5 minute read
te Rutilio Escandón sok AMLO xk´otok yilik te binta ut´il ay te sbabial Tramo yun te Tren Maya
COMUNICADO/TUXTLA GUTIÉRREZ
Te k´alal xk´otok sjoin te muk´ul ajwalil yun te Repúblika, Andrés Mayel López Obrador, ta swenta yilel binta ut´il ay te a´teliletik yun te Tren Maya, Sbabial Trammo, te ya xbajt ta slumal Palenke, Chiapas, k´alal ta Eskársega, Kampeche, te ajwalil Rutilio Escandón Cadenas la xcha´ yalbey wokolyun te muk´ul ajwalil te yakal skoltaybel te slumal Sur Sureste, ta swenta slekubtesel te mach´atik li´ kuxinemik.
K´alaltel ta slumal Palenke, te Escandón Cadenas la yal te yakal ta koltaywanej te Ajwalil yun Chiapas ta swenta spasel te polítikaetik sok te proyektoetik yakal xchajpanbel te Muk´ul Ajwalil yun Méjiko, pa´ ke jich ya xlekubel te Chiapas sok te yantik lumetik ay ta Sur Sureste, jich te bit´il yakal spasbel te muk´ul a´telil-ito, manchuk tame matobay pasbil sk´inul, yakal yak´belix lekilal ta salud, ta nopjunil, naetik sok yakal ya´bel ya´tel te jlumaltik. “Maba a ch´ayat, sok ya jk´oestik ta pasel te a´telil, muk´ul ajwalil, melel te nailaltel ma´yuk mach´a la yil sok skoltay te rejión-ito, te maba ja´max te ay sk´ulejal ta lum k´inal sok ta kultura, soknix lon x-a´tej te yajwalul, sok ma spasik lotil, te spisil k´aal yakalik ta a´tel ta swenta slekubtesel te jlumaltik; teyuk-a te ya jcha´ kak´xan jk´opyun te jpastikbel te bitik a´telil pasel ya sk´an, pa´ ke jich ya xu´ ta pasel te Tren Maya sok spisil te proyektoetik yun te rejión-ito”, xi la yal. Jichyunabi, te ajwalil yun te jlumaltik la yal te maba ja´nax te ya yich´xan abeyel stak´inal ta slekubtesel te seguridad sok snojptesel te kananetik, pa´ ke jich lek ya yich´ kanantayel te Chiapas, soknix ya yich´ lekubtesel te beetik sok te karreteraetik, ya yich´ nojptesel te mach´atik ya x-a´tejik ta turismo, sok yakal ta lekubtesel te interkonexión aeroportuaria. Jichyunabi, la xcholbey sk´olal te, ta yuil disiembre ya yich´ pasbeyel sk´inul te snaul ijkatsil yun te Aeropuerto Internasional “Ánjel Albino Korso” yun Tuxtla Gutiérres, te junax ya ya´bey stsak sbaj te slumal Sentroamérika sok Sudamérika; sok kaix ta a´tel te te yach´il rutaetik aéreas yun te Tuxtla Gutiérres te ya xbajt ta slumal Mejikali, Alan Kalifornia, sok León, Guanajuato. Soknix ya xkaix ta a´tel te aerolínea rejional sbiil Chiapas Despega.
Te k´alal la yich´ pasel te a´teliletik-ito, la yich´ ak´el ta na´el te bay k´alal ju´emix ta pasel te Sbabial Tramo Palenke-Eskársega, te slekubtesel te sonas arkeolójikaetik, te yach´ubtesel te Aeropuerto sok te spasel te Hotel Tren Maya, soknix te puenteetik, sbeib ja´etik, sbeib jlumaltik, karroetik sok chambalametik, sokxan yantik a´teliletik.
DAVID MARTÍNEZ/TUXTLA GUTIÉRREZ
K´alal ta slumal García, Yach´il León, te mamal sk´olal ya x-och ta Wolawal yun te Skoltayel te Xchanebal Transformasión, Adán Augusto López Hernández, la yal te maba ya xtup´ te smajtan tak´inik te me´elmamaletik, sok ja´ jun koltayel te joyob ya yich´bel ak´el, sok la yal te ya yich´ moesel ta yuil enero yun 2024 te jayeb ya yich´ ak´el. Te exsekretario yun Gobernasión, la yal te ju´yun te muk´ul ajwalil Andrés
Mayel López Obrador ta 2018 ta skaj te bayel a koltayotyun te me´elmamaletik, melel te skontratak polítiko te Xchanebal Transformasión yakal yalbelik te ya xtup´ te koltayel-ito.
Te k´alal la stsob sbajsok kol cha´ mil ta tul jlumaltik, te banti ay mach´a ay ta xila yun ruedaetik, te mamal morenista la yal te, ta sk´aalel sbabail julio, ta Sókalo, te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador, la yal: “chikan mach´auk ya xtal, maba ya xtup´ te smajtan tak´in me´elmamaletik, melel chapal sk´olal te sjunil sme´ smantalil”.
Te k´alal la yich´ pasel te “Tsoblej yun Yak´el ta Na´el K´opetik”, te mamal k´axemix ta wolawal yun Segob, k´ot ta lok´el te k´alal yakal yich´bel ka´jintayel, milel ta tul mach´atik la xtuchilaybeyik sbanderail Méjiko sok Morena, sok junetik te banti ts´ibabil skoltayel. Soknix beensok te jlumaltik, te la spakbey yo´tan ta sk´an sok la slok´es slok´ombajsok te jlumaltik.
“Ya a naik te binta ya xtal, ja´nax jich ya kal jilel, yakal ta beel ik´ yun te sur, li´ ta García sok ta spamal Méjiko. Bujts´an te ik´ yun sur, ja´naxyunts´in, ya sk´an junax ya xbensok te slumal norte, melel junax ay te Méjiko”, xi la yal.
La yak´ ta na´el te ya yich´ moesel joeb xcha´ winik por ciento ta yuil enero te koltayel, ya k´ax ta chan mil 800 k´alal ta wak mil pesos. “Jich te bit´il ya kaltik ta slumal Tabasko, te bit´il ya yal te muk´ul ajwalil, ilawilik pa´ ke ya a nopik”, xi la yal.
Te skontratak ta polítika, la yalbey: “Ja´nax te jich ya yalik sok k´ux ya ya´ayik” melel ya yich´xanbel pasel te Xchanebal Transformasión yun te xkuxinel Méjiko.
DAVID MARTÍNEZ/CDMX
Te k´alal a k´opoj ta sab lunes, te muk´ul ajwalil Andrés Mayel López Obrador la yal te ya xch´uun ta pasel te binta la yalik te a´teltuunel elektoraletik, pa´ ke ma xk´opoj ta swenta te mach´atik ya sk´an x-ochik ta muk´ul ajwalil sok te proseso yun 2024, ja´naxyunts´in, jamal la yal jilel te matobay ak´bil te sjunil yun te Instituto Nasional Elektoral (INE).
Manchuk tame matobay ak´bi te sjunil, “ya kich´tik ta muk´, ya jch´uuntik spasel te k´op, ja´naxyunts´in, k´ayemik ta spasel chopolil te jkontratik. Ya sk´anik te chukulokotik sok te manchuk ya xk´opojotik, ya sk´an smakbotik kejtik, ja´nax ya sk´an xk´opojik ta stukelik, ta spasel lotil sok sleel k´op, ta radio, te telebisión sok ta periódikoetik, jich te bit´il k´ayemik ta spasel, te bit´il la spasbotik ta jun siglo ta jlumaltik Méjiko. Jichyunabi, maba lek”.
Ta swenta sutel te skeja te me´el Gálvez, te yakala stuuntesbel “spsisil te aparato yun Estado” te muk´ul ajwalil ta swenta sleel, sok te la yal te ya sk´an bats´il keja ta stool a´teltuuneletik – ta skaj te la yich´ pukel cheb kontratoetik yun te s-empresa k´alal ta 2015 k´alal ta orita, te banti ay stao k´axem ta mil 400 millones ta pesos tak´in –, te muk´ul ajwalil la yal te ma yejtal ya yich´ tuuntesel spisil te aparato yun Estado ta swenta yak´el ta ilel te junetik-tio.
“Jamal chikan ta ilel. Jo´on ya kak´ ta ilel melel te medioetik yun spukel k´op ma xyak´ik ta ilel, ya spasik lotil, sok ja´ ya skoltayik te chopoletik ta poder, ja´ ya skoltayik te konserbadoretik, ja´ jich bit´il medioetik yun sleel k´op ta jlumaltik, cha´ox chajpnax te mach´atik lek ya x-a´tejik. ¿Binta ya spasik? Ya xch´uunik te binta ya yich´ik albeyel spasel sok ma xyalik te smelelil, jich bit´il te ma´yukbay yakal yalbelik sk´olal te García Luna, te la spas muk´ul chopolil, melel te sekretario yun Seguridad Públika te k´alal a k´ax ta ajwalil te Calderón, te swa´el k´ab, ay ta chukel ta slumal Estados Unidos ta swenta te la skoltay te bandaetik yun narkotráfiko, sok ay chikan pruebaetik te k´atp´oj ta narko-Estado te Méjiko, y ma´yukbay yakal ta alel sk´olal melel kol spisiluk tey tik´ilik-a, jich bit´il jun chopol asosiasión, jun red te xchapoj sk´opik”.
Te López Obrador la yal te bistuk te ya yich´ k´ambeyel te lekuk ya xtajin, melel te medioetik yun puk k´op joyob yakal slejbelik k´op ta swenta yuts´inel te ajwalilyun. “¿Yotobal a naik te bit´il la sk´anulay keja te me´el Xochitl? Y orita te la kak´tik ta na´el te ay cheb s-empresa sok te lon lek yakal yich´bel yip, melel k´ot ta k´ulejyun te xchonel gelatina, sok la kak´tik ta na´el te ay la spas kontratosok te ajwalil ta baluneb ja´wil, te banti ay la staj mil 400 millones ta pesos tak´in, ja´ jun k´ulej empresa, y yakal yalbelik te maba lek ya xtajinotik. Matobay ak´bilotik te jjunil, yato stak´ kalbey sk´olal, tame la kich´tik abayel te sjunil ma stak´ kalbeytikix sk´olal, ja´naxyunts´in, ayto jun cheb ora kuntik.
Jichyunabi, te López Obrador la xcha´ yak´ ta ilel te kontratoetik yun te cheb empresaetik yun te me´el Gálvez ta 2015 k´alal ta orita, te banti la yak´ ta na´el te sjunil kontratoetik yun te Sekretaría yub Defensa Nasional, sok te Instituto Nasional yun Transparensia, Akseso ta Informasión sok Proteksión yun Datos Personaletik sok te Instituto Nasional ta swenta Ebaluasión yun te Nopjun; soknix desarrolladores pribadoetik, te ayik ta alkaldía Mikel Hidalgo, te banti a k´ax ta delegada te me´el ta senadora orita. Teyuk-a te la yal te sk´olal ja´ jun korrupsión.
