
5 minute read
Rutilio Escandón xchi’uk AMLO ayin ta sk’elel k’u x-elan x-ech’ spasel Tramo 1 yu’un Tren Maya
SPUKEL A’YEJ/TUXTLA GUTIÉRREZ
K’alal i-ay xchi’in peserente República, Andrés Manuel López Obrador, ta sk’elel k’u x-elan x-ech’ yabtelanel Tren Maya, Tramo 1, te xlik ta Palenque, Chiapas, k’alal to ta Escárcega, Campeche, ti jtunel jvu’el Rutilio Escandón Cadenas te laj stojbe ta vokolal peserente ta mejiko ti jech ijoybij talel ta sk’elel Sur Sureste xchi’uk ti ja’ ta sk’an ta xak’be slekilal skuxlejalik ti li’ nakalik ta jsep slumal mejikoe. Te ta steklumal Palenque, Escandón Cadenas jamal iyal ti jtunel jvu’el ta Chiapas ta spas sba ta jmoj xchi’uk Gobierno de México, yo’ jech xk’ot ta pasel sta lekilal slumal Chiapas xchi’uk jech k’ucha’al yantik estaroetik ta Sur Sureste, yu’un jech tabil ta ilel li’ obrae, manchuk me mu’yuk to tsajbil stunesel, chak’ xal lekilal ta sventa k’elel poxtael, chanvun, naetik xchi’uk ta k’usitik yantik abtelaletik.
“Mu’yuk xch’ay xchi’uk mu’yuk ta jch’ay jbatik, yu’un mu boch’o jech ijoybij talel ta sk’elel ti k’u x-elan slekil sk’ulejal kosil jbanamiltik xchi’uk stalelal jkuxlejaltike, xchi’uk ti lek sna’ x-abtejik ti yaj viniktaek xchi’uk ta lek ta sa’ik batel ti slekilal skuxlejalike; jayo’ jech li’ ta jcha’ kak’ ke ti spael kabtele oy ta yo’on skoltael sba batel yo’ jech ti li’ muk’ta sventa Tren Maya xchi’u k’usitik yantik proyectoetike yo’ jech stak yip ti spasele”, xi lajyal. Jech o xal un, ti jtunel jvu’el ta estaro lajyal ti mu ja’uk no’ox ta xich’ ak’bel stak’inalil ta sventa k’elel chabiel xchi’uk ta xich’ik chanubtasel ti slekil spasel yabtelik ti polisiaetike, yo’ jech xk’ot ta pasel lek ta kuxiel nakiel ti estaroe, ja’ jech ep ta xtalik jvu’laletik, xchi’uk xtal tik ti yalbel skoltaele. Xchi’uk xtok, ja’ jech te jmoj ixanavik xchi’uk kirixanoetik xchi’uk ja’ te laj yak’ sba ta lok’tael.
DAVID MARTÍNEZ/TUXTLA
GUTIÉRREZ
Ta steklumal García, Nuevo León, ti boch’o ta sk’an ta xkom ta bankilal yu’un Coordinación de la Defensa de la Cuarta Transformación,
Adán Augusto López
Hernández, jamal iyak’ ta na’el ti yak’bel smoton tak’inik mol me’eletike mu’yuk ta xich’ tubesele yu’un lajyal ti va’aye ja’ jun koltael ti te ikom o jeche, xchi’uk ti mu ja’uk no’ox te ta xkom oe, ja’ jech te ta xmuy xtok ti ta enero ta 2024.
Ti pasaro secretario de Gobernación lajyal ti k’alal o no’ox laj spas kanal peserente
Andrés Manuel López
Obrador ja’ jech te ik’ot ta pasel ta yabilal 2018 ti yak’bel smoton tak’inik mol me’eletik, yu’un ti yantik partidoetik skontraik ti Cuarta
Transformación chalik ti va’ay lekilale ta la xich’ tubesel.
Ta sk’ak’alil jun tsobajel ti ja’ te ik’otik jutuk mu cha’miluk vinik antsetik, ja’ te ik’otik jayibuk kirixanoetik oyik ta silla de ruedas, ti jmorenista vinik lajyal ti ta sk’ak’alil 1 yual julio, ta Zócalo, ti peserente Andrés Manuel López Obrador, lajyal:
“boch’uk xtal, yu’un ti yak’bel smoton tak’inik ta skotolik ti mol me’eletike jech te ta xkom o yu’un ja’ xa jech pasem ta svunal smantalil”.
Ta sk’ak’alil “Asamblea Informativa”, ti pasro bankilal jnitvanej yu’un Segob ja’ jech te lek cha’mbil k’otel ta sonal batucada, epal kirixanoetik te xlichlajet xchi’ukik svantera slumal Mejiko xchi’uk
Morena, xchi’uk jech k’ucha’al pancartae - spasik invertir, ta xich’an lekubtasel infraestructura vial xchi’uk carretera, ta xich’ik chanubasel boch’otik ta x-abtejik ta sventa turismo, xchi’uk jech te ta xlekub batel ti interconexión aeroportuariae.
“Vo’oxuk ana’ojik ti k’usi ta xtale, ja’ no’ox jech ta xkalboxuk komel ava’ayik, ochel talel ti ik’e, jech k’ucha’al li’ ta García xchi’uk li’ ta sjunul yosilal jlumaltik. ¿Me mu alak’uk’ sba ta a’ayel ti sjobal yohchel talel olonal ik’e?, pe ti sur eta sk’an ta jmojuk x-ochik talel xchi’uk ti ta nortee, yu’un yu’un junutuk ta sjunul yosilal Mejiko”, xi lajyal k’ak’al iyak’ ti ya’yeje.
Ja’ te iyak’ ta na’el ti ta yual enero ta xmuy ta 25 por ciento, ta 4 mil 800 te ta xmuy ta 6 mil pesos. “Jech k’ucha’al ta xkalkutik le’ ta Tabascoe, jech k’u x-elan ta xal ti peserentee, ilavilik yo’ jech xachanike”, xi lajyal.
Ja’ jech te lajyalbe ya’ay ti yantik politikoetik ta yantik partiroe: “jeche te xpich’en avo’onik chakomik xchi’uk te k’ux chava’ayik” yu’un bisil ta xkom o ti Cuarta Transformación ta skuxlejal jlumaltike.
Ja’ jech un , te laj xcholbe ya’yejal ti ta yual lisiempre ta xich’ tsajel stunesel hangar de carga ta Aeropuerto Internacional “Ángel Albino Corzo” ta Tuxtla Gutiérrez, ti ja’ jech ta snit stsak sba batel ta aéreo xchi’uk Centroamérica xchi’uk Sudamérica; xchi’uk ilik xa spasel operacionetik sventa ach’ ruta aéreas ta Tuxtla Gutiérrez k’alal ta Mexicali, Baja California, xchi’uk León, Guanajuato. Xchi’uk xtok, te ta xlik stunesel ti aerolínea regional Chiapas Despega.
Tsots sk’oplal xich’ alel ti li’ sk’elel abtelale ja’ te lajyich’ ak’el ta ojtikinel k’u x-elan x-ech’ spasel ti Tramo 1 Palenque-Escárcega, ti slekubtasel yelanil zonas arqueológicas, ti yach’ubtasel Aeropuerto xchi’uk spasel Hotel Tren Maya, xchi’uk jech k’ucha’al k’oetik, drenajeetik, sbelal sjelovelik kirixanoetik, karoetik xchi’uk chonbolometik xchi’uk k’usitik yantik.
DAVID MARTÍNEZ/CDMX
Ta yorail mañanera ti li’ lunexe, ti peserente Andrés Manuel López Obrador jamal lajyal ti ta xak’ ye ta xch’un spasel ti k’usi mantal lajyalik jtunel j-abteletik yu’un ine yo’ jech mu xlo’ilta boch’otik ta sk’an ta xtajinik ta sventa peserentealil ta yabilal 2024, ti k’usi no’oxe, jamal iyak’ ta a’yel ti mu’yuk yich’oj ak’bel jlikuk vun yu’un ti Instituto Nacional Electoral (INE).
Jech o xal un, lajyal “ta xkich’tik ta muk’, ta jch’untik spasel ti k’usi ta sk’anike, pe yu’un toj chopol ti k’usi nopenik spasel ti yantike. Yu’un ja ta sk’anik ti jechuk ts’ijilutik, ta sk’an ta smakik ketik, ti k’usi ta sk’anik ti stukike ja’ te te xvulvulinik ta xkomik, naka sjutel k’op ta spasik, xchi’uk bol k’op tael yesik ta lario xchi’uk ta xchi’k ta periódicoetik,ja’epiktijechta spasike, jech o no’ox nopenik talel spasel ech’em ta vo’vinik abil talele. Ja’ jech chij patilaj yu’unik ti va’aye”.
Jech k’u x-elan sk’anel pareal yu’un stuk ti Gálvez k’alal ta xal ti peserentee ta sk’an ta stunesbe skotol yip estaro ta sventa sa’el stabel ta ojtikinel smulilalil, yo’ jech ti stuk eke ta stuk’be smulilal ek xtok ja’ ta skoj ti lajyich’ vinajesbel contratoetik ta chib s-empresas ti jech ta 2015 k’alal to ti li’e ak’bil ech’em ta jmil 400 millones de pesos—, ti bankilal yu’un ejecutivo Federal ja’ te lajyal ti mu persauk xich’ tunesel skotol yip svu’el estaro yo’ jech xich’ tael ta ilbel svunal ti convenietike.
“Yu’un boch’ouk stak’ sta ta ilel. Vu’un ta xkak’ ta ojtikinel yu’un ja’ epik ti medioetik naka uts’intavanej ta spasike, yu’un ja’ ta xch’unbeik sk’op ya’yik ti bankilal j-elek’etike, ja’ yik ta stojol bloque conservador, yu’un ja’ pasemik ta jtuneletikt jpuk a’yejetik ta jlumaltike, mu o no’ox xkotolikuk ti jech ta spasike. ¿K’usi ti ta spasike? Xch’unel mantal xchi’uk smakel yeik.
¿Mu k’usi ya’yejik ta sventa ya’yejal xchapanel García Luna, ja’ jun muk’ta lo’il, yu’un ja’ ijelo ta secretario de Seguridad Pública yu’un Calderón, ja’ sbats’i k’ob to’ox, chukul ta Estados Unidos ta skoj laj yak’anbe skoltaelik ti bandaetik sventa narcotráfico xchi’uk oy svunal yilubil ti ta sjunul ti sexenioe i-ayin jun narco-Estado ta México, yu’un ja’epik ti jech ta spasike, oy o no’ox ti boch’otik lek ta spase sbaike, jech te volol kapalik, ja’ jun chapal k’op ta spasel mulil”.
López Obrador laj sjak’ k’u yu’un ti ta xich’ k’anbel ta lekuk ak’o xtajine, manchuk ti stukik nopol no’ox ta xchopol lo’iltaik ti spasel yabtele. “¿Me xana’ik ti me’ xinulan Xochitl nopolik no’ox ta stik mulil? Lavi ti li’ ta orae laj kak’tik ta ilel ti oy chin empresaetik yu’une, lek staoj slekilale, k’uxi lajyut ti me’ jchon jelatina ti jech te ipas ta millonaria, laj kak’tik ta ojtikinl ti s-empresae lajyich’ ak’bel contratoetik yu’un ajvalil xchi’uk jech k’ucha’al desarrolladoretik ti lajyich’ ak’bel mil 400 millones de pesos, ja’ jech te staoj lekilal ti empresae, ti muy’uk lek chijtajinutik ti vu’utike. Yu’un me ja’ a xtajin cha’ne, jayo’ stak’ to jlo’ilta yu’un mu’yuk to bu pajesilutik, mu’yuk to vulem svunal k’alal jech xtal ti svunal mu xa stak’ k’usi xkaltik, pe oy to no’ox jun chibuk yorail ku’untik.