd. Dat beoogt studenten zó op te leiden, dat datgene wat geleerd wordt duurzaam effect heeft op hun kennis, vaardigheden en attitude, zodat ze daarmee impactvol kunnen handelen in de professionele praktijk. Om dit te bereiken, moet het leerproces aan een aantal voorwaarden voldoen. Voor mij is tekenend dat de allereerste voorwaarde is, dat er in het onderwijs een gevoel van urgentie opgeroepen wordt. Dat gevoel wordt ingegeven door het onontkoombare van een probleem dat opgelost moet worden of door een innerlijke gedrevenheid.

In ons PThU-onderwijs hangen beide meestal samen: de gedrevenheid en het signaleren van urgente problematiek. Studenten hebben een drive voor theologie en geloof en ze zoeken naar wegen om God ter sprake te brengen.

De urgentie van theologische kwesties zullen ze verschillend definiëren, maar ergens eronder ligt de gemeenschappelijke noemer in het besef dat de wereld niet zonder God kan. En dat er Iemand heeft laten zien wat het betekende om te spreken en te handelen met impact (Marcus 1:22). Daarom houden we de theologie hoog en gaan we voor een studie met impact. Wees niet verbaasd als het PThU-onderwijs het werk en het wonder daarvan krachtdadig bevordert.

Dr. Ciska Stark is universitair docent homiletiek aan de vestiging Amsterdam en directeur Onderwijs van de PThU. PThUnie 25

Cursusaanbod PThU in het kader van de Permanente Educatie

Een nieuw centrum voor een nieuwe tijd Heeft het Seminarium van de PThU een andere naam gekregen? Of is het opgeheven en vervangen door een nieuwe organisatie die Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit (CBS) heet? Voor het eerste valt wel wat te zeggen: dezelfde medewerkers blijven er actief en de traditionele taken op het gebied van training en begeleiding van (aanstaande) predikanten worden gewoon voortgezet. Maar toch is er meer aan de hand dan alleen een nieuw logo.

Theo Witkamp en Henk van den Bosch introduceren op 31 augustus het nieuwe Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit (CBS) van de PThU. Het Seminarium was een anomalie binnen de structuur van de PThU, maakt Theo Witkamp, hoofd van het oude instituut én van het nieuwe centrum, duidelijk. Het vroeger op Hydepark gevestigde instituut was in de jaren vijftig opgericht om het praktische aspect van de hervormde predikantsopleiding te verzorgen. Witkamp: ‘In feite was het seminarium een overblijfsel van de zogeheten duplex ordo. Hierbij gold dat iemand die predikant in de Nederlandse Hervormde Kerk wilde worden een opleiding moest volgen die ten dele door de staat en ten dele door de kerk verzorgd werd. Vandaar het woord ‘duplex’. Het Seminarium hoorde hierbij aan de kant van de kerkelijke opleiding en was bedoeld om de kloof tussen theorie en praktijk te dichten.’

Dat functioneerde over het algemeen uitstekend. Maar de in 2007 opgerichte PThU, waarvan de hervormde opleidingen deel gingen uitmaken, kent in feite een simplex ordo-structuur: ‘Zij valt geheel onder verantwoordelijkheid van de kerk.’ Dat betekent ook dat de meer praktische aspecten al deel uitmaken van de verschillende vakken zelf. ‘Theoretisch konden we dus zonder seminarium’, aldus Witkamp: ‘Maar in de praktijk heeft het seminarium ook gedurende de afgelopen tien jaren zijn waarde bewezen in de vorming van studenten en in de nascholing van predikanten. De PThU wilde niet meer zonder.’ Vandaar het besluit om een instituut te creëren met een deels nieuwe inhoud en op een meer logische plek binnen de structuur van de universiteit. Meerdaagse cursussen blijven veelal overigens wel op Hydepark plaatsvinden.

De naam maakt duidelijk wat de speerpunten van dit nieuwe universitaire centrum zijn: spiritualiteit en beroepsvorming. Witkamp: ‘Met dat eerste onderstrepen we dat het beroep van theoloog of predikant niet los gezien kan worden van een doorleefde en doordachte 26 PThUnie

spiritualiteit. We zien spiritualiteit als onderdeel van het beroep en het beroep als gegrond in spiritualiteit.’ En de beroepsvorming? ‘Het grootste deel van de beroepsvorming zal betrekking blijven houden op predikanten, maar niet elke student theologie wordt predikant en daarom hebben we voor de wat ruimere term beroepsvorming gekozen. Alles wat met het ambt samenhangt zal onder deze term ook zijn plek vinden.’

De taken van het CBS zijn onderwijs, onderzoek en valorisatie (het universitaire jargon voor: kennis delen met de maatschappij). Het eerste was er al, maar het tweede is nieuw en het derde deels ook. ‘Voor een universitair centrum is het niet meer dan logisch dat het ook onderzoek doet. Ons onderzoek zullen we verrichten in nauwe afstemming met de drie onderzoeksgroepen van de PThU’, zegt Witkamp. En de valorisatie? ‘Naast het postacademisch onderwijs voor predikanten willen we ook nieuwe activiteiten gaan ontwikkelen – ook voor niet-theologen. De PThU heeft veel kennis in huis die voor meer mensen van belang is dan voor theologen alleen.’

Doorn, 7 en 8 januari 2019

Bang om de baas te zijn Als predikant ben je óók een leider. Maar dat is een term die moeilijk ligt. ‘Sommige predikanten vinden het te management-achtig. Anderen associëren het met macht – en macht is spannend’, legt Nadine van Hierden (PThU) uit. Samen met Eduard Groen (Windesheim) geeft ze dit seizoen de cursus ‘Leidinggeven boven NAP. Versterken van leiderschap in de kerkelijke gemeente’.

NAP staat hier voor ‘niet-angstige presentie’, en dat vat de uitdaging meteen goed samen. Veel predikanten zijn namelijk wél angstig. Bang om de gemeente hun wil op te leggen, bang om mensen voor het hoofd te stoten, bang om de confrontatie met andere standpunten aan te gaan. Zeker in een tijd dat veel gemeenten volop in veranderingsprocessen zitten, is dat een probleem. Van Hierden: ‘Sommige predikanten zien een leider als iemand die zegt: zo gaan we het doen. En dat is beangstigend. Ze denken: wie ben ik om te zeggen welke kant we op gaan?’

De term ‘niet-angstige presentie’ is afkomstig van de Amerikaanse rabbijn Edwin Friedman. In de cursus wordt gebruik gemaakt van diens opvatting van het systemische denken om grip te krijgen op deze lastige vragen. In deze cursus ontdekken predikanten aan de hand van door henzelf ingebrachte casussen hoe zij met leiderschap omgaan en hoe ze dat kunnen veranderen. Van Hierden: ‘We kijken naar praktische situaties. Welke leiderschapsrol heb je daar ingenomen? Wat waren daar de goede kanten van en wat had je anders kunnen doen? Door de cursus kom je tot een dieper zelfverstaan. Je leert een stijl van leiderschap te ontwikkelen die bij jou past. Bovendien doet de cursus heel concrete handreikingen die behulpzaam zijn om je die nieuwe stijl eigen te maken.’

De stijl van leiderschap is deels een keuze, het feit van leiding geven niet, maakt Van Hierden duidelijk: ‘Of je het nu wilt of niet, je bent leider van een groep. En als leider ben je geroepen om de gemeente zichzelf te laten verstaan en haar roeping te verstaan.’ Predikanten die alleen bezig zijn met wat leiderschap voor henzelf betekent, verliezen die dynamiek uit het oog: ‘Het gaat uiteindelijk om een goed samenspel tussen predikant, individuele gemeenteleden en de gemeente als geheel.’

Kosten: € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 23 november PThUnie 27

Alle hens aan dek Hoe zie je de toekomst van het nieuwe Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit (CBS) voor je? Deze vraag wordt mij deze dagen nog wel eens gesteld. Ik benadruk dan eerst de continuïteit.

Dat houdt in dat we blijven meewerken aan de opleiding en nascholing van predikanten en andere theologen, zoals we dat al decennia doen. Dit is en blijft onze corebusiness.

In de naamstelling van het nieuwe centrum lezen we ‘Beroepsvorming en Spiritualiteit.’ Deze twee termen moeten samen gelezen worden. Voor ons vak, dat van predikant en theoloog, is dat een open deur en een noodzakelijke voorwaarde. Desondanks is het eenvoudiger gezegd dan gedaan. Niet voor niets wordt er wereldwijd gesproken wordt over het belang van aandacht voor de eigen spiritualiteit in de nascholing van predikanten. We moeten het net echter ook wijder trekken. Juist de combinatie van de beide woorden ’beroep/professionaliteit’ en ‘spiritualiteit’ staat internationaal gezien sterk in de belangstelling en beslist niet alleen bij theologen. Er zijn lange gesprekken gaande over de verhouding tussen beide en hoe je daar in het onderwijs vorm aan kunt geven. Men vraagt zich terecht af of je wel een goede professional kunt zijn, als je zelf niet geworteld bent in waarden die je eigen bestaan dragen en daarover wat kunt vertellen. Deze vraag reikt ver buiten de theologie. Wij hebben hier jarenlange ervaring in opgebouwd en we zijn, samen met anderen, bereid om deze ervaring in te zetten bij kerkelijke en maatschappelijke vragen. Ik stel me zo voor dat op een dag Ralph Hamers, voorzitter van de Raad van Bestuur van de ING, ons belt met het verzoek: ‘Kom over en help ons!’ In mijn dromen hoor ik hem dan zeggen: ‘Na alle missers die wij gemaakt hebben is het noodzakelijk dat wij een inhaalslag maken. Als bank behoren we een dienstverlenende instelling te zijn, maar niemand lijkt dat nog te geloven. Zelf zijn we niet in staat gebleken om onze gewoonten te veranderen. Wij weten wat het is om geld te verdienen, jullie weten wat het is om je beroep uit te oefenen en je ziel daarbij niet te verliezen. Wij zijn meesters in het eigenbelang, jullie in het bespreken van allerlei belangen tegelijk. Wij denken in winst, jullie in toekomst. Zouden jullie ons kunnen helpen om verbindingen te leggen tussen ons zelf en ons dagelijks werk, tussen wie wij eigenlijk willen zijn en wat we in de samenleving doen?

Dit is niet eenvoudig, dat snap ik. Veranderen is moeilijk. Ik denk daarom niet aan een training van een dag, maar aan een traject van jaren, dat van hoog tot laag in onze bank zijn doorwerking zal krijgen.’ Na een dergelijk verzoek is het wel even schrikken en tijd om ‘alle hens aan dek’ te roepen, maar we hebben als PThU best iets in huis om bij te dragen aan onze krakende maatschappij. Dat willen we maar zeggen.

Theo Witkamp, hoofd Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit PThU

28 PThUnie

greep uit het aanbod Leider tegen wil en dank Mozes kan beschouwd worden als een voorbeeldig leider die zichzelf ook laat leiden voor God. Hij doet het echter wel met vallen en opstaan. Zijn leiderschap is niet onaangevochten en kent ook veel mislukking. In deze cursus wordt dat nader uitgewerkt, op basis van exegetisch handwerk en via bestudering van de rabbijnse literatuur, met name parabels uit Midrasjiem. Docenten: dr. Lieve Teugels en prof. dr. Klaas Spronk.

Doorn | Kosten € 250,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 7 december 2018

Autoriteit en leiderschap van de theoloog Autoriteit is een schaars goed in onze samenleving. Tegelijkertijd is er grote behoefte aan inspirerende voorbeelden.

start

21 januari

start

4

Wat betekent dat voor predikanten in deze tijd? Deze cursus gaat over de verbinding tussen het leiderschap van de predikant als theoloog en zijn/haar autoriteit. Wat voor soort leiderschap vraagt het predikantschap? En wat betekent dit voor de autoriteit van de predikant? Docent: dr. Rein Brouwer, m.m.v. dr. Anne-Claire Mulder.

Doorn | Kosten € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 14 december 2018

februari

Predikant in het dorp

start

Ook in de context van de dorpskerk is het niet langer vanzelfsprekend dat geloof en kerk samenvallen. Ook hier

7

is believing without belonging een reële optie. Hoe kunnen lokale dorpskerken in de marge van de samenleving betekenisvol zijn? Hoe staan mensen met de dorpskerk in verbinding, als het gaat om people, place en practices? Docent: prof. dr. Henk de Roest, m.m.v. dr. Jacobine Gelderloos.

mei

Doorn | € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 22 maart 2019

De uitvinding van het individu Tijdens deze cursus wordt Inventing the Individual. The Origins of Western Liberalism (2014) van de politieke filosoof Larry Siedentop besproken. Het boek presenteert zich als een apologie van het westerse liberale denken en zijn morele implicaties, door christelijk geloof en secularisme met elkaar te verzoenen. Docenten: dr. Gert van Klinken, prof. dr. Hans-Martin Kirn.

Doorn | € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 5 april 2019

Omgang met de Bijbel In deze tweedaagse cursus staat de rol van de Bijbel voor de spiritualiteit van de predikant centraal. De docenten introduceren twee methodes van omgaan met de bijbel, contextueel bijbellezen en bibliodrama, die tot doel hebben dat er een intense verbinding tussen de bijbeltekst en het persoonlijke leven tot stand komt. Vervolgens worden deze methodes aan de hand van drie bijbelteksten samen beoefend. Docenten: prof. dr. Annette Merz en prof. dr. Klaas Spronk

Doorn | € 580,- | 2 ECTS | Inschrijven voor 5 april 2019

start

21 mei

start

24 mei

Voor het complete cursusaanbod , aanmelden en meer informatie, kijk op pthu.nl/pao PThUnie 29

Kennismaken met tijdschriften op het gebied van kerk, theologie en samenleving?

Kijk op www.kok.nl/pthumagazine voor onze aanbieding

Voor aanmelden en meer informatie op www.pthu.nl/agenda

21/11/2018

Mastervoorlichting Groningen Voorlichtingsmiddag voor de masteropleidingen van de PThU in Groningen. De bijeenkomst duurt van 15.00 tot 17.00 uur.

Mastervoorlichting Amsterdam Voorlichtingsmiddag voor de masteropleiding van de PThU in Amsterdam. De bijeenkomst duurt van 10.30 tot 13.30 uur.

26/11/2018

Vergeving na seksueel misbruik: mag, kan, moet dat?!

Themamiddag waarin de verschillende invullingen van het begrip vergeving worden belicht. Studenten, pastores en ervaringsdeskundigen zijn welkom op deze dag, die georganiseerd wordt PThU, VPSG en SMPR. Locatie: PThU Amsterdam.

Start Barth-jaar 2018-2019 Op 10 december is het vijftig jaar geleden dat Karl Barth overleed. Hoe staat het inmiddels met zijn erfenis? Wie heeft er nog een boodschap aan zijn theologie?

Locatie: Thomaskerk, Amsterdam.

14/12/2018

24/11/2018

10/12/2018

Barth and Beyond Symposium m.m.v. Bruce McCormack (foto), Rinse Reeling Brouwer, Kees van der Kooi, Edward van ‘t Slot en Paul Silas Peterson. Locatie: PThU Amsterdam.

Dies Viering van de twaalfde jaardag van de Protestantse Theologische Universiteit. Locatie: PThU Amsterdam.

8/1/2019 PThUnie 31

Kunnen robots liefde geven? Zo ja, wat betekent dit voor pastorale en diaconale praktijken? Theologie en technologie zijn zelden geziene partners. Ten onrechte. Hier zie je Bina48, een van de meest geavanceerde sociale robots ter wereld, al sinds 2014 in gesprek met kunstenares Stephanie Dinkins. Daarbij gaat het om de emotionele interactie: kan er tussen beiden een betekenisvolle, vriendschappelijke relatie ontstaan? Wat valt er hier te ontdekken over de grenzen van het menselijk bewustzijn en de betekenis van mens zijn? Onderwerpen waar de twee al samen over spraken zijn racisme, robotrechten en eenzaamheid. Soms komen hierbij impliciete vooroordelen ter sprake, die via de makers in het systeem komen. Bina 48 en vele andere robots zijn nog tot en met 2 december in Eindhoven te zien: robotlove.nl Erica Meijers

Foto: Peter Cox | Beeld: Conversations with Bina48 | Stephanie Dinkins