PETER VAN DER WEL “Loslaten is de eerste stap om je voor te bereiden op de toekomst.”
1
PETER VAN DER WEL “Oude paradigma’s zitten verandering in de weg.” Futuroloog Peter van der Wel heeft een duidelijke visie op de toekomst, maar des te belangrijker, op het nu. Want wat er nu gebeurt, bepaalt de toekomst. Toch blijft het voor veel mensen en organisaties moeilijk om het verleden los te laten en zich te richten op later zodat ze weten wat ze in het nu moeten doen. Zijn geheim? Loslaten en lef hebben.
2
PETER VAN DER WEL Niet ver van Amsterdam rijd ik Ruigoord binnen. Een kunstenaarsdorp uit de jaren zeventig midden tussen de havens. Hier werken kunstenaars en worden culturele evenementen georganiseerd in de oude kerk. Op deze bijzondere locatie heb ik een gesprek met een inspirerende man: Peter van der Wel. Het is misschien niet voor niets dat ik hem hier ontmoet. Behalve dat Peter bestuurslid is van deze culturele vrijhaven, is hij vooral bekend geworden door zijn vooruitziende blik en zijn scherpe visie op de toekomst. “Misschien is het model van Ruigoord wel de toekomst van de gemeente,” begint hij. “Een voorbeeld voor een periode waarin alles kleinschalig wordt en mensen zichzelf besturen, zonder burgemeester.” Ik vraag hem of alle gemeenten kleine vrijstaten moeten worden. “Nee, dat zeker niet,”vertelt hij. “Dan krijg je allerlei kleine gemeenten die zich uitsluiten van de buitenwereld. Hier is het uitermate divers, daar waken wij voor. Dat is bijzonder. Iedereen is welkom. Als je het overlaat aan het toeval, gaan groepen zich afzonderen. Dat lijkt mij niet de bedoeling.”
Hoe kan de overheid zichzelf organiseren terwijl zij rekening houdt met de wensen en belangen van de huidige samenleving? “De samenleving heeft een sterk zwermend karakter gekregen. Dat komt door de komst en de snelle ontwikkeling van de ICT. Mensen vinden elkaar en wisselen onderling informatie en kennis uit. We worden steeds onafhankelijker. Als overheid kun je steeds minder sturen in een samenleving die fluïde is. Mensen zijn vrij en minder aan banden gelegd. Maar hoe organiseer je daarin? Je hebt altijd een zekere instantie nodig die koers bepaalt en zegt: ‘Wij gaan die kant op en daar houden we ons aan. Een heel simpel voorbeeld zijn weer die verkeersregels. Het is goed als iemand of iets die regels handhaaft.’ Hoe je dat doet, vind ik moeilijk te zeggen, daar bestaat niet een kant en klaar antwoord op. Je kunt wel zoeken naar oplossingen die in die richting wijzen.” Waarom gebeurt dat niet? “Het probleem waar de overheid op dit moment mee te maken heeft, is dat zij aan een oud paradigma vastzit: zij denkt hiërarchisch en opereert in een verticale organisatie. De overheid stuurt sterk vanuit de gedachte dat zij het beter weet dan de rest, het voor het zeggen heeft en burgers moeten doen wat zij wil. Dat uitgangspunt werkt niet meer.
Ik ben gelijk in de ban van die gedachtegang en vraag of een inmenging van de overheid noodzakelijk is. “Jazeker, ik geloof in een belang van een overheid. Ik citeer vaak Thomas Hobbes (Engels filosoof): ‘Het leven zou gewelddadig, kort en smerig zijn zonder overheid.’ Ik denk dat hij daar gelijk in heeft. Dit realiseren we ons maar zelden. Ik denk dan bijvoorbeeld aan wat er gebeurde bij de Loveparade in Duisburg. Als we allemaal tegelijk door zo’n tunnel willen, dan is er iets niet goed gegaan. Maar je ziet het ook in iets simpels als verkeersregels. Het is toch wel handig dat er een instantie is die beslist dat we allemaal aan dezelfde kant van de weg rijden.”
Waarom doen we het niet omgekeerd en laten we de samenleving zelf zoeken naar oplossingen? Burgers weten beter wat er speelt. Als overheid kun jij je niet met elk grasprietje bemoeien. Dat geldt voor de Tweede Kamer, maar ook net zo goed voor een gemeenteraad. Men laat zich daar te veel leiden door de waan van de dag: er wordt gestuurd op details en incidenten en niet op grote lijnen. Ook veel ambtenaren leven in de illusie dat dit effect heeft. Een bekende fout: als het niet meer gaat hoe het moet
3
PETER VAN DER WEL Zijn er mensen die het anders proberen te doen? “Jazeker, maar oude vormen zijn hardnekkig, die doorbreek je niet zomaar. Wat je vaak ziet gebeuren, is dat nieuwe regels over de oude worden gelegd. Dat zit elkaar op den duur in de weg. Een voorbeeld waarin dit pijnlijk duidelijk wordt, is een recent incident waarbij een automobilist een jongen doodreed en vervolgens doorreed. Binnen 24 uur meldde de man zich alsnog bij het politiebureau. Omdat de man niet had geremd, kon men ook niet meer achterhalen hoe hard hij had gereden en was hij daardoor niet meer strafbaar. Ja, zo zijn de regels dan.”
komen, denk bijvoorbeeld eens aan de streek rondom Haarlem, die hun zaken beter organiseren dan in de rest van het land. Veronderstel eens dat zij er dan een gated-area van zouden maken. Waarom zouden die dan nog belasting willen betalen? Of waarom zou Groningen de rest van Nederland nog langer gratis van haar gas willen blijven voorzien? Dan voorzie ik dat het centrale gezag dit niet lang kan accepteren. Als het centrale gezag echter haar macht heeft verloren door verregaande zelforganisatie in Nederland, kan ik me een strijd van de ene regio tegen de ander voorstellen.”
“Ik hoor bij de optimisten.”
Verder dan twee jaar vooruit kijken is vrijwel onmogelijk, verzekert Peter mij. Het tempo waarmee dingen in de wereld veranderen is hoog. “Regels lopen altijd achter op de werkelijkheid; wetgeving is een gestolde werkelijkheid.” Een belangrijke reden waarom men op de oude voet door blijft gaan heeft volgens Peter te maken met een palet aan emoties dat het zoeken naar nieuwe vormen belemmert. “Angst bijvoorbeeld is niet alleen een slechte raadgever, maar belemmert ook het bedenken van nieuwe vormen en ideeen. Er zijn altijd mensen die het voortouw nemen, maar de grote structuren zoals Den Haag en de provincies hebben de stap naar een nieuw paradigma nog niet durven maken.
Hoe ziet de wereld er over dertig jaar uit? “Onder futurologen zie je twee stromingen. Een kleine stroming waarin positieve scenario’s centraal staan. Waarin de komende twee decennia worden gezien als een belangrijke tijd voor de toekomst van de wereld. De technische mogelijkheden die het leven makkelijker maken, komen op, helpen ons. Denk aan Google car (een auto zonder bestuurder), zonneenergie, maar ook virtuele robots en web 4.0. We krijgen dan een hemel op aarde: we hebben allemaal genoeg te eten, zijn gezond en kennen geen oorlog meer. Ik hoor bij die optimisten, maar de meeste futurologen zien een veel negatiever scenario: een samenloop van negatieve ontwikkelingen. Schaarste aan grondstoffen, geopolitieke spanningen, terrorisme, epidemieën, criminaliteit, klimaatverandering, milieurampen, etc. Crises van die orde houden zich niet aan grenzen, ze versterken elkaar, hebben een domino-effect. Dat leidt tenslotte tot een ineenstorting van alle systemen die we tot dusver kennen.”
Er zijn ook tegengeluiden: mensen die denken dat de overheid zichzelf overbodig maakt wanneer deze de oude weg blijft bewandelen. Alleen al door de komst van smartphones is er meer op afstand mogelijk en nemen mensen eigen initiatieven. Daar komen op dit moment vooral positieve ontwikkelingen uit voort, maar er zijn ook mensen die doemscenario’s voor zich zien. Wanneer bijvoorbeeld zelforganisatie een grote vaart neemt en een eigen leven gaat leiden, zien zij zelfs burgeroorlogen dreigen. Ik zie in deze uitspraken wel een logica. Stel dat er rijke buurten in Nederland
4
PETER VAN DER WEL “Wat is een goed mens? Hoe moeten we leven? Hoe doen we dat samen? Wat willen wij in Nederland?”
hun intrede. Op dat moment verdwijnt alle routinematige kennisarbeid. Natuurlijk zullen praktische zaken als een plantsoendienst en de regie op processen nog wel blijven, dat is mensenwerk.” Illusie “De overheid is allang niet meer bij machte om alle informatie verwerken. Dat hoeft ook niet. Maar wat wel een uitdaging blijkt, is om dit over te laten aan de samenleving. De oplossing voor verandering is loslaten. Het is een illusie te denken dat je de steeds ingewikkelder wordende samenleving kunt besturen met steeds ingewikkelder wet- en regelgeving. Ik denk in plaats daarvan aan slimme ‘small scale interactions to create largescale order’, de manier waarop een zwerm of een mierenkolonie zichzelf organiseert. Een goed voorbeeld is het vervangen van stoplichten door rotondes. Je kunt het nog breder trekken. Ik denk dan aan de apps die er nu ontstaan, zoals Omgevingsalert (hiermee kun je zien welke vergunningaanvragen in jouw buurt spelen. De app was winnaar van de Nationale App Prijs 2013). De overheid zit op een berg informatie, die slim ontsloten kan worden en veel werk van de overheid overbodig maakt. Als deze ontwikkelingen doorzetten dan betekent dat het gemeentehuis een andere rol krijgt en er een andere manier van werken ontstaat. Regie houden is een illusie, dat past in het oude paradigma van ‘wij zijn de baas’, maar dat past niet bij hoe de wereld nu werkt.
“De oplossing is volgens hen een mondiaal agreement tussen staten, multinationals en allerlei andere betrokkenen die omvangrijke rampen tegengaat. Om het nog scherper te stellen: de meeste futurologen denken dat zo’n agreement er niet komt. We hebben geen overheid die op wereldniveau aanstuurt. Als de belangen op gemeentelijk niveau al niet goed worden afgewogen, hoe moet dat mondiaal? Willen die positieve scenario’s werkelijkheid worden,” beklemtoont Peter, “dan moeten ook gemeenten, de lange termijn en duurzaamheid in het vizier houden. De politiek moet zich niet bezighouden met wetgeving, die loopt altijd achter. Men moet zich concentreren op moreel ethische vragen als: wat is een goed mens? Hoe moeten we leven? Hoe doen we dat samen? Wat willen wij in Nederland? Wat is goed voor ons allemaal? Een Miljoenennota wordt dan ineens een stuk minder belangrijk.” Wat kunnen wij op korte termijn verwachten? “Ik zie een grote toename van handige apps. Ik weet niet of je het verhaal kent van de quizcomputer Watson van IBM? Deze verstaat en begrijpt jouw quizvraag en geeft daarop in gesproken taal het juiste antwoord. Watson zou ook in Nederland alle TV quizzen winnen, van 2 voor 12 tot 1 tegen 100. Als dergelijke systemen beschikbaar worden voor algemeen gebruik en gekoppeld worden aan kennissystemen van bijvoorbeeld overheidsinstanties, liggen er nieuwe kansen en zijn er veel minder ambtenaren nodig. In die systemen kan enorm veel kennis worden bewaard, meer dan wij als mens aankunnen. Als deze ontwikkeling zonder calamiteiten verloopt, dan doen deze systemen over niet al te lange tijd
Wat dan wel? Zorg er als overheid voor dat de samenleving zichzelf goed organiseert door ruimte voor diversiteit te creëren. In mijn ogen moet de politiek vooral ethische vragen stellen: volgens welke normen hoor je in dit land en deze gemeente te leven? Daar zou meer discussie over moeten plaatsvinden.”
5
PETER VAN DER WEL Voorzie mensen daarom van zoveel mogelijk informatie zodat ze zelf hun problemen oplossen. Vraag wat zij willen en help diegene die tussen wal en schip raakt. Het is aan de samenleving (bedrijven, verenigingen, instellingen en individuen) om de samenleving volgens deze normen te organiseren.”
de gemeenteraden die teveel op de details blijven zitten. Dat doen ze enerzijds zelf, omdat ze niet los durven laten, maar anderzijds komt het ook omdat burgers ze daarop aanspreken.” Wat moet een gemeenteraad dan doen? “Een gemeenteraad moet een Raad van Toezicht worden waarin de wethouders en burgemeesters koers bepalen. Nu komt de te varen koers vrijwel altijd uit de ambtelijke organisatie en die sneuvelt vaak zodra deze hogerop komt.”
“Wat er naar mijn idee op de politieke agenda kan?” •! Leg besluitvorming en uitvoering zo veel mogelijk in de samenleving. Verklein de ambtelijke organisaties. •! Durf zelf te entameren op normen en waarden. •! Zie toe op het democratisch gehalte van de samenleving (transparantie en toegankelijkheid). •! Zie toe op de objectiviteit van de maatschappelijke discussies. •! Zie toe op de samenhang in het beleid. •! Zie toe op de belangen van minderheden.
Hoe verander je dat? “In dit land gaat het gaat gewoon te goed. We zijn een van de rijkste landen van Europa en kunnen het ons veroorloven veel geld te verspillen. Een goed voorbeeld is het elektronisch patiëntendossier. Dat moet er wel komen, maar hoe dat georganiseerd wordt, is van de gekke. Als de overheid het niet lukt om dingen goed te regelen, neemt de samenleving het op een gegeven moment over. Dat is met alles zo. Anderen regelen het wel als de overheid te traag reageert. Je moet als overheid dus weten wat je wilt. Een koers uitzetten. Dat kan alleen als je verder kijkt dan de korte termijn.” Wat kan een manager bij een gemeente daarmee doen? “Weinig, ben ik bang. Toen ik bij gemeenten toekomstdiscussies begeleidde, raakte ik teleurgesteld in het veranderingsvermogen van ambtelijke organisaties en gemeenteraden. Die blijven teveel in het hier en nu hangen en houden elkaar daarmee gevangen. Wil je de toekomst aankunnen, kijk dan verder. Gemeenten zijn complexe systemen. Ik zie dat mensen wel weten wat ze moeten doen, maar zich dat niet eerder realiseerden.’
Wat betekent dat concreet? “De gemeenteraad krijgt een andere rol. Die leven nu in de illusie verantwoordelijk te zijn voor iedere vuilcontainer en losse stoeptegel. Ze moeten zich niet met die details bemoeien, dat zijn de basisingrediënten voor chaos en daarmee worden essentiële knopen niet doorgehakt. De complexiteit van besturen is al te groot. Op dit moment zitten er mensen in
6
PETER VAN DER WEL In een aantal gemeenten wordt de gemeenteraad omzeild en gaan ambtenaren direct met burgers in gesprek. Het kan gebeuren dat een raad achteraf zichzelf verdedigt en zegt: ‘Ja, maar wij hebben met twee burgers gesproken.’ Waarop een ambtenaar antwoordt: ‘Wij ook, maar met 2000.’”
‘Verandering is de enige constante.’ Dat is niet meer zo, verandering gaat veel sneller. Ik ben onder mijn collega futurologen een optimist. Ik zie overal mensen die zeggen: we gaan samen de boel oplossen en we steunen elkaar daar in. Dat gaat vooral buiten de politiek om. Misschien dat de overheid op den duur ook meegaat in dat idee.”
Hebben wij wel vertrouwen in de toekomst? “Tot de eeuwwisseling hadden velen een vrij negatief beeld over de toekomst. Sinds het begin van de crisis in 2008 wordt men positiever en zien we nieuwe kansen in de richting van duurzaamheid, kleinschaligheid, zelfrealisatie, creativiteit, ondernemingszin, nieuwe technologie etc. Het zijn vooral jongeren die deze kansen zien en benutten. In Nederland zijn wij overigens aardig pessimistisch. Buiten Europa denkt men een stuk optimistischer over de komende jaren. Maar als je mensen laat zien wat voor mogelijkheden er zijn in de directe omgeving, wordt het geloof in de toekomst sterker.”
“‘Verandering is de enige constante,’ zei men vroeger, maar dat is niet meer zo. Verandering gaat veel sneller.”
Waarmee kun je zelf beginnen? Wat is een eerste stap? “Kijk in de toekomst en zie wat er in de samenleving speelt. Vraag wat mensen nodig hebben. Als mensen het niet weten, help ze daarbij. Burgers denken vaak: ‘Dat doet de overheid wel’. Je kunt het ook andersom bekijken: ‘Jullie doen het en wij als overheid helpen daarbij’. Kom je er niet uit, doe dan niks. De jongere generaties hebben dat goed door. Zij zijn creatief met oplossingen, denken out-of-the-box, leggen contacten, zijn zich bewust van de omgeving, weten wat nodig is om deze te verbeteren en werken samen naar een oplossing. Wat ik opvallend vind is dat de aandacht bij hen uitgaat naar kleinschaligheid en 100% duurzaamheid. Geef deze mensen de ruimte en bied ze kansen. Ze kunnen en willen veel zelf doen, help ze daarbij. Stel lege kantoren beschikbaar voor ateliers. Maak van een leeg winkelpand een buurtcentrum. Durf het ook fout te laten gaan, zodat mensen deze zelf herstellen en ervan leren. Geef de controle op.
Die kans moet je wel krijgen. “Dat is zo. Verandering in gang zetten, vraagt een andere houding van het college. De gemeentesecretaris moet daarmee beginnen. Organiseer een heidag; ga met elkaar in gesprek. Bij elkaar komen en met elkaar praten buiten de context van de lopende zaken op het gemeentehuis blijft altijd nuttig. Daarnaast komen er ook nieuwe mogelijkheden. Ik geloof echter dat als je het systeem van binnenuit wilt veranderen, je zult moeten aansluiten bij het bestaande. Toekomstvisies creëren is geen hogere wiskunde, maar je hebt er wel lef voor nodig. Durven kiezen en het voortouw nemen is een goed begin. Ik ben gelukkig als er meer charismatische, visionaire leiders opstaan die niet zeggen ‘daar moet je naartoe’, maar ‘daar zijn kansen, wat vinden jullie daarvan?’ Wanneer je een visie hebt, kun je mensen daarop meenemen en inspireren zodat ze het zelf ook zien. Vroeger zei men:
7
PETER VAN DER WEL Er is teveel informatie om alles in de gaten te houden. Iedere grens die je trekt, schept grensgevallen. Je zou maar een minuut te laat geboren zijn en dan krijg je ineens geen pensioen. En waarom moet iedereen met dezelfde leeftijd met pensioen? Ik moedig liever diversiteit aan; biedt mensen de ruimte voor andere samenlevingsen werkscenario’s. Durven loslaten is de eerste stap naar verandering met een positieve uitkomst.”
hete kastanjes uit het vuur halen’, moeten ze denken. Dat soort praktijken kunnen gebeuren ja, dat sluit ik niet uit. Ik kan wel van tevoren met doemverhalen staan zwaaien, maar wie durft echt wat te gaan doen? De meeste mensen zitten wel lekker in die veilige middenmoot. Daar zit je altijd goed. Alleen de echte achterlopers lopen risico, de middenmoot niet. Ik vind dat je als je bij de overheid werkt je dat vanuit een zekere roeping moet doen. Daar moet je mensen op aanspreken. Wat willen zij bijdragen aan de wereld? Het gevoel dat je van betekenis bent en dat je ertoe doet, daar ligt de oplossing. Het moet het nieuwe uitgangspunt worden van de overheid. Zo wordt ze in plaats van een belemmering, een voortrekker.”
Als je op die manier denkt, krijg je hele andere scenario’s. Dan kunnen we teruggaan naar het ruilsysteem en hoeven we per saldo maar een dag per week te werken. Hebben we meer tijd over om elkaar te helpen en op te vangen als dat nodig is. “Dat is inderdaad een scenario. Duurzame ontwikkelingen gaan steeds harder. Sinds 1975 is de hoeveelheid zonne-energie die wij produceren per twee jaar verdubbeld. Dat betekent dat wij in 2029 twee keer zoveel zonneenergie hebben als dat we nu aan energie wereldwijd gebruiken. We zijn het break-even point al lang voorbij, maar door maatregelen van de overheid blijven de prijzen voor de consument nu nog te hoog. Als dit ontwikkelingsproces zich doorzet, kom je uiteindelijk om in de energie. Kun je jouw eigen grondstoffen recyclen en eigen groente kweken. Nu zie je al een trend naar urban farming initiatieven. Gemeenten helpen daar al bij, maar het kan nog veel beter. Een perfect moment om als gemeente mensen met elkaar in contact te brengen waardoor er nog meer initiatieven ontstaan. Daarmee creëer je een andere rol en zijn gemeentehuizen op een dag verleden tijd.”
Peter lacht. Er is veel over tafel gegaan. Ik ben er stil van; ons gesprek ging niet over de meest kleine dingen in de wereld. We nemen afscheid van elkaar. Ik heb veel om over na te denken. Nu sta ik weer buiten, in deze bijzondere vrijstaat. Ik ben onder de indruk van zijn ideeën, zijn verhalen hebben iets bij mij op mijn netvlies achtergelaten. Wie naar Peter luistert ziet een stukje toekomst voor zich. Ik vind het interessant om het grotere geheel te horen. Het idee dat de meeste futurologen niet zo’n prettig toekomstbeeld hebben, vind ik angstaanjagend. Ik sluit me voorlopig aan bij de positieve visie van Peter, waarin we met z'n allen een mooie wereld tegemoet gaan en dat we vandaag beginnen om daar samen een bijdrage aan te leveren.
Wat is het grootste risico als gemeenten stil blijven staan? Lopen ze überhaupt risico? “Nee, die worden nauwelijks afgestraft. Ken je het verhaal van volwassen koningspinguïns? Deze duiken het water in met de wetenschap dat er orka’s zijn en laten daarom de jongen eerst gaan. ‘Laat die andere maar de
Peter van der Wel is Futuroloog en Organisatieadviseur bij Rijnconsult BV. Een veelgevraagd spreker over de toekomst en schrijver van onder meer ‘Economie voor Wereldverbeteraars’ en ‘Infotopia’. Als futuroloog begeleidt hij leiders van grote en kleinere organisaties bij het maken van een visie-ontwerp ter voorbereiding op de
8