Van Verre 293 - NL

CEO BNY “WeManagementInvestmentMellonHANNEKESMITSstevenenafopdeglobalisering!” NYENRODE ALUMNI VCV MAGAZINE NUMMER 293 SEPTEMBER 2022 THEMA: Inflatie & Renteverhoging ALUMNI DELEN INZICHT * RALPH WETZELS, SHELL: overheden profiteren van energieprijzen. * HARVEY HOOGAKKER, WELLS FARGO: recessie in VS niet levensbedreigend. * KEES HOVING, DEUTSCHE BANK DUBAI: Arabische staten blijven neutraal. * KELLY VAN DEN MUIJSENBERG, PWC: hoge waarderingen zijn voorbij. * SADIK CEVIK, GORILLAS: flitsende start dankzij lage rente. * JIM HALFENS, HAKORT INTERNATIONAL: actie tegen kopen op krediet; * KATHERINE KUCHERENKO, APG ASSET MANAGEMENT: beleggen in OG voor vast rendement pensioenfondsen. * TAHER AHMADI, NBU: gratis geld funest voor supply chain; * ROBERT ENTERS, VOLKSBANK: bestrijdt onethische praktijken; * ERWIN DEN BREEJEN, PON.BIKE: laveren in Taiwan tussen inflatie-aanjagers; * MARK WIESSING, RABO: inflatiegeschiedenis in Brazilië. InflatieENRENTEVERHOGING

34 Katherine Kucherenko (20080333) is Senior Investment Specialist Global Real Assets bij APG Asset Management. Zij belegt voor 4,8 miljoen pensioenverzekerden in onroerend goed, zoals hotelketen CitizenM en designer outlets in Roermond en Bataviastad. Dat geeft vaste rendementen in volatiele tijden op de aandelenbeurzen.

18 Drs. Harvey Hoogakker (19940928), bankier in Londen voor de Amerikaanse bank Wells Fargo, vindt het perspectief van recessie in de VS zorgelijk, maar niet levensbedreigend!

28 General manager Benelux Sadik Cevik (20110015) MBA heeft, dankzij lage rentes, een droomstart gemaakt met de flits-boodschappenbezorger Gorillas. Nu willen venture capitalinvesteerders ineens snel winstgevendheid zien!

52 TUMTUM Een halve eeuw vrouwelijke studenten op Nyenrode! De NBU liet prachtige foto’s maken van Margaret Wijnands (19730068), Jonneke Brunet (19730025) en Ans Carels (19730012). Zij waren van de tweede lichting.

InflatieENRENTEVERHOGING

36 Dr. ir. Taher Ahmadi is docent Operations & Supply Chain Management aan de NBU. Hij stelt dat gratis geld, waarmee de internationale productieketens zwaar zijn overvraagd, aan de basis heeft gestaan van de huidige inflatie.

40 Als innovatiemanager van De Volksbank beschermt Robert Enters (19950050) 3 miljoen klanten tegen onethische praktijken. Rekeninghouders van SNS, ASN en Regio Bank gaan al genoeg gebukt onder de prijzen voor eerste levensbehoeften!

INHOUD VAN VERRE nr.293RUBRIEKEN

Correspondent Hanno Nicolaas Ponder (19750048) in Rio de Janeiro, interviewt topbankier Mark Wiessing (19770127), CEO van Rabobank Brazilië. Beiden hebben knotsgekke inflatie in dat land meegemaakt. Het verklaart de keiharde opstelling van de centrale bank.

31 Drs. Jim Halfens (20010057) van incassobedrijf Hakort International verwacht dat steeds meer particulieren in financiële problemen komen. “Webwinkels en energiebedrijven horen verantwoordelijkheid te nemen.”

2 | VAN VERRE 293

10 BERICHT UIT HOUSTON: Yorinde Knegtering Msc. (20120034) Pionieren? Het kan in Texas! Er komt een Nederlandse handelsdelegatie naar deze uitgestrekte staat.

24 Drs. Kelly van den Muijsenberg (200090066) is Director Valuations-Deals bij PwC Nederland. “Na jaren van stijgende waarderingen, lijkt een daling toch echt in zicht.”

Zuid-Afrika is vijand van zichzelf. Het kampt met een falende infrastructuur voor elektriciteit en banken rekenen torenhoge rentetarieven.

ALUMNI VAN VERRE 08 BERICHT UIT KAAPSTAD: Gary de Vogel Msc. (20107252)

55 PRIVÉ NIEUWS

SERIE 48 TOPVROUWEN Hanneke Smits van BNY Mellon Investment Management: “We stevenen af op deglobalisering!”

16 Inleiding  14 Shell Executive vice president & Upstream CFO mr. drs. Ralph Wetzels geeft toelichting op de mondiale markt voor olie en gas, waar nu ouderwets vraag naar is. Het zijn overheden die het meest profiteren van de inflatie, veroorzaakt door energieschaarste sinds de oorlog in Oekraïne. Ondertussen zet Shell volop in op schone energie.

21 Topbankier Kees Hoving (19870052) werkt als Co-CEO Middle East & Africa voor Deutsche Bank in Dubai. Hij voorspelt dat de Arabische Staten weinig toeschietelijk zullen zijn bij het wegnemen van druk op de torenhoge olieprijzen.

42 Taiwan controleert de wereldwijde chipmarkt! Drs. Erwin den Breejen (19910197), GM Asia Operations van Pon.Bike, weet er alles van. Hij opereert vanuit Taichung en heeft te maken met andere inflatieaanjagers als het zero-covidregime in China, verschuivingen in de productieketens en stagnerende logistiek.

46

THEMA INFLATIE & RENTEVERHOGING

Miljoenen pensioenontvangers in de wereld zijn afhankelijk van de prestaties van BNY Mellon Investment Management, geleid door alumnus Hanneke Smits MBA (19840086) als CEO, om beleggingsstrategieën uit te voeren voor institutionele beleggers. 

Ralph Wetzels (19900250) waarschuwt als vicepresident van Shell en CFO Upstream activiteiten, dat de Nederlandse gasopslag voor de volle honderd procent gevuld moet worden, anders kon het wel eens erg koud worden in ons land, en ook bij de gas afnemende buren in Duitsland. Dat de winst in het tweede kwartaal voor Shell door het dak is gegaan, neemt niet weg dat Ralph koortsachtig werkt aan het aanboren van nieuwe gas- en olievelden, en aan het opzetten van projecten voor schone energie. Op dit moment heeft de vrije wereld beide hard nodig. Het zit hem niet lekker dat Shell kritisch wordt benaderd, terwijl de gigant in werkelijkheid een voortrekker is in de energietransitie. Het is gebleken dat de VS Europa zijn voorgegaan in de inflatieontwikkeling en de bestrijding met forse renteverhogingen van de FED. Bankier Harvey Hoogakker (19940928) van de Wells Fargo Bank, geeft vanuit zijn kantoor in Londen tekst en uitleg over de wisselwerking tussen de monetaire situatie in Amerika en Europa. Hij ziet overigens een gouden toekomst voor Europese ondernemingen in schone energie in de VS! De wereld zag president Joe Biden een noodbezoek brengen aan prins Mohammed bin Salman van Saoedi-Arabië. Eerder had bankier Kees Hoving, Deutsche Bank Emiraten/CEO Middle East & Africa, vanuit Dubai ons al gemeld dat de Arabische oliestaten niet veel voelen voor het verder opendraaien van de oliekraan. Inflatie en renteverhogingen zullen doorwerken in de waardering van ondernemingen, met name in de wereld van private equity en venture capital. Kelly van den Muijsenberg (20090066), director valuations-deals bij PwC Nederland, legt uit hoe de rekensommen worden gemaakt. In elk geval is het einde van gratis geld aangebroken. Sadik Cevik (20110015) GM Gorrilas moet aan de bak, want opeens willen ook zijn venture capitalists winstcijfers zien voor de flitsbezorger. Er is schaarste aan chips en onderdelen uit het Verre Oosten, die internationaal de prijzen opdrijven. Erwin den Breejen (19910197) werkt voor Pon Bicycle Group vanuit Taichung. Hij moet met inkopen zien te jongleren tussen Taiwan, Vietnam, Zuid-Korea en China. Taher Ahmadi is docent Supply Chain Management aan de NDU en legt uit dat een overvloed van goedkoop geld aan de basis ligt van de problemen in de productieketens. Hij ziet dit als de echte oorzaak van inflatie. Verder brengen we Jim Halfens (20010057) als kampioen in effectief debiteurenbeleid; RABO bankier Mark Wiessing (19770127) over knotsgekke inflatie in Brazilië en Robert Enters(19950050) over de financiële bescherming van De Volksbank klanten. Boeiend is het interview met Katherine Kucherenko (20080333) over investeringen in onroerend goed en infrastructuur bij APG Asset Management, voortgekomen uit het ABP, om het hoofd te bieden aan de inflatie. Zij is geboren in Odessa en heeft een noodfonds voor Oekraïne opgezet. Hoogtepunt van deze editie is het interview met TOPVROUW Hanneke Smits (19840086), CEO van het Amerikaanse BNY Mellon Investment Management. Zij staat aan het roer van acht investeringsmaatschappijen die mandaat hebben van pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen uit de hele wereld, om beleggings-strategieën uit te voeren. Zij ziet nog volop investeringsmogelijkheden in ondernemingen met een hoge winstmarge en een prima cashpositie. Ondertussen maakt ze zich sterk voor betere kansen voor jongeren uit de lagere klasse in het Verenigd Koninkrijk. Deze line-up toont nog maar eens aan dat Nyenrodianen, waar ook ter wereld, op strategische posities zitten. ♦ Van Verre, Oele Steenks, hoofdredacteur

06

55 COLOFON

HOOFDREDACTIONEELOELESTEENKS(19720057) REAGEREN? josteenks@planet.nl W aarschijnlijk hebben jullie tijdens de vakantie gemerkt aan de prijzen voor hotelkamers, vakantiehuizen en drankjes op het terras, dat het goede leven ineens een stuk duurder is geworden. Hoge inflatie lijkt niet snel weg te trekken en de financiële wereld kijkt gespannen naar de rentestijgingen van de Amerikaanse Federal Reserve en de Europese Centrale Bank. Mede vanwege het sanctiebeleid tegen Rusland na de inval in Oekraïne, zijn er ondernemingen die binnenlopen door de hoge prijzen van olie en gas, computerchips, voedingsproducten en productiemiddelen. Zoals zo vaak zijn het de gezinnen in de lagere en middenklasse, die uiteindelijk de rekening krijgen gepresenteerd aan de pomp en bij de kassa van de supermarkt. En dat terwijl overheden hun kas spekken met snel gestegen inkomsten door belastingen en accijnzen. Hoog tijd dat een internationale selectie van Nyenrode alumni hun visie en ervaring deelt over het thema Inflatie en Renteverhoging.

Hoog tijd voor inflatiedeskundigen!onze Hoog Inflatie en solidariteit! NYENRODE ALUMNI VCV NIEUWS BESTUREN NIEUWS  Haar goede nieuws is dat er ook bij een dreigende recessie genoeg bedrijven zijn met hoge winstmarges en veel cash. De stijging van de rente zal het ook gemakkelijker maken om obligaties te selecteren die langlopende verplichtingen van pensioenfondsen afdekken. De inflatie zal echter moeten worden beteugeld!

“Als je een belegger bent die gelooft dat Oekraïne het recht heeft om zichzelf te verdedigen, sta je nu waarschijnlijk meer open voor defensieaandelen die worden opgenomen in het beleggingsmandaat.”

VAN VERRE 293| 3

COLUMNS 03 OELEHOOFDREDACTIONEELSTEENKS:

tijd voor onze inflatiedeskundigen! 07 PROF. DR. IVO ARNOLD Inflatie toen en nu. 53 KAPE BREUKELAAR HENDRIEK VCV NIEUWS 04 CORINAVOORWOORDBLOKLAND:

05

Het landgoed kerstverlichting!in

o net na de vakantie valt de derde Van Verre van dit jaar weer op de deurmat. En wat voor eentje! We leven in een bijzondere en roerige tijd waar zowel maatschappelijk, ecologisch, humanitair als economisch veel aan de hand is. Ik ken genoeg alumni die nauw betrokken zijn bij hulpacties voor gevluchte Oekraïners. Ik ben er trots op dat Nyenrode zo snel opvang heeft geregeld. Het menselijke leed is niet te bevatten in het geteisterde Oekraïne. Dichterbij huis voelen we steeds meer de gevolgen van de oorlog en de internationale economische kettingreactie die het optreden van Poetin heeft uitgelokt. Het thema Inflatie en Renteverhoging is opeens acuut en raakt iedereen. Laten we als mens in het algemeen en specifiek als Nyenrodianen, oog hebben voor elkaar en steun bieden waar nodig. Binnen de vereniging hebben we de afgelopen maanden belangrijke stappen gezet, waarbij 4 juni een glorieuze dag was. We hebben het 75-jarig Lustrum groots gevierd met een Inspiratie Festival overdag en in de avond een groot feest met o.a. het New Amsterdam Orchestra. Vele alumni zijn zowel overdag als op de avond gekomen. Het was voor ons een extra belangrijk moment omdat we tijdens de lustrumviering de samenwerkingsovereenkomst met Nyenrode hebben getekend. Het was een historisch moment in het kasteel, waarop de VCV en de NBU samen hebben gekozen voor een intensieve samenwerking. We willen dat alumni waar ook ter wereld, zien en ervaren hoe krachtig ons netwerk is. Zij kunnen profiteren van onze kringen en van carrièremogelijkheden die in onze community ontstaan. Vol verwachting kijken we naar de toekomst die de samenwerking met de NBU zal brengen. Een van de directe veranderingen is dat ons Alumni Office intensiever gaat samenwerken met de universiteit. Hierdoor is er een nieuwe afdeling gevormd: de Nyenrode Development department, waar Alumni Relations & Fundraising onder vallen. We gaan dichter bij elkaar zitten en samen projecten en events uitvoeren waar mogelijk. Deze afdeling wordt vanaf 15 augustus aangestuurd door Michiel Munnike. Hij is alumnus en heeft jarenlang bij World Press foto gewerkt en de afgelopen jaren bij Enactus. We zijn blij met zijn komst. Dit betekent dat de kwartiermaker en interim-directeur Nyenrode development department Louise Out van Staveren het stokje overdraagt. We willen haar ongelooflijk bedanken voor haar drive om de samenwerking te realiseren en om de contouren van het gezamenlijke beleid en de nieuwe afdeling vorm te geven! De NBU was niet de enige die een lustrum vierde. Ook de NCV heeft dit jaar een weekend feest gevierd. Ik ben zelf op zondag naar de alumni dag geweest en heb genoten van alles wat er georganiseerd was, onder andere ook door de disputen. Ook studentenvereniging van de accountancy VAS heeft op 3 september haar 50-jarig bestaan gevierd met het organiseren van een borrel en een gemaskerd bal. De afgelopen maanden ben ik met de universiteit en de NCV druk bezig geweest om het cultuurplan, dat vorig jaar door de Heeren V is geschreven, te implementeren. We hebben een aantal werkgroepen opgericht waar ook alumni bij betrokken zijn en dat doet ons goed. We geloven erin dat als we nauw met elkaar optrekken, we stap voor stap kunnen toewerken naar een meer inclusieve, diverse en veilige campus voor iedereen. Tot slot nog een update ten aanzien van onze medewerkers. We hebben in juli afscheid genomen van onze eventmanager Thirza van der Lugt. Dank voor je inzet de afgelopen jaren en we wensen je een hele mooie toekomst, waar al jouw talent tot zijn recht kan komen. We hebben ook direct twee nieuwe mensen die we graag willen voorstellen: Dine van Dijk en Nienke Janzen. Dine gaat zich richten op de organisatie van onder andere de homecomings. Nienke zal als eventmanager vooral aan de slag gaan met bestaande en nieuwe events.

VAN HET BESTUUR CORINA BLOKLAND (20070305) Corina Blokland (20070305) is voorzitter van Nyenrode Alumni VCV. Zij deed PTMSc en EMBA op Nyenrode en is ondernemer. Inflatie en solidariteit!

Binnen het hoofdbestuur hebben we ook een wijziging; Nick van Straaten heeft ons team versterkt. Hij is de nieuwe secretaris en we zijn heel blij met zijn komst. Nu de vakantieperiode achter ons ligt, gaan we ons volledig inzetten voor een verdere professionalisering van de Nyenrode Alumni VCV! ♦ Van Verre, Corina Blokland Voorzitter REAGEREN? ➜ bloklandc@gmail.com

De Stichting Art fund Nyenrode gaat samenwerken met Felix Guttmann (19770041), eigenaar en organisator van het Amsterdam Light Festival. Hij zal tijdens de Goudstikker-lezing op 29 november in het kasteel, een toelichting geven op zijn organisatie van internationale lichtshows. Het zijn landgoedenbedoelingmeesterwerken.kunstzinnigeHetisdeominnovemberdecembereenNyenrodeLightfestivalophettehouden.HierisalvasteenvoorproefjemetlichtprojectiesindeAmsterdamsegrachten.

AGENDA OPENING05-09-2022ACADEMISCH JAAR Sharon Dijksma, burgemeester van Utrecht en voorzitter Stichting Economic Board Utrecht, is gastspreker. 03-11-2022 RVA VERGADERING Voor aanmeldingen en meer informatie: nyenrodealumni.nl en Nyenrode Alumni VCV info@nyenrodealumni.nl,Office,telefoon0346-291513

Z

NYENRODE ALUMNI VCV INFO@NYENRODEALUMNI.NL,OFFICE,TELEFOON:0346–291513

4 | VAN VERRE 293

In het academisch jaar 2022-2023 start een nieuwe lichting studenten aan de NBU met een bijdragenStichtingtoegekendDezescholarship.wordendoorNyenrodeFonds(SNF).DatismogelijkdoorvanalumniaanhetNyenrodeScholarshipFunddattijdensdelustrumvieringdoorrectormagnificusdr.KoenBeckingwerdgeïnstalleerd.

ChihBREUKELENSTUDENTEN,INTERNATIONALEMSCHsuan(Taiwan) Shao-Jou (Alison) Huang (Taiwan) Vidyarth Shekar (India)

MSC FlorisAMSTERDAMKoevermans (programma beurs)

Zoals bekend is de Nyenrode Business University opgericht door een keur van iconische bedrijven als Philips, KLM, Shell, Unilever en Akzo Nobel. Uiteindelijk hebben de meeste ‘founding fathers’ een doorzettende pionier als ontstaansbron. Zo was de overlevingsstrijd van Albert Plesman onlangs onderwerp van een fantastische tv-serie.

Om zowel Nederlandse als internationaal getalenteerde studenten, ongeacht hun financiële draagkracht, de mogelijkheid te bieden aan de NBU te studeren, zijn scholarships noodzakelijk. Hiermee onderkent de universiteit het belang van een internationale, inclusieve en diverse (leer)omgeving. Koen Becking: “Door deze studenten aan te trekken, willen we een andere manier van denken stimuleren. Door hun achtergrond, ervaringen en kijk op de wereld leveren zij een bijdrage aan een meer divers studieklimaat.” SNF heeft 10 scholarships voor de Master of Science in Management-opleiding en 3 scholarships voor het Bachelor of Science in Business Administration programma toegekend. Ook start een student met de Pre-Master of Science in Controlling via het Jan Bots Scholarship. Prof. dr. Ir. Jan Bots, emeritus-hoogleraar Controlling, heeft dit fonds opgericht om de integratie van nieuwe Nederlanders te bevorderen.

PRE-MASTER CONTROLLING Hirbod Tehrani (Jan Bots scholarship)

NIEUWE SCHOLARSHIPS UITGEREIKT ALUMNI GOLF OP DE HOGE KLEIJ.

KENNIS EN GROOTS FEEST GECOMBINEERD TIJDENS LUSTRUMVIERING

Michiel Hogesteeger (programma beurs) Fabian Pusceddu (programma beurs) Sarah Wynia (programma beurs)

Om het overzicht compleet te maken, volgen alle namen van de gesponsorde studenten:

In dit tijdperk zullen met zekerheid startups ontstaan die gaan bijdragen aan de vorming van een nieuwe economische orde en een schonere planeet. De NBU neemt verantwoordelijkheid door vijftig kansrijke startups te selecteren en te ondersteunen.

BSCBA BREUKELEN Jikke Mols (scholarship Lichting 1953) Kerewin Post (scholarship American Friends of Nyenrode) Rose-Marie van der Weijden (scholarship Lichting 1956)

NYENRODE ALUMNI VCV NIEUWS VAN VERRE 293| 5

NYENRODE BOUWT 50 NIEUWE STARTUPS

Daarvoor is deze zomer een startup ontwikkelprogramma gestart, dat nadruk legt op teamvorming volgens een bewezen methodiek. Teams die over de eindstreep van het programma komen, ontvangen een investering van substantieel startkapitaal. Dit wordt grotendeels bijeengebracht door Nyenrode alumni. Ga naar SpiritOfEnterprise.nl en ontdek meer.

Wil jij het Nyenrode Scholarschip Fund ook steunen en door jouw bijdrage getalenteerde, nieuwe studenten een stapje dichter bij het verwezenlijken van hun droom brengen? Kijk voor meer informatie en doneren op Nyenrode Scholarship Fund of neem contact op met Anouk Reitsma.

MSC ThomasBREUKELENPoldervaart (scholarship Lichting 1958) Jaap ter Beek (scholarship Lichting 1958) Dirk Schröder (scholarship Lichting 1985)

Op maandag 4 juli ontmoetten de golfliefhebbers onder de alumni elkaar weer voor het jaarlijkse VCV Golftoernooi. Er werd gespeeld op parkbaan De Hoge Kleij in Leusden. Dat deze top golfbaan inspireerde, bleek uit de goede scores die het clubhuis binnen werden gebracht. De hoofdprijs bestond uit een dag spelen met golfprofessional Joep van Arnhem op The Dutch, waar drie jaar lang het KLM Open werd gehouden. De prijs is aangeboden door Van der Valk International. Alumni Toon Schut (19700075), Jan Meijboom (19700062) & Rob Hilbrink (19700039) mogen daar laten zien wat ze kunnen! Nagenieten kan met een uitgebreid fotoverslag op ons platform.

Nyenrode Business University bestaat 75 jaar en dat is op zaterdag 4 juni op onvergetelijke wijze gevierd. Tijdens het inspiratiefestival in de middag gaf een keur van topsprekers inhoud aan de kernwaarden van de NBU: leadership, entrepreneurship en stewardship. Daarna volgde een lustrumfeest voor alumni, studenten en de staf van de universiteit. In de feesttent, recht tegenover het kasteel gepositioneerd, vertolkte het New Amsterdam Orchestra 75 jaar Nyenrode geschiedenis op prachtige wijze. Daarna kwam Candy Dulfer het dansfeest openen. Voor iedereen die er was, nagenieten kan op ons VCVplatform. En voor alle andere alumni: kijk wat jullie hebben gemist!

‘MET

STUDENTEN BESTUURS NIEUWS 6 | VAN VERRE 293

De eerste gastspreker was Niels van Buren (20080505), die het inspirerende verhaal deelde over hoe hij als eerste man met Multiple Sclerose de Mount Everest beklom en hoe deze reis hem een andere kijk op het leven gaf. Hij is nu een sociaal ondernemer en eigenaar van een bedrijf dat voornamelijk mensen met een handicap in dienst heeft. De tweede spreker was Sadik Cevik (20110015), general manager Benelux van flitsbezorger Gorillas. (Lees alles over zijn stormachtig begin in het interview met Sadik in deze editie, red.) Tijdens de sessie met Sadik ontstond een geweldige discussie tussen oudere en jongere aanwezigen over zijn dienstverlening. Het leidde tot nieuwe inzichten onder beide generaties. De JCV en de IGC hebben dit evenement ervaren als een prachtige eerste stap naar verdere samenwerking.

Voor wie dacht dat de zondag een rustige dag zou worden, had het enorm mis! Op deze dag werd het handbalveld voor het Nyenrode kasteel compleet omgetoverd tot een gezellig feestterrein, waarbij de disputen van de Nieuwe Compagnie van Verre een eigen activiteit voor de gasten mochten organiseren. Van bitterballen, een jeneverproeverij en cocktails tot verven en waterfietsen in de slotgracht, de keuze was enorm. Natuurlijk is er ook geen feest zonder muziek en wat is tot slot beter dan muziek gespeeld door onze eigen Nyenrodianen? In de tent konden alle gasten genieten van onze eigen welbekende artiesten, zoals: Suzy Wonders & The Sunshine Miracles (met Pieter Schulting), Michael van der Knoop, Not Too Serious (met Rob Geraerts en Gijs Donders), en de Booze van Weleer! De laatste dag eindigden wij met alle huidige leden op het slotplein voor ons eigen Slotdiner. Gekleed in mooie cocktailjurken voor de vrouwen en black tie voor de mannen vierden wij samen de laatste dag van ons 75-jarig lustrum op een gepaste manier voor het kasteel. De laatste nummers werden gezongen en er werden tranen gelaten. Wat een fantastische manier om ons vijftiende lustrum op deze manier met elkaar te eindigen.

NCV - VOLLE VAART’

De JCV heeft in samenwerking met de Koninklijke Industrieele Groote Club een bijzonder evenement georganiseerd en gehost. Dit bestond uit een ontbijtsessie, waar leden van de JCV en de IGC genoten van een ochtend met twee inspirerende gastsprekers, beiden alumni van Nyenrode.

JCV AMSTERDAM V rijdag was het tijd voor een wat stijlvollere dag, namelijk de Polo-dag. Met iedereen gekleed in het wit werden de gasten in de middag vervoerd met bussen richting het poloterrein van niemand minder dan Cor van Zadelhoff. Eenmaal aangekomen op poloclub Vreeland genoten de gasten van een grote polowedstrijd, waarbij de oesters en wijn in overvloed aanwezig waren aan de zijlijn.

Eenmaal bijgekomen van de polodag en het opvolgende feestje in de tent, werden de gasten op zaterdag verwelkomd op Bernie’s Beachclub in Zandvoort. Nog nooit eerder waren er zoveel Nyenrodianen samen op een beachclub te vinden, waarbij iedereen heeft genoten van verschillende artiesten zoals: Giuliano & Hautvast, Robér, Didier Armeni, Yes-R, Bokoesam, de Hofnar, Kav Verhouzer, en De Sluwe Vos. Met de zonnebrillen op en de handjes in de lucht, werd ook dit feest weer goed afgesloten.

Het gevoel van saamhorigheid is na 75 jaar nog steeds hetzelfde en wij kijken graag uit naar de volgende 75 jaar met al onze leden bij elkaar. Het was een genoegen om dit vijftiende lustrum van de Nieuwe Compagnie van Verre te mogen organiseren. Wij hopen iedereen nog vaker terug te mogen zien op een van onze andere evenementen en voor nu willen wij nog een laatste keer zeggen: Met Volle Vaart! ♦ Micha van Os, Sanne van der Kroft, Roosmarijn Kröner, Job van Duivendijk, Max Polet en Max Kasmani

LUSTRUM

Wij hadden het genoegen om het 15e Lustrum van de Nieuwe Compagnie van Verre te organiseren voor al onze oude en huidige leden. Vijf dagen vol met verschillende activiteiten vonden hiervoor plaats van 7 tot en met 11 juli. Het lustrum werd gestart met een enorm openingsfeest, waarbij voornamelijk de campuslichting aanwezig was. Het nog nooit eerder gebruikte veld achter de Klaasesz gebouwen werd omgetoverd tot een heus festivalterrein, waarbij de DJ op een van onze eigen balkons speelde. Een echt campusfeestje dus!

De reële rente fluctueerde rond de nul, met als negatieve uitschieter -1.4% in 1975.

Een belangrijke overeenkomst met de naoorlogse inflatie is dat we ook nu te maken hebben met financiële repressie. Het opkoopbeleid van de ECB heeft de kapitaalmarktrente lange tijd kunstmatig laag gehouden. De reële rente is nu even negatief als in het begin van de jaren vijftig.

De grote vraag is echter of de loonvorming beheersbaar blijft. Als werkgevers hogere lonen kunnen doorberekenen in hun prijzen zullen ze dat niet nalaten. En als de inflatie hoog blijft zal de roep om hogere lonen aanzwellen. De automatische prijscompensatie is een tijd uit beeld geweest, maar kan zo weer terugkeren. In Spanje bevat de helft van de voor 2023 afgesloten cao’s een automatische prijscompensatie, vergeleken met slechts 20% voor de pandemie. Ik hoor de Nederlandse werknemer al klagen: waarom krijgen zij wel prijscompensatie en wij niet?

DOOR PROF. DR. IVO ARNOLD professor Economie Nyenrode Business University

COLUMN

Het is zo ontzettend bijzonder dat onze vereniging al 75 jaar bestaat.

Als we kijken naar de oorzaken van de inflatie dan zijn er veel overeenkomsten tussen toen en nu. De verstoring van de wereldwijde aanbodketens vanwege de pandemie en de inhaalvraag van consumenten na de coronacrisis doen denken aan de naoorlogse situatie. En de stijging van de energieprijzen vanwege de oorlog in Oekraïne heeft paralellen met de oliecrises in de jaren zeventig.

Verschillen zijn er ook. Een belangrijk verschil tussen nu en toen betreft de loonvorming. Niet eerder liep de cao-loonstijging zo sterk achter op de inflatie. Dit is pijnlijk voor de consument, die een forse koopkrachtdaling moet incasseren. Via de consumptieve bestedingen raakt dit ook de economie. In theorie is het uitblijven van een loon-prijsspiraal gunstig voor de ontwikkeling van de inflatie. De kans dat deze snel weer daalt neemt daardoor toe.

VAN VERRE 293| 7

INFLATIE TOEN EN NU

Van Verre! Het LXXVIIe Collegie der Heeren Vijf HEEREN V

Bij mooi weer gaan op de campus de barbecues aan en genieten we van het studentenleven. Het is goed om te zien dat onze agenda’s uitpuilen van de activiteiten en dat iedereen op campus bijdraagt aan een leukere leefomgeving voor elkaar. Langzaam naderde ons XVe lustrum, waar rijhalzend naar werd uitgekeken.

Werknemers zullen alleen bereid zijn hun looneisen te matigen als ze er vertrouwen in hebben dat de Europese Centrale Bank (ECB) de inflatie laag houdt. Tot nu toe was de staat van dienst van de ECB onberispelijk. Sinds de introductie van de euro was de inflatie eerder te laag dan te hoog. Maar dit was meer te danken aan de prijsdrukkende invloed van de globalisering dan aan de stuurmanskunst van de ECB. Het ongemakkelijke feit is dat de ECB geen ervaring heeft met het bestrijden van hoge inflatie. Is het realistisch om te verwachten dat zij de rente fors verhoogt, terwijl Europa net is bijgekomen van de coronacrisis, zucht onder hoge schuldenbergen, de ergste energiecrisis sinds de jaren zeventig ondergaat en eensgezind moet blijven onder de Russische dreiging? Of zal de ECB achterover blijven leunen, in de ijdele hoop dat een loon-prijsspiraal uitblijft en de inflatie vanzelf weer daalt? In dat laatste geval dreigt dan toch het jaren zeventig scenario. ♦

Als Heeren Vijf is het een eer om in een lustrumjaar te zitten en daarom hebben wij al onze voorgangers uitgenodigd voor een borrel. Deze borrel is gehouden in de Oranjerie op de campus. Er kwam een gemixte groep alumni-bestuursleden, die wij nog niet allemaal hadden ontmoet. Dit soort momenten worden door ons als zittend bestuur gekoesterd. We hebben verhalen gehoord over hun tijd op Nyenrode en ook over het leven dat daarna kwam. Een week later was het dan echt zo ver en begon onze lustrumviering. De huidige lichting was aanwezig, maar we hebben ook erg veel alumni gezien. Het gemixte publiek was klaar om te vieren waar de N.C.V. voor staat. Het is lastig om te beschrijven wat het hoogtepunt van onze week is geweest, aangezien er niet één ding te kiezen valt. Op alle evenementen is er een gevoel van saamhorigheid geweest. Wat was het bijzonder om het lustrum af te sluiten op het slotplein. Er zijn veel emotionele speeches gegeven en voor BScBA 2019 is dit het laatste evenement geweest van hun tijd op Nyenrode. Ook BScBA 2020 heeft het lastig gehad, want die gaan de komende maanden op hun uitwisseling. Als Heeren Vijf krijgen we vaak te horen, “geniet er nog maar even van,” en dat doen we zeker. Toch hebben wij niet doorgehad hoe snel de tijd voorbij vliegt en een periode als deze drukt je dan even met de neus op de feiten. Als college willen wij de lustrumcommissie en iedereen die geholpen heeft aan de lustrumviering bedanken, maar ook iedereen die aanwezig is geweest. We hebben ontzettend genoten van jullie, onze vrienden.

S inds de jaren zeventig is de inflatie niet zo hoog geweest. Een goed moment voor een korte terugblik op de Nederlandse monetaire geschiedenis. Lijkt de huidige inflatie op eerdere ervaringen? Of is iedere inflatiegolf uniek? Na de tweede wereldoorlog kende Nederland twee periodes met een hoge inflatie. Kort na de oorlog (1945-1951) moest Nederland weer worden opgebouwd en was er een tekort aan alles. De prijzen stegen dan ook sterk. Met de geleide loonpolitiek en prijscontroles greep de overheid vervolgens in op de loon- en prijsvorming in de marktsector. Zo werd de inflatie beteugeld. Tegelijkertijd werd de rente laag gehouden en kon het spaargeld nergens heen. Door deze financiële repressie werd de reële rente sterk negatief en kon de staatsschuldquote snel dalen. De tweede inflatieperiode ligt verser in ons geheugen. Vanwege de oliecrises steeg de inflatie begin jaren zeventig snel, met als piek een inflatie boven de 10% in 1975. De loon- en prijspolitiek had inmiddels plaats gemaakt voor de automatische prijscompensatie, waardoor de loonstijging de inflatie (ruimschoots) compenseerde. De loon-prijsspiraal was geboren. Vergeleken met de naoorlogse inflatiegolf wist de kapitaalmarktrente de inflatie aardig bij te houden.

Binnen drie maanden na de start van de coronapandemie had de centrale bank de rente verlaagt met drie procent, waartegen de commerciële banken kunnen lenen wat een directe impact heeft op de prime rente. Van een verlaagde rente naar 7%, is het tarief van de centrale bank op het moment van schrijven alweer verhoogd naar 8.25%. De verwachting is dat het percentage elk kwartaal wordt bijgesteld om eind 2023 weer op pre-pandemie niveau te zitten van 10%.

Hypotheken zijn hier variabel in tegenstelling tot de praktijk in veel westerse landen. Dus bij een bijstelling door de centrale bank, is de hypotheekafschrijving volgende maand meteen hoger. Alhoewel hiermee direct de koopkracht afneemt, heeft het een voordeel dat de huizenmarkt gelijk wordt bijgesteld. Dus een vastgoedcrash zit mijns inziens niet in de pijplijn voor Zuid-Afrika, omdat banken een potentiële interestverhoging verdisconteren in de maximale hypotheek. Aangezien Zuid-Afrikaners flink spenderen en daarvoor creditcards gebruiken en hun auto’s normaliter op afbetaling kopen, is dit een harde bijstelling voor de koopkracht van het land. Bedrijven stellen nu al hun verkoopprognoses bij voor het komende jaar. Om voor zulke bedrijven nu al een negatieve omzetontwikkeling te verwachten, is best pittig aangezien alle producten qua verkoopwaarde omhoog zijn geschoten, dus theoretisch hoef je minder aantallen te verkopen voor eenzelfde omzet. In twee en een half jaar was de devaluatie van de Zuid-Afrikaanse Rand tegen over de US-dollar maar liefst 17%. Aangezien de meeste import in dollars wordt betaald heeft dat ook een directe impact op de ‘gelande kostprijzen’. Niet alleen het importproduct zelf wordt duurder, maar ook de invoerrechten gaan mee omhoog. Met de prijsverhoging van ruwe olie had Zuid-Afrika als economie voor het eerst een surplus op haar import/export. Dit zorgde voor een tijdelijke versterking van de munteenheid. Maar de hervormingen zijn langzaam en komen eigenlijk te laat.

ZUID-AFRIKAheeft. IS DOOR GARY DE VOGEL (20107252) 8 | VAN VERRE 293

Zuid-Afrika is in dit verhaal de grootste vijand van zichzelf. De energiecrisis is hier al jaren gaande en pas recent heeft de regering toestemming gegeven aan commerciële bedrijven om het nationale energienetwerk te versterken. De productie van megawatts waarvoor goedkeuring is verleend, is echter een fractie van wat er nationaal nodig is. De tekorten lopen in piekuren op tot 22% van de totale vraag naar elektriciteit versus levering. Dit resulteert in regelmatige blokken van 2.5 uur waarin geen elektriciteit beschikbaar is, en dat drie keer per dag en op sommige dagen 4.5 uur drie keer dag. Met een totaal van 1104 uren tot dusver in 2022, is dat 46 dagen nonstop geen elektriciteit en wij zijn net halverwege het jaar. In 2021 heeft het Zuid-Afrika in bruto binnenlands product circa $ 27 De alumnus, die in Zuid-Afrika een ‘imperium’ van sportschoenen en vrijetijdskleding runt, geeft een tussenstand door voor de inflatie en renteontwikkeling vanuit zijn standplaats Kaapstad. Vergeleken met Europa en de VS valt het met de recente cijfers voor inflatie mee. De rente is echter schrikbarend hoog, zeker in vergelijking tot het paradijs van hypotheekrentes dat Europeanen hebben gekend. Het grootste gevaar zit echter in de devaluatie van de Zuid-Afrikaanse Rand en het gebrek aan economische aansturing door de regering. Het is ongelooflijk dat de helft van de bevolking officieel geen werk

VAN VERRE: BERICHT UIT KAAPSTAD - GARY DE VOGEL

Sinds de financiële crisis van 2008 is Zuid-Afrika er nooit geheel bovenop gekomen. Een jaarlijkse verlaging van de verwachte economische groei is de norm geworden. Voor de coronapandemie lag de ‘prime’ rente op 10%. Prime is een indicator voor het percentage dat een bank gebruikt voor een hypothecaire lening. Heb je een goede kredietscore dan krijg je misschien een procent korting. Heb je een slechte kredietscore dan kan de hypotheekrente zo met vier procent oplopen.

De Reserve Bank van Zuid-Afrika verhoogde onlangs haar prognose van de totale inflatie voor het jaar tot 5,9% als gevolg van hogere brandstof- en voedselprijzen. De gouverneur van de Reserve Bank, waarschuwde dat de risico's voor de inflatievooruitzichten naar boven zijn aangepast. De verwachte inflatie ligt daarmee lager dan in de Eurozone met een gemiddelde van 7.9% sinds maart. Het verschil wordt veroorzaakt doordat elektriciteit in Zuid-Afrika nog op grote schaal wordt opgewekt met steenkool. Ondanks de verwachte inflatie van 5.9% voelen de Zuid-Afrikaners het keihard in hun portemonnee. Met een jaar-op-jaar vergelijking staat brandstof aan de top met een 32.5% prijsverhoging, elektriciteit 14.5% en vlees en brood respectievelijk 9.5 en 8.5%.

miljard gekost en qua uren elektriciteit interruptie zit Zuid-Afrika nu al op eenzelfde level als 2021. De verwachte impact voor 2022 is dan ook 8% van het BBP. Als Zuid-Afrika uit deze energiecrisis weet te komen is dat al een grote stap voorwaarts om een globale recessie tegen te gaan. Nu de rente wereldwijd aantrekt, zijn daarmee ook de ‘safe haven’ valuta’s aantrekkelijker dan een paar jaar geleden. Omdat economische hervormingen te langzaam gaan in Zuid-Afrika, heeft dit land al meerde credit rating afwaarderingen meegemaakt van zowel Moody’s, S&P als Fitch. Dit resulteert erin dat meer ZuidAfrikaanse investeringen in staatsobligaties en aandelen het land uitvloeien. Ook lokale pensioenfondsen diversifiëren hun portefeuilles meer naar aandelen in westerse landen, omdat zij hierbij twee voordelen zien: stijging in aandeelwaarde en waardevermeerdering door de verzwakking van de Rand. De renteverhogingen in Zuid-Afrika zijn niet alleen bedoeld om inflatie tegen te gaan, het is ook een middel om met genoeg procenten boven Amerika en Europa te zitten om buitenlandse investeringen nog aantrekkelijk te houden. Mocht de oorlog tussen Rusland en Oekraïne worden beëindigd, dan zal de risicobereidheid toenemen in het voordeel van Zuid-Afrika. De Zuid-Afrikaanse overheid ziet zich voor een grote opgave gesteld. Voorgaande acties om meer werkgelegenheid te creëren hebben nauwelijks effect gehad. Werkgelegenheid is hard nodig aangezien officieel maar liefst 46.9% van de bevolking geen werk heeft en waarvan 34.9% actief op zoek is naar een baan. Dit is een dieptepunt. Als de overheid dit probleem succesvol weet aan te pakken, bijvoorbeeld door meer werk te creëren in de landbouwsector, kan het twee voordelen met zich meebrengen. Aan de ene kant werkgelegenheid wat resulteert in groei van de economie en verlaging van overheidssubsidies, aan de andere kant een verlaging van de afhankelijkheid van geïmporteerde zonnebloemolie en graan uit Rusland en Oekraïne, dat op zich zal resulteren in prijsverlagingen. Een eerste stap voor de overheid zou zijn om een belastingverlaging te introduceren op gezonde voeding en op brandstof, waarbij het bedrag van geïnde belasting gelijk blijft maar waarbij een verlichting van de financiële pijn onder consumenten zal optreden. Voor het bedrijfsleven zijn er veel opties om prijsverhogingen tegen te werken. Managers kunnen immers aan meerdere knoppen tegelijk draaien in hun arsenaal aan vuurwapens. De vraag is: ‘Hoe ver gaan wij hierin mee?’ Klanten verwachten vaak dat hun leveranciers de prijsverhogingen absorberen. En al snel spelen ze leveranciers tegen elkaar uit. Het is alleen een uitstel van een onvermijdbaar fenomeen. Met de nog steeds hoge internationale vrachtkosten zijn bulkboekingen bijna een must in mijn business, maar hoever koop je vooruit zonder dat het grote risico’s met zich meebrengt? Aan de ene kant verwacht je dat prijzen alleen maar omhooggaan, dus in worstcasescenario win je meer marge op dezelfde artikelen. Maar een slow-down in de consumentenvraag kan resulteren in een verdubbeling van de geïmporteerde voorraden. Zo kunnen magazijnkosten en financieringskosten in een keer je marges opeten. Grondstoffen vooruitkopen en productie slots openhouden, kan een betere oplossing zijn om voorraden beter te beheren. Bij goede doorverkoop kun je dan een productlijn openen met een specifieke stijl. De grondstoffen kunnen ook voor andere stijlen gebruikt worden, om zodoende het risico op oude voorraad te beperken. Een andere oplossing kan bestaan uit lokale productie. Ons zusterbedrijf Duca Del Cosma, het fantastische golfschoenenmerk (misschien ken je het wel van The Dutch Open of van Jumbo golf?), maakt haar producten al in Europa wat transport en invoerrechten scheelt. Ook is het makkelijk om bij te bestellen als een stijl heel goed loopt. Voor HI-TEC Afrika is het iets lastiger omdat bepaalde ambachtelijke vaardigheden ontbreken of omdat sportschoenen niet van voldoende kwaliteit zijn. Uiteraard speelt de prijs van productie in Zuid-Afrika een bepalende rol; het is voorlopig lastig om te concurreren met de efficiëntie productie in China of andere landen in het Verre Oosten. Sommige kleding en accessoires worden al wel in Zuid-Afrika en Mauritius gemaakt. Op het gebied van schoenen is het tijd voor risicospreiding. Wat gebeurt er als China denkt wat Rusland kan, kan ik ook? En onverwacht op de ‘thee’ komt in Taiwan of Hong Kong. NATO heeft per slot van rekening al laten zien niet bereid te zijn om militaire wapens en manschappen in te zetten in een land dat geen NATO lid is. ♦

VIJAND VAN ZICHZELF

VAN VERRE 293| 9

Ook in de staat Texas woekert de inflatie, schieten hypotheekrentes omhoog, schrik je aan de pomp en moet je de dollars natellen in de winkels. Maar, het ondernemersklimaat is uitstekend. Alumna Yorinde Knegtering rapporteert over haar startup in parfumvrije huidverzorging voor moeders en kinderen. Ondertussen verwacht ze samen met alumnus Jeroen Lokin haar eerste kind. Sinds 2021 wonen ze in

HETHouston. KAN IN PIONIEREN?TEXAS!VANVERRE:BERICHTUITHOUSTON-YORINDEKNEGTERINGMSC. 10 | VAN VERRE 293

DOOR YORINDE KNEGTERING MSC (20120034)

Tot slot iets over de kansen die hier liggen voor expats. De Amerikaanse markt is zo groot dat eigenlijk overal wel een markt voor is en dat geldt ook zeker voor Texas. Austin en Houston hebben naast veel grote corporates ook een echte start up culture. De grootste sectoren in Texas zijn landbouw, gezondheidszorg, horeca en retail. Het is vrij gemakkelijk om hier als Nederlander een zakelijk netwerk op te bouwen. Zo heeft Texas een Netherlands Business Support Office (NBSO) die contacten onderhoudt met Nederlandse bedrijven in Texas. Het is gemakkelijk om bij het NBSO aan te kloppen voor vragen of introducties en Nederlanders hier helpen elkaar. Ik heb in dit kader groot nieuws. Nederland is de belangrijkste handelspartner van Texas in de EU en vanwege haar grote omvang is Texas (9e grootste economie ter wereld) aantrekkelijk voor nog diepere economische integratie. Op dit moment is het NBSO druk met het organiseren van een handelsbezoek van de Koning en Koningin aan California en Texas in september dit jaar.

Ik ben in Houston terecht gekomen vanwege een baan bij Shell. Ik werkte als IT Manager bij Shell in Nederland en werd gevraagd om naar Houston te verhuizen om acquisities van nieuwe tankstations in de VS te managen. Dit was een flinke uitdaging. Het businessmodel van Shell tankstations in de VS is met name een franchisemodel. Het concern wil in het kader van de energietransitie meer invloed in het netwerk en net zoals in Nederland weer eigen tankstations bezitten. Dat is een grote verandering waarbij moet worden gedacht aan het aannemen van personeel en de instore operatie. Wat mijn baan met name uitdagend maakte was de timing tijdens covid. Door veranderende covid-regeling in verschillende staten moest vrijwel alles (denk aan CCTV, kassasystemen, pompen etc.) onder grote tijdsdruk gecoördineerd worden met veel nieuwe IT-leveranciers.

De energieprijzen en de prijzen aan de pomp zijn de afgelopen maanden ongeveer verdubbeld en ook schrikken we nog regelmatig van de prijs van de sowieso al dure boodschappen.Texas heeft net als de rest van de VS nog een lange weg te gaan op het gebied van de energietransitie. Met vrijwel elke dag zon en een gemiddelde temperatuur van 35 graden en stroomrekeningen van $600 (!) dollar in de zomermaanden (door het gebruik van de airco) zou je verwachten dat de daken hier vol liggen met zonnepanelen.

Van huizenkopers om ons heen horen we de uitdagingen die hoge huizenprijzen en de steeds stijgende rentes met zich meebrengen.

♦ LokinJeroen VAN VERRE 293| 11

Mijn partner Jeroen Lokin (Msc 20120040) werkte als Finance Manager voor SHV in Nederland en kon een transfer naar Amerika krijgen. Jeroen werkt nu als Finance Manager voor Mammoet in Texas. Inmiddels werk ik niet meer voor Shell. Ik heb het roer omgegooid en ben bezig met het opzetten van een parfumvrije skin care lijn voor moeders en kinderen. Door de combinatie van het toenemend aantal werkende moeders, klimaatverandering en het groeiende gebruik van luiers over de hele wereld is er een toenemende vraag naar veilige zonnebrand en skin care voor kinderen. Nu ik zelf voor het eerst moeder ga worden, zie ik dat er op het gebied van ‘veilige’ skin care nog een hoop stappen gezet kunnen worden. En laat Noord-Amerika nu net de snelst groeiende markt zijn! Veel producten in de schappen bevatten nu nog onnodige petroleum bijproducten en parfums. Jeroen heeft voordat hij zijn Msc. op Nyenrode deed een masters in farmacie gedaan. Met hulp van zijn kennis van formuleren ben ik letterlijk begonnen met het maken van een aantal producten in onze eigen garage in Houston. De stad is een concrete jungle en het duurde even voordat wij onze weg hier gevonden hadden maar alles wat we in Nederland kennen is hier. Hoewel Amerikanen minder vrije dagen hebben dan Nederlanders merken wij dat er hier over het algemeen een betere scheidslijn is tussen werk en privé, avonden en weekenden zijn voor je gezin en vrienden. Wij genieten volop van het zonnige leven in een grote Amerikaanse stad met sportwedstrijden, veel uitgaansmogelijkheden en concerten en zien ons hier de komende jaren nog wel wonen. In maart van dit jaar vond de Houston Livestock Show en Rodeo plaats. Dit is een van de grootste events in Houston waar naast handel in koeien, veel eten en drinken ook de grootste Amerikaanse artiesten komen optreden in het Houston NRG sportstadion. Wij zijn naar een concert van Luke Bryan en For King & Country geweest. Hoewel we niet de grootste sportkijkers zijn, gaan we af en toe naar een American football wedstrijd van ‘de Texans’, het is altijd geweldig om de gekte van Amerikanen tijdens sportwedstrijden te zien. Texas heeft 22 miljoen mensen, niet heel veel voor een staat zo groot als West-Europa. Deze staat is een echte melting pot waar naast Engels ook nog veel Spaans gesproken wordt. Het is niet voor niks dat “TexMex” (Texaans-Mexicaans) eten hier extreem populair is. De echte Texanen herken je meteen, ze zijn erg patriottistisch en vooral Texaan en dan Amerikaan, hartelijk en zullen je vertellen dat Texas echt “bigger and better” is dan waar dan ook. Cowboylaarzen dragen op kantoor of naar een feestje is voor een Texaan geen regel maar ook zeker geen uitzondering. Texas is erg uitgestrekt en je kunt uren rijden en nog steeds in Texas zijn. Er is hier een heel groot verschil tussen het leven in de steden en het afgelegen platteland van Texas. Waar de grote Texaanse steden internationaal en dichtbevolkt zijn, is het door droogte en cactussen gekenmerkte platteland echt het tegenovergestelde. Kleine dorpjes met grote traditionele ranches, precies zoals je je ze voorstelt, zijn hier nog volop te vinden evenals professionele bull riders (this is serious business!) en cowgirls. Het U.S. Bureau of Economic Analysis schat het Bruto Binnenlands Product van Houston op $512 miljard. Een aantal van de grootste werkgevers in Houston zijn BP, Shell, ExxonMobil NASA, Amazon, Conoco Phillips en Sysco. Ik hoor dat het thema van de Van Verre inflatie en renteverhoging is. Er is absoluut sprake van een flinke inflatie hier in Texas. Zelf huren we en de huurprijzen zijn flink gestegen.

Toch is de realiteit anders, bij veel Texanen heerst overwegend het gevoel dat energiebedrijven en de overheid alleen verantwoordelijk zijn voor de energietransitie “cause that’s what I’m paying my bills for”. Toch staat Texas qua projecten voor opwekking van wind- en zonne-energie op nummer een in de Verenigde Staten en Tesla heeft hier in 2021 een ‘giga factory’ geopend. Aan de andere kant is het ook Texas waar benzine slurpende SUV’s nog de meest verkochte auto’s zijn en het bovengrondse energienetwerk grote capaciteitsproblemen heeft. Ja, het is ook Texas waar de stroom nog regelmatig uitvalt en de lampen flikkeren als het regent.

InflatieENRENTEVERHOGING 12 | VAN VERRE 293

* Kees Hoving (19870052) Co-CEO Middle East & Africa voor Deutsche Bank in Dubai.

* Mark Wiessing (19770127 , CEO Rabobank Brazilië.

* Shell Executive vice president & Upstream CFO Mr. drs. Ralph Wetzels

TOELICHTING OP HET THEMA VAN VERRE 293| 13

* Drs. Robert Enters (19950050) innovatiemanager De Volksbank.

Terwijl de werkgelegenheid in de VS en in Europa optimaal is, kunnen westerse consumenten het nauwelijks bevatten. Ze hebben immers twee jaar lang niet kunnen genieten van het leven tijdens verschillende lockdowns. Ondertussen bleven hun spaartegoeden maar stijgen. En nu is alles 8 tot 12% duurder. Het is duidelijk dat de centrale banken van de VS, Europa en Brazilië de rente stevig zullen opvoeren, om de consumptie af te zwakken. Het frustrerende voor de middenklasse, die hard werkt, maar steeds minder overhoudt, is dat de wereldleiders plotseling verantwoordelijk zijn geworden voor de inflatieontwikkeling en het afwenden van een recessie (twee kwartalen van economische krimp achter elkaar).

* Drs. Kelly van den Muijsenberg (200090066) Director Valuations-Deals PwC Nederland.

*Drs. Jim Halfens (20010057) DG incassobedrijf Hakort International.

* Drs. Erwin den Breejen (19910197), GM Asia Operations van Pon.Bike.

* Drs. Harvey Hoogakker (19940928) , bankier in Londen voor Wells Fargo.

Het begon met de Russische invasie in Oekraïne, of beter het begon toen het Westen sancties afkondigde tegen Rusland en internationale ondernemingen zich terugtrokken uit het land van Wladimir Poetin. Die zorgde op zijn beurt voor grote paniek door de levering van olie en gas af te knijpen. De internationale energieprijzen gingen door het dak. Ook werd het Oekraïne een tijdlang onmogelijk gemaakt om graan te exporteren. Iedereen heeft de gevolgen gemerkt in de supermarkt. Dit is echter maar een deel van de verklaring voor de hoge inflatie en de renteverhogingen door de FED en de ECB. Jarenlang was door extreem lage rentestanden en zelfs door negatieve rente, geld iets vanzelfsprekends. Ontelbare ondernemingsplanen werden gepresenteerd aan investeerders, die daar op termijn mee binnen zouden kunnen lopen. Geloof in de toekomst was belangrijker dan directe winstgevendheid. Landen als China, Zuid-Korea, Vietnam, Taiwan en Japan werden overvraagd met goedkope leveringen aan flitsende ondernemers in de VS en de EU. Toen de coronacrisis uitbrak, cancelden ze snel hun orders in Azië. Plots lag het goedkope productieapparaat stil, mede door lockdowns in China, en stonden containers werkloos in havens. In wezen hebben de westerse landen zichzelf opgeblazen door hun afhankelijkheid van Russische energie en van onderdelen en eindproducten uit Azië. Om te beginnen met het nijpende gebrek aan chips.

Politiek en bescherming van burgers/belastingbetalers gaan niet altijd hand in hand!

* Sadik Cevik (20110015) MBA, GM Benelux Gorillas.

* Dr. Ir. Taher Ahmadi , docent Operations & Supply Chain Management NBU.

* Katherine Kucherenko Msc (20080333) Senior Investment Specialist Global Real Assets APG Asset Management.

"OVERHEDEN PROFITEREN VAN DUUR TANKEN EN HOGE OLIE- EN GASPRIJZEN!" Shell Executive vice president en Upstream CFO Ralph Wetzels: 14 | VAN VERRE 293

InflatieENRENTEVERHOGING

DOOR OELE STEENKS

raag: hoe groot is Shell in de praktijk?

De ondergrondse opslag van gas in Nederland zal naar een volledige capaciteit moeten, anders kon het wel eens heel koud worden de komende winter, in Nederland maar ook in Duitsland. Dat stelt mr. drs. Ralph Wetzels (19900250), de alumnus die executive vice president en CFO Upstream is bij Shell. Stijgende prijzen aan de pomp zorgen inderdaad voor meer inkomsten voor de grootste exploitant van benzinestations in de wereld. Maar het zijn vooral overheden die garen spinnen bij de hoge olie en gasprijzen, die door zware accijnzen en belastingen de schatkisten laten rinkelen!

VAN VERRE 293| 15

V

RW: “Shell is een wereldwijd concern van energie- en petrochemische bedrijven, met vestigingen in meer dan 70 landen. Shell is op dit moment de nummer één mobiliteits-retailer ter wereld en een van de grootste singlebrand retailers. Ons netwerk heeft meer sites dan bijvoorbeeld McDonalds, Zara, Carrefour, Starbucks en GAP samen. We bedienen dagelijks meer dan 1 miljoen commerciële en industriële klanten, en 32 miljoen klanten op onze 46.000 tankstations. De grootste landen voor deze Downstream business zijn de VS, China, Brazilië, India, Indonesië, Maleisië, Duitsland, Canada en het VK, maar we hebben belangrijke posities in veel andere landen in Europa en Afrika. In Upstream Oil & Integrated Gas hebben we grote posities in de US/de Golf van Mexico, Brazilië, Argentinië, Trinidad, Nigeria, Australië, Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, Qatar, de VAE, Irak, Oman, Maleisië en Brunei. Sinds de oorlog in Oekraïne hebben we onze activiteiten in Rusland grotendeels stopgezet. Vanaf begin maart zijn we gestart met het terugtrekken van onze betrokkenheid bij alle Russische koolwaterstoffen, inclusief ruwe olie, aardolieproducten, gas en vloeibaar aardgas (LNG). Ook hebben we onze Downstream business in Rusland overgedragen. Het is goed om onze Renewables and Energy Solutions (RES)-activiteiten onder de aandacht brengen, een zeer snelgroeiend onderdeel van Shell en waar we steeds meer in investeren. Dit onderdeel richt zich op het leveren van nieuwe brandstoffen en energieoplossingen voor een koolstofarme wereld, met specifieke focus op elektriciteit. Dit gaat van het opwekken van elektriciteit tot het kopen en verkopen, opslaan en rechtstreeks leveren aan klanten om huizen,

oliecontracten en voldoende netwerk flexibiliteit, inclusief raffinage, om producten te blijven leveren, maar krapte kan natuurlijk altijd voorkomen. Over gas wordt veel geschreven in de media en het is duidelijk dat Russisch gas de ruggengraat van de Europese energievoorziening is geweest. Nu gasleveranties van Rusland fors afnemen, zoals blijkt uit de -80% in Nordstream 1, en het feit dat Rusland betalingen eist in Roebels, is er een groot tekort in Europa. Momenteel wordt dit deels gecompenseerd door extra gas uit Noorwegen en het verkrijgen van extra LNG-ladingen uit Europa en het MiddenOosten. Om Nederland (en deels Duitsland) goed voor te bereiden op de winter, zal het mijns inziens van cruciaal belang zijn dat de Nederlandse regering zorgt dat de ondergrondse gasopslagen vol zijn. Momenteel gaat dat gestaag in Norg en Grijpskerk. Ook zullen er voldoende LNG-ladingen moeten worden vastgezet. Ik moet hierbij opmerken dat meer dan 75% van LNG op lange termijncontracten verkocht wordt, denk aan 10 tot 25 jaar, en dat spotladingen beperkt beschikbaar en heel duur zijn. Noorwegen heeft recent verdere gasproductie verhogingen aangekondigd, maar ik betwijfel zelf of het voldoende zal zijn, zeker als het een koude winter wordt.”

Vraag: aangezien de olie- en gasprijzen explosief stijgen; wat is de omzetimpact van deze ontwikkeling? En wat is de winstimpact?

Vraag: kun je uitleggen hoe Shell de tekorten als gevolg van mogelijke Russische export-stops kan opvangen? RW: “We moeten dit afzonderlijk bekijken omdat de situatie voor olie anders is dan die voor gas. Russische olie is uitermate belangrijk voor de Europese raffinaderijen, aangezien “Urals”, een type ruwe olie, van cruciaal belang is voor de raffinage van de producten die Europa nodig heeft, dus stookolie, gasolie, jet enz. Het stopzetten van de toevoer van Russische ruwe olie heeft ertoe geleid, dat alle Europese raffinaderijen zich moesten voorbereiden op andere ruwe olie en hun configuratie moesten aanpassen, iets wat zelfs nu nog een paar extra maanden kan duren. De supplychain, denk aan het netwerk van pijpleidingen, wordt niet meer efficiënt gebruikt, terwijl de raffinaderij capaciteit zal dalen: beiden kunnen leiden tot een verhoging van de brandstofkosten, al wordt dit ook bepaald door vraag en aanbod. Shell heeft een goede portfolio met

16 | VAN VERRE 293

RW: “De belangrijkste factoren zijn de markers die per land anders kunnen zijn, transportkosten, kwaliteitsverschillen, commerciële voorwaarden -betalingsvoorwaarden, risico's, verplichtingen-, en fiscale heffingen. De prijzen op onze tankstations worden grotendeels bepaald door de dagelijkse markers, waaraan een locatiepremie of korting, kwaliteitspremium (V-Power) exploitatiekosten en belastingen worden toegevoegd. Markten kunnen volledig vrij zijn, zoals in Europa en de VS, semi-gereguleerd zoals in Maleisië of Turkije; of volledig gereguleerd zoals in Brunei, wat van invloed is op de prijs. In Nederland worden prijzen meestal dagelijks bekeken, in Duitsland kunnen de prijzen elke 30-60 minuten wijzigen.”

RW: “Shell blijft nauw samenwerken met veel regeringen, waaronder enkele van de genoemde landen. We bespreken nieuwe ontwikkelingen, waarbij we de laatste jaren ons steeds meer richten op de vraag hoe we regeringen kunnen helpen in de energietransitie. Ik merk dat Shell goed gepositioneerd is, we kunnen bouwen op een jarenlange samenwerking, er is vertrouwen en we hebben veel te bieden met onze R&D kennis en een uniek aanbod van toonaangevende technologische oplossingen. Ik heb regelmatig besprekingen met overheden en nationale oliemaatschappijen, er is veel interesse in onze low/ zero carbon ontwikkelingen, die hun traditionele olie en gas business complementeren. Ik ervaar ook dat veel van de nationale oliemaatschappijen, denk aan Saudi Aramco, ADNOC, PDO en Petronas, zelf over duurzame olie- en gasprojecten nadenken. Zelf ben ik betrokken bij hydrogen, wind en zonneenergie projecten in Saudi-Arabië, Oman en Abu Dhabi.”

RW: “Shell kan de marker-prijzen voor olie en gas, zoals Brent, Texas Intermediate, Japan Korea Marker, Dutch TTF, niet zelf bepalen. Deze worden voornamelijk bepaald door het spel van vraag en aanbod, door marktsentimenten, gevoed door de OPEC, en algemene productiekosten. We gebruiken wel vaak de markers in onze termijn- en spotcontracten met klanten.”

RW: “Inderdaad, als de olie en gasprijzen stijgen, dan nemen onze inkomsten toe, maar vergeet daarbij niet dat vooral de belastingen voor de overheden sterk toenemen, dat realiseren mensen zich niet. De belasting op olie en gaswinning is vaak meer dan 90%. Wat we ook zien is een stijging van de kosten, waarbij onze gespecialiseerde leveranciers de prijzen snel verhogen. Dat wordt veroorzaakt door schaarste van materialen, equipment en mensen. Een laatste impact, die ik uiteraard nauw volg, is de impact op werkkapitaal en de exposures die daarmee gemoeid zijn. Dan heb ik het over financiering, credit risico’s en prijsvolatiliteit. Binnen mijn

bedrijven en voertuigen van stroom te voorzien. Verder doen we veel in waterstof, door het bouwen van grote productieinstallaties zoals Holland Hydrogen en het ontwikkelen van een landelijk dekkend netwerk van tankpunten van H2 in verschillende landen. Tenslotte werken we aan de ontwikkeling van de volgende generatie koolstofarme brandstoffen.”

Vraag: in de top tien van olieproducerende landen zien we SaoediArabië op nr. 3, Irak op nr. 4, Iran op nr.6, de Emiraten op nr. 8. En Koeweit op nr. 9. Is een handelsexpansie van Shell met deze traditionele olieproducerende staten mogelijk?

Vraag: hoe bepaalt Shell de verkoopprijzen voor zijn olie en gas? Volgt de prijsstelling de dagelijkse wisselkoersen (markers) voor olie en gas?

Vraag: hoe komt de prijsvariatie per land tot stand?

Vraag: zijn deze spannende tijden een echte professionele uitdaging?

RW: “Het zijn zeker spannende tijden, maar gedurende de 25 jaar die ik voor Shell werk, is het eigenlijk nooit saai geweest en ik heb geluk gehad om in vele landen te mogen werken, zowel in Europa, Afrika, het Midden-Oosten als in Azië.

RW: “De belangrijkste reden voor de aanzienlijk stijgende elektriciteitsverkoop bij onze Shell-verkoopstations is het feit dat er veel meer elektrische en hybride auto’s op de wegen zijn gekomen. Daarnaast moeten we de grote investeringen die we hebben gedaan in ons EV netwerk -Shell Recharge, New Motion, Ubitricity -niet onderschatten. Op dit moment worden elke dag vele nieuwe oplaadpunten toegevoegd aan ons netwerk, we hebben nu ook al een Shellstation in London, in de wijk Fulham, waarbij alleen EV-oplading beschikbaar is en er zullen meer van die stations volgen. We verwachten dat deze trend exponentieel zal toenemen. Ik zie nu al dat we komende jaren wederom onze investeringen verder zullen verhogen. In mijn vorige baan was ik persoonlijk betrokken bij de aankoop van Ubitricity, het opladen van auto’s op straat via lantaarnpalen, waar ik zeer enthousiast over ben. We investeren ook steeds meer in oplaadpunten op een reisbestemming, dus bij hotels, supermarkten, parkeerplaatsen, sportterreinen, enz. We zijn altijd geïnteresseerd om met bedrijven hierover verder te praten.”

Onze industrie wordt continue uitgedaagd, of het nu gaat om politieke ontwikkelingen, macro-economische trends, technologische doorbraken, incidenten of de energietransitie. Wat dat laatste betreft, dit is echt een uniek moment voor de samenleving om te veranderen en Shell wil, en moet, hierin als energie-aanbieder een belangrijke rol spelen. Ik vind het persoonlijk jammer dat in Nederland te weinig positieve berichtgeving over Shell in de media komt, ondanks de investeringen die juist in Nederland gedaan worden. Ik noemde al eerder Holland Hydrogen, maar ook de transitie in Retail en de energie-hubs op Pernis en in Moerdijk. Daarnaast mogen we trots zijn op de Energy Transition Campus Amsterdam (ETCA), waarbij Shell samenwerkt met vele bedrijven, startups en academici om ervaringen en technologie te delen om in de energiebehoeften van vandaag en morgen te voorzien. Ik zie nu ook steeds meer een belangrijke rol en uitdaging voor mijzelf weggelegd om naar de samenleving te luisteren, maar ook duidelijker de rol en visie van Shell te presenteren: er is op dit gebied voor Shell zeker nog veel te doen.”

Ik wijs op onze investeringen in Holland Hydrogen, het ombouwen van raffinaderijen naar energy-hubs op Pernis en in Moerdijk, onze target-setting waarbij carbon een belangrijke plaats inneemt, en het stopzetten van carbon-intensive projecten. Maar ik zie dat we er zeker nog niet zijn, en nog harder zullen moeten werken en daar zal ik ook als CFO Upstream mijn bijdrage aan moeten leveren.”

♦ VAN VERRE 293| 17

Vraag: welke impact heeft het huidige conflict met Rusland op het Shellbeleid om in 2050 klimaatneutraal te zijn? RW: “We hebben onze Powering Progress strategie ontwikkeld waarin wordt uiteengezet hoe we de overgang van ons bedrijf naar net-zero willen vormgeven, hetgeen overeenkomt met de ambitie van de samenleving om de 1,5° doelstelling te halen. De strategie omvat zowel korte en lange termijn doelstellingen om ervoor te zorgen dat we de uitstoot verminderen in overeenstemming met de Parijs akkoorden. Het huidige conflict met Rusland heeft geen invloed op ons beleid om klimaatneutraal te zijn, maar het toont wel opnieuw het belang aan van wat wij het “energie-trilemma” noemen om de samenleving te voorzien van betaalbare, betrouwbare en duurzame - laagste koolstofintensiteit -energie. Ik zie dat we continue bezig zijn met de vraag hoe we sneller en efficiënter de transitie kunnen maken.

business departement Upstream hebben we het dan over vele miljarden, waarbij de financiering van joint ventures een extra complexiteit geeft vanwege proportionele bijdragen en transferpricing. Ten aanzien van de winst, er zit een groot verschil tussen de fiscale voorwaarden die vaak per project worden afgesloten. Meestal gebeurt dit in de vorm van zogenaamde Production Sharing Contracts, waarbij het belastingtarief afhankelijk is van de olie- en gasprijzen, maar ook van de cumulatieve productie. Het overheidsdeel stijgt meestal naarmate er meer geproduceerd is. Als we een Upstream investering doen, heeft dit doorgaans een looptijd van 20 jaar en meer, waarbij duidelijke en vaste fiscale voorwaarden worden afgesproken met overheden.”

Vraag: is de olie- en gascrisis in Europa een korte-termijnaanjager van de elektriciteitsverkoop bij Shell-stations op het Europese continent?

Vraag: wat zijn persoonlijke doelen/taken als CFO voor 2022?

RW: “Als CFO van Upstream ben ik vooral financieel verantwoordelijk voor de 30+ landen welke momenteel ongeveer 40% van de kasstromen, dus inkomsten, van Shell bijdragen. Dat is natuurlijk niet onaanzienlijk. Het is mijn taak om deze inkomstenstromen te managen en tegelijkertijd te investeren voor de toekomst, waaronder in meer CO2-neutrale projecten en in ondergrondse koolstofopslagfaciliteiten (CCUS). Daarnaast is het zeer belangrijk dat we compliant, veilig en ethisch handelen, iets wat ik heel sterk en diep communiceer binnen de Upstream organisatie. Een andere belangrijke taak voor mij is om de dialoog te blijven voeren met onze stakeholders, dit zijn investeerders, overheden, joint venture-partners en leveranciers; bij een voorgaande vraag gaf ik al aan, dat ik beter onze rol in de transitie moet gaan uitleggen. En lastbut-not-least, ben ik verantwoordelijk voor human capital, het team waarmee ik in Shell Upstream werk. Mijn ervaring na covid, is dat onze werkomgeving, onze manier van werken en communiceren is veranderd; ik moedig dan ook vooral aan dat we de positieve dingen uit virtueel werken vast blijven houden. Ik zie mijn teams dus ook minder dan 50% van de week nog op kantoor, maar dat verschilt wel per land. Daarnaast zie ik ook dat de oorlog in Oekraïne, de economische onzekerheid, de inflatie en de negatieve feedback op Shell als bedrijf, hebben geleid tot onzekerheid en meer mentale stress bij mijn teams. Hun een veilige werkomgeving garanderen, waar ze hun mening kunnen geven en iedereen gelijk is als onderdeel van onze D&I-cultuur, zie ik ook van cruciaal belang om me succesvol te voelen in mijn rol.”

US BANKER HARVEY HOOGAKKER:

Vraag: wat verwacht je van de ECB?

Vandaar ben ik overgestapt naar de Westdeutsche Landesbank, die erg actief was in ‘the leverage loans market space’ en de financiering van ‘emerging markets’. De bank had het hoofdkantoor in Düsseldorf, maar met kantoren in Londen en New York. De Westdeutsche Landesbank bestaat niet meer; negen jaar geleden ben ik met enkele collega’s overgestapt naar Wells Fargo Bank op een senior level. Daar ben ik verantwoordelijk geworden voor de Europese, Midden-Oosten en Afrikaanse M&A financiering en lending business. Ik heb een Britse vrouw en twee dochters van 13 en 15 jaar oud. Dus dat is nooit saai; het houdt me scherp.”

HH: Ik werk voor Wells Fargo Bank, een Amerikaanse bank die een internationale zakenbank en een retailbank in de VS combineert. Ik ben gestationeerd in Londen, waar ik de internationale operatie vertegenwoordig. Ik ben EMEA (Europa, Midden-Oosten en Afrika) verantwoordelijk, maar voor mijn clientèle hanteer ik het grote perspectief van de bank, inclusief de ontwikkelingen in de USA. Ik ben geen econoom, maar begeleidt zakelijke klanten bij het opzetten van ‘syndicaten’ en leen constructies. Voor dit interview spreek ik meer als Nyenrode alumnus dan als woordvoerder van de Wells Fargo Bank.”

HH: “De inflatie in de VS is zorgelijk, meer dan we hebben gezien in 40 jaar. Wells Fargo kijkt in het bijzonder naar de inflatie in consumentenprijzen, die bedraagt momenteel 8,5%. Vandaag heeft de FED de basisrente verhoogd met 0,75%. We verwachten dat de FED de verhogingen door trekt naar een hoogte van 2,5 tot 3% in 2023. Dat is heel krachtig, maar noodzakelijk om verdere prijsopdrijving tegen te gaan.”

Dat probleem heeft eigenlijk niet veel relatie met de oorlog in Oekraïne. Met name de auto-industrie in de VS lijdt daaronder. Het is de belangrijkste sector van grote consumentenbestedingen bij Amerikaanse ondernemingen. Verder is er een tekort aan chips en goedkope consumentenartikelen, geproduceerd in het Verre Oosten.

HH: “Mijn vader is Nederlander en mijn moeder is Engels, maar ik ben opgegroeid in Zuid-Afrika. Ik heb het IDP-programma van Nyenrode gedaan. Ik ben in 1994 naar het landgoed gekomen om drs. te worden. Ik heb een paar jaar met veel plezier in Amsterdam gewerkt bij Kempen & Co., verantwoordelijk voor mergers & acquisitions. Vervolgens ben ik naar Londen verhuisd om te gaan werken voor de Amerikaanse zakenbank Merill Lynch, ook weer op de M&A desk.

18 | VAN VERRE 293

Vraag: hoe kwalificeer je de inflatie in de VS op dit moment?

Vraag: zijn de energieprijzen het grote probleem?

DOOR

HH: “In Europa is ook een robuuste renteverhoging nodig, wellicht niet zo sterk als we in de VS zien. Als je inflatie onder controle wilt krijgen, moet je snel corrigeren. Bij Wells Fargo zien we graag dat de ECB die koers gaat varen.”

Vraag: in hoeverre is de energiecrisis een inflatieprobleem van kortere aard?

Die schaarste jaagt grote prijsverhogingen aan.”

Drs. Harvey Hoogakker (19940928) zit in het Londense kantoor van de Amerikaanse bank Wells Fargo als een spin in het web als het gaat om de relatie tussen de inflatie in Verenigde Staten en de wisselwerking met de rest van de wereld. Hij zet internationale syndicaten voor leningen op en begeleidt klanten uit Europa en Afrika bij hun ondernemingen op de Amerikaanse markt. Uiteraard willen die weten wat voor economisch klimaat ze te wachten staat in het land van de grote kansen. Zorgelijk, maar niet levensbedreigend, zo luidt zijn oordeel. Hij deelt zijn inzichten op persoonlijke titel met de Nyenrode alumni. OELE STEENKS

Zorgelijk maar niet levens-

raag: kun je jezelf kort voorstellen aan de Nyenrode alumni?

Vraag: fijn dat je zo openstelt voor de internationale Nyenrode community; wat is je relatie met de opleiding?

HH: “De prijs voor gasolie is op dit moment op een all time high in de VS met een prijs van ±5$ per gallon. Maar als we de impact van de energieprijzen weglaten en kijken naar de inflatie voor particuliere consumptie in Amerika, dan is de inflatie nog boven de 5%. Dat is het hoogste percentage sinds 1982.”

Recessie in de VS?

HH: “Een terechte vraag. Boven op de moeilijkheden rond internationale energiebevoorrading, is er een wereldwijd probleem met leveringen van grondstoffen en onderdelen.

Vraag: zijn de Amerikaanse consumenten medeschuldig aan de inflatie? Hier in Europa heerst het idee dat Amerikanen stelselmatig meer uitgeven dan er maandelijks binnenkomt?

We zien dat de energietransitie in de VS een beetje naar de achtergrond is geschoven. De vraag naar energiezekerheid is op dit moment sterker dan de vraag naar een schonere economie. De oorlog in Oekraïne en de manipulatie van Rusland met olie en gas, zullen waarschijnlijk de driver worden voor nieuwe exploratie van fossiele brandstoffen.

Vraag: zijn die fossiele brandstoffen ook wat de Amerikaanse consumenten willen?

Vraag: liggen daar kansen voor Europese energiebedrijven?

HH: “In het algemeen geldt dat de economieën van Europa en de VS zich willen wapenen tegen een economische machtspositie van China. Het is wel duidelijk geworden dat sommige high tech industrieën last hebben van een veiligheidsprobleem, vanwege industriële spionage door China. Dat heeft betrekking op geavanceerde technologie die wordt ingebouwd in chips. Maar de productie van schone energie is technologisch gezien een relatief gemakkelijke en dus open markt.”

HH: “Op regeringsniveau is er in de VS de nodige retoriek over de concurrentie van China en over geopolitieke industriële spionage. De VS is echter sterk in de export van productietechnieken, machines en gereedschappen, zeker voor de productie van microchips. Op het niveau van het bedrijfsleven, moeten we niet vergeten dat China een belangrijke afnemer is van de genoemde productiemiddelen. Het heeft geen zin om de politieke bedreigend.

In VS bestaat de nationale energieproductie nog steeds voor 60% uit fossiele brandstoffen. Dat is nog steeds goedkoper te produceren dan hernieuwbare energie.”

Vraag: de bijkomende kwestie is hoeveel van die Amerikaanse markt zal China proberen op te eisen?. Als het gaat om zonnepanelen is het duidelijk dat China een behoorlijke span of control heeft!

Vraag: hoe zie je het ‘grote economische gevaar’ China?

HH: “De renteverhogingen van de FED zullen de consumentenuitgaven zondermeer gaan terugdringen, maar ondertussen blijft de werkgelegenheid uitstekend en blijven de lonen stijgen. Ik verwacht dan ook geen recessieverschijnsel, zoals in het verleden waarbij een goot deel van de Amerikanen zonder werk zaten en hun hypotheken niet meer konden opbrengen.”

HH: “Kijken we naar de situatie van tien jaar geleden was er een overspending van 135% voor uitgaven per huishouden, maar er heeft zich een drastische correctie voorgedaan. Het is nog steeds een populaire gedachte dat Amerikanen te veel uitgeven, maar het overgrote deel van de Amerikaanse huishoudens zit nu op een balance sheet van 100%. Dus dat betekent dat Amerikanen tegenwoordig leven met een gezonde balans van inkomsten en uitgaven.”

VAN VERRE 293| 19

HH: “De Amerikaanse economie is niet afhankelijk van de internationale energiemarkt. Dat was wellicht in de vorige eeuw het geval, maar over de laatste jaren heeft de VS zich ontwikkeld tot een netto exporteur van olie en gas. Wat wel waar is, is dat olie en gas een internationale ‘commodity’ zijn en als wereldwijd de prijzen stijgen, dit impact heeft op het prijsniveau in de VS. Als we Rusland als een grote exporteur van olie en gas van de markt verwijderen, dan heeft dat natuurlijk overal zijn impact.

HH: “Absoluut. Veel van de business die wij vanuit ons kantoor in Londen doen voor Europese klanten, is het adviseren en begeleiden van ondernemingen op het gebied van schone energieproductie, zowel onshore als offshore, om te gaan profiteren van de enorme kansen die er liggen in de VS, zoals gezegd voor de middellange termijn. Ze hebben een voorsprong met de expertise en techniek die zijn ontwikkeld in Europa. Daarbij gaat het om Spaanse, Franse, Britse en Nederlandse energiebedrijven.”

Maar zoals gezegd, de Amerikaanse economie profiteert door het opvoeren van de export van olie en gas, vooral van LNG. Maar ook een onderneming als Shell boekt op dit moment enorme winsten. Poetin heeft waarschijnlijk gezorgd voor een ‘shot in the arm’ voor de traditionele verdienmodellen van de gevestigde energieconglomeraten.

Vraag: welk effect hebben de renteverhogingen van de FED voor de Amerikaanse consument?

Vraag: terug naar de energiemarkt, welke invloed hebben de prijzen op de urgentie van schone energie in de VS?

HH: “Wel is het zo dat voor de middellange termijn, de publieke opinie in de VS tendeert naar het gebruik van schone energie. Volgens de research van Wells Fargo zegt nu twee derde van de Amerikanen dat ze schone energie als een prioriteit willen zien. Er is ook in de VS het besef gekomen dat de volgende generatie recht heeft op een leefbare wereld. De VS staan op de 25ste plaats in de wereld, wat betreft de omvang van de schone economie. Dat is wel teleurstellend als het gaat om de grootste economie ter wereld. Het land kan op milieugebied een enorme vooruitgang boeken.”

Onze service gaat zover dat we ook Europese bedrijven helpen met leningen in binnenlandse centra en markten van de VS. Wells Fargo is zowel een retailbank als een zakenbank; dus een deel van het retailinkomen wordt plaatselijk ingezet. Ook zetten we voor grote ondernemingen internationale leenstructuren op, die ingezet kunnen worden in de VS. Daar kunnen we Amerikaanse obligatieleningen mee financieren of zaken gaan doen met equity fondsen in de VS. In dit soort deals zitten Chinese kapitaalverstrekkers vaak aan tafel. Daarbij gaat het om Chinese banken die staatseigendom zijn. Soms worden de rollen zelfs omgedraaid en brengen we leningen onder bij Chinese banken. Dus we moeten voorzichtig zijn met vijandige retoriek richting China, want dat sluit niet aan op de praktijk van internationale financiering. Ik denk dat de realiteit van dit soort zaken altijd complexer is, dan de politici van deze wereld ons willen laten geloven.”

Vraag: kun je aangeven wat jouw rol is binnen Wells Fargo? HH: “Ik ondersteun Europese ondernemingen bij het verkrijgen van werkkapitaal en bij ‘mergers & acquisitions’. De meeste klanten hebben een relatie met de VS, of ze hebben daar een operationele business en willen groeien, of ze willen de Amerikaanse markt betreden, eventueel door M&A, of ze willen een Amerikaanse beursnotering.

Vraag: onder de America First doctrine van president Donald Trump en het Build Back Better plan van president Joe Biden, lijkt het idee ontstaan dat de Amerikaanse maakindustrie opnieuw moet worden uitgevonden. Is dat realistisch?

♦ 20 | VAN VERRE 293

Vraag: misschien vergeten Europeanen hoe belangrijk het economisch blok dichtbij huis is voor Amerika. Zo hebben negen Amerikaanse automerken een productielijn in Mexico staan.

verstandhouding op de spits te drijven, want uiteindelijk is China een handelspartner en hun productie van microchips overstijgt de omvang van sommige nationale economieën. Volgens een rapport van Bloomberg is de Chinese microchipsproductie de snelst groeiende economische bedrijvigheid ter wereld. De westerse wereld schiet zichzelf in de voet, als er eventueel te robuust wordt opgetreden tegen de Chinese industrie. Op termijn zal de Chinese markt ook steeds opener worden voor westerse ondernemingen. De groei van de Chinese economie mag dan afgezwakt zijn, voor een belangrijk deel veroorzaakt door de zero-covid policy van de volksrepubliek, maar ze groeit nog steeds.”

Ik geloof niet dat we op een punt zijn beland, waarin China de prijs van grondstoffen en halffabricaten kan manipuleren, maar het is wel zaak dat China tegengas krijgt in Midden- en Zuid-Amerika anders dreigt een ‘Afrikaans’ model voor die regio’s van het Amerikaans continent. Voorlopig gaat om een betere internationale balans tussen vraag en aanbod in de ‘supply chains.’”

HH: “Mexico en Canada zijn de belangrijkste handelspartners voor de VS. Met deze landen is er een grootschalige algemene samenwerking, zoals op het gebied van politiek, cultuur, handel en industrie. Met Mexico is er verder intensieve samenwerking op het gebied van drugscontrole, migratie, mensenhandel en het bestrijden van pandemieën. In 2020 is er een nieuw verdrag gesloten tussen de VS, Canada en Mexico. Veel Amerikanen beschouwen Mexico eigenlijk al als een extra staat van de VS.”

HH: “Met name Brazilië speelt politiek gezien een strategische rol. Voor dat land geldt China als de nummer een handelspartner. Het merendeel van de landbouwexport van Brazilië gaat al naar China. De relatie tussen president Biden en president Bolsonaro van Brazilië zal snel moeten

HH: “De vraag is in hoeverre de huidige economische situatie een kans biedt om de productie van consumptieartikelen terug te brengen naar de VS. Het gaat niet om een ontwikkeling van de laatste jaren, maar om een proces dat al decennialang aan de gang is. Het heeft geen zin om deze situatie om te willen omdraaien, bijvoorbeeld door het opwerpen van een handelsbarrière met China. Ik zie het als een internationale economische realiteit, die in zekere zin losstaat van de politieke retoriek. Trump is daarmee begonnen, maar Biden heeft deze koers vastgehouden, door te proberen om de harde leider uit te hangen tegenover China. Wel zal de VS proberen om meer diversiteit te brengen in de ‘supply chain’. Daarbij gaat het met name om alternatieve leveringen uit Zuid-Korea, Taiwan en Latijns-Amerika. In politiek opzicht steunt de Amerikaanse regering Taiwan, het is historisch gezien een belangrijke geallieerde staat geweest, maar de VS zal Taiwan zeker niet militair steunen mocht het tot een conflict met China komen.”

verbeteren, anders wordt China een belangrijke macht op het Zuid-Amerikaanse continent. De VS wordt zich ook steeds bewuster hoe bedreigend de georganiseerde misdaad in Zuid-Amerika is geworden; dan gaat het met name om misdaadgeld dat onderdeel is geworden van de ‘normale’ economie. Dit probleem speelt door in de VS in termen van sociale zekerheid. En dan is er nog het vraagstuk van klimaatzekerheid. De beboste delen van Midden en Zuid-Amerika zijn de longen van de wereld.”

Vraag: in Afrika is eigenlijk al gedemonstreerd hoe het Chinese model werkt. In hoeverre is deze grootmacht in staat om internationaal aan prijsmanipulatie te gaan doen?

Vraag: toch lijkt een indirecte economische confrontatie met China ook op het Amerikaanse continent zelf al een realiteit?

HH: “Hier in Londen heb ik veel te maken met ondernemingen actief in Afrika en investeerders in dat continent. Ook daar zien we al decennialang dat China de belangrijkste investeerder is en de controle heeft over belangrijke sectoren. In de jaren van de Koude Oorlog was Afrika van strategisch belang, maar na de val van de Berlijnse muur was het continent ineens minder belangrijk. Daar hebben de Chinezen snel gebruik van gemaakt. Het zijn de nieuwe ‘colonial masters’ van Afrika. Zo beheersen ze een groot deel van de infrastructuur en zijn ze diep gepenetreerd in nationale economieën van het continent.

VAN VERRE 293| 21

Aangezien de OPEC-landen controle hebben over het merendeel van de aardolie en het aardgas dat over de aardbol wordt getransporteerd, rijst de vraag of de Arabieren de pijn van de internationale inflatie kunnen verlichten. Willen ze dit politiek gezien, is het praktisch mogelijk of hebben ze er weinig belang bij? Van Verre spreekt met Kees Hoving (19870052) die werkt als Co-CEO Middle East & Africa voor de Deutsche Bank. Hij voert het gesprek nadrukkelijk op persoonlijke titel. Een ding wordt duidelijk, de Arabieren gaan steeds meer een eigen koers varen en hebben zelf niet veel last van inflatie.

DE ARABISCHE OLIESTATEN ZIJN GEEN INFLATIEVERLOSSERS!

DOOR OELE STEENKS

TOPBANKIER KEES HOVING IN DUBAI:

Ze kunnen tegenwoordig een rijbewijs halen en er komen ook meer banen voor vrouwen. Deze koerswijziging gaat gepaard met een versterking van de financiële positie. Het staatsbedrijf Saudi Aramco is dankzij de sterk gestegen olieprijzen inmiddels het grootste concern ter wereld. Aramco staat in beperkte mate open voor buitenlandse investeerders. De aandelenbeurs van het land kent inmiddels bijna 150 noteringen en is qua vermogenswaarde groter dan bijvoorbeeld de beurzen van Indonesië en Mexico. Heel belangrijk is dat Saudi-Arabië nadrukkelijk de rol van leider opzoekt in de regio. Zo heeft de verstandhouding met Israël een radicale wijziging ondergaan. De Israëli’s zijn nu welkom als investeerder in de Golf regio. Die kans hebben steenrijke beleggingsfondsen in Tel Aviv direct aangegrepen.

T opbankier Kees Hoving legt uit dat de oliestaten in het Midden-Oosten niet direct invloed hebben op de verruiming van het aanbod van olie en gas, waardoor de sterk gestegen energieprijzen op de wereldmarkt, na de inval van Rusland in Oekraïne, eventueel verlaagd kunnen worden. De Arabische oliestaten hebben niet de sleutel in handen om de pijn van de brandstofstijging in de vorm van inflatie tussen de 8 tot 110 % direct te verlichten. “De meeste olie en gas gaat naar landen als China, Zuid-Korea, Japan en India, waarvoor doorgaans termijncontracten zijn afgesloten. Het verhogen van de olieproductie duurt op z’n minst enkele maanden. Verder hebben de Arabische OPEC landen geen duidelijke stelling genomen in het conflict tussen Rusland, de EU en de VS. Ze willen liever een neutrale koers varen en hebben verklaard niet veel met de oorlog in Oekraïne te maken te hebben. Als het gaat om het opvoeren van de productiecapaciteit, dan kan de wereldmarkt daar pas op een termijn van jaren door worden beïnvloed. Zo komt er in Qatar uitbreiding van de LNG-productie, maar die faciliteit wordt pas over een jaar of vijf in gebruik genomen. Dan nog is het belang voor de economieën van de Verenigde Staten, de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk beperkt, aangezien de vaste handelspartners van de Arabische oliestaten China, Japan, India en Zuid-Korea zijn. Die zullen waarschijnlijk zeker op korte termijn preferente klanten blijven,” zo stelt Hoving.

Leidende rol Saudi-Arabië Waar het vrije westen wel degelijk rekening mee moet houden is de nieuwe koers die de belangrijkste Arabische staten momenteel varen. Om te beginnen met Saudi-Arabië. “De Saudi’s hebben een plan genaamd Vision 2030 opgesteld dat betrekking heeft op een vanafgezwaktVerderhernieuwbarezelfverbeterdonderwijstoerisme,opland.moderniseringvergaandevanhetErwordtingezetdeontwikkelingvanhetmiddelbaarwordtsterkendeSaudi’sschakelenoveropenergie.isdeshariaenisderolvrouwentoegenomen.

De macht van het geld is klaarblijkelijk sterker dan ingesleten godsdienstverschillen. Verder is Saudi-Arabië een belangrijke financiële steunpilaar voor Egypte. Ik was daar onlangs voor een werkbezoek en het viel me op hoe relaxed bankiers en investeerders waren over de dreigende voedselcrisis in Egypte.

Dit sluit zeker aan op de internationale oriëntatie die SaudiArabië heeft als lid van de G20 en als prominent lid van het IMF en de Wereldbank. Het land heeft een belangrijke morele functie en kan worden beschouwd als de bewaker van een moderne vorm van de islam. Hoving geeft aan dat de Saudi’s op het Arabische schiereiland streven naar politieke stabiliteit. Zeer belangrijk daarbij is dat het emiraat van Qatar een prowesterse koers is gaan varen en afstand lijkt te hebben genomen van het terrorisme in Irak en Iran. Iets dat heel nadrukkelijk tot uiting komt met de organisatie van het Wereldkampioenschap Voetbal dat in december 2022 plaatsvindt in de Golfstaat.“Daarmee ligt wellicht de weg open om met het economischebuurlandtegenoverliggendeIranweerbanden aan te gaan. Dat land beschikt over enorme reserves aan aardgas,” aldus Hoving. In elk geval is ook Qatar een steenrijk land, waar de Qatari zelf maar 15% van de bevolking uitmaken. Verder werken en wonen er enorm veel goedkope arbeidskrachten uit het Verre Oosten, waar zoals bekend volgens Westerse maatstaven slecht mee wordt omgegaan hoewel deze arbeiders met het salaris wel hun gezinnen in het thuisland in leven kunnen houden. Het emiraat beschikt over het beleggingsfonds Qatar Investment Authority, dat volgens financieel experts behoort tot de top tien beleggingsfondsen in de wereld. “Het is echter een afgeschermd fonds, waarvan moeilijk is in te schatten welke belangen het precies heeft, maar het is duidelijk dat het ook in New York en Londen een machtige partij is.” Dubai als topproject! Alumnus Kees Hoving zetelt als co/CEO Middle East & Africa van Deutsche Bank in Dubai, het tweede emiraat qua economie van de Verenigde Arabische Emiraten. Tegenwoordig steeds meer bekend als de Emiraten. In het conglomeraat is Abu Dhabi de drijvende factor op het gebied van nationale inkomsten uit oliewinning, goed voor zo’n 80% van het BNP. “Vergeleken met Dubai is Abu Dhabi een traditioneler emiraat dat zich minder openstelt voor westerse invloeden. Die prikkel is er ook niet zozeer omdat de oliereserves goed zijn voor de komende decennia. Eerder zijn er hechte banden met Japan en China, de top 2 afnemers van olie uit de Emiraten’” zo zegt Hoving. Ondertussen zal men in Abu Dhabi wellicht fronsend kijken naar de ontwikkelingen die Dubai heeft doorgemaakt.

“Dubai heeft daarna een aantal beslissingen genomen die fantastisch zijn uitgepakt. Het emiraat wil het beste land ter wereld worden om in te wonen en te werken, met hypermoderne voorzieningen, luxueus woongenot en absolute veiligheid op straat. Vanaf het begin is er ingezet door de Verenigde Emiraten op internationaal vliegverkeer met de eigen vliegmaatschappij Emirates. Aangezien er in Dubai relatief veel ruimte beschikbaar was, werd daar het modernste vliegveld ter wereld aangelegd. Inmiddels maken daar nog een vijftal lokale vliegmaatschappijen gebruik van. Het is zo makkelijk geworden om Dubai binnen en uit te vliegen. Dat is de drijfveer geworden voor de toeristische industrie die de meest luxueuze hotels, resorts en stranden biedt,

InflatieENRENTEVERHOGING

22 | VAN VERRE 293

Het zal ongetwijfeld zo zijn dat Egypte last krijgt van het tekort aan graanimport uit Oekraïne, maar ik voelde wel aan dat de Egyptenaren rekenen op alternatieve oplossingen, waarbij de Saudi’s een faciliterende rol zullen kunnen spelen. Persoonlijk denk ik dat bijvoorbeeld rijstimport een optie zal zijn. Ook voor de dreigende voedselschaarste op het Afrikaanse continent geldt, dat Saudi-Arabië vermoedelijk een aantal staten met een islamitisch regime onder haar hoede zal nemen.”

Het is goed om te beseffen dat Dubai een emiraat is dat het juist zonder voorraden van aardolie en aardgas moet zien te klaren. Het was nog niet lang geleden een enigszins wegkwijnend gebied, dat door grote broer Abu Dhabi overeind werd gehouden met een eenmalige gigantische gift in 2009.”

Hier kun je als vrouw gegarandeerd om vier uur ’s nachts alleen over straat lopen,” verzekert Hoving.

Al met al volgt Kees Hoving de ontwikkeling van inflatie en rente op de kapitaalmarkten intensief maar hij maakt zich op het moment van dit gesprek nog niet al te grote zorgen over een wereldwijde recessie.

VAN VERRE 293| 23 TOPBANKIER KEES HOVING IN DUBAI:

“Als bankier heb ik inzicht in de winning van kobalt in CongoKinshasa, dat vertegenwoordigt een enorme waarde, maar is ook een grondstof waar een hoge risicofactor aan verbonden is.”

Hij wijst daarbij ook op de continuïteit van de winning van schaarse metalen in China die fundamenteel zijn voor de productie van chips, accu’s en mobiele telefoons. Stagneert die productie, zo is recentelijk al gebleken, dan komt de westerse welvaart direct onder druk te staan door een gebrek aan cruciale onderdelen.

“Persoonlijk verwacht ik dat de inflatie in de loop van 2022 in de grote vrije economieën zal aftoppen. Hier in de Emiraten hebben we te maken met een inflatie van 3 tot 5 procent, wat op zich draaglijk is voor zo’n rijke staat. Maar dat neemt niet weg, dat veel zal afhangen van de voedseloogsten tijdens deze zomer en van het temperatuurverloop in de aankomende winter. Als het langdurig echt koud wordt in Europa, dan kan de wereld er plotseling heel anders gaan uitzien,” zo zegt de alumnus/bankier in Dubai. ♦

profiterend van het fantastische klimaat dat we hier zo’n acht maanden per jaar hebben,” aldus Hoving. Verder besloten de Emiraten om de lokale munt, de dirham, te koppelen aan de Amerikaanse dollar. Daarmee werd de weg voorbereid om van Dubai een internationaal zakencentrum te maken. Talloze internationale dienstverleners zijn hier neer-gestreken met een regionaal kantoor. Dubai is een hub geworden tussen Amerika, Europa en het Verre Oosten. “De Emiraten en met name Dubai, hebben uiterst ambitieuze doelstellingen. Zo is er eigen ruimtevaartprogramma met een geplande lanceerbasis op eigen grondgebied. Dat is bijna onvoorstelbaar voor zo’n klein land. Verder is er het plan om het land voor 60% groen te maken, met gebruik van ontzilt zeewater. Dat kost overigens veel energie, wat echter relatief niet duur is hier en ook meer en meer wordt opgewekt met zonne-energie. Op wetenschappelijk terrein wordt alles op alles gezet een van de beste universiteiten ter wereld te hebben, bijvoorbeeld door samenwerkingen aan te gaan internationaal. Daarvoor worden wetenschappers uit de hele wereld aangetrokken met vorstelijke salarissen. Zeker op medisch gebied begint Dubai een koploper te worden, waar je operaties kunt ondergaan in een luxe sfeer verricht door de beste chirurgen,” zo zegt Hoving.

“Hier gelden de Covid-maatregelen in China, zoals we die met name in Shanghai hebben gezien, als een beperkte prijsopdrijvende factor. Uiteraard hangen de energiecrisis in Europa en de VS, de voedselmarkten en de Covid-maatregelen in China met elkaar samen, maar mijn inschatting is dat de ontwikkelingen in China hier relatief zwaar wegen,” aldus Hoving.

Terugkomend op het thema van inflatie en renteverhoging, kan worden vastgesteld dat de leidende oliestaten in het Midden-Oosten en zeker de Emiraten zelf minder gevoelig zijn voor inflatie, hoewel ook daar veel consumentengoederen worden geïmporteerd vanuit China.

Afstand nemen van crimineel geld Hij juicht de strengere bewaking van de internationale reputatie van Dubai toe.“Deze staat heeft enorm veel geld aangetrokken, waarvan een tijd lang niet echt werd gevraagd door de lokale autoriteiten, wat de herkomst was. Dubai fungeerde als een van de vrijhavens voor bijvoorbeeld drugsgeld, maar daar is recent een kentering in opgetreden. Ook zijn er uitleveringsverdragen voor in Dubai woonachtige criminelen gekomen, die ook worden nagekomen. Dit wordt ruimschoots gecompenseerd door de uiterst aantrekkelijke arbeidsmarkt, die daarmee gepaard gaat.

Als er door ondernemingen in Dubai wordt gezocht naar hoogopgeleide professionals, stromen de sollicitaties uit de hele wereld direct binnen. Die mensen worden niet alleen getrokken door het fantastische salaris dat ze hier kunnen verdienen, maar ook door het niveau van de werkgevers en het sociale klimaat.

24 | VAN VERRE 293

WAARDERINGSEXPERT

Vraag: is de waardeontwikkeling van tech-bedrijven gekoppeld aan de internationale financiële onzekerheid, veroorzaakt door de inval van Rusland in Oekraïne?

KvdM: “Niet per se. Het ligt er uiteindelijk aan hoeveel ‘exposure’ een bedrijf heeft aan het Rusland/ Oekraïne conflict. Het besef in de markt dat bepaalde tech-bedrijven potentieel overgewaardeerd waren, speelde al langer en zoals genoemd is het marktsentiment met betrekking tot ‘high growth’ bedrijven behoorlijk omgeslagen de afgelopen 6 maanden. Zo zagen we al langer dat strategische kopers ten opzichte van private equity, de waarderingen erg fors vonden. Maar we hebben het laatste jaar nog steeds deals gezien, waarvoor hele forse ‘multiples’ zijn betaald, met name gedreven door de hoge cash posities van private equity companies die op “Na jaren van stijgende waarderingen, lijkt een daling toch echt in zicht.”

DOOR OELE STEENKS

V raag: op welke statistieken baseert PwC projecties voor oplopende rente en toenemende inflatie?

Vraag: er zijn de nodige vuistregels in omloop met betrekking tot bedrijfswaarderingen, in hoeverre is het gebruik van vuistregels nog opportuun in het huidige financiële klimaat?”

KvdM: “We gebruiken voor de inflatie voornamelijk marktdata zoals die door de ECB en IMF worden verstrekt. We gebruiken daarnaast ook andere publieke bronnen zoals zogenaamde ‘inflation protected bonds’ die verhandeld worden en op basis waarvan de ‘implied inflatie’ bepaald kan worden. Echter, er moet in de huidige markt met gezond scepticisme naar gekeken worden. De inflatie die uiteindelijk wordt meegenomen in waarderingen is sterk afhankelijk van in hoeverre de prognoses van een bedrijf erdoor wordt beïnvloed, dan gaat het om de kostenkant, investeringen, mogelijkheid om door te belasten aan klanten, etc. Er is zodoende helaas niet één bron die het antwoord geeft. Voor de rentevoet in waarderingen, kijken we vooral naar de yield curve van een German Government bond. Dat is in Europa een veelgebruikte standaard. We houden daarbij een looptijd van twintig jaar aan. Dat doen de andere Big Four (van accountantskantoren, red.) veelal ook. Voor waarderingen in USD hanteren we overigens de twintig-jaars US Government bond. Als valuations team van PwC kijken wij uiteindelijk naar het totaal plaatje van een waardering -prognoses, terminal value, verdisconteringsvoet, (implied) multiplesen letten wij erop dat de aannames coherent zijn.”

VAN VERRE 293| 25

KELLY VAN DEN MUIJSENBERG: Drs. Kelly van den Muijsenberg (200090066) is Director Valuations-Deals bij PwC Nederland. Nu de financiële markten zo volatiel zijn, kloppen klanten frequent bij haar aan om de laatste inzichten te krijgen over waarderingen. Er is nog steeds grote interesse voor investeringen in tech-bedrijven, maar door de huidige onzekerheid worden voor een deal meer factoren meegewogen dan ooit tevoren. Kelly maakte op Nyenrode kennis met het doen van waarderingen en heeft hier via het alumni netwerk uiteindelijk haar vakgebied van gemaakt.

KvdM: “Er zijn inderdaad vuistregels in omloop, maar ik kan daar geen oordeel over geven zonder verdere context aangezien multiples heel erg sector- en bedrijfsspecifiek zijn. Ik focus me binnen PwC met name op technologie en mediabedrijven. Bij tech-bedrijven heb ik regelmatig implied multiples gezien die vele malen hoger lagen dan wat vuistregels voorschrijven. Veel bedrijven investeren in technologie die pas over een aantal jaren gaat renderen, waardoor de EBITDA momenteel nog beperkt is, terwijl de bedrijfspotentie hoog is, wat weer leidt tot hoge multiples. In zulke gevallen kijken we uiteraard naar de winstverwachting, maar met name ook naar het groeivolume en de vraag hoe schaalbaar het bedrijf is. Bij veel van dit soort bedrijven wordt vanwege de beperkte of zelfs negatieve EBITDA dan ook eerder met sales multiples gewerkt. Als je een goede waardering wil doen, raad ik aan om in plaats van generieke vuistregels, te kijken naar peer companies. Bij bijvoorbeeld een softwareclub kijken we dan naar softwarebedrijven die beursgenoteerd zijn of recentelijk een transactie hebben gedaan. Uit die analyse komt een implied multiple (vermenigvuldigingsfactor, red.) die we als startpunt nemen. Daarnaast heeft het in de meeste gevallen overigens onze voorkeur om een Discounted Cash Flow (DCF) waardering te verrichten op basis van meerjarenprognoses van de te waarderen onderneming.”

Vraag: in de financiële pers valt te lezen dat veel tech-bedrijven hun plannen voor overnames of een beursgang on hold hebben gezet. Wat is je reactie hierop? KvdM “Tijdens de afgelopen jaren met extreem lage rentes in combinatie met hoge appetite voor tech-bedrijven werden voor tech-bedrijven steeds hogere implied multiples betaald. Door de lage verdisconteringsvoet, was de verhouding tussen toekomstige resultaten en de return heel gunstig. Door de plotseling gestegen rentevoet worden snelgroeiende tech-bedrijven nu lager gewaardeerd, aangezien cash flows vaak ver in de toekomst liggen.

Dit wordt nog eens versterkt door het huidige marktsentiment, waarbij beleggers überhaupt geen geduld meer lijken te hebben met ‘high growth’ bedrijven waarbij de winstgevendheid pas een paar jaar in de toekomst ligt. Dat zie je terug op de aandelenbeurzen, waar de tech-bedrijven fors in waarde zijn gedaald. Dus is dit het juiste moment voor een tech-bedrijf om een IPO (Initial Public Offering, red.) te doen? Ik kan daarover geen advies geven, maar het is wel duidelijk dat een beursgang nu een grotere uitdaging is.”

Zijn voortdurende renteverhogingen door de centrale banken nodig? De inflatieverwachting op kort termijn blijft in elk geval hoog.”

26 | VAN VERRE 293

Vraag: ondernemingen kunnen mooie ondernemingsplannen presenteren, maar de wereldwijde schaarste aan personeel zorgt voor een nieuw soort onzekerheid. Mee eens?

zoek waren naar goede investeringsmogelijkheden. Techbedrijven waren tot dusver nog steeds erg hot, om het zomaar te zeggen. Met de huidige ontwikkelingen is het wel de vraag hoe dit over een paar maanden gaat zijn.” Vraag: de aandelenprijs van beursgenoteerde bedrijven is wel erg volatile. Hoe belangrijk is beurssentiment en wat betekent dit voor multiples?”

Vraag: zie je verschuivingen in de relatieve waarde tussen sectoren? En zit hier nog verschil tussen beursgenoteerde en private bedrijven? KvdM: “Sinds december 2021 zien we dat beursgenoteerde ondernemingen 20 tot 25 % minder waard zijn geworden. Een dergelijke afwaardering zouden we dan ook verwachten bij privaat gefinancierde ondernemingen. Overigens kunnen de onderlinge verhoudingen erg variëren. Kijk naar Shell dat nu door de beleggersmarkt wordt beloond voor onder andere het belang in fossiele brandstoffen, terwijl hightechbedrijven een beetje onderaan bungelen in de beursindexen. Ook hier is dus een grondige analyse van belang. Veel zal gaan afhangen van de renteontwikkeling in de komende maanden. We zitten nu (juni 2022) rond de 2% voor de Europese rente, maar die in de US is zelfs naar bijna 4% gestegen.

Vraag: is een inflatie met een bandbreedte tussen bijvoorbeeld 2 en 5% per definitie ongunstig voor een waardering?

KvdM: “We verwachten dat prijzen van goederen snel zullen stijgen, waardoor een hoge consumer price inflation voor de hand ligt. Anderzijds verwachten we ook dat lonen fors zullen stijgen om werknemers te compenseren voor de hogere prijzen. Zeker omdat op de arbeidsmarkt een ‘war for talent’ aan de gang is. Hoe dit uiteindelijk doorwerkt op een waardering is dus weer sterk afhankelijk van het bedrijf en in hoeverre deze trends hiervan op toepassing zijn. Overigens maakt het wel verschil vanuit welk deel van de wereld je zakendoet; er zijn nog voldoende landen in het Verre Oosten die een gematigde inflatie kennen en prijsstijgingen kunnen doorberekenen aan consumenten in westerse economieën, zeker als het gaat om luxeproducten die een lage prijselasticiteit kennen. Premium producten als een iPhone zullen nog wel wat duurder kunnen worden, maar op een bepaald prijsniveau zal een deel van de Apple-klandizie moeten afhaken.”

Vraag: het zijn onzekere tijden, veel ondernemende alumni zullen hun schaapjes op het droge willen krijgen? Wat moeten ze wel en wat niet doen om een gunstig uitgangspunt voor een verkoop te scheppen? KvdM: “Uiteindelijk moet er ter voorbereiding op een verkoop altijd

KvdM: “Het is duidelijk dat de vraag of een westerse onderneming al dan niet handel kan of wil drijven met Rusland, invloed heeft op een waardering. Overigens worden geopolitieke ontwikkelingen altijd meegewogen in de DCF-methode, maar nu loopt er wel heel veel door elkaar. In overleg met onze klanten berekenen we meerdere assumptiemodellen, waarbij we een upside en een downside scenario doorrekenen. Dat betekent dat we aan de upside uitgaan van het meest gunstige ondernemings-scenario en bij de downside, nemen we bijvoorbeeld aan in overleg met onze klant dat bepaalde landen wegvallen uit de afzetmogelijkheden. Dit luistert allemaal heel erg nauw is en is uiteraard vele malen ingewikkelder voor bedrijven die hetzij veel aan Rusland verkopen of veel materialen hieruit inkopen, versus bedrijven die niet of nauwelijks een link met Rusland hebben -maar dan overigens nog steeds door bepaalde supply chain issues geraakt kunnen worden.”

KvdM: “De factor arbeid is absoluut een prominente rol gaan spelen. Bij ondernemingsplannen moet je nu zeker de vraag stellen of er voldoende capaciteit is om ze uit te voeren. Het voordeel van een DCF-analyse ten opzichte van vuistregels, is dat dit erg inzichtelijk kan worden gemaakt. Bij een DCF focussen we op de vraag hoe realistisch de geprojecteerde inkomsten zijn. Hoe realistisch is de geschetste groeicurve en hoe realistisch is het dat er voldoende salesmensen kunnen worden aangetrokken? En of het developmentteam bij bijvoorbeeld tech-bedrijven voldoende snel opgeschaald kan worden om de vereiste stappen te maken? Op zulk soort vragen zoeken we naar gedetailleerde antwoorden. Het doortrekken van een 20% omzetgroei met een afvlakking naar 5%, kunnen we allemaal wel in een Excel sheet zetten. Het gaat erom dat je de verbanden tussen de verschillende prognoses op omzet en kostenbasis inzichtelijk en realistisch maakt. Uiteindelijk komt er één getal of een beperkte range bij een waardering uit, maar een verkoper en koper horen te weten wat hier precies is verondersteld.”

Vraag: als de rentetarieven stijgen of de beurskoersen sterk afnemen, hoe snel komt PwC dan met aangepaste bedrijfswaarderingen?

Vraag: de economie lijkt nu te worden gedicteerd door geopolitieke kwesties, zoals de oorlogsagenda van Poetin, de versterking van de NAVO, zowel qua territorium als gevechtssterkte, de manipulatie met olie en gas leveringen door Rusland en de politieke opstelling van China. Hoe werkt dit door in bedrijfswaarderingen?

KvdM: “De aandelenmarkten zijn op dit moment zeer volatiel. Zoals genoemd is er een negatief marktsentiment ontstaan met betrekking tot ‘growth stocks’. Er spelen daarnaast zoveel factoren een rol, zoals de snel oplopende rente, de hoge vraag van consumenten waaraan producenten nauwelijks kunnen voldoen, een tekort aan chips, het tekort aan personeel, de gestegen energieprijzen, dreigende voedseltekorten, het gebrek aan grondstoffen en de geopolitieke spanningen vanwege de oorlog in Oekraïne. Het is een totaal andere wereld dan een half jaar geleden. Het is gevaarlijk om de multiples die tot voor kort golden, blindelings toe te passen op huidige deals.”

KvdM: “In het geval van een deal waaraan wordt gewerkt, wordt dit uiteraard direct gedaan als de verwachting is dat de reden voor de fluctuatie ook impact heeft op de target. Wij brengen overigens geen ‘analyst reports’ uit zoals investment banks, zoals JP Morgan, die dit frequent doen om opinie te geven over de verwachte intrinsieke waarde van een bedrijf ten opzichte van de beurskoers. Zodoende doen wij enkel waarderingen als daar een trigger voor is. Dit kan deals gerelateerd zijn, maar ook andere redenen hebben, zoals bijvoorbeeld voor de financiële rapportage van een bedrijf of voor belasting doeleinden. In zulke non-deals gerelateerde gevallen nemen wij in principe de situatie in ogenschouw van het moment van de waarderingsdatum en feiten die na de waarderingsdatum hebben plaatsgevonden – zoals een startende oorlog – worden dan meestal niet meegenomen. Voor alle waarderingen die op een DCF- basis worden gedaan bepalen wij overigens een Equity Market Risk Premium (EMRP) welke in onze verdisconteringsvoet wordt meegenomen. De EMRP is het verwachte rendement van een equity holder ten opzichte van het rendement van een risicovrije investering. Voor de bepaling van de EMRP zijn wij intern overgestapt van een kwartaalrapportage naar maandelijkse percentages, gegeven de volatiliteit van de markt.”

Vraag: je bent getrouwd met een Nyenrodiaan; hoe matchen jullie professioneel in hetzelfde huis? KvdM: “Dat is zeker de beste return on investment van Nyenrode geweest. Het is fijn om een gezin te stichten met iemand die uit hetzelfde hout gesneden is. Professioneel hebben we daar veel profijt van omdat we elkaar aanvullen doordat wij beide onze eigen expertise hebben.”

KvdM: “Ik heb op Nyenrode het masters programma financial management gedaan, daarna heb ik vanuit PwC de Executive Master of M&A and Valuation van de Rijksuniversiteit Groningen gedaan. Het bijzondere van de Nyenrode opleiding was het pragmatische karakter en de business cases die werden gedaan. Je kreeg daardoor een breder beeld dan de theorieboeken bieden. En dan is er natuurlijk het netwerk dat Nyenrode biedt, zo heb ik nog heel veel contact met mijn dispuut, jaarclub en sommige commissies. Helaas heeft corona de laatste lustrumreizen in de weg gestaan, maar dit gaan we ongetwijfeld inhalen.”

Vraag: welke eigenschappen moet je bezitten om jouw job gewetensvol te doen? KvdM: “Kritisch zijn, durven door te vragen maar vooral ook empathisch zijn. Het zijn niet alleen maar getallen, het is uiteindelijk een mensenbusiness. Het belang van onze klanten maar ook het team waar ik mee werk, is erg belangrijk voor mij.”

Vraag: hoe schud je de eventuele stress van je job af? KvdM: “Op het werk kan ik goed relativeren en prioriteiten stellen en met mijn achtergrond in hospitality management ben ik erg stressbestendig. De combinatie met twee jonge kinderen van 1 en 3 jaar is soms wel een uitdaging, maar dat hoort bij de tropenjaren. Mijn altijd positieve mindset helpt heel erg!” ♦

Vraag: wat is nu de eindconclusie? KvdM: “Op basis van de aandelenkoersen kun je veronderstellen dat de waarde van de meeste ondernemingen is gedaald, maar bij elke onderneming en bij elke sector is het momenteel zaak om waarderingen met de nodige voorzichtigheid op te stellen. Een DCF-methode maakt het inzichtelijk welke parameters nu uiteindelijk de waarderingsuitkomst drijven en zodoende de implied EBITDA multiple bepalen. Het gebruik van multiples van beursgenoteerde bedrijven of transacties van voor het voorjaar 2022 kan niet zomaar worden toepast. Het kan uiteraard nog steeds zo zijn dat sommige ondernemingen ook in moeilijke tijden een significant hogere waarde hebben dan vorig jaar, maar over de hele linie gezien zou een waardedaling niet onredelijk zijn.”

Vraag: wat heb je gestudeerd om dit werk te kunnen doen?

een goed strategisch verhaal worden neergelegd. Dit is niet veranderd. Hoe kan de koper waarde creëren, wat zijn de toekomstperspectieven en hoe realistisch zijn deze? Verschil is dat in de afgelopen jaren er ontzettend veel geld in omloop was. Maar investeerders zijn nu veel kritischer in hun investeringskeuze en het aantal investeringen loopt momenteel terug. Een goede voorbereiding en sterk verkoopverhaal is dus cruciaal.”

Inflatie RENTEVERHOGINGEN Kelly van den Muijsenberg

Vraag: welke rol heeft het Nyenrode netwerk nu precies gespeeld bij jouw keuze voor waarderingsvraagstukken? KvdM: “Een hele grote rol. Ik heb Hotelschool Den Haag gedaan – wat overigens nog steeds een hele goede basis is geweest voor mijn huidige rol –en toen ik op Nyenrode een keuze moest maken voor een studierichting raadde mijn dispuutsgenoot Marleen Merx (20080065)aan om Financieel Management te doen. Ik ben vervolgens eerst gaan werken bij Capgemini Consulting maar naar twee jaar was ik toe aan een nieuwe uitdaging. Via Nyenrodiaan Hind el Gaidi (20080022) kwam ik in aanraking met PwC Valuations en werk ik hier nog steeds met heel veel plezier. Zonder deze twee dames was ik niet gekomen op de positie waar ik vandaag zit.”

VAN VERRE 293| 27

De moderne stedeling komt niet graag meer in de supermarkt, maar bestelt de boodschappen via een app en laat ze thuisbezorgen. Aangezien we allemaal haast hebben, moet dat binnen tien minuten afgeleverd worden. Het Duitse concern Gorillas heeft op deze consumentenbehoefte ingespeeld met behulp van een indrukwekkende inleg van venture capital. Alumnus Sadik Cevik MBA (20110015) is general manager Benelux van Gorillas. Hij legt uit hoe het flitsbedrijf omgaat met hoge prijzen en oplopende rentetarieven.

Gorillas flitsend van start door lage rentes GENERAL MANAGER SADIK CEVIK:

28 | VAN VERRE 293

DOOR OELE STEENKS

SC: “Het belangrijkste voor ons is densiteit, hoeveel klanten wonen binnen een straal van een kilometer, hoe snel kunnen we bij die potentiële klanten terecht? Daarna kijken we naar de samenstelling van de bevolking. We hebben een relatief jonge populatie nodig voor een snelle adaptie van het Gorillas model. In studentensteden groeit het aantal klanten meestal snel, maar in een stad als Haarlem duurt het wat langer. Daar zien we overigens dat klanten voor hogere bedragen bestellen. Dat heeft natuurlijk alles te maken met de lokale welstand van de bevolking.”

Vraag: nu alternatieven zich aandienen voor venture capitalists door de stijgende rentetarieven, blijkt de druk op ondernemingen met een toekomstig verdienmodel plotseling toe te nemen. Geldt dat ook voor Gorillas?

Vraag: hoe verliep de financiering?

Vraag: welke schaalgrootte en infrastructuur moet een stad hebben om aantrekkelijk te zijn voor Gorillas?

CV: “Als de inflatie aanhoudt, zullen we zeker impact zien op het consumentengedrag. Wij zullen het belang van de klant in de gaten houden, door onze prijzen te matchen met die van supermarkten. Ik verwacht dat de verandering voor ons publiek bestaat uit minder uit eten gaan in restaurants of grand cafés, en meer zelf koken met onze producten. We zullen met gewone dagelijkse producten meer gebruik maken van Jumbo-artikelen, om ook de lagere inkomensklassen aan ons te kunnen binden. Inflatie raakt ons het meeste aan de investeringskant. We hebben kunnen profiteren van lage of zelfs negatieve rente, waardoor we een prima investeringsoptie werden. De yields op de equitymarket waren ook extreem laag, denk daarbij aan yields beneden de drie procent. Daarom werd venture-capital naar verhouding interessanter. Nu de inflatie omhooggaat en daarmee de rentetarieven, zie je dat venture-kapitalisten andere verwachtingen krijgen. Men wil sneller rendement ophalen als tegenhanger van de stijgende marktrentes. Dat leidt tot meer nadruk op winstgevendheid in plaats van groei. Bij venture capital wordt doorgaans per financieringsronde gekeken, wat een bedrijf waard is. We hebben nu mensen in huis die permanent de waardering in de gaten houden. Ikzelf heb een masters gedaan in M&A Valuation, dus dat helpt natuurlijk wel.”

Vraag: hoe is de jonge geschiedenis van Gorillas verlopen?

Vraag: hoe heeft Gorillas kunnen profiteren van de coronacrisis?

SC: “We hebben geen website; het is een mobile only app. De klant bestelt uit het menu van de app, waarna we razendsnel aan order picking doen in de minihubs in de stad waar we actief zijn. We kunnen die hubs logistiek optimaal inrichten, zo staan de hardlopers vooraan en hebben we brede gangen voor de order pickers. Het duurt anderhalf tot twee minuten om de bestelling bij elkaar te zoeken en gereed te maken voor bezorging. Vervolgens leveren we de boodschappen in een straal van 1 tot anderhalve kilometer. Dat kun je zelfs in tien minuten lopen. Het is bekend dat we heel snel naar de klant willen, maar de bezorgingsduur is niet eens altijd de eerste USP. Voor ons is het een cruciaal onderdeel van het verdienmodel, want met onze werkwijze kan een fietser wel drie tot vier orders binnen tien minuten bezorgen. Onze bezorgkosten zijn relatief laag; het is een efficiënt systeem van boodschappen doen, dat ook nog eens duurzaam is omdat we niet vervuilen en geen onnodig verkeer veroorzaken van klanten die met de auto boodschappen gaan doen.”

SC: “In het algemeen hebben we gezien dat tijdens de coronacrisis het thuisbezorgen van boodschappen een vlucht heeft genomen. Dat is voor ons een bijkomend voordeel geweest om het fundament te leggen voor Gorillas.”

SC: “Over de omzet kan ik niets zeggen. Voor het totale bedrijf zijn we in twee jaar tijd naar een personeelsbestand van nul naar 15.000 gegroeid. Het geeft aan hoe snel het is gegaan. Voor Nederland geldt dat we tijdens de afgelopen 12 maanden op hoofdkantoorniveau van nul naar meer dan 100 mensen zijn gegaan. We hebben hier een bezetting van 3000 werknemers.”

SC: “Gorillas concentreert zich op vijf landen, Duitsland, Frankrijk, Nederland, UK en de USA, waar we gefocust zijn op New York. Dat is vooral een strategische positionering om eventueel de business over de VS uit te breiden.”

Vraag: welke rol speelt de smartphone van bestellers?

Inflatie RENTEVERHOGINGEN VAN VERRE 293 | 29

SC: “Door de grote belangstelling van venture capitalists hebben we geen leningen hoeven af te sluiten. De financiers verlangen uiteraard een winstontwikkeling, waardoor ze het bedrijf op termijn naar de markt kunnen brengen. Bij private equity is de horizon doorgaans vier tot vijf jaar; bij venture capital is de vuistregel een periode tussen vijf en tien jaar. Investeerders die het eerst hun inleg willen terugverdienen, kunnen uitstappen bij een IPO, Initial Public Offerring ofwel een beursnotering. De problemen met inflatie hebben er in Duitsland voor gezorgd dat de venture capital partijen meer nadruk zijn gaan leggen op winstgevendheid versus groei. Die inmenging kwam vooral uit de hoek van de Tech-wereld. We hebben in Berlijn zo’n 300 mensen moeten laten gaan op het hoofdkantoor. Mensen die eigenlijk stonden opgesteld om de expansie hard door te trekken. Hier in Nederland hebben we enkele mensen in Amsterdam moeten laten gaan, omdat de stad de expansie van ons bedrijfsmodel min of meer blokkeert. Die mensen werkten vooral aan het huren en inrichten van panden, die we gebruiken als plaatselijk distributiecentrum.”

SC: “Gorillas is gefinancierd met venture capital. We zijn door vier rondes van financiering gegaan: seed capital van $ 1,5 miljoen, gevolgd door investment series A en B, waarbij we met series A $44 miljoen hebben opgehaald en met series B $ 290 miljoen. Met de laatste series C hebben we $ 1 miljard aan capital opgehaald. De financiering is vanuit het hoofdkantoor in Berlijn geregeld. Het bedrijf is ontzettend hard gegroeid. Na 8 maanden hadden we een unicorn status, dat betekent dat Gorillas op dat moment 1 miljard euro waard was. Nog nooit had een bedrijf in Europa in zo’n korte tijd die 1 miljard waardering gehaald. Bij onze laatste financieringsronde werden we gewaardeerd op 3 miljard euro.”

Vraag: hoe zal aanhoudende inflatie doorwerken op de bedrijfsvoering van Gorillas?

Vraag: in welke landen is Gorillas actief?

SC: “We zijn meer op het LIDL-model ingesteld dan op het Albert Heijn model. LIDL heeft enorm gesneden in de variatie van producten, ze bieden een enkel type tomaten aan, een type aardappelen etc. Als klanten niet zoveel geven om het merk, bijvoorbeeld bij noten of toiletpapier, dan biedt LIDL slechts het huismerk. Daardoor hebben ze veel minder turnaround van goederen en restanten en meer versheid. Wij hebben dat concept opgepakt en bepaald welke premium merken we erin willen houden voor ons publiek. Daar bovenop hebben we per stad gekeken welke premium lokale producten we kunnen toevoegen. Dan hebben we het bij voorbeeld over lokale zuivelproducten, dus rechtstreeks van de boer. We hebben ons assortiment een lokale twist gegeven, maar rekenen wel supermarkt prijzen. Dat is grofweg hoe ons concept werkt.”

SC: “We hebben in Nederland een sterk partnership met Jumbo en een uitstekend draaiende samenwerking. De familie Van Eerd is ook een investeerder in Gorillas. Wij kunnen meeprofiteren van de inkoopvoordelen van een van de grootste supermarkten van Nederland. Dit maakt onze positie in dit land sterk. In Duitsland hebben we een dergelijke samenwerking in de retail keten niet. Daar werken we vanuit ons eigen distributiecentrum. Daar staat tegenover dat het Duitse bedrijf eigen contracten kan afsluiten met leveranciers. Hier belevert Jumbo ons vanuit hun distributiecentra. Daarnaast hebben we in bepaalde steden samenwerkingsverbanden met lokale voedselleveranciers. We zijn nu in 16 Nederlandse steden gevestigd.”

Vraag: welke beloften doet Gorillas aan de klant/besteller?

SC: “Je moet voor zo’n opgave wel een soort obsessie hebben. Anders kun je geen vuist maken tegen 75 jaar ervaring van de grote supermarkten. Ik ben er 24/7 mee bezig. Ik heb een sterk leadershipteam weten op te bouwen en het fundament van Gorillas staat.

SC: “Amsterdam heeft wel een heel extreme aanpak van flitsbezorgers gekozen. We kunnen geen nieuw hubs openen in de binnenstad en we krijgen geen nieuwe vergunningen. Er is blijkbaar geen ruimte voor dialoog, terwijl we heel proactief zijn geweest. Het enige dat we nu kunnen doen is wachten tot na de gemeenteraadsverkiezingen en het gesprek aangaan met nieuwe politici. Wij zijn niet veel anders dan pizzabezorgers, flitsbestellingen van Albert Heijn of van Gall & Gall. We worden echter niet als normale ondernemers behandeld. Vergeet niet dat er 250 supermarkten zijn in de stad Amsterdam en vaak zitten wij in een pand naast AH of JUMBO. Die trekken veel meer traffic naar de winkels toe.

Vraag: nu de arbeidsmarkt gebukt gaat onder schaarste, wat moet Gorillas doen om het personeelsbestand op orde te houden?

Vraag: hoe verliep jouw carrière tot op heden?

Vraag: hoe werkt het model van Gorillas aan de inkoopzijde?

Vraag: in Amsterdam heeft Gorillas een darkstore moeten sluiten op last van de gemeente. Het beleid daar is om flitsbezorgers naar industrieterreinen te verbannen.

Vraag: wat voor persoonlijkheid moet je zijn als general manager van Gorillas?

Vraag: wat is de cruciale USP: bezorgingstijd, variatie in de bestellingen, prijs of klantvriendelijkheid?

SC: “Ik heb na Nyenrode enkele jaren investment banking gedaan bij J.P. Morgan en bij Rothschild. Het waren best zware banen omdat je op senior level advies geeft over fusie en overname of over strategische vraagstukken. Vervolgens heb ik drie jaar voor adviesbureau Oliver Wyman gewerkt in Amsterdam. Ik adviseerde o.a. over fusies en overnames in de retail business. Vandaar ben ik gevraagd om voor een farmaciebedrijf te gaan werken, waar we een buy- and build van verschillende apothekers hebben opgetuigd. We hebben in heel Europa bedrijven overgenomen en in een enkele entiteit ondergebracht, genaamd Atida. Het is een online apothekersplatform. Binnen Atida heb ik een startup opgezet en eigen farmaciemerken ontwikkeld. Ik ben nu ruim een jaar general manager voor Gorillas Benelux.”

Is het een streep door het businessmodel van Gorillas?

Vraag: welke elementen van de Nyenrode-opleiding hebben je geschikt gemaakt voor dit werk? SC: “Ik ben op Nyenrode terecht gekomen met een Nyenrode scholarship. Ik heb meegedaan aan een online businessgame en die heb ik gewonnen. Voor mij was het de eerste kennismaking met ondernemerschap. We werkten aan het opzetten van fictieve ondernemingen, zetten business cases op of we gaven advies aan ondernemers. Daar heb ik al besloten om uiteindelijk ondernemer te worden en heb ik nagedacht over de ervaring die ik nodig heb, om zover te komen.”

SC: “Onze klanten worden aangetrokken door het exclusieve assortiment, daarbij gaat om exclusiviteit op het platform. We proberen met unieke producten een uniek bedrijf op te bouwen. We spreken exclusiviteit af met lokale leveranciers of producenten van upcoming brands. Het assortiment kan per stad verschillen. Zo werken we in Rotterdam samen met Jordan’s Bakery en in Amsterdam met Juice Brothers. We geven geen kortingen op het assortiment, omdat we dat op de langere termijn niet kunnen volhouden.”

Ik denk dan gelijke monniken, gelijke kappen, we moeten gewoon hetzelfde worden behandeld. We zien in Rotterdam, Utrecht en Den Haag gelukkig een heel andere gemeentelijke aanpak. In Rotterdam wordt er vanuit de gemeente heel erg met ons meegedacht, in de trant van hoe kunnen we panden voor onze darkstores extra mooi maken. Daar beseft men dat zeker in een studentenstad onze service in een behoefte voorziet en dat het concept inpasbaar moet worden gemaakt in de logistiek van de stad.”

♦ 30 | VAN VERRE 293

SC: “We hebben voor de personeelswerving van bezorgers, twee doelgroepen, studenten en creatieve mensen die het leuk vinden om voor een hip merk als Gorillas te werken. Dan heb je het over DJ’s, artiesten, schrijvers die bij Gorillas kunnen bijverdienen. We hebben een hele goede CAO, waarbij we voor de leeftijdsgroep 18 tot 20 jaar veel meer betalen dan vergelijkbare bedrijven. We betalen ook pensioen, dus we hebben het monetaire gedeelte goed op orde. Daarnaast is flitsbezorger een leuke baan, zeker in de zomer. Sommige jonge mensen gaan naar de sportschool, bij ons kun je lekker fietsen op een elektrische fiets. Daarnaast zijn er jongeren met de ambitie om door te groeien naar een plek op het hoofdkantoor. Dat kan de gemiddelde supermarkt in Nederland niet bieden.”

Wellicht dat er in een vervolgfase ruimte is voor meer balans tussen werk en privé, maar ik denk dat door de inflatie en de dreiging van een recessie, die vervolgfase nu iets verder weg is.”

JH: “We doen zowel particuliere als zakelijke incasso’s, waarbij de laatste categorie voor ons meer omzetbetekenis heeft. Particulieren zullen in toenemende mate in de problemen komen. Dat ligt in de lijn der verwachtingen. Kijken we naar het bedrijfsleven, dan is er nog steeds voldoende liquiditeit om aan verplichtingen te voldoen. Zo wordt er in de horeca op dit moment veel geld verdiend, waaraan wel belastingschulden ten grondslag liggen. Maar op dit moment zie ik geen aanwijzingen dat het in Nederland helemaal verkeerd gaat met betalingsverplichtingen voor het bedrijfsleven.”

JH: “Goed om te weten dat we internationale incasso doen met ons bedrijf Hakort International, dus ik heb een goede thermometer voor de betalingsmoraal in de wereld. Nederland gaat nog steeds goed met de betalingszekerheid, maar in België bijvoorbeeld tekent zich een hausse aan faillissementen af. In mediterrane landen als Italië gaat het er traditioneel moeizaam aan toe bij het betalen van rekeningen, hoewel je daar relatief gesproken een verbetering ziet na de coronacrisis.”

DOOR OELE STEENKS

Vraag: wat is de algemene betaalzekerheid van Nederlandse huishoudens?

Vraag: kun je een indicatie geven in welke mate er in Nederland nog stelselmatig schulden kunnen worden gemaakt, nadat de AFM de regels voor screening voor kredietnemers heeft aangescherpt?

JH: “Uiteraard is het positief dat je niet onbeperkt kunt lenen in Nederland, maar ik weet niet of je mensen kent die de laatste tijd een hypotheek hebben aangevraagd. Die procedure is wel de negatieve kant van het verhaal. Je krijgt bijna een volledige due diligence als je een hypotheek aanvraagt. Dus ja, de bescherming tegen onverantwoord lenen is beter geworden dan vroeger, maar de huidige praktijk maakt dat mensen onvoldoende aan geld kunnen komen, om bijvoorbeeld door te stromen in de huizenmarkt. Laat ik het zo zeggen, ik denk dat het op dit moment in het algemeen goed is, maar ik zou geen voorstander zijn van verdere aanscherping van de regels.”

JH: “Als werknemer ben je afhankelijk van salarisverhogingen, die tot op zekere hoogte de inflatie moeten bijhouden. Als ondernemer bepaal je zelf de tarieven. Dus voor mensen met een gewone baan of een uitkering zal het best moeilijk gaan worden, als daarvoor onvoldoende wordt gecompenseerd. Aan de andere kant, er is schaarste op elke arbeidsmarkt, dus een zzp’er kan zeggen als wilt dat ik kom, mijn uurtarief is gestegen van 95 euro naar 135 euro per uur.”

Vraag: welk deel van de Nederlanders heeft voldoende rek in de maandelijkse betaalrekening om de sterk gestegen prijzen voor de dagelijkse boodschappen en de energierekening te betalen?

"Webwinkels en energiebedrijven verantwoordelijkheidhorentenemen!"INCASSO-GOEROEJIMHALFENS:

Alumnus Jim Halfens (20010057) geldt als een expert op het gebied van betalingen en incasso’s. Het is de graadmeter voor de gevolgen van inflatie en sterke prijsstijgingen. Hij neemt de Nederlandse betalingsproblemen onder de loep, die hij relatief nog vindt meevallen. Ook komt hij met rake observaties over het zakendoen met onder andere China en Afrikaanse landen. Ondernemers zijn te veel geneigd om leveringsfraude af te schrijven. Jim bewijst met het internationale incassobedrijf Hakort dat veel aanbetalingen zijn terug te halen, als je daar lokaal de juiste juristen op kunt zetten!

Vraag: kun je om te beginnen een indruk geven van de mate waarin debiteuren in de problemen komen onder het huidige inflatieklimaat in Nederland?

Drs. Jim Halfens en zijn broer René zijn serie ondernemers die de afgelopen jaren hard aan de weg hebben getimmerd in de juridische sector in binnen- en buitenland. Inmiddels hebben de broers een groep van bedrijven opgebouwd met drie advocatenkantoren (Van As Advocaten), een interim bedrijf voor advocaten en juristen (A2 Legal) en een internationaal incassokantoor, waarmee over de hele wereld onbetaalde facturen worden geïncasseerd (Hakort International). Verder hebben de broers een collectief opgericht voor juridische ondersteuning voor ondernemers (Legal Parrot). De broers zijn wellicht het meest bekend geworden met hun scheidingsformule Divorce Hotel, die als een leuke bijkomstigheid werd opgezet. Met de bijbehorende televisieshow is dit format van een flitsscheiding een groot succes geworden en al in vijf landen verkocht. Hoewel scheiding vaak kan leiden tot betalingsproblemen, laten we in dit interview een dergelijke open deur even buiten beschouwing. Jim is als CCO binnen de groep eindverantwoordelijk voor alle commercie. Hij benadrukt dat hij geen jurist is, maar een ondernemer in juridische zaken. Wel blijkt hij een scherp oog te hebben in de actuele gevolgen van inflatie en renteverhogingen, waarom het in dit themanummer draait! Hij heeft de doortastendheid die de echte Nyenrodiaan kenmerkt.

VAN VERRE 293| 31

Vraag: heeft het zin om op nationaal niveau beter te gaan communiceren over schulden?

JH: “In het algemeen is het zo dat wanneer de dialoog stopt met een wanbetaler, de deurwaarder in stelling wordt gebracht en een traject van schuldsanering wacht. We moeten mensen gaan bewegen om eerder aan te geven dat ze moeite hebben om hun rekeningen te betalen. In de eerste plaats zijn daar coördinatoren van gemeenten voor. Vaak kunnen daarmee al regelingen worden getroffen, voordat er een juridisch traject wordt opgestart. Verder zien we bij rechtbanken nieuwe initiatieven ontstaan om de deurwaarder niet om de hoek te laten komen. Er wordt nu gewerkt met schuldhulp coördinatoren bij de rechtbank. Daarmee wordt de zaak niet geseponeerd, maar wordt ervoor gezorgd dat iemand die moet voorkomen, na de uitspraak direct wordt begeleid naar de juiste gemeentelijke instanties.”

Vraag: nu de inflatie zo sterk aanwakkert, kunnen webwinkels eigenlijk nog wel betalen op krediet toestaan, of is dit juist een lucratief model gezien de rentestijgingen die aanstaande zijn?

JH: “Nu er door de inflatie voor de lagere en middenklasse van Nederland problemen op ons afkomen, is het zaak dat de regering wat gaat doen. Ik denk dat een duidelijke informatievoorziening nodig is. Voor veel mensen is het prettig om te weten dat er een meldpunt is voor plotselinge schulden. Dat kan een hoop gesodemieter voorkomen. Laten we eerlijk zijn, de inflatie begint nu pas. De eerste lichting van particulieren die naar een nieuw energiecontract zijn overgestapt is nog vers. Het is een actueel probleem dat snel aangepakt moet worden.”

JH: “Veel mensen die in de problemen komen, gaan naar de Wehkamp en bestellen daar op afbetaling een plasmascherm tv en een set Bose speakers erbij. Die zetten ze vervolgens op Marktplaats om maar wat extra inkomsten te hebben. Dat is natuurlijk een vicieuze cirkel, waarin webwinkels een eigen verantwoordelijkheid hebben te nemen, want Jim Halfens voor het Divorce Hotel.

Inflatie RENTEVERHOGINGEN

Vraag: kunnen debiteuren die in de problemen komen, op een faire manier aangeven dat budgethulp geboden is?

JH: “Als het gaat om particulieren met een minimaal inkomen, heeft het geen zin boven op de schuld renteverhogingen van hier tot Tokio op te leggen en de incassokosten steeds te laten oplopen, want die mensen zullen nooit in staat zijn om dat te betalen. Er zijn nog steeds te veel voorbeelden in omloop van een man die een vordering van 300 euro niet kan betalen en binnen de kortste keren zit met een vordering van 1000 euro. Dat slaat natuurlijk nergens op. Voor die categorie moet je er aan de voordeur sneller bij zijn.”

Vraag: welke nieuwe methodes zijn er om problematische schulden te voorkomen?

32 | VAN VERRE 293

Vraag: of blijft de angst dat bij hulpvraag, de deurwaarder binnen de kortste keren op de stoep staat? JH: “Inderdaad, veel wanbetalers steken uit angst de kop in het zand. Als die mensen wat sneller gaan communiceren dan is er in de praktijk doorgaans nog heel veel op te lossen. Wat veel mensen niet weten is het volgende; je hebt een schuld van een ton en je kunt goede redenen aanvoeren dat je die schuld nooit kunt terugbetalen, maar je kunt wel bij vrienden of familie een deel van die ton lenen, dan kun je bij de rechtbank een finale kwijtschelding aanvragen. Dat is al een heel oud systeem, maar daar zou je de wanbetaler af en toe wat beter aan de hand moeten nemen.”

JH: “Die bereidheid zien we niet. We zien vooral problemen met de kinderopvang. Mensen willen meer werken, maar of er is geen opvang, of er is geen opvangcapaciteit of de opvang zelf is te duur. Als je 20% meer wilt werken om aan je verplichtingen te voldoen en je komt dan netto op een achteruitgang in inkomen te staan, dat doet niemand. Je verliest dan je huurtoeslag en nog andere fiscale voordelen. Het is echt een belachelijk systeem in Nederland. Het zet te veel mensen op de handrem.”

daar staan hele hoge woekerrentes tegenover. Een webwinkel kan zeggen, pas wanneer je twee bestellingen direct hebt afgerekend, mag je op krediet bestellen. Als een particulier altijd op afbetaling bestelt, dan weet je gewoon met wie je te maken hebt.”

Vraag: zie je het betalingsgedrag van hypotheeknemers veranderen?

JH: “Nee, de Nederlandse betalingsmoraal is goed. We zijn hier vergelijkbaar met de Nordic landen, waar de betalingsmoraal heel erg goed is.”

JH: “We hebben enkele energiemaatschappijen als klant. Voor de grote namen als Essent, Fattenfall en Eneco zijn het gouden tijden, want door de extreem hoge prijzen wordt er ook meer verdiend. Ik zou het die partijen vinden sieren, als ze een deel van de acute pijn voor particulieren op zich nemen. In meer gevallen zouden plotselinge energieschulden, bij een normaal verbruik, kwijtgescholden kunnen worden. Ik vrees echter dat dit wishful thinking is. Daarnaast is er een groot aantal kleine energieleveranciers actief die het moeten hebben van de binnenlandse beurs van vraag en aanbod in energie. Die maatschappijen hebben veel minder bestaanszekerheid, zeker bij schaarste, dus zullen ze niet erg coulant zijn voor wanbetalers.”

Vraag: dreigt een beeld van huisuitzettingen of is dit een drastische voorstelling van zaken?

Vraag: wat kan een Nederlandse ondernemer die onderdelen bestelt in China en daarvoor een aanbetaling doet, maar vervolgens niet geleverd krijgt vanwege corona, verstopte aanvoerlijnen of problemen in de containerhaven, doen?

JH: “De meeste koopwoningen in Nederland hebben een behoorlijke overwaarde ten opzichte van de hypotheekverplichting. Dat geeft ruimte om eventueel regelingen te treffen, maar op dit moment zie ik dat gelukkig nog niet toenemen. Voor huurders kunnen problemen ontstaan door eventueel ontslag als we weer in een coronacrisis terecht komen. In zijn algemeenheid moet er het nodige worden gedaan aan die huurmarkt, want mensen in Amsterdam wonen vaak op 50 vierkante meter voor een huur van 1500 tot 2000 euro. Dat is niet goed.”

Vraag: in hoeverre heeft het klassieke model van betalingsherinneringen, aanmaningen en deurwaarders zijn beste tijd gehad?

JH: “In de eerste plaats heb je dan met Chinees recht te maken, want daar heb je voor getekend. Dan zou je dus een Chinese advocaat moeten inschakelen die contact opneemt met de leverancier om te zien welke juridische stappen mogelijk zijn. Dat traject kan lang duren en de kosten kunnen behoorlijk oplopen. Wat ik echter steeds meer adviseer, stuur een factuur naar die leverancier voor de gemaakte kosten en voor omzetdelving, en die factuur gaan we opnieuw incasseren. Een advocaat zal zeggen, nou dat is lekker plat. Maar ik verzeker je dat dit in een groot aantal gevallen werkt. Ik heb net zo’n case afgewerkt en een ton teruggehaald voor een klant. Zoals je aangeeft, komen dit soort incasso’s veel voor in China, want enorm veel ondernemers halen hun producten of onderdelen voor productie uit China. Ook Zuid-Afrika en andere Afrikaanse staten behoren tot de problematische landen, waarbij het vaak gaat om de levering van groente, fruit en bloemen. Kortom, producten die dus bederfelijk zijn. Veel ondernemers zijn geneigd om vorderingen af te schrijven, maar dan zeg ik geef ze aan mij. In heel veel landen kan ik vorderingen gemakkelijk binnenhalen en dat doe ik op no cure no pay basis. China en Afrika zijn lastig, maar op goede vorderingen scoren we eigenlijk altijd. Ik had toevallig een zaak in Nigeria en die hebben we gewoon binnengehaald. Het is gelukt omdat ik een advocaat ter plekke kon inschakelen, die persoonlijk op onderzoek is uitgegaan. Die gaat dus kijken wat voor bedrijf het is, waar zit het, want in veel Afrikaanse landen heb je geen straatnamen, en wat is de financiële positie? Ik noem dat het prelegal traject en op basis daarvan hebben we een vordering neergelegd en geïncasseerd. We kunnen klanten adviseren bij het beoordelen van de leveringsbetrouwbaarheid en de betalingspraktijk bij het zaken doen over de hele wereld. Het is belangrijk dat een ondernemer zich goed verdiept in het land waarmee hij zaken wil doen; veel draait om het nationale recht waaronder deals worden afgesloten. Bij incasso’s proberen we vaak om buiten bijvoorbeeld het ZuidAfrikaans recht om te werken.”

Vraag: in hoeverre kunnen energiemaatschappijen de huishoudens ondersteunen in het opvangen van de prijsstijgingen?

Vraag: zie je al de bereidheid van Nederlanders om minder in deeltijd te gaan werken, ter ondersteuning van de huishoudelijke financiën?

♦ VAN VERRE 293| 33

JH: “Mijn broer en ik hebben vijf jaar geleden Hakort, een internationale incassopraktijk overgenomen, en als je nu kijkt naar de ontwikkeling op het terrein van incasso, is er heel veel geautomatiseerd, waardoor iedereen je incasso kan doen, maar bijna niemand haalt de openstaande vordering binnen. Als ik in bijvoorbeeld Colombia een vordering wil incasseren, dan bel ik naar onze advocaat in Bogata en die gaat op een scooter naar de debiteur, met het dringende verzoek om deze aanmaning te ondertekenen. Het is heel ouderwets, maar het is wel het enige dat werkt. Voor echte wantbetalers is dus een advocaat en deurwaarder inschakelen, de methode die werkt. Internationaal doen we dat op commissiebasis.”

JM: “Ik verwacht niet dat daar de grootste problemen zullen ontstaan. Natuurlijk gaan die tarieven omhoog bij inflatie en oplopende rente, maar doorgaans is er een goed systeem van creditchecks. Ik heb een aantal klanten in de autolease sector, maar ik zie nog geen gekke dingen voorbijkomen. Doorgaans gaat dit met automatische incasso’s, tot het moment dat het geld er niet meer is. De vraag is wanneer komt dat moment. Af en toe zien we criminele situaties, waarbij de auto zoek is en niet meer valt te traceren. Maar voor de nette contractant, zijn betalingsproblemen doorgaans prima op te lossen.”

Vraag: kun je aangeven hoe de inflatie en renteverhogingen zullen doorwerken in bijvoorbeeld de private lease van auto’s?

Vraag: jullie kijken naar megatrends, waar biedt deze situatie kansen?

Dit jaar viert ABP samen met APG het 100-jarig bestaan. In de afgelopen 100 jaar heeft het fonds veel ‘downturns’ gezien: the Great

34 | VAN VERRE 293

KK: “De rente gaat omhoog en dat betekent dat de waarde voor de verplichtingen omlaaggaat, de dekkingsgraden stijgen, dat is dus positief. Wij komen uit een ‘lower voor longer’ situatie waarbij pensioenfondsen zich geen zorgen hoefden te maken over inflatie, dat zag je terug in hun asset mix. Inflatie is in Europa lang niet aan de orde geweest. De huidige inflatie van 8-10% is fors en de vraag is of de beleggingen nu goed gepositioneerd zijn met dit inflatiescenario. En nu dat de dekkingsgraden stijgen is de vraag: wat te doen met de rente hedge? Pensioenfondsen met een hoge dekkingsgraad willen het renterisico vermijden. Iedere asset class gedraagt zich anders. Wereldaandelen en obligaties hebben eerder, tijdens de periodes van hoge inflatie, teleurstellende rendementen laten zien. Real assets zijn over het algemeen een meer aantrekkelijke categorie: de cashflows zijn stabiel en inflatiedruk wordt doorgegeven, de assets zijn relatief weerbaar. Vanuit historisch perspectief is het overigens nog niet helemaal aangetoond omdat er weinig data zijn over de rendementen van infrastructuur in de jaren 70; het is een relatief jonge asset class.”

KK: “APG AM is wereldwijd een van de grootste investeerders in Real Assets, een verzamelnaam voor real estate, infrastructuur en natural resources. Voor onze pensioenfondsklanten investeren wij in private en beursgenoteerde entiteiten. We werken ook samen met buitenlandse vermogensbeheerders in grote investeringen. In mijn rol lever ik een bijdrage aan het behalen van de investeringsdoelstellingen van onze pensioenfondsklanten en Asset Owner Partners. Dat zijn buitenlandse vermogensbeheerders die met ons co-investeren door middel van de allocaties naar onze strategieën.”

Vraag: inflatie en oplopende rente zijn grote uitdagingen voor pensioenfondsen. Wat betekent dat voor de investeringsstrategieën in het algemeen?

DOOR JAN VINCENT MEERTENS "Blijf vooral kijken naar de lange marktenKatherinePENSIOENFONDS-INVESTEERDERtermijn."KATHERINEKUCHERENKO:Kucherenko(20080333)isSeniorInvestmentSpecialistGlobalRealAssetsbijAPGAssetManagement.HoezorgtAPGuitnaamvanzijn4,8miljoenpensioenfondsklanten,ookoplangetermijn,vooreengoedcollectiefpensioenineenleefbaresamenleving,ondanksdemoeilijkhedenwaarmeedefinanciëlegeconfronteerdworden?MetKatherinepratenweoverdebijsturingindeinvesteringsstrategievoorRealAssets.“Blijfvooralkijkennaardelangetermijn,”ishaarbelangrijksteboodschap.KatherineisgeboreninOdessaenkwamopjongeleeftijdnaarNederland.In2003studeerdezeaandeHogeSchoolInUtrecht,waarnazijopNyenrodeeninOxfordgestudeerdheeft. V

raag: APG AM investeert in real assets. Kan je daar iets meer over vertellen?

KK: “Wij hebben een vijftal megatrends geïdentificeerd die een langetermijnrichting geven aan onze investeringsstrategie. Tijdens de pandemie hebben wij ondervonden dat deze trends niet alleen nog steeds relevant zijn, maar zelfs aan het versnellen zijn. Dankzij deze aanpak zijn wij goed gepositioneerd om de ‘vier jaargetijden’ van de economische cyclus te doorstaan. Dit geldt ook voor de huidige economische situatie. Maar ook in deze tijden zijn er kansen: de waarderingen van de assets ten tijde van acquisitie zijn lager en er is minder concurrentie, waardoor wij de waarde van de pensioen assets kunnen maximaliseren. Uiteindelijk zal ook deze cyclus voorbijgaan.

Vraag: wat maakt APG AM uniek? KK: “APG AM heeft een Real Assets portfolio van ongeveer 80 miljard, gediversifieerd over regio’s, sectors en risico groepen. Wij hebben zowel de schaal als de ‘skill’ om grote en complexe transacties te sluiten en uit te voeren met een wendbaarheid en snelheid van een ‘boetiek’ investeringsmaatschappij. Terwijl sommige partijen zich concentreren op één bepaalde investeringsstructuur, bewegen wij langs het hele spectrum van structuren, zoals directe investeringen, fondsen, co-investeringen, club deals en joint ventures. Afhankelijk van de investering kunnen wij ook op elke plek binnen de capital stack, de kapitaalsstructuur, investeringen doen. Maar we focussen ons met name op de equity en equity-gerelateerde instrumenten. We hebben met onze aanpak onlangs vele prijzen in de wacht gesleept, waaronder de IPE Real Assets & Infrastructure 2022 Investeerder van het Jaar Prijs.”

KK: “Bij Real Estate investeren wij in ‘volwassen’ sectoren en entiteiten, maar helpen ook startende ondernemers om hun nieuwe concepten en platformen te ontwikkelen en succesvol te maken. Bijvoorbeeld, voor onze grootste klant ABP, door middel van een investering in Vesteda, managen wij voor 2.5 miljard aan huurwoningen in Nederland. Ruim een decennium geleden hebben wij de hotelketen Citizen M mede opgericht, met inmiddels meer dan 20 hotels en vooruitzichten voor veel meer locaties. Recenter hebben we een nieuw lifestyle en hospitality merk, The Other House, gelanceerd. Met twee locaties in London: in South Kensington en in Covent Garden. Wij geloven dat zowel de zakenreiziger als vrije-tijdsreiziger op zoek zijn naar meer flexibiliteit, stijl en persoonlijke service; daar speelt het merk op in. In de winkelvastgoedsector zijn wij de eigenaar van onder andere Batavia Stad, Roermond Designer Outlet, Cap3000 in Nice en Bicester Village in Oxfordshire; de laatste is een winkelvastgoed locatie met de hoogste omzet per vierkante meter van de wereld.”

Vraag: rente, inflatie, oorlog. Wat is de meest positieve uitkomst waar wij op kunnen hopen?

Vraag: en dan woon je ver weg, wat kun je doen? KK: “Voor het conflict ging ik bijna ieder jaar naar Odessa. Nu zou ik er kunnen zijn, maar aangezien Oekraïne momenteel geïsoleerd is, zijn er weinig mogelijkheden om daar te komen. Wat mij en iedereen raakt, is het leed dat momenteel met de dag toeneemt. Om daar iets aan te doen, heb ik samen met een aantal gelijkgestemden binnen de financiële sector een fonds, ‘Finance for Ukraine’ opgericht dat kleinschalige initiatieven van lokale vrijwilligers steunt die dagelijks honderden mensen en dieren in nood helpen (www.financeforukraine. com red.). Mocht er in de nabije toekomst, hopelijk, een positieve ontwikkeling komen, dan zal het fonds zich focussen op de wederopbouw van het land en het creëren van kansen voor Oekraïens talent. Dit is een heel klein steentje dat wij bijdragen om te zorgen dat de wereld er over 100 jaar een stuk beter uitziet dan nu.” ♦

KK: “De inflatie onder controle krijgen, is voor de Centrale Banken lastig. De ECB en de FED gaan de rente verhogen, maar gaan zij er mee door? Het kan zijn dat de rente onvoldoende verhoogd wordt en dat centrale banken achter de feiten aan blijven lopen. Met hoge inflatie en lage economische groei komen wij in een stagflatie terecht. Vooral in de Eurozone is dit een groot risico. Als stagflatie doorgaat dan komt er weer een renteverhoging. Voor investeerders is deze ‘Stop & Go’ situatie lastig. Je moet continue anticiperen op de acties van centrale banken. Wat enorm zou helpen, is dat er een einde komt aan het conflict in Oekraïne. Politieke onzekerheid in Oost-Europa is negatief voor de economische vooruitzichten. Onze taak is om de zeer lange termijn in de gaten te houden en te zorgen voor optimale spreiding in de portefeuille. Daar maakt een real asset strategie deel vanuit. Dat helpt ons de lange-termijn negatieve gevolgen van inflatie en oplopende rente zoveel mogelijk te beperken.”

Vraag: APG staat op nummer 1 in de PERE top 100 Global Investor, de lijst met de grootste investeerders in onroerend goed wereldwijd. Kun je een paar voorbeelden geven van jullie investeringen?

Vraag: je noemt het conflict in Oekraïne. Dat beïnvloedt natuurlijk de lopende investeringsbeslissingen. Maar ook jou persoonlijk. Wat is jouw kijk op het conflict?

Vraag: APG AM staat bekend als voorloper op het gebied van duurzame investeringen. Hoe zie je dat terug in jullie investeringsstrategie? KK: “Wij investeren altijd met een sterke focus op de hoogste ESGstandaarden (Environment, Social and Governance red.). Tijdens het gehele investeringsproces worden continue elementen rendement, risico, kosten en ESG-factoren gewogen om superior risk-adjusted rendement te behalen en om de midden- en lange-termijn benchmarks te verslaan door actief management. In 2009 is APG AM een medeoprichter geweest van GRESB (Global Real Estate Sustainability Benchmark) en sindsdien hebben wij de benchmark ieder jaar verslagen. GRESB-certificaat is inmiddels ook verplicht voor alle nieuwe investeringen. Daarnaast, in 2019 heeft APG AM ‘CRREM’ (Carbon Risk Real Estate Monitor) co-ontwikkeld en inmiddels is deze door de hele vastgoedsector omarmd, met als doel het meten en managen van transitierisico om deze in lijn te brengen met de klimaatdoelen van Parijs. En verder voeren wij continue een gesprek over duurzaamheid met alle stakeholders, een recent voorbeeld is een pop-up-store in Batavia Stad waar het gesprek over duurzame kleding op gang wordt gebracht.

KK: “Het is ontzettend treurig dat anno 2022 mensen hun leven moeten verliezen in het gevecht voor ideologieën. Wij leren heel weinig van geschiedenis en regeringen zijn nog steeds niet in staat om elkaar samen te werken. Er vindt continue een clash van ideologieën plaats en het conflict in Oekraïne is het gevolg daarvan. Dit conflict is veel complexer dan het vaak wordt voorgesteld. Het wordt in stand gehouden door alle partijen. Ook hier is het belangrijk om verder te kijken dan alleen een decennium: 100 jaar geleden was een groot gedeelte van het territorium waar nu om gevochten wordt niet eens van Oekraïne en over 100 jaar zal de geografie wellicht weer heel anders uitzien dan nu. Of het behoud van territorium wel of geen mensenlevens waard zijn, daarover verschilt men van mening en dit zorgt voor een grote verdeeldheid.”

Inflatie RENTEVERHOGINGEN

Depression, de Tweede Wereldoorlog en de Global Financial Crisis in 2008. Uiteraard vereist deze periode van hoge inflatie veel focus en zorgvuldigheid bij het nemen van de investeringsbeslissingen, maar wij kijken veel verder dan het aankomende decennium en werken er continue aan om weerbaar en wendbaar te zijn voor de komende 100 jaar. Bijvoorbeeld bij de infrastructuur investeringen is de horizon van dertig - veertig jaar niet ongebruikelijk. De complexiteit van de Asset Liability Management analyse, de ALM, in deze onzekere periode levert vooralsnog geen problemen op; dankzij wiskundige modellen worden er verschillende economische scenario’s in kaart gebracht. Er zijn nu wat meer scenario’s dan in de jaren ‘70.”

Vraag: je noemt infrastructuur als een van de Real Assets. Kun je een paar voorbeelden geven van recente investeringen? KK: “Wij investeren met het doel om voor onze klanten langjarige, stabiele rendementen te behalen. Onze portefeuille is volledig gediversifieerd. Bij transport kun je denken aan luchthavens, tolwegen, havens, treinen en spoorwegen; bij social infrastructuur aan ziekenhuizen en scholen. Bij utiliteiten is energietransitie nu een belangrijk thema. Wij investeren in zowel de energieopwekking, zoals windmolenparken Oostflakkee, Krammer en het Duitse Merkur, als in energiebesparing dankzij efficiënte energietransport en -opslag. Onlangs investeerden we in het Nederlandse Groendus, dat actief is in onder andere zonprojecten, slimme meetdiensten en duurzame energieoplossingen. Voor duurzame energie is de huidige situatie zelfs positief – hun energiecapaciteit is meer waard geworden. Om gebruik te kunnen maken van de nieuwe technologieën heeft onze samenleving toegang tot de hogesnelheid glasvezelnetwerken nodig. APG AM is een van slechts een paar partijen in de wereld die de schaal en complexiteit van deze types transacties aan kan. Enkele voorbeelden van recente investeringen zijn het KPN-netwerk in Nederland via Glaspoort en het Orange-netwerk in Polen. Die geven samen aan een kleine 3.5 miljoen huishoudens toegang tot het snelle en betrouwbare internet.”

VAN VERRE 293| 35

“GRATIS GELD AAN DE BASIS PRODUCTIEPROBLEMEN!”VAN DOOR OELE STEENKS SUPPLY CHAIN WETENSCHAPPER TAHER AHMADI (NBU): 36 | VAN VERRE 293

Inflatie heeft veel te maken met de problemen die er zijn ontstaan in de internationale productieketens. De dreiging van een recessie komt niet door een gebrek aan ondernemingsgeld, verklaart dr. Ir. Taher Ahmadi. Hij is docent Operations & Supply Chain Management aan de NBU. Het onderliggende probleem is dat overheden veel gratis geld in de economie hebben gepompt waarmee nu onvoldoende kan worden ondernomen door een gebrek aan chips en andere onderdelen. Dat jaagt prijzen omhoog!

V

Als je naar deze drie stromen kijkt - product-, cash- en informatiestromen - zijn ze met elkaar gecorreleerd. Zo werd tijdens de grote recessie van de vorige eeuw de cashflow verstoord; het resulteerde echter ook in de verstoring van de productstroom, omdat er niet genoeg geld was om door consumenten te worden uitgegeven. Om een lang verhaal kort te maken, inflatie kan het aankoopgedrag van klanten veranderen en de cashflow van de toeleveringsketen in sommige industrieën verstoren. De verandering in het aankoopgedrag van klanten kan op zijn beurt een vraagschok veroorzaken en leiden tot meer inflatie voor sommige producten met meer vraag, terwijl het bijbehorende aanbod hetzelfde blijft vanwege de capaciteitsbeperkingen.”

raag: wat is de relatie tussen inflatie en supply chain management (SCM)?

TA: “Aan de aanbodzijde leidt inflatie voor producenten tot hogere grondstofkosten, transportkosten, productiekosten, energiekosten en compensatiepakketten. Als sommige ketenpartners hun verkoopprijzen niet kunnen verhogen vanwege hun positie in de markt, kunnen ze failliet gaan en de hele toeleveringsketen verstoren. Het is duidelijk dat een langere toeleveringsketen kan leiden tot hogere inflatie met een verhoogd risico. Iedereen wil per slot van rekening zijn prijzen langs de keten verhogen om zijn positieve winstmarge te behouden en winstgevend te blijven. In die zin zullen we een toevoerlijn van inflatie hebben! Daarom wakkert verstoring van de toeleveringsketen inflatie aan en dit aandeel in de inflatie kan de stroomafwaarts gaande productstroom verstoren en vervolgens de totale inflatie in de markt versterken! Aan de vraagzijde vermindert inflatie de koopkracht van klanten. Deze moeten prioriteit geven aan hun aankopen. Ze besteden bijvoorbeeld meer aan essentiële producten dan aan luxere producten. Als gevolg hiervan leidt inflatie tot een daling van de vraag naar sommige niet-essentiële producten en verstoort deze ontwikkeling op zijn beurt de stroomopwaarts gaande kasstroom in hun toeleveringsketens.

Vraag: wat is het effect van de stijgende rente? TA: “Stijgende rentetarieven verhogen de kosten van kapitaal. De ketenpartners die afhankelijk zijn van bankleningen om hun bedrijf te runnen, zullen hogere kosten hebben en in het ergste geval kunnen ze failliet gaan. Dit leidt tot een verstoring van de downstream-going productflow en upstream-going cashflow in de supply chain. Ook door de rente te verhogen, stijgen de kosten van het aanhouden van voorraad. Als gevolg hiervan hebben supply chain-partners de neiging om minder voorraad aan te houden om de voorraadbeheerkosten te verlagen. Bijgevolg kan een gebrek aan voorraad in de toeleveringsketen de soepelheid van de stroomafwaarts gaande productstroom verstoren. Wat gebeurt er tegelijkertijd aan de vraagkant? De rente gaat omhoog en zo knijpt de centrale bank de liquiditeit in de markt. Met andere woorden, er zal minder geld in de zakken van de consumenten zijn dat ze kunnen uitgeven aan goederen en diensten, dus ontstaat een afnemende vraag. Onnodig te zeggen dat dit fenomeen van invloed is op de stroomopwaarts gaande cashflow. In het ergste geval van een recessie, wanneer de kasstroom wordt verstoord, zal de downstreamproductstroom ook worden verstoord.”

Vraag: SCM lijkt te functioneren in een open internationale economie; onverwachte internationale problemen zoals de covid-pandemie in China en de oorlog in Oekraïne veroorzaken ernstige stagnatie in

VAN VERRE 293| 37

TAHER AHMADI (NBU)

TA: “Om deze onevenwichtigheid op te lossen, kunnen centrale banken zoals de Europese Centrale Bank (ECB) en de Federal Reserve (FED) de liquiditeit in de marktvraag verminderen door de rente te verhogen. Maar de grote vraag is hoe zo’n agressief monetair beleid de verstoringen van de bevoorrading kan oplossen als dat juist de belangrijkste oorzaak van de inflatie zelf is. Het is opmerkelijk dat als de centrale banken te ver gaan met het verhogen van de rente, de wereldeconomie een zekere mate van recessie tegemoet gaat!”

Vraag: in de globale economie bestaan lange productieketens; hoe beïnvloeden die de hoogte van inflatie?

Vraag: wat is het geneesmiddel?

TA: “Supply chains zijn dynamische systemen die complexe structuren kunnen hebben. Om dergelijke systemen te kunnen begrijpen en analyseren, moeten we ze vereenvoudigen. Een vorm van vereenvoudiging kan het vertegenwoordigen van supply chain-configuraties zijn in termen van vraag- en aanbodzijde. Voor het gemak kunnen we de inflatie verklaren op basis van een vraag-aanbod model. Kortom, inflatie treedt op wanneer er een zodanige disbalans is tussen vraag en aanbod dat een te grote vraag een tekort aan goederen of beperkte diensten achtervolgt. Naar mijn mening is de belangrijkste oorzaak van de huidige inflatie een combinatie van het gebrek aan aanbod enerzijds en te veel marktvraag anderzijds. Het gebrek aan aanbod is het gevolg van meerdere wereldwijde verstoringen van de toeleveringsketen door een reeks factoren. Ik noem Covid-19-lockdowns, klimaatrisico's, wereldwijde energiecrisis, congestie in zeehavens, tekort aan vlootcapaciteit, tekort aan arbeidskrachten, wereldwijd tekort aan chips. Te veel vraag in de markt is het gevolg van de grote groei van de geldhoeveelheid. Dat komt door het injecteren van gratis geld, zoals vooral tijdens de Covid-19-pandemie door regeringen werd gedaan om bedrijven te ondersteunen.”

TA: “Vanuit het oogpunt van globalisering is het juist. Naarmate de wereldwijde instabiliteit toeneemt, door bijvoorbeeld de Covid-19lockdowns, de handelsoorlog tussen de VS en China, het gewapende conflict tussen Oekraïne en Rusland; verwachten we meer stagnatie in de huidige internationale toeleveringsketen. Zo is aangetoond dat maar liefst 169 industrieën getroffen zijn door het aanhoudende wereldwijde tekort aan computerchips. Dit laat zien hoe bedrijven in verschillende industrieën aan de ene kant verbonden zijn en hoe de wereldwijde toeleveringsketen aan de andere kant kwetsbaar is. De huidige mondiale structuur van de toeleveringsketen zal worden gewijzigd, zo is besproken tijdens de G7 top en andere mondiale fora. Dit geldt zeker voor industrieën die andere industrieën met een grote impact op de nationale economie en veiligheid als klant hebben. De deglobalisering van de supply chain kan in verschillende vormen plaatsvinden, zoals door reshoring of nearshoring. Dit kan een langetermijnplan zijn voor bedrijven die een wereldwijde supply chain hebben en meer controle willen hebben over deze keten. Deze verhuizing is geen peulenschil en het vereist veel moeite, tijd en investering. Bij verandering op korte en middellange termijn, moeten bedrijven echter op zoek naar nieuwe SCM-modellen om de huidige gebroken wereldwijde toeleverings-ketens te kunnen overleven.

Vraag: microchips zijn een schaars goed geworden; kunt u uitleggen wat een effectief SCM-model als voordeel zal opleveren?

Vraag: welke landen in het Verre Oosten kunnen worden gezien als een alternatief voor Chinese productie en levering?

TA: “Ik geloof het niet, omdat tot op zekere hoogte alles verbonden is met alles in de wereldeconomie. Wanneer de verkoopprijzen in steeds meer industrieën stijgen, zullen als reactie daarop ook de productiekosten stijgen. Het kan zijn dat sommige industrieën wegkomen met een vertraging; maar vroeg of laat zullen ze allemaal worden getroffen. Met de huidige hoge prijzen die naar verwachting langer zullen blijven als gevolg van de genoemde verstoringen, zullen ondernemingen op zoek moeten naar nieuwe strategieën om inflatie te bestrijden.”

toeleveringsketens die niet kan worden voorzien in geautomatiseerde SCMmodellen. Waar of niet waar?

In tegenstelling tot de conventionele SCM-modellen die zijn gebaseerd op concepten voor kostenefficiëntie en responsiviteit, zouden de nieuwe SCM-modellen meer gebaseerd moeten zijn op wendbaarheids-, veerkracht- en duurzaamheids-concepten, aangezien verstoringen het nieuwe normaal worden.”

Vraag: het is zeer waarschijnlijk dat geautomatiseerde prijsverhogingen zullen blijven bestaan; kan zo de winstgevendheid op middellange termijn omhoog gaan?

38 | VAN VERRE 293

TA: “Vanwege het onzekere bedrijfsklimaat veroorzaakt door de handelsoorlog tussen de VS en China, verplaatsen bedrijven een deel van hun wereldwijde toeleveringsketen van China, als een wereldwijde productie-hub, naar andere landen in het Verre Oosten, zoals Vietnam, India, Singapore en Maleisië. Het succes van deze landen in deze missie hangt af van de manier waarop hun regering en beleidsmakers ondersteuning en stimulansen bieden voor dergelijke transities.”

TA: “Het wereldwijde tekort aan computerchips als integraal onderdeel van de moderne technologie heeft invloed gehad op de productie van goederen en diensten uit een breed scala van industrieën. Met de toegenomen afhankelijkheid van producten zoals auto's, vliegtuigen, medische apparatuur, huishoudelijke apparaten, smartphones, laptops,

Vraag: moeten de leidende West-Europese landen, zoals Duitsland en Nederland, werken aan het thuisbrengen van de productie van verschillende basisproducten, met behulp van processen van automatisering en robotisering?

De VS is een wereldleider in halfgeleider R & D, terwijl het grootste deel van de productie en consumptie wordt gedaan in Azië. Hier wil ik drie mogelijkheden belichten die kunnen helpen bij het wereldwijde chiptekort.

Ten eerste diversificatie van de productie van de chips over de hele wereld. Dit betekent dat een deel van de productiestappen naar de VS en de EU moet worden overgeheveld. In dit geval zal een meer zekere chiplevering aan Amerikaanse en EU-bedrijven worden gegarandeerd, omdat het veel gemakkelijker is om productieaspecten te beheersen met onshore productie. Voordat we een dergelijke beslissing nemen, moeten we echter zorgen voor een continue toevoer van silicium, brandschone faciliteiten en betrouwbare en grote bronnen van elektriciteit en water. Om de binnenlandse chipproductie in de EU en de VS te bevorderen, zijn steun en stimulansen van beleidsmakers nodig. De VS zijn van plan om $ 52 miljard stimulansen te bieden aan de chipmakers als ze hun nieuwe faciliteiten in de VS openen. In dit opzicht zijn het plan van Samsung om $ 17 miljard te investeren in een chipfabriek in Centraal-Texas, het plan van Intel om $ 20 miljard te investeren in een paar nieuwe fabrieken in Arizona en het plan van Taiwan Semiconductor Manufacturing Co. (TSMC) om $ 12 miljard te investeren in een faciliteit in Arizona enkele voorbeelden. Ten tweede noem ik verticale integratie van het aanbod van chips. Ondernemingen met goederen of diensten die afhankelijk zijn van chips, kunnen zelf computerchips gaan produceren om aan hun vraag te voldoen. Volkswagen is bijvoorbeeld van plan om computerchips te produceren om onafhankelijker te worden van de wereldwijde toeleveringsketen en te concurreren met andere rivalen over het beperkte wereldwijde aanbod van computerchips. Deze mogelijkheid vereist echter een enorme initiële investering van Volkswagen. De derde optie is het herontwerp van producten die chips nodig hebben. Bedrijven die computerchips nodig hebben als input voor hun activiteiten, kunnen zich concentreren op hun productontwikkeling en zien hoe ze het productontwerp zodanig kunnen veranderen dat ze de beschikbare versie van computerchips kunnen gebruiken.

Zo besloot Peugeot om digitale snelheidsmeters te vervangen door meer ouderwetse analoge in het nieuwe automodel 308 als reactie op het wereldwijde tekort aan computer chips. Zo herschreef Tesla zijn voertuigsoftware om andere beschikbare alternatieve computerchips te ondersteunen.”

Vraag: de Verenigde Staten hebben hightech machines voor chipproductie naar China geëxporteerd; is het denkbaar om dit bedrijf terug te brengen naar de VS? TA: “Ongetwijfeld zijn halfgeleiders de sleutel tot economische en nationale veiligheid. De vraag naar chips gaat door het dak en de bestaande wereldwijde capaciteit blijft ver achter! De VS proberen producenten van halfgeleidermachines te verbieden toonaangevende machines aan China te verkopen. Volgens Bloomberg dringen de VS er bij de Nederlandse overheid op aan om ASML te verbieden zijn lithografiemachines aan China te verkopen. Deze machines zijn de essentiële technologie bij het maken van chips met grote brokken door chipmakers over de hele wereld. Logischerwijs breiden de chipmakers hun capaciteit uit door nieuwe faciliteiten op te zetten. Het doel van het Amerikaanse stimuleringsplan van $ 52 is tweeledig. De chipmakers aan de ene kant naar het Amerikaanse grondgebied halen en aan de andere kant voorkomen dat ze naar China gaan. Houd er rekening mee dat de halfgeleiderindustrie een wereldwijde toeleveringsketen heeft en natuurlijk speelt de Volksrepubliek een belangrijke rol als een belangrijke klant, maar niet als een grote producent tot dusver. China heeft langetermijnplannen om zelfvoorzienend te zijn in zijn binnenlandse chipverbruik. Het loopt echter achter op het schema!”

Vraag: blinkt de NBU uit in het opleiden van managers en ondernemers in SCM?

tv's, pc's, printers, spelconsoles, speelgoed, robots en militaire systemen; van computerchips, schiet de vraag naar chips omhoog en hun impact op de wereldeconomie is aanzienlijk. Daarom is een betrouwbaardere en een meer diverse toeleveringsketen voor halfgeleiders een noodzaak. Halfgeleider-productie kan worden onderverdeeld in drie hoofdstappen: ontwerp, fabricage en ATP (Assembly-Testing-Packing).

TA: “Ik geloof het wel. In de organisatiestructuur van de NBU hebben we een Marketing and Supply Chain Management (M&MSC) Center met SCM-experts. Ik ben bijvoorbeeld verantwoordelijk voor het lesgeven in Operation Management (OM) in het BSc-programma en Operation and Supply Chain Management (OSCM) in het MSc-programma. Afhankelijk van het niveau van het programma gebruiken we verschillende educatieve hulpmiddelen en methoden.

♦ VAN VERRE 293| 39

We proberen de studenten te helpen de fundamentele OMen SCM-terminologieën te begrijpen. Verder zorgen we voor het ontwikkelen van kritisch denken en probleemoplossende vaardigheden. Dit wordt gedaan door middel van lezingen, klassikale discussies over actuele SCM-problemen en -kansen, business cases, business games, groepswerk en presentaties. Kortom, we helpen studenten en cursisten om hun eigen OMen SCM-perspectieven te ontwikkelen die hen in staat stellen om de punten te verbinden in de dynamische zakelijke omgeving van vandaag.”

TA: “In dit geval moet een afweging worden gemaakt op basis van het belang en voordeel van de producten en de extra kosten of investeringen die nodig zijn. Naar mijn mening moeten de producten die verband houden met de nationale gezondheid en veiligheid, bijvoorbeeld persoonlijke beschermingsmiddelen die bekend staan als PBM-producten, opnieuw worden gebruikt en tegen elke prijs een volledige binnenlandse toeleveringsketen krijgen. Voor andere commerciële producten denk ik van niet, omdat het de operationele kosten aanzienlijk kan verhogen en leidt tot het verlies van marktaandeel. Voor westerse ondernemingen geldt in een extreem geval, dat de belangrijkste grondstof voor productie uit landen in het Verre Oosten komt en dat het eindproduct ook voornamelijk op markten in het Verre Oosten wordt verkocht!”

RE: “We zijn niet altijd even tevreden met de eisen die er door de overheid gesteld worden. Aan de ene kant zegt het APG dat we bepaalde gegevens niet

Drs. Ing. Robert Enters studeerde Aerospace Engineering en Nuclear Engineering aan Worcester Polytechnic Institute in de Amerikaanse staat Massachusetts. Ruimtevaart was het vak van de toekomst. Er waren allerlei plannen om bases op de maan en elders te vestigen. Hij deed kernfysica erbij omdat hij geloofde dat je je eigen energie bij je moest hebben op de planeten, en dat moest wel kernenergie zijn.

RE: “In mijn functie als innovation manager besefte ik dat ethiek steeds belangrijker aan het worden is. We leven namelijk in een wereld waarin technisch steeds meer mogelijk is, en we de dingen niet meer doen omdat ze moeten maar omdat ze kunnen. De wet- en regelgeving loopt enorm achter, dus we moeten zelf de verantwoording nemen en ons afvragen of we de dingen die nu eenmaal kunnen ook wel moeten willen. Ik beoordeel als ethics officer bijvoorbeeld de inzet van kunstmatige intelligentie (AI) bij de Volksbank in relatie tot de ethische principes die we hanteren. De AI-modellen worden heel breed ingezet voor marketing, human resources en ook riskmanagement om bijvoorbeeld witwassen te signaleren. Mijn rol is om in alle lagen van de Volksbank banken ethisch bewustzijn te creëren bij de inzet van AI. Ik werk dan ook nauw samen met de data scientists die AI ontwikkelen en help hen de ethische principes te bewaken. Een van die principes is dat je als klant weet dat je blootgesteld bent aan algoritmes die je beslissingen kunnen beïnvloeden. We willen natuurlijk ook discriminatie uitsluiten. We gebruiken voor deze doeleinden verschillende methodieken, waaronder de algoritme audit van Cathy O’Neill, auteur van Weapons of Math Destruction.”

INNOVATIEMANAGERDEVOLKSBANKROBERTENTERS: 40 | VAN VERRE 293

Inflatie RENTEVERHOGINGEN

Hij studeerde cum laude af in Worcester maar was bepaald niet de enige. Door de Koude Oorlog had het Westen fors in ruimteprogramma’s geïnvesteerd. Maar al tijdens zijn Amerikaanse studie leidde de internationale ontspanning tot het afschalen van die programma’s. Enters besloot managementopleidingen te gaan volgen, onder meer op Nyenrode waar hij in 1996 zijn MSc haalde. Nu is hij innovatie manager bij de Volksbank, het moederbedrijf van SNS, ASN Bank, RegioBank en BLG Wonen. Als bank met ruim 3 miljoen klanten wil de Volksbank zich onderscheiden met de maatschappelijke impact die het maakt. En daarbij gaat het de bank over meer dan geld alleen, het devies luidt bankieren met de menselijke maat. Robert houdt zich vooral bezig met langere termijn ontwikkelingen. Analyses van wat er allemaal op ons af komt, en wat we daarmee moeten? En de vraag is dan: waar wil je dat het heen gaat, moeten we dat wel zo willen? De sleutelbegrippen in zijn werk zijn #ethics, #futuring en #societyandculture.

“We bestaan omverdermensentehelpen.”

Vraag: wat betekent het dat de overheid met verschillende petten aan tafel zit bij jullie, als aandeelhouder, privacy waakhond en speurder?

Jullie werken onder meer met algoritmes. Toch is ‘bankieren met de menselijke maat’ een kernwaarde. Komt die waarde niet onder spanning te staan met de technologie?

RE: “Veel mensen overschatten hoe slim kunstmatige intelligentie is. Het is net als achteruitrijden via de achteruitkijkspiegel. Je pompt er data uit het verleden uit en je probeert patronen te herkennen. Maar je kunt eigenlijk niets voorspellen, we weten niet waar het heen gaat. AI ontwikkelt zich natuurlijk wel verder en regelgeving is onontbeerlijk. Het probleem is dat bij de overheid te veel mensen zitten die geen benul hebben van kunstmatige intelligentie. Er is een hoge graad van menselijkheid in de bank, waardoor ook de data scientists zelf naar voren zijn gekomen met hun behoefte aan sturing. Ze waren modellen aan het maken en zagen waar het mis kon gaan. Dat vonden ze niet oké. Ze willen dat daarnaar gekeken wordt. Het is typisch voor de Volksbank dat er veel ruimte is voor initiatief om te doen wat goed is.”

Vraag: banken bedienen zich steeds meer van technologische innovatie, ook de Volksbank.

Alumnus Robert Enters (19950050) is innovatiemanager van het moederbedrijf van SNS, ASN Bank, RegioBank en BLG Wonen. Hij beschermt drie miljoen klanten tegen onethische praktijken bij het openen van spaarrekeningen en het afsluiten van leningen en hypotheken.

Vraag: dat klinkt bedreigend voor een gemiddelde Nederlander?

In deze tijd van oplopende rentetarieven accepteert De Volksbank, waarvan de staat de enige aandeelhouder is, een lager rendement om de menselijke maat te handhaven.

DOOR JAN VINCENT MEERTENS

RE: “Direct na mijn studie ging ik al naar de kibboets om weer ruimte te scheppen in mijn hoofd en een andere kijk te krijgen op het dagelijkse leven.

RE: “Een hypotheek hoeft niet per se de zorg van de consument te zijn. Dat is de zorg van de bank, die hebben geld uitgeleend. Het zijn de spaarders die zorgen moeten hebben over hun geld. Vroeger raadden wij de klant aan zoveel mogelijk te sparen, zeker de klanten die bij onze merken bankieren. Met de hogere inflatie moeten we daarop terugkomen. Het is niet onverstandig om ook te beleggen voor de middellange termijn. Uiteindelijk zullen bedrijven de inflatie doorberekenen in hun prijzen en hun winsten op peil houden waardoor beleggen een hedge kan zijn tegen inflatie. Spaargeld blijft altijd achter. Maar onze banken zijn altijd voorzichtig en zullen niet snel iets doen in crypto, CDO’s en andere ingewikkelde producten. De Volksbank is natuurlijk wel een commerciële organisatie, maar met een menselijke maat.”

We zijn steeds bezig geweest om ons fysiek te versterken. En we zijn eigenlijk pas sinds kort ook begonnen met het versterken van onze intelligentie, het versterken van ons eigen denken. We zitten in een overgang van versterken van fysieke kracht naar mentale kracht. Dat is een heel ander spel, er zijn andere dingen voor nodig. De meeste mensen hebben dat nog niet door, waardoor er veel onbegrip en verzet is. Mensen denken lineair, ze denken dat alles doorgaat. Maar dat is niet zo, we gaan door een gigantische trendbreuk. De chaos gaat alleen nog maar groter worden, we ain’t seen nothing yet.”

“Uiteindelijk is geld een kwestie van vertrouwen.”

Vraag: tot voor kort leek er toch ook alle reden om optimistisch te zijn, totdat corona ons overviel? RE: “De pandemie is niet een toevalligheid. Aan het eind van een cyclus zit alles mee en heerst er een soort hosanna-sfeer. De oorlogen die nu uitbreken zijn twee systemen die vechten. Het oude dictatoriale industriële systeem dat vasthoudt aan fysieke kracht en gehoorzaamheid eist. En het systeem dat zich daarvan losmaakt en experimenteert met vrijheid, de nieuwsgierigheid op zijn beloop laat. Je zag het al in het bedrijfsleven, waar disruptieve ondernemingen ontstonden die tegengewerkt worden door gevestigde bedrijven die alles te verliezen hebben. Vroeger was dat ook zo. Onmetelijke bedrijven zoals Standard Oil die opgebroken moesten worden omdat ze te machtig werden. Nu worden dezelfde vragen gesteld. Moet Amazon niet opgeknipt worden? Wat doen we met Meta? Door de vrijheid zijn er uitwassen ontstaan en moet de samenleving, via de overheid, ingrijpen. Dit gaat te ver, dit willen we niet meer.”

Verder zijn we in Costa Rica, Mauritius, Egypte en Lapland geweest met de jongens. Maar ook dichter bij huis. Schiermonnikoog en Vlieland zijn bij ons favoriet. De veerpont werkt als een soort transitie van dagelijks leven naar vakantiestemming. Verder is één van mijn hobby’s het ontwerpen van spellen. Bordspellen of kaartspellen. Ook dit soort kennis gebruik ik rondom futuring, namelijk de nodige ‘gaming’ principes en scenario’s die je helpen met denken over de toekomst. Ik lees graag, zoals de boeken van de fantasy serie ‘Wheel of Time’; ja, ook bij mijn boekenkeuze gaat het vooral over toekomst en fantasie. Op professioneel vlak ‘Exploiting Chaos’ van Jeremy Gutsche en ‘The Value of Everything’ van Mariana Mazucato.”

Nu nemen we inderdaad de kinderen mee om hen wat meer van de wereld te laten zien en ervaren. We hebben twee zoons, Coen van 13 en Max van 15. Zo zijn we naar Zuid-Afrika geweest. Dan genieten we van de natuur, maar zien ook hoe het land op sociaal en economisch vlak worstelt.

Bijvoorbeeld met vluchtelingen en immigranten uit omringende landen, met het verleden en met nog erg veel armoede. Dat zijn ook voor de kinderen leerzame thema’s zodat ze beseffen dat we het in Nederland erg goed hebben.

♦

Vraag: we zitten in een perfecte storm. Het klimaat, de oorlog in Oekraïne, inflatie, disbalans in het arbeidsaanbod. Wat komt er op ons af in jouw visie?

Vraag: het zijn grote thema’s waar je je mee bezighoudt. Hoe ga je daar thuis en in je vrije tijd mee om? Laat je ze los, of wil je jouw kinderen meenemen in die brede kijk op de wereld?

VAN VERRE 293| 41

mogen gebruiken terwijl DNB, en het Ministerie van Justitie zeggen dat je alle middelen moet gebruiken om fraude en witwassen te bestrijden. Daar deelt het ook boetes voor uit. Maar dan sneuvelt in de praktijk al snel de privacy. En dat knelt. We zijn geen opsporingsinstantie, maar we worden er wel voor ingezet. De cultuur binnen Volksbank en haar merken, die natuurlijk wel hun eigen signatuur hebben, is dat we bestaan om de mensen verder te helpen. We hebben een strategie van gedeelde waarden, niet alleen maar aandeelhouderswaarde. Maar ook daar ontstaat een spanningsveld. Want de aandeelhouder is de Staat, en die wil gewoon rendement zien. Daar verzet onze directie zich tegen want we willen blijven bankieren met de menselijke maat. We accepteren daarvoor een lager rendement op eigen vermogen. Helaas is dat een blijvend gevecht met onze aandeelhouder.”

RE: “Uiteindelijk is geld een kwestie van vertrouwen. Daarom denk ik niet dat de grote cyberorganisaties zoals Meta en Amazon, de rol van de bank snel zullen overnemen. Het vertrouwen in die organisaties ontbreekt. Er zullen ook altijd zaken zijn die door een overheid worden bepaald, of die overheden met elkaar afspreken. Natuurlijk is het mogelijk dat overheden afspreken om een bepaalde cryptocurrency te erkennen en meewerken aan een waardebepaling. Maar ik geloof niet dat er een vrije markt kan ontstaan, zonder overheidstoezicht, die het bankensysteem vervangt. Een wereldwijde digitale munt is in theorie mogelijk, maar alleen als die is ingegeven door de centrale banken en dus de overheden. Het lijkt me alleen niet realistisch. De verschillende economieën ontwikkelen zich in een eigen tempo en de sterkte van hun munt in relatie tot die van andere geeft de verhoudingen tussen de economieën aan. De Euro geeft al veel problemen binnen een relatief homogeen Europa. De economie van Duitsland heeft zich nu eenmaal anders ontwikkeld dan bijvoorbeeld die van Italië, laat staan die van Laos.

Voor de hypotheken en de spaargelden?

Er zijn golven en systeemveranderingen, maar de basis functionaliteit van bankieren bestaat in verschillende vormen al 6.000 jaar.”

RE: “We zitten inderdaad in een perfecte storm. Die loopt nog wel door tot 2050. We zijn aan het einde van een serie van golven van de industriële revolutie en er is een overall regime change gaande. Maar de samenlevingen zitten nog vast in oude structuren. Structuren die ons grip hebben gegeven op onze omgeving en hielpen – en nog helpen – om fysieke kracht te genereren waarmee we kunnen produceren en ons kunnen verplaatsen.

Vraag: denk je dat er een kans bestaat dat de grote disruptors als Meta en Amazon het bankieren gaan overnemen van de traditionele banken?

Vraag: wat betekent dit voor de consument die bankiert bij de Volksbank?

voor het succes is de aansturing vanuit Taiwan van een complex netwerk van onderdelenproductie in Azië. Alumnus drs. Erwin den Breejen (19910197) is general manager Asia Operations. Hij krijgt in de praktijk te maken met veel van de factoren die de westerse inflatie aanwakkeren, zoals het tekort aan chips, de covidmaatregelen in de volksrepubliek China, geopolitieke spanningen in de regio en stijgende loonkosten op het Chinese vasteland.

ERWIN DEN BREEJEN VAN PON.BIKE: Inflatie RENTEVERHOGINGEN DOOR OELE STEENKS Het gezin Den Breejen uit eten in Taiwan 42 | VAN VERRE 293

SPIN IN HET WEB VAN Pon.BikeAANJAGERS!INFLATIEisinternationaalmarktleiderindefietsenindustrie.Debasis

Vraag: heb je zelf ook te maken met bemoeienis door de Taiwanese overheid?

VAN VERRE 293| 43

EdB:”Een land zonder maakindustrie zal lager uitkomen, maar kan uiteindelijk een veel grotere carbon footprint per inwoner halen.

EdB: “Het is in Taiwan het bedrijf waar je als getalenteerde ingenieur of manager voor wil werken. De bonussen kunnen oplopen tot zestigmaal een maandsalaris. Rond TSMC zit een cluster van bedrijven die min of meer hetzelfde doen en de productie van vorige generaties chips overnemen. Er wordt door de Volksrepubliek China inderdaad van alle kanten aan goede chiptechnici uit Taiwan getrokken. Daarvoor zetten de Chinezen ‘shell corporations’ op in Taiwan. De regering hier heeft een speciale opsporingseenheid om zo snel mogelijk Chinese brievenbusfirma’s te onderscheppen. Dat is een kat en muis spel geworden. Ook worden ingenieurs die tegen hun pensionering aanzitten, naar China gelokt met enorme bedragen, om daar nog enkele jaren te werken en nieuw talent uit Taiwan aan te trekken. Als tegenactie krijgen managers en techneuten van TSMC een stempel in hun paspoort dat ze vijf jaar lang niet naar China mogen reizen. Aan het voormalig seniormanagement van TSMC wordt vrijwel hetzelfde regime opgelegd als aan voormalige militairen.”

EdB: “Taiwan erkent dat het goed is om aan risicospreiding te doen, maar de productie in de VS betreft niet de nieuwste generatie chips. Hier wordt in de pers ook geopperd dat Taiwan een deel van zijn machtspositie weggeeft. Maar er is hier een beperking aan het aantal werknemers, aan de hoeveelheid land en aan de beschikbaarheid van zuiver water, dat nodig is in de chipsindustrie. Wat nu gebeurt, is dat TSMC-productieruimte ontwikkelt in Taiwan zelf voor de nieuwste generatie chips. Daarmee is het bedrijf niet eens in een gevecht met China verwikkeld, maar met Samsung in Zuid-Korea.”

Toyota bleef dus bestellen, terwijl vele andere wereldproducenten hun orders hebben uitgesteld. Bedenk wel dat de nieuwste generatie auto’s 5 maal zo veel chips nodig heeft als de vorige. De verwachting dat de vraag naar chips een dip zou ondergaan bleek dus niet te kloppen, de autonome vraag is juist sterk aangetrokken.”

Vraag: voor de productie van microchips is de aanwezigheid van veel zuiver water noodzakelijk. Taiwan heeft een lange historie van overvloedige regenwater, maar het land werd voor het eerst geconfronteerd met een droogteperiode. Is het aannemelijk dat ook Taiwan geraakt wordt door de klimaatverandering? EdB: “Een tyfoon in Taiwan brengt in drie dagen net zoveel regen als er in Nederland in een jaar valt. Vorig jaar kwamen er te weinig tyfoons en was er inderdaad een droogteperiode, waarbij bleek dat het onderhoud van de benodigde stuwmeren slecht was. De bodem bestaat uit behoorlijk los sediment. Je moet baggeren om de stuwmeren op capaciteit te houden en dat had de overheid behoorlijk laten versloffen. Er is de zorg dat het neerslagpatroon iets grilliger wordt. Dit heeft zeker zijn invloed gehad op de chipproductie. Vorig jaar is echt een wake up call geweest en er zijn stringente maatregelen genomen. Er moest met tankwagens water worden aangevoerd naar de chipfabrieken. Dat heeft wel capaciteitsuitval opgeleverd. De fabrieken hebben echter razendsnel gereageerd door recyclinginstallaties te bouwen voor het water dat ze bij het fabricageproces gebruiken.”

Vraag: een belangrijke aanjager van westerse prijsstijgingen is de stagnerende aanvoer van microchips. Taiwan levert ongeveer de helft van alle microchips. Wat is er de laatste twee jaar gebeurd, waardoor de productie is ontregeld? EdB: “Ik woon in Taichung, dat ook wel bekend staat als de wereldhoofdstad van de mechanische industrie. Vanaf mijn uitvalsbasis heb ik een beter overzicht van de problemen die er met de chipfabricage zijn ontstaan dan de gemiddelde krantenlezer. Toen de coronapandemie in de volksrepubliek China uitbrak, hebben veel opdrachtgevers uit de VS en Europa tot diep in hun supply-chain in Azië orders afgezegd. Die abrupte acties hebben de chipfabricage in Taiwan sterk beïnvloed. Om nu de achterstanden weg te werken, kost zo’n drie tot vijf jaar, vooral door lange levertijden op machines waarmee wafers en chips kunnen worden gemaakt. Een uitzondering was Toyota. Dat bedrijf stelde direct al vast dat de chipfabricage een cruciaal onderdeel was van de leveringsketen.

Vraag: De Taiwan Semiconductor Manufacturing Corporation (TSMC) is beducht voor een braindrain naar de Volksrepubliek China; wat merk je daarvan?

Vraag: wat is de levensduur van een generatie chips?

Vraag: hoe zwaar weegt de milieuproblematiek voor Taiwanese producenten? Het land kent een kooldioxide uitstoot van 11 ton per inwoner, terwijl 4 ton het internationaal gemiddelde is?

Vraag: was dit een afstraffing voor het just in time principe in de logistiek?

EdB: “De levensduur is enorm lang. De bulk van de chips die wereldwijd worden gebruikt in producten, zijn 15 jaar geleden al ontwikkeld. Daarmee kan dus worden geschoven over de wereld. De aanloop naar een nieuwe generatie chips duurt ongeveer vijf jaar. We zitten nu met een dichtheid van twee nanometer, terwijl we van drie nanometer afkomen. Het zal echter steeds moeilijker worden om ze nog kleiner te maken. Daarbij wordt de afhankelijkheid van de hofleverancier voor de chipmachines, namelijk ons Nederlandse ASML, steeds belangrijker. Ik zat afgelopen vrijdag in het vliegtuig terug naar Nederland; dan wordt een derde van de stoelen bezet door mensen van ASML.”

V raag: hoe ontwikkelt de inflatie zich in Taiwan en in de regio Oost-Azië? EdB: “Met de inflatie hier in Taiwan, maar ook op het Chinese vasteland valt het mee. Denk daarbij aan een percentage tussen de drie en vier procent. Dat is op zich een gezonde ontwikkeling, want een deel van je omzet haal je uit prijsstijgingen. Kijk naar Japan waar ze twintig jaar geen inflatie hebben gekend. Dat zijn verloren jaren geweest voor de economische groei. Verder is het noodzakelijk om te bedenken, dat er in Oost-Azië een sterke vergrijzing van de bevolking plaats vindt, waardoor er een vraagdrukkend effect ontstaat. Over Taiwan zelf kan ik zeggen dat de lonen niet snel oplopen en dat de lokale munt, de nieuwe Taiwanese dollar, door de centrale bank extreem goed wordt bewaakt.”

EdB: “Onder voorwaarde dat je de containerverschepingen onder controle hebt, kun je met de leveranciers in het Verre Oosten een lange tijdshorizon afspreken en de productie van onderdelen en de montage van producten exact plannen, waardoor ze op tijd worden verscheept. Toen er door westerse opdrachtgevers plotseling orders werden gecanceld, waarna reders het aantal afvaarten hebben ingekrompen, begon het te schuren. Achterstand moest versneld worden ingelopen, zo ontstonden de leveringsproblemen die we nu internationaal meemaken. Westerse ondernemingen hebben dus wel degelijk bijgedragen aan de schaarste van hun eigen onderdelen.”

EdB: “Ik heb enkele corporaties opgezet in Taiwan. Dat gaat heel soepel, totdat je moet aantonen, dat je niet namens Chinese investeerders handelt. Daar komt een grote stapel papierwerk aan te pas.”

Vraag: TSMC bouwt nieuwe chipfabrieken in Japan en de VS; hoe essentieel zijn deze investeringen?

Chiang heeft 25 jaar lang een schrikbewind gevoerd op dit eiland.

Vraag: welke aanwas is er van westerse bedrijven in Taiwan? EdB: “Die komt vooral vanuit de vraag naar schone energie. Als ik in het vliegtuig zit, dan is er een contigent Duitsers en Denen die zorgen voor windenergie boven de oppervlakte of boven de zeespiegel, en een contigent Nederlanders en Belgen die zorgen voor de funderingen. Verder is er een snelle westerse aanwas in de biotechnologie sector.”

Inflatie RENTEVERHOGINGEN

Vraag: hoe is de relatie tussen Japan en Taiwan? EdB: “De twee volken kunnen goed met elkaar overweg. Hier kunnen ze veel minder goed opschieten met Koreanen. Je ziet Japanse en Taiwanese bedrijven samenwerken om tegenwicht te bieden aan de ontwikkelsnelheid in Zuid-Korea. Dat heeft onder andere te maken met het feit dat Taiwan 50 jaar lang een Japanse kolonie is geweest, van 1895 tot 1945. De oudere generatie kan de vergelijking maken met de regering die de Chinese generaal Chiang Kai-shek vestigde op het eiland Taiwan met zijn politieke beweging, de Kwomintang (KMT). In zijn kielzog vluchtten twee miljoen Chinezen voor de communistische opstandelingen op het vasteland.

Tot 1971 werd hij internationaal beschouwd als de leider van het Chinese vasteland, maar daarna volgde de erkenning van Volksrepubliek China door de VN. De zoon van Chiang heeft een democratischer model ingevoerd, maar veel oorspronkelijke inwoners van Taiwan geven nog altijd de voorkeur aan het Japanse staatsmodel.”

Vraag: hoe werkt het productienetwerk van Pon.Bike in Azië?

Tienduizenden onderdelen voor asemblage in Europa

44 | VAN VERRE 293

Komt bij dat de milieuwetgeving hier redelijk adequaat is, maar op het gebied van handhaving kan er het nodige worden verbeterd. Het is niet zo dat er met smeergeld wordt gewerkt. Op dat vlak heeft het land de laatste 15 jaar echt stappen gemaakt. Het is niet zoals in Vietnam, waar elke overheidsinstantie langs komt en zelf begint over ‘coffeemoney.”

EdB: “We hebben een groot aantal toeleveranciers in Azië. Voor onze premium merken laten wij alleen onderdelen maken in Taiwan, China, Vietnam, Zuid-Korea, Maleisië en Singapore. Die gaan bij voorkeur per container naar Rotterdam. Wij verzenden duizenden containers per jaar, waarna we de e-bikes en fietsen afmonteren in Europabij de Gazellefabriek in Dieren, de Kalkhoff fabriek in Duitsland en de Cannondale fabriek in Almelo. We hebben ook een fabriek voor het monteren van high end sportfietsen in Mainz.

Vraag: Taiwan importeert 97% van de benodigde energiebrandstof uit het buitenland, dan gaat het om olie, gas en steenkool. Hoe werkt deze afhankelijkheid door in de lokale economie van Taiwan? EdB: “In Taichung staat de grootste kolengestookte elektriciteitscentrale ter wereld en dat is merkbaar in de lucht. Taiwan realiseert zich dat men dit geen 15 jaar meer vol kan houden. Het land heeft decennialang een van de laagste energietarieven ter wereld gehad. Net twee weken geleden zijn de tarieven met 8% verhoogd. Men overweegt om te gaan spelen met energietarieven die kunnen variëren naarmate fabrieken schoner produceren. En er wordt enorm ingezet op zon en wind. De hele westkust van Taiwan wordt volgebouwd met windparken.”

Vraag: hoe doet Pon.Bike monetair gezien zaken in Azië?

VAN VERRE 293| 45

Professionele racefietsen voor Team Jumbo Visma

Nieuwsfeit: Pon.Bike kocht onlangs het bedrijf Dorel met merken als Cannondale, GT en Schwinn, waarmee exclusieve racefietsen worden verkocht in de VS. Ook gewone fietsen via Wallmart en Amazon zitten in de pijplijn.

EdB: “Qua volume is de Volksrepubliek de grootste leverancier van cellen, maar in termen van kwaliteit zijn Japan en Zuid-Korea de markleiders in de productie van cellen. Panasonic, LG en Samsung zijn uiteindelijk de grote aanbieders. Om daarmee batterijpakketten te bouwen hebben we toeleveranciers in Oost-Europa, voornamelijk in Tsjechië en Polen. De bekendste aanbieder van e-bike systemen in de Europese markt is Bosch en die assembleert ook in Oost-Europa. Voor ons zijn elektrische fietsen een enorme internationale groeimarkt, maar we groeien (net als de concurrentie) minder hard dan we zouden willen vanwege de schaarste aan batterijen.”

EdB: “Het gaat vooral om het afdragen van sociale lasten. Die zijn in China opgelopen tot 45 tot 48 % van het brutoloon. Dat zijn westerse waarden en die hebben een behoorlijk prijsopdrijvend effect gehad. Vergelijk dat met Taiwan waar het verschil tussen bruto en nettoloon slechts 18% is.”

EdB: “We doen zoals veel bedrijven vooral zaken in US-dollars, die voor ons goed te hedgen zijn met de euro. Met onze leveranciers spreken we vooraf een bandbreedte af voor de wisselkoersen om lokale munteenheden om te zetten naar de Amerikaanse dollar. Komen wisselkoersen buiten de brandbreedte, dan volgt automatisch een prijscorrectie. Dat is naar twee kanten wel zo eerlijk.”

EdB: “Veel Chinese fabrieken hebben processen geautomatiseerd en hun oude machines overgebracht naar Vietnam. Dat gaat een groot probleem opleveren, want Vietnam heeft een jonge bevolking van 100 miljoen inwoners, maar er is een tekort aan geschoolde arbeidskrachten. We zien in onze business al een dip van zeker 20% in productiviteit. Ga je van Vietnam naar bijvoorbeeld Cambodja, dan heb je nogmaals een initiële achteruitgang van 30% in productiviteit. Het duurt enige jaren met intensieve training om dit gat te verkleinen. Een andere factor is het vaak ontbreken van industrieclusters in Vietnam, die zorgen voor een comparatief nadeel ten opzichte van regio’s in China ”

Vraag: is Vietnam bezig om de rol van China over te nemen?

Vraag: de lonen in de Volksrepubliek zijn de laatste jaren enorm gestegen, vooral als het gaat om ingenieurs en high tech medewerkers. Is dit een concurrentievoordeel voor Taiwan?

Op dit moment zijn we een enorme fietsenfabriek aan het bouwen in Litouwen.We sturen vanuit Azië per dag anderhalf miljoen onderdelen naar het westen. Ik moet eerlijk bekennen dat we de laatste tijd meer onderdelen hebben laten overvliegen dan we zouden willen. Alleen voor de topmerken Cervélo en Cannondale, dus racefietsen en mountainbikes, monteren we de fietsen hier voor de Amerikaanse markt. De hogere transportkosten zijn in de verkoopprijs verdisconteerd.”

EdB: “Er zijn heel wat militaire bases op Taiwan, maar een behoorlijk deel van de krijgsmacht wordt ingezet om de gevolgen van de 10 tot 12 tyfoons die we hier per jaar kennen, op te ruimen. We zien echter een toename van de combat readiness. Men is de afgelopen twee jaar begonnen om reservisten op kwartaalbasis op te roepen voor nieuwe trainingen.”

Vraag: waar worden de accu’s voor elektrische fietsen geproduceerd?

Vraag: hoe is het belastingregime in Taiwan? EdB: “De winstbelasting voor bedrijven is hier 20%. Het btwtarief is heel laag met 5%. Een voordeel is het achterlopen van de belastingdienst. De belastingbetalingen komen vaak pas anderhalf jaar nadat het fiscale jaar is afgerond. Voor startups is dat een concurrentievoordeel, want de eerste aanslag komt pas na 18 maanden. Verder valt er goed te middelen; je kunt belasting-breaks krijgen voor de eerste vijf jaar bij het vestigen van kennisintensieve industrie. Als je minder gewenst bent, dan blijven die taxationbreaks uit, maar als je echt zeer gewenst bent, dan worden ze na vijf jaar nog een keer verlengd!”♦

Vraag: Taiwan heeft een leger van 180.000 man en 1,5 miljoen reservisten op 21 miljoen inwoners. Dit is relatief gesproken een enorme belasting voor de Republiek China. Wat merkt de industrie hiervan?

Vraag: welke nadelen heeft Taiwan ondervonden van het strenge covidbeleid van de Volksrepubliek China? EdB: “Veel van onze toeleveranciers in Taiwan hebben productiefaciliteiten in Shenzhen of net buiten Shanghai. Het zijn regio’s die flink zijn getroffen door lockdowns. Daar zijn binnen de fabrieken creatieve oplossingen voor gevonden, maar daar heb je niets aan als de logistiek daaromheen dood is. Er kan niets in en niets uit. Ik was wel onder de indruk van de creativiteit van de Chinezen, die razendsnel onderdelen hebben overgebracht naar fabrieken in Vietnam, om daar hun orders verder af te werken. Sommige hebben het aantal productiematrijzen verdubbeld om langs de covidmaatregelen te kunnen werken.”

InflatieENRENTEVERHOGING V oor de actuele inflatie hanteren we de inflatie op basis van de Consumer Price Index (CPI) met een 12 maanden vergelijking. In juni 2022 stond dat percentage op 11,7 %. Hoe valt dit relatief hoge percentage in Brazilië te verklaren?

MW: “Laten we kijken naar de korte termijneffecten van diverse ontwikkelingen die hebben plaatsgevonden, waaronder de hogere commodity prijzen voor olie, metalen en grondstoffen, als ook de hogere energieprijzen in Brazilië. Deze staan enerzijds onder invloed van de hogere olieprijzen. Anderzijds speelt mee dat de opwekking van elektriciteit uit waterkracht, door de lage standen van het water, moest worden aangevuld met duurdere energie van centrales die op gas of olie worden gestookt. Daarnaast heeft de covidpandemie gezorgd voor verstoringen in de globale “supply chain” waardoor leveringen en verschepingen van goederen slechts met grote vertragingen op gang kwamen. Wat ook meespeelt is het feit dat vele consumenten hun bestedingen hebben uitgesteld, geld hebben opgepot en weer meer vrijheid hebben om te kunnen uitgeven. Kijk alleen maar naar de chaos op vliegvelden. De hogere olieprijzen en de hoge koers van de US Dollar tegenover de Braziliaanse Real hebben geleid tot een voor consumenten gevoelige verhoging van de benzineprijzen van 70% tot 80% in de afgelopen 12 maanden. Analisten schatten dat de inflatie in Brazilië voor 70% geïmporteerd is en dat 30% door binnenlandse factoren wordt veroorzaakt.” De historische inflatie over de periode tussen 2011 en 2022 staat op 6,5% voor Brazilië; hoe moet dit percentage dan worden gekwalificeerd?

MW: “Historisch ligt de inflatie in Brazilië tussen de 4 en 6%, althans als we het meten vanaf het “Plano Real” in 1994. De rente (Selic) die de Braziliaanse Centrale Bank (BCB) heft is aan het begin van de pandemie enigszins geforceerd verlaagd. Op dat moment was de inflatie historisch laag, rond de 3%, en ten tweede was er de impact van de pandemie. Hierop zijn adequate maatregelen genomen om te voorkomen dat de economie in elkaar zou zakken. De Selic is toen naar 2% gebracht. Wat we nu in 2022 zien is een uitzonderlijke situatie, die ook met uitzonderlijke middelen wordt bestreden. De situatie is omgekeerd; hoge inflatie waarop de BCB onmiddellijk actie heeft ondernomen en we nu op een Selic zitten van maar liefst 13,25% op jaarbasis. In dit verband is het van belang te benadrukken dat “inflation targeting” de belangrijkste drijfveer in het beleid van de BCB is. Het target dat de centrale bank hier nastreeft ligt tussen de 3,5 en 4,5% en zodra de inflatie ook maar boven een tolerantie bandbreedte komt, neemt de BCB harde maatregelen. Deze centrale bank kijkt minder naar economische groei, werkgelegenheid en “sustainability”, wat de FED en ECB wel doen. Het gaat in Brazilië om controle van de inflatie en daarin is men erg consistent. Zo rechtlijnig dat de BCB 15 maanden eerder was met het verhogen van de rente dan de FED en ECB die beiden tot voor kort nog rentes hanteerden op basis van een expansief monetair beleid.”

MW: “Uiteindelijk heeft dit bijgedragen aan het terugdringen van de inflatie die op maandbasis boven de 80% uitkwam. Er is een grap uit die tijd die zegt dat het beter is om een taxi te pakken dan de bus, omdat je de taxi pas betaalt aan het einde en de bus aan het begin van de rit. In die tijd was het een sport om aan het begin van de dag je geld opzij te zetten op de “overnight”, je had 3 creditcards met elk een andere betalingsdatum, maar je was ook 25% van je managementtijd bezig met inflatie.”

Van 2004 tot 2013 kende Brazilië een bloeiperiode totdat de waarde van de olie-export plotseling halveerde en er sprake was van corruptie bij de staatsoliemaatschappij Petrobras. Wat gebeurde er precies?

DOOR HANNO NICOLAAS PONDER 46 | VAN VERRE 293

Onder president Itamar Franco werd het Plano Real geïntroduceerd, dat het ministerie van financiën gedeeltelijk onder curatele stelde, de nieuwe munt Real introduceerde en die nieuwe munt koppelde aan de $. Een Real werd dus gelijkgeschakeld aan een Amerikaanse dollar. Hoe heeft dit rigoureuze concept uitgewerkt?

"CENTRALE BANK VAN BRAZILIË PAKT (19750048)BraziliëKEIHARDINFLATIEAAN."iseenlanddateenwaanzinnigeinflatiehistoriekent.ZowelonzecorrespondentHannoNicolaasPonderalstopbankierMarkWiessing(19770127)hebbendaarknotsgekkejarenmeegemaakt.HetgevolgisdatdeBraziliaansecentralebanknueenkeihardrentebeleidvoertomdeinflatieterugtebrengentotdegewenstebandbreedte.HannointerviewtalumnusMark,dieRegionalHeadSouthAmericaenCEOvanRabobankBraziliëis.Eeninstructiefensomskomischgesprek.RabobankbankierMarkWiessing:

MW: “Deze nachtmerrie ligt zeker nog vers in het geheugen van de leiders in politiek, banken en het bedrijfsleven en verklaart ook de focus van de BCB op “inflation targeting”. Want als je dat principe loslaat dan ga je terug naar een onwenselijke situatie. Maar zoals zo vaak in Brazilie, “what makes sense rationally does not always make sense politically”.

Begin jaren tachtig van de 20 ste eeuw begon Brazilië aan een periode van extreme inflatie. De overheid begon onverantwoord te lenen om de snel expanderende staatshuishouding intact te houden. Dat gebeurde in een tijdperk van oplopende rentes. De nationale munt Cruzeiro raakte in een diepe val. In 1994 werd een hyperinflatie van 2076% bereikt. Hoe vers ligt die nachtmerrie nog in het geheugen van Braziliaanse politici, bankiers en zakenmensen?

In hoeverre zijn de presidenten van Brazilië na dat incident, verantwoordelijk geweest voor nieuwe inflatieproblemen in het land?

MW: “Nadat president Dilma was afgezet, nam Michel Temer als vicepresident van Brazilië de leiding en die heeft goed werk gedaan o.a. met de invoering van de Wet op Fiscale Verantwoordelijkheid. Bolsonaro is in principe begonnen met een liberaal beleid, heeft de hervorming van de Pensioenwet doorgevoerd, maar zit nu aan het einde van zijn bewind. Zijn voorstellen tot verhoging van de sociale uitkeringen, die de Wet op Fiscale Verantwoordelijkheid in feite negeert, zijn geen goed signaal. Daarnaast is hij een duidelijk ander politiek beleid gaan volgen dan hij aan het begin van zijn ambtsperiode beloofde.”

MW: “Inderdaad, het geopolitieke landschap ziet er nu compleet anders uit: VS versus China, Rusland versus de westerse wereld. Brazilië heeft traditioneel in de afgelopen jaren en onder diverse regeringen altijd een neutrale koers gevaren en zolang men deze koers aanhoudt kan het relatief positief voor Brazilië zijn. In Europa is men niet gelukkig met de neutraliteit van Brazilië in het conflict met Oekraïne, maar per saldo is deze koers voordelig voor Brazilië.”

MW: “Dit heeft meer betrekking op grote lokale bedrijven dan op de overheid, die veel verder van het “sustainability” verhaal staat. Grote bedrijven lenen regelmatig op basis van “green loans” of “sustainability linked loans” waar rentepercentages worden aangeboden die afhangen van de compliance met de afspraken die je maakt op het gebied van sustainable value chains, ontbossing, waterbeheer, en sociale initiatieven op de locaties waar fabrieken staan. Dit is een relatief actieve markt waar Rabobank ook in opereert. Een andere markt, die helemaal aan het begin staat, is de carbon creditmarkt. Hierbij worden verhandelbare “credit” aangeboden, zodra je kunt aantonen dat je hebt bijgedragen aan de vermindering van CO2 uitstoot. Dit is een markt die al bestaat in met name de suiker en ethanol industrie en wordt langzaam maar zeker op vrijwillige basis ontwikkeld in andere sectoren. Daar gaat in de toekomst veel in gebeuren. Dit is ook belangrijk als een signaal naar het buitenland waar men een negatieve perceptie heeft van hoe de overheid met ESG omgaat. In de praktijk is het Braziliaanse bedrijfsleven heel actief op het gebied van sustainability. Overigens, onderschrijft de Braziliaanse overheid nog steeds de ambities van de “Race to Zero” campagne die in 2019 door de VN is ingesteld.”

MW: “We zien dat China naar Brazilië kijkt als een key supplier in voedsel, vlees en metalen maar zien niet de trend die je in Afrika ziet. Daar worden bijvoorbeeld wegen en andere projecten gebouwd door Chinese aannemers die geen lokale werkers aannemen maar Chinese ploegen gebruiken. We denken niet dat dat gevaar aanwezig is.” ♦

VAN VERRE 293| 47

Zal Brazilië relatief aantrekkelijker worden als investeringsland, nu machtsblokken als de VS, de EU, Rusland en China elkaar in een soort houtgreep dreigen te manoeuvreren?

Voor belangrijke exportproducten als suiker, rundvlees, koffie, sinaasappelsap, kippenvlees en chemische producten is China steeds meer een belangrijke handelspartner geworden. Dreigt het gevaar dat China een groot deel van de Braziliaanse economie overneemt, zoals dat in veel Afrikaanse landen het geval is?

Wat zijn nu de vooruitzichten voor inflatie in Brazilië? MW: “De BCB verwacht dat de inflatie omlaaggaat, maar dat de impact van de hoge rente nog enige tijd voelbaar is. Je zult zien dat de inflatie in 2023 en 2024 omlaaggaat maar het hangt ook af van wat er verder in Brazilië gebeurt.

Welke invloed heeft de oorlog in Oekraïne op de Braziliaanse monetaire positie, dit in verband met de koppeling tussen de $ en de Braziliaanse Real?

Dit jaar hebben we verkiezingen, en het congres heeft net het voorstel van de regering, om de sociale uitkeringen tot het einde van dit jaar te verhogen, goedgekeurd. Deze maatregel is eigenlijk hetzelfde als de “fiscale manoeuvres” van ex-president Dilma, die daarvoor in 2016 is afgezet.

MW: “De hogere commodity prijzen zijn goed voor het land en de bedrijven die actief zijn in de export hiervan. De agrarische sector ervaart de beste tijden ooit mede vanwege de zwakke munt. Zoals eerder vermeld is er een relatief voordeel in olie voor Brazilië; in metalen zal het afhangen van wat met name in China gebeurt, maar in het algemeen staat Brazilië er strategisch goed voor.”

Voor economen baart dit zorgen aangezien het tekort in het overheidsbudget alleen maar toeneemt, wat weer een impact heeft op de inflatie. Ofwel, als er niet ingegrepen wordt op de financiën van de overheid, is het risico groot dat de rentes veel langer op een hoog peil blijven dan wat wenselijk is.

Brazilië is een rijk land met een surplus aan olie, ijzererts, koper, goud, bauxiet en edelstenen. In hoeverre slaagt het land erin om deze positie juist in dit tijdperk van internationale schaarste, financieel uit te nutten?

MW: “Wat de “Car Wash” vervolging opdoekte was een criminele opzet tussen politici, hooggeplaatste Petrobras functionarissen -die door de toenmalige politieke leiders waren benoemd- en de grote Braziliaanse bouwbedrijven, die in een kartel opereerden en smeergeld aan politieke partijen en politici betaalden om grote Petrobras contracten binnen te slepen. Dit viel samen met de FIFA World Cup in 2014 waarvoor diverse stadions en andere infrastructuurprojecten werden gebouwd en uitgevoerd door dezelfde bouwbedrijven in een soortgelijk schema maar met politici in de deelstaten. Dit heeft uiteindelijk geleid tot de val van ex-president Dilma, de instorting in populariteit van de PT (Arbeiders Partij) en waaraan de huidige president Bolsonaro zijn populariteit heeft ontleend.”

De BCB verwacht voor heel 2022 een inflatie van 8,5%, voor 2023 4,7% en voor 2024 3,25%. Daarbij wordt aangenomen dat de overheid het fiscale plaatje op orde heeft. Overigens, heeft de BCB de afgelopen jaren meer onafhankelijkheid gekregen en kan dus harde maatregelen doorvoeren als men denkt dat dit wenselijk is.”

MW: “In principe is deze invloed neutraal tot licht positief. Aan de negatieve kant is het feit dat Oekraïne en Rusland de grootste leveranciers zijn van kunstmest die in de Braziliaanse landbouw gebruikt wordt. Brazilië heeft voldoende hiervan ingekocht om de productie in de landbouw veilig te stellen gedurende het seizoen 2022/2023 en er zijn signalen dat andere leveranciers zoals Canada en Marokko het gat kunnen vullen. Dus deze impact lijkt geneutraliseerd. De hogere olieprijzen zijn per saldo goed voor het land omdat Petrobras een grote exporteur is van ruwe olie, hetgeen goed is voor de handelsbalans en de stabilisatie van de valuta. Het wegvallen van de graanleveranties vanuit Oekraïne en Rusland maakt dat de positie van Brazilië als exporteur van food commodity’s versterkt wordt.” Brazilië toont afgezien van de houtkap in het Amazonegebied, voorbeeldige klimaatcijfers. Bijna de helft van het binnenlands energieverbruik is hernieuwbaar; 83% van de elektriciteit is afkomstig van waterkrachtcentrales en de uitstoot van kooldioxide is ongeveer de helft van het wereldgemiddelde per persoon. Is dit een gunstige periode voor de Braziliaanse overheid en bedrijven om te lenen met een ESG bonus/korting?

SMITSHANNEKETOPVROUW: raag: vandaag is het 19 juli, de warmste dag ooit gemeten in Londen, terwijl de hele wereld verhit lijkt te zijn. De grote vraag is of een wereldwijde recessie onvermijdelijk is of kunnen er net op tijd aanpassingen worden gedaan? HS: "We denken dat het risico op een recessie is toegenomen, maar deze is nog niet helemaal onvermijdelijk. We moeten ons concentreren op de vraag, wat is er nodig in de leidende economieën in de komende 12 maanden om een recessie niet te laten gebeuren? Ten eerste zal de inflatie aanzienlijk moeten dalen tot een aanvaardbaar niveau. Waar het om gaat, is wat de Amerikaanse Federal Reserve Board gaat doen. Zullen er nu al agressieve renteverhogingen zijn die een recessie kunnen veroorzaken? Tegelijkertijd zouden de verwachtingen op de financiële markten dat er meer renteverhogingen aankomen, moeten afnemen. Tegelijkertijd moeten de consumentenbestedingen vertragen, zodat de bestedingen overeenkomen met het aanbod. De inflatie is tot nu toe aangewakkerd door de sterke stijging van de olie-, gas- en voedselprijzen. Consumenten hebben echter twee jaar coronacrisis achter de rug en willen nu geld gaan uitgeven. Aan de zakelijke kant kijken we nu reikhalzend uit naar de resultaten over het tweede kwartaal van 's werelds grote bedrijven.

HS: "Mijn generatie is opgegroeid met het idee van een gestaag groeiende economische wereld. We hebben allemaal geprofiteerd van de uitbesteding van de maakindustrie aan China, die in de jaren tachtig begon. Het luidde een tijdperk van globalisering in en gedurende de afgelopen 15 jaar hebben westerse consumenten kunnen uitgeven tegen zeer lage rentetarieven en zeer lage inflatie. Nu zien we dat sommige van deze wereldwijde trends omkeren. Het tijdperk van makkelijk geld lenen is in ieder geval voorbij. We gaan nu een tijdperk in van ontkoppeling van wereldwijde trends, in de richting van deglobalisering! Wereldmachten trekken zich terug op hun eigen grondgebied. Of dat nu in de VS is met een America first economisch beleid, het Verenigd Koninkrijk dat Europa verlaat met Brexit, en meer recent Rusland dat probeert zijn historische politieke en economische invloedssfeer te herstellen. Dit is vergelijkbaar met de aanpak in China gericht op het benadrukken en versterken van de economische dominantie van de Volksrepubliek China in de wereld. Dit wereldbeeld is zo anders dan de internationale sfeer van toenemende eenheid die ontstond na de val van de Berlijnse Muur in 1989. Toen ontstond het idee dat de wereld door internationale samenwerking 'een betere plek' kon worden."

Vraag: heb je ooit eerder in je carrière zo'n samenloop van omstandigheden meegemaakt?

HS: "Als verzameling onafhankelijke vermogensbeheerders is het belangrijk om op te merken dat we binnen BNY Mellon Investment Management geen 'house investment view' hebben op de ontwikkeling van het beleggingslandschap. In plaats daarvan laten we onze beleggingsondernemingen hun eigen mening vormen op basis van hun specialistische ervaring met hun activaklassen. Onze missie is om de mogelijkheden en resultaten van investeringen te

48 | VAN VERRE 293

Vraag: wat adviseert BNY Mellon pensioenfondsen, overheidsfondsen en verzekeraars als uitweg uit deze ontwikkeling?

Vraag: gaat het ook een tijdelijke beperking van het groeipotentieel van de wereldeconomie?

Deze zullen een belangrijke richting geven aan het vertrouwen van bedrijven en consumenten in de internationale economie. De impact van het einde van bijna gratis investeringsgeld; de impact van de oorlog in Oekraïne en de invloed van een oververhitting op de arbeidsmarkt, die met loonstijgingen de inflatie zal aanwakkeren, komen nu samen en zullen worden meegenomen in de resultaten van bedrijven. Wat we moeten zien is een soort evenwichtsoefening tussen de genoemde voorwaarden. De kosten van goederen zullen moeten dalen en de internationale logistieke keten zal weer op orde moeten komen. Tijdens de coronapandemie hebben we gezien dat containers met medische benodigdheden ongebruikt in de verkeerde havens stonden te wachten. Industrieën moeten erop kunnen vertrouwen dat ze onmiddellijk kunnen produceren, wat prijsstijgingen voorkomt. Verder zal de Volksrepubliek China uit het lockdownpatroon moeten komen. We hebben allemaal gezien dat de economische groei in China bijna tot stilstand is gekomen. De Chinezen zijn immers de grootste producent van consumptiegoederen ter wereld. De wereld moet zo snel mogelijk af van de schaarste die het Lockdown-beleid van China heeft gecreëerd. De arbeidsmarkt zal moeten afkoelen. Tijdens de coronacrisis hebben we gemerkt dat veel mensen zich hebben teruggetrokken uit de arbeidsmarkt; het is belangrijk om te kijken of er een tegengestelde trend is, zodat meer mensen gaan werken om de huishoudelijke uitgaven te dekken. Dit zou bedrijven in staat stellen hun capaciteitsproblemen verder op te lossen. Al met al is een recessie met de kennis van vandaag niet onvermijdelijk, maar tegelijkertijd zullen de noodzakelijke factoren een positieve aanpassing moeten ondergaan. "

V

HS: "Ik ben begin jaren negentig begonnen in private equity. Toen kwamen we langzaam uit een recessieperiode en waren er hoge rentes. De economie ontwikkelde zich toen in een gematigd tempo. En natuurlijk heb ik de grote crisis van 2008 in de financiële wereld meegemaakt. Het grote verschil was dat de economische problemen toen door de bankwereld zelf werden veroorzaakt. Het begon natuurlijk met het ongeremd afsluiten van onverantwoorde hypotheken en het opstapelen en doorverkopen van 'dubieuze debiteuren'. En met het makkelijk verlenen van krediet aan huishoudens om te speculeren op de aandelenmarkten, waardoor de aandelenkoersen zonder economische onderbouwing omhoog werden gedreven. Het was een echte activazeepbel. Wat deze tijd uitdagend maakt, is de correlatie tussen activaklassen. Voor veel beleggers die vertrouwen op een traditionele 60/40 risicoverdeling van activa - wat betekent dat 60% in aandelen en 40% in obligaties wordt belegd – is deze klassieke aanpak op dit moment niet immuun voor renteontwikkelingen en de dreiging van een recessie, omdat we zien dat de 'return on investment' in alle beleggingscategorieën daalt bij stijgende rentes en volatiliteit op de aandelenmarkten. Het wordt daardoor moeilijker om de verschillen tussen 'activaklassen' te realiseren, waarmee de winstbedragen dichter bij elkaar komen. Als gevolg hiervan werken we met veel klanten samen om over te stappen van een risico-gebaseerde beleggingsbenadering naar een benadering die gericht is op beleggen met concrete resultaten."

Vraag: kun je deze verschuiving nader toelichten?

HS: "We komen uit een opmerkelijke periode van beursgroei waarin veel beleggers gewend waren om de benchmarks op de verschillende financiële markten te kunnen matchen door middel van passieve beleggingsstrategieën die werken als 'indextrackers', die we zelf ook aanbieden. In deze periode van een neerwaartse markt willen beleggers niet langer alleen de markt volgen en bewegen ze zich meer in de richting van beleggen voor een uitkomst, of dat nu bijvoorbeeld inkomensbescherming, inflatiebescherming of fiscaal efficiënt beleggen is. We noemen dit 'outcome investing', voor beleggingen waarvan de financiële uitkomst vooraf wordt bepaald en heel anders is dan de klassieke 60/40%-benadering.”

Nieuwsfeit: BNY Mellon Investment Management had op 30 juni 2022 een bedrag van $1,9 triljoen ‘assets under management’. In het kalenderjaar 2021 bedroeg de revenue $ 2,834 miljard.

Miljoenen pensioenontvangers in de wereld zijn afhankelijk van de prestaties van BNY Mellon Investment Management, geleid door alumnus Hanneke Smits MBA (19840086) als de CEO, om beleggingsstrategieën uit te voeren voor institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Nu aandelen in korte tijd ongeveer 20% van hun waarde hebben verloren en er een recessie dreigt, kijkt Hanneke naar de specialistische expertise van de acht beleggings-ondernemingen onder haar om klanten te helpen de opkomende beleggingskansen te benutten door middel van een actieve assetallocatie en aandelenselectie. Het goede nieuws is dat er genoeg bedrijven zijn met hoge winstmarges en veel cash. De stijging van de rente zal het ook gemakkelijker maken om obligaties te selecteren die langlopende verplichtingen van pensioenfondsen afdekken. De inflatie zal echter moeten worden beteugeld!

DOOR OELE STEENKS “We stevenen af deglobalisering!”op

HANNEKE SMITS, CEO VAN BNY MELLON INVESTMENT MANAGEMENT: VAN VERRE 293| 49

Vraag: veranderen de omstandigheden de roep om goede bedrijfsprestaties t.a.v. Environment, Social Responsibility en Governance (ESG)? HS: "We zien geen verandering in de lange-termijn commitment van die klanten die ook voor een doel willen beleggen. De ideologische onderbouwing van die visie is er nog steeds en deze is tijdens de pandemie alleen maar toegenomen, naarmate de wereld meer aandacht kreeg voor klimaatverandering en sociale kwesties. Daarnaast heeft de oorlog in Oekraïne grote investeerders deels anders doen kijken naar belangen in fossiele brandstof of in de wapenindustrie. Beleggers die zich richtten op ESG-uitkomsten, of verantwoord beleggen zoals wij dat noemen, hebben lange tijd vermeden te beleggen in bepaalde sectoren, zoals de defensiesector. Als je echter een belegger bent die gelooft dat Oekraïne het recht heeft om zichzelf te verdedigen, sta je nu waarschijnlijk meer open voor defensieaandelen die worden opgenomen in het beleggingsmandaat. Het alternatieve sentiment van geen investering in de wapenindustrie is voor die klant onder de huidige omstandigheden dus verschoven. Dezelfde redenering geldt voor interesse in fossiele brandstoffen. Dit kan dan op korte termijn bijdragen aan een verslechterd klimaat, maar het vermindert de westerse afhankelijkheid van Rusland. Ik wil niet zeggen dat deze aanpassingen in beleggingsprincipes voor alle beleggers gelden. Het mooie van de huidige situatie is dat overheden zich meer bewust zijn geworden van het belang van de energietransitie op de kortere termijn en dat ze het geven van prikkels moeten versnellen. Daarnaast hebben veel investeringen in hernieuwbare energie een lokaal karakter, wat betekent dat er ook een voordeel van nationale veiligheid verbonden is aan wind- of zonne-energie. Het is duidelijk dat windenergie uit de Noordzee in principe een veiligere keuze is voor het VK of Scandinavië, dan het kopen van olie uit Saoedi-Arabië. Al met al is de vraag naar ESG niet zo veel veranderd, maar de manier van denken over ESG is wel veranderd sinds de invasie van Oekraïne. Dat kan de komende maanden weer veranderen."

Vraag: wat gebeurt er vanuit de kantoren van BNY Mellon Investment?

HS: "In het algemeen valt deze last op de schouders van zowel de publieke als de private sector, die samen moeten werken om ongelijkheid te bestrijden. Het gaat niet altijd om het verschil tussen ontwikkelde economieën en ontwikkelingslanden. De uitdaging zal zijn om creatieve manieren te bedenken om investeringen in de particuliere sector te mobiliseren en bedrijven/organisaties te ondersteunen, die het best gepositioneerd zijn om tastbaar succes op dit terrein te leveren, via diverse en inclusieve distributiemodellen die efficiënter en concurrerender zijn en sociaaleconomische impact hebben op lokale markten.

Vraag: hoe werken de investeringsmaatschappijen die onder BNY Mellon Investment Management vallen als totaalpakket voor grote beleggers?

Insight is een internationale leider in vastrentende waarden, in het bijzonder in aansprakelijkheidsbeleggingen. De meeste klanten van Insight zijn pensioenfondsen, waarvoor we hun toekomstige financiële verplichtingen afdekken met beleggingen in obligaties. Het gaat om een horizon van tien tot twintig jaar, waarin Insight kennis en ervaring inzet met beleggingen die een vast rendement opleveren. Insight kan ook verschillende strategieën implementeren voor lange termijn vastrentende waarden. Walter Scott is gespecialiseerd in wereldwijde aandelen met een high conviction beleggingsbenadering, in die zin dat het kapitaal wordt belegd in een klein universum van aandelen waarvan wordt verwacht dat ze over een aantal jaren aanzienlijk zullen groeien. Newton Investment is een toonaangevende investeringsmaatschappij en een leider in verantwoord beleggen gericht op aandelen- en multi-assetbeleggingen, met beleggingen in verschillende soorten activa. Met name bij Newton kunnen de ESG-doelen van klanten een belangrijke rol spelen. Dan is er Alcentra, dat gespecialiseerd is in leningen aan bedrijven, zowel op de liquide als op de niet beurs genoteerde markt. Overigens hebben we net aangekondigd dat we Alcentra gaan verkopen aan Franklin Templeton. Mellon is onze Amerikaanse indexerings- en ETF-activiteiten. We zijn zeer tevreden over de nieuwe ETF's die we hebben gelanceerd, zowel passief als actief, waaronder de eerste echte zero fee ETF in de VS., die het goed doen. Deze trackers bieden klanten een uitstekende manier om te profiteren van een goedkoop, liquide en fiscaal efficiënt beleggingsvehikel. Dreyfus is de investeringsmaatschappij die actief is in de cash management markten. We hebben ook Siguler Guff, een internationale private equity investeringsmaatschappij. En tot slot zijn we eigenaar van ARX Investimentos, een kleinere investeringsmaatschappij in Brazilië. Terwijl veel institutionele klanten werken met een enkele strategie zoals die wordt aangeboden door een van de beleggingsmaatschappijen, komt het ook voor dat we een combinatie van verschillende strategieën kunnen opzetten voor institutionele en intermediaire klanten, waarbij ze worden bediend door twee of meer beleggingsmaatschappijen, maar waarbij de communicatie met de klant plaatsvindt via een gecentraliseerd BNY Mellon-verkoopteam in een van de 35 kantoren die we hebben opgezet in de financiële centra over de hele wereld. "

SMITSHANNEKETOPVROUW: 50 | VAN VERRE 293

Wij omschrijven onze werkwijze als specialisatie op schaal, waarbij elke beleggingsmaatschappij een leider is in een bepaald type beleggingscategorie.

HS: "Vanuit onze BNY Mellon Investment Management-centrale, verspreid

optimaliseren op basis van dit gedeelde denken om aan de gewenste resultaten van onze klanten te voldoen. We geven geen eendimensionaal advies maar luisteren naar de beleggingsdoelen van de klant. Wat voor risicospreiding wil deze hebben en hoeveel risico is de klant bereid te lopen? Op basis van het mandaat van onze klanten selecteren we de juiste beleggingsstrategieën uit onze beleggingsmaatschappijen, zoals Insight in vastrentende waarden, Newton op aandelen of Mellon in index. Daarom zijn de behoeften en doelen van elke klant heel verschillend en hangt het vaak af van hun individuele omstandigheden en doelen. Nogmaals, het marktklimaat is aanzienlijk veranderd voor bedrijven met het tijdperk van goedkope financiering dat voorbij is, met een stijgende Amerikaanse dollar en met Europa in een moeilijke positie. Dit tegen de achtergrond van een inflatiecrisis als gevolg van de sterke stijging van de prijzen voor olie, gas en voedsel. En er is een proces van de-globalisering aan de gang. In deze constellatie kijken we heel goed naar de bedrijven en aandelen die goed kunnen presteren of juist kunnen profiteren van deze transitie. Maar we wegen ook bredere thema's zoals voortdurende automatisering, mobiliteit en klimaatverandering die ons hele leven beïnvloeden. Afhankelijk van het risicospreidingsprofiel van de klant is de onderliggende keuze van beleggingsopties op dit moment dus echt cruciaal geworden. Als het gaat om beleggen in aandelen, zijn we op zoek naar bedrijven met een hoge winstmarge en een behoorlijke financiële reserve. Ten tweede zijn we op zoek naar bedrijven die een vorm van dividend bieden. Daarnaast is het belangrijk om geografische spreiding te hebben, die zich ook uitstrekt tot bedrijfsbelangen in opkomende markten.”

Vraag: de verschillen tussen arm en rijk, tussen goed opgeleid of lager opgeleid, tussen werk en werkloosheid, tussen voedsel- of voedseltekorten lijken in deze periode groter te worden. Kunnen bedrijven dit verbeteren en kunnen beleggers hier op middellange termijn van profiteren?

HS: "We werken met acht investeringsmaatschappijen die allemaal hun specialisatie hebben en worden aangestuurd door aparte leiderschapsteams, met eigen beleggingsteams, onderzoekmedewerkers en verkoopteams.

Als beleggers zijn de bedrijven die we willen ondersteunen, de bedrijven met de meest veerkrachtige bedrijfsmodellen die beter bestand zijn tegen de hogere inflatoire omgeving en verstoringen veroorzaakt door de pandemie.”

Vraag: ondertussen heb je ook maatschappelijke betrokkenheid getoond met de oprichting van Impetus, een organisatie die kansarme Britse jongeren op weg helpt. Kunt je dat toelichten?

HS: "Op elk moment dat er sprake is van diversificatie binnen een team, of dat nu geografisch is, of gender bepaald is of bij het aantrekken van mensen met een andere achtergrond qua nationaliteit, opleiding en leeftijd, krijg je meer diversiteit aan perspectieven en meningen, en moet je een betere bedrijfscultuur en dito resultaten behalen. Vanuit het oogpunt van financiële inkomsten zijn we ook behoorlijk divers, waarbij een deel van de inkomsten uit de Verenigde Staten komt en de andere helft uit de rest van de wereld. We hebben het grote voordeel dat we een verkoopteam hebben in 35 landen, en ook met dat globale perspectief voor klanten kunnen opereren. Dit geldt vooral voor het Aziatisch-Pacifische gebied en het hebben van een aanwezigheid in steden zoals Hong Kong, Seoul, Tokio, Sydney en Singapore.

Vraag: vanaf 1992 ben je investment director bij Pantheon (5 jaar), Adams Street (17 jaar) en Newton Investment (4 jaar) en dan de laatste twee jaar als CEO van BNY Mellon Investment Management . Wat is er zo geweldig aan vermogensbeheer?

over kantoren in New York en Londen, ondersteunen we de internationale distributie van onze diensten naar veel van de meest geavanceerde institutionele beleggers in de markt, waaronder staatsinvesteringsfondsen, particuliere stichtingen, verzekeringsmaatschappijen, grote multinationals en staatspensioenfondsen. In beide kantoren hebben we teams van economen, die de investeringsmaatschappijen kunnen helpen om de economische omstandigheden te interpreteren. Ze kunnen de verkoopkantoren ook helpen om de klant uit te leggen wat specifieke economische omstandigheden en investeringsrisico's en -kansen zijn. Juist in deze volatiele tijd ontwikkelen we positieve en negatieve scenario's en bespreken deze met de klant. Afhankelijk van de uitkomst van deze gesprekken geeft de klant ons een beleggingsmandaat dat de beleggingsexpertise en -capaciteiten van een of meer van onze beleggingsmaatschappijen kan inschakelen. We vinden het fijn dat onze investeringsmaatschappijen hun eigen expertise, scenario's en verkoopbeleid inzetten. Op deze manier profiteren klanten van de kracht van onafhankelijk denken, omdat elk bedrijf niet hetzelfde denkt. Niet voor niets creëren we binnen de BNY Mellon groep een competitieve omgeving, waarin de beleggingsondernemingen worden aangemoedigd om een ondernemend beleid te voeren en hun eigen beleggingscultuur te behouden. Het is mijn taak om ervoor te zorgen dat wij als BNY Mellon Investment Management, dus als geheel, navigeren door de huidige omgeving terwijl we namens onze klanten investeren voor de toekomst. Centraal voorzien we onze investerings-maatschappijen van 'startkapitaal' om innovatieve nieuwe beleggingsoplossingen te ontwikkelen waar klanten naar op zoek zijn. Op deze manier kunnen we beleggers wereldwijd helpen hun beleggingsdoelstellingen te bereiken. We gebruiken onze ervaring en onze positie als belangrijk onderdeel van de marktstructuur om dit te doen, we zijn tenslotte een van de grootste institutionele beleggingsbeheerders ter wereld en onderdeel van de oudste Amerikaanse bank.”

Vraag: je bent de oprichter van Level 20, een initiatief om meer vrouwelijke senior investment managers in de private equity- en venture capital-business te krijgen; wat dreef je om dat te doen? HS: "Na 25 jaar als investment manager en Chief Investment Officer te hebben gewerkt, heb ik een sabbatical van 18 maanden genomen. Naarmate ik meer senior posities had ingenomen, had ik me nadrukkelijker gerealiseerd dat er aan de top van aandelenbedrijven eigenlijk alleen maar mannen met een witte huid in de managementposities waren. Ik ben een gepassioneerd voorstander van diversificatie en heb veel jonge getalenteerde vrouwen aangemoedigd om een carrière in private equity aan te gaan. Ik heb een aantal van hen als mentor ondersteund, maar op een gegeven moment kon dat niet meer in de agenda worden ingepast. Dit was de reden om contact op te nemen met vrouwelijke collega's in de relatief kleine private equity wereld. Met elf vrouwen hebben we in 2015 de organisatie Level 20 opgericht waarvan ik twee jaar voorzitter was. De focus ligt op het aanbieden van cross-mentoring, waarbij getalenteerde vrouwen een mentor kunnen krijgen van een andere beleggingsonderneming, waarmee ze in een vertrouwelijke sfeer over hun werkervaringen kunnen praten en advies kunnen krijgen. Ik ben niet meer betrokken bij de organisatie, omdat ik het tijd vond om over te gaan naar andere initiatieven. Maar het is een succes. Level 20 heeft nu ongeveer 100 sponsors en 3000 leden. Hoewel, we hebben ons doel, namelijk een percentage van 20% vrouwen in hogere functies, nog niet bereikt maar wel het doel van betrokkenheid in de PE organisaties."

"

HS: "Ik heb ouders gehad die me aanmoedigden om een goede opleiding te volgen en af te maken, om iets te bereiken in het leven. In Nederland hebben de meeste jongeren in principe gelijke toegang tot het voortgezet en hoger onderwijs. In het Verenigd Koninkrijk is dat anders. Hier hangt de toekomst van een tiener sterk af van de mogelijkheid om naar een privéschool of naar een openbare school te gaan. Daarnaast zijn er ongeveer 2 miljoen jongeren in het Verenigd Koninkrijk die niet naar school gaan, geen beroepsopleiding volgen of geen baan hebben. Impetus probeert deze situatie te verbeteren door te werken met de instrumenten van private equity. We hebben een portfolio van goede doelen samengesteld waarin Impetus investeert. Deze goede doelen proberen jongeren te binden door ze bijvoorbeeld lid te laten worden van een voetbalclub of een rugbyclub. Van daaruit kunnen ze geïnspireerd worden om naar school te gaan en die af te maken. Dan helpen we mee aan een eerste baan. Ik draag graag mijn steentje bij aan het oplossen van het jeugdprobleem. Ik ben sinds 2018 voorzitter van Impetus en zit nu in mijn tweede termijn."

Vraag: kun je iets vertellen over je persoonlijke achtergrond? HS: "Ik ben geboren in Sittard, waar mijn vader René Smits voor DSM werkte. Het grootste deel van mijn jeugd heb ik echter doorgebracht in de regio Utrecht, waar ik naar het stedelijk gymnasium ging. Mijn oorspronkelijke ambitie was om klassieke talen te studeren. Samen met mijn vader, die een van de eerste durfkapitaalinvesteerders (Oranje Nassau Participaties/Halder Holdings) in Nederland was, ging ik naar een informatiedag van de Universiteit Utrecht. Ik was in de wolken over de studie, maar mijn vader had goed geluisterd naar een sessie waarin ze spraken over de carrièremogelijkheden voor een classicus. Hij begeleidde me liefdevol in de richting van het studeren van economie of bedrijfskunde. Ik koos voor Nyenrode omdat er een campus was, er Amerikaanse studenten waren en omdat er uitwisselingsprogramma's waren met universiteiten in de VS en Europa. Daarmee kon ik ook iets doen met mijn passie voor talen en reizen. " Vraag: hoe ziet je persoonlijke leven eruit in het Verenigd Koninkrijk? HS: "Ik woon in Londen en ben getrouwd met een Engelsman. We hebben twee zonen, van wie de een al studeert en de ander in september naar de universiteit gaat. Dan hebben we een dochter die nog een jaar of twee bij ons thuis zal zijn. De afgelopen 16 jaar heeft mijn man voor het gezin gezorgd, dus ik heb alle aandacht en tijd aan mijn carrière kunnen geven."

HS: "Ik ben van nature een nieuwsgierig persoon die graag nadenkt over langetermijnontwikkelingen. Wat mij intrigeert, is hoe bedrijven en zakenmensen in staat zijn om trends en technologieën om te zetten in producten en diensten met investeringswaarde. Daarnaast ben ik gefascineerd door de vraag of eindgebruikers daadwerkelijk kunnen profiteren van een product of dienst. Ik hou ervan om met klanten te praten en mezelf in hun positie te plaatsen. Ook als het gaat om het leveren van een resultaat of het verslaan van een benchmark op de aandelenmarkt, is er uiteindelijk een persoon bij een pensioenfonds die besluit om met ons samen te werken. Ik voel me thuis in een complexe samengestelde omgeving en draag graag bij aan het oplossen van complexe vraagstukken."

♦ VAN VERRE 293| 51

Vraag: ongeveer de helft van de BNY Mellon Investment groep heeft een Amerikaanse achtergrond en de andere helft is van Britse afkomst. Hoe werkt dit door in het management van het geheel?

In 2018 haalde het bedrijf Denk Producties voormalig president Obama van de VS, naar Amsterdam. Ruim 60 Nyenrode alumni waren aanwezig op dit once-in-a-lifetime seminar in AFAS Live. Nu is Denk Producties terug met het Amsterdam Business Forum, hét leiderschapsevent van het jaar. Op 19 september komen sprekers uit de nationale en internationale business top samen in AFAS Live. Alumnus Hans Groen (BBA 1981), seminargoeroe die actief betrokken is bij ABF, heeft ervoor gezorgd dat onze alumni kunnen deelnemen tegen een speciaal tarief: twee tickets voor de prijs van één! Claim nu je stoel en gun niet alleen jezelf maar ook jouw partner, klant of collega een bijzondere ervaring! Inschrijven kan via nyenrodealumni.nl!

AMSTERDAM BUSINESS FORUM DEAL

Ans Carels: “Wij hoorden toch thuis achter het aanrecht?”

Nyenrode Business Universiteit was een kwart eeuw lang een mannenbolwerk. Vanaf 1972 deden vrouwen hun intrede op de campus. Ter gelegenheid van dit jubileum publiceert de NBU drie dubbelinterviews met een alumna en huidige studente. Hoe was het voor de vrouwen die hier als een van de eersten kwamen studeren? Hoe reageerden de mannen? En hoe anders gaat het er anno 2022 aan toe?

TumTum

Margaret, Jonneke en Ans kwamen op Nyenrode in het tweede jaar dat vrouwen welkom waren. Charlotte, Rika en Renée volgen op dit moment een opleiding aan de NBU. Met dank aan fotografen: Nancy Poeran (19990133) en Hester Doove DRIE VROUWEN VAN HET TWEEDE UUR!

Redactie: Alumni Office - info@nyenrodealumni.nl

Aan het woord zijn Margaret Wijnands (19730068) en Charlotte van Rijt (20200851), Jonneke Brunet (19730025) en Rika Zaat en Ans Carels (19730012) en Renée Smulders (20190817).

Het regent interviews voor ‘Cashew Revolutionist’ Hayo de Feijter (20020027). Zijn bedrijf figureert in meerdere interviews, zoals in de Margriet en op foodinspiration.com. Wie of wat is Johnny Cashew? “Een producent van cashewnoten die onnodige co2-uitstoot, armoede en voedselverspilling tegengaat.”

Jonneke Brunet: “We kregen tips over hoe we ons als meisjes het beste konden gedragen”

52 | VAN VERRE 293

NOODFONDSMEDISCHOEKRAINE

Prive nieuws insturen: mail naar info@nyenrodealumni.nl - tav privé nieuws.

STEUN

Margaret Wijnands: “Al snel voelde het alsof wij vrouwen er altijd geweest waren”

De Oekrainse bankier Olena Urmey (19990431), werkzaam voor Credit Suisse in New York, runt een medisch noodfonds voor haar moederland. Het heet RAZOM Emergency Response. Er wordt samengewerkt met lokale vrijwilligers en partnerorganisaties om elke dag humanitaire hulp, direct inzetbare medische uitrusting en ziekenhuisvoorraden te bieden in getroffen steden en dorpen. RAZOM evacueert ook kinderen met een handicap en hun families naar veiliger gebieden. Daarnaast brengt RAZOM de verschrikkingen van de Russische invasie voortdurend onder de aandacht. Meer informatie vindt u oprazom-emergency-response/www.razomforukraine.org/

HET KAN MET CASHEWNOTEN!

Marguerite SoetemanReijnen (19850161) is alumniwaarvanNavanbestuursvoorzitterAONHoldings.NyenrodevolgdezeeenrechtenstudieenstudeerdeaanHarvardBusinessSchool,zelidisvandeboard.Metrechteenvrouwmetinvloed!NuheeftzeookeeneredoctoraatFilosofie(D.Phil.)ontvangenvandeRaiUniversity,India.Soetemankreegdetitelsamenmetmede-honoreesuitdehelewereld.Wenoemenonderanderevoormalig(vice-)presidentvanEcuadorRosalíaArteaga,voormaligEU-commissarisVioletaBulcendeMaleisischeministervanPlantage-industrieenGrondstoffenYBDatukZuraidaKamaruddin.

Hendriek blijkt ook dan een onverzettelijk persoon en al snel verspreidt ze ondergrondse bladen, vervalste persoonsbewijzen en bonnenboekjes. Als de Jodenvervolging in de zomer van 1942 start neemt ze een klasgenoot van zoon Peter in huis als onderduiker. Ernst Bernardini is dan zestien jaar oud. Voor de oorlog is hij als Oostenrijkse jood gevlucht naar het nog neutrale Nederland. De zolder aan het Frans Halsplein in Haarlem is een ideale onderduikplek. In 1943 wordt Hendriek gearresteerd, de kinderen vertrekken halsoverkop naar de familie in Noord-Scharwoude. Na drie maanden gevangenschap komt Hendriek weer vrij en wordt het gezinnetje herenigd. Ze pakt de draad gewoon weer op en neemt opnieuw onderduikers in huis. Onder hen de latere premier Barend Biesheuvel en Clarien Rietberg die na de oorlog directievoorzitter wordt van Van Leeuwen Buizen. Ernst Bernardini overleeft de oorlog ook, gaat terug naar Oostenrijk en wordt daar uiteindelijk rechter bij het hooggerechtshof. Met al die bijzondere onderduikers hield Hendriek de rest van haar leven een warme band.

Direct na de oorlog wordt Hendriek benoemd tot leider van de Binnenlandse Strijdkrachten in het district Haarlem. Tevens wordt ze luitenant in de brigade van Prins Bernhard en daarmee was ze een van de eerste vrouwelijke legerofficieren.

Ze zet zich nog vele jaren in als bestuurslid van de stichting 40-45. Ze was een trotse drager van het verzetsherdenkingskruis. Hendriek was mijn oma. Als oma was ze ook onverzettelijk, altijd ondernemend en voor niets en niemand bang. Haar verzetsverleden kwam wel eens ter sprake en als kleinkind wist je dat oma ‘goed’ was geweest in de oorlog. Toen op 4 mei dit jaar het dagblad Trouw een artikel wijde aan de onderbelichte rol van verzetsvrouwen stond ze op de cover van de bijlage De Verdieping. Je ziet een trotse vrouw in officiersuniform, compleet met baret. Rechts van haar een foto van Hannie Schaft, ook uit het Haarlems verzet. Een eerbetoon waar ze trots op zou zijn geweest. ♦ Kapé Breukelaar (19860015)

COLUMN VAN VERRE 293| 53

In 1930 slaat het noodlot opnieuw toe. Haar oudste zus Grieke komt te overlijden, 30 jaar oud en moeder van twee jonge kinderen. Zoals het toen ging hertrouwt weduwnaar Harrie twee jaar later met zijn schoonzus Hendriek, dan 28 jaar oud. Het leed wordt nog groter als na slechts zeven maanden huwelijk ook Harrie overlijdt in januari 1933. Hendriek is nu moeder van twee jonge kinderen die eigenlijk haar neefje en nichtje zijn. Dankzij het goed draaiende familiebedrijf hebben ze geen financiële zorgen en de kinderen groeien onbezorgd op. Tot in mei 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbreekt.

Hendriek Negentien jaar oud was ze toen haar vader plotseling overleed. Hij werd niet ouder dan 53 jaar, een boerenzoon die het had gebracht tot succesvol fabrikant van zuurkool en conserven in Noord-Scharwoude. We schrijven 1924 en Burcht Conserven is in dertig jaar opgebouwd tot een florerend bedrijf. De familie moet een opvolger vinden.

Het bedrijf floreerde onder deze twee vrouwen.

Bron: Linked

EREDOCTORAATFILOSOFIE

De oudste dochter Grieke is al getrouwd en net bevallen van een dochter. Van de vier nog thuiswonende kinderen is dochter Hendriek de oudste. En dus wordt de leiding van het bedrijf in handen gegeven van de bedrijfsleidster mevrouw Edel en de negentienjarige Hendriek. Twee vrouwen die in 1924 een grote fabriek gaan leiden, een unicum. In een online archief lees ik dat het verkopen Hendriek in het bloed zat: “Door haar grote verkoopkracht- en talent kreeg zij een grote vermaardheid.”

KAPÉ BREUKELAAR (19860015) BBA Nyenrode, is partner investeringsmaatschappijvanAmlon Capital. Hij schreef eerder achttien jaar voor De Telegraaf en was vaste medewerker van het televisieprogramma Kassa.

Soeteman-ReijnenMarquerite

Het echtpaar Henk (19610035) – veevoedergigant- en Victoria de Heus-Zomer is onderscheiden met de Prestigieuze Museumpenning. De echtelieden ontvingen op Nyenrode de koninklijke onderscheiding uit handen van staatssecretaris Gunay Uslu van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Zij hebben zich op uitzonderlijke wijze ingezet voor de Nederlandse museale collecties. In het Albert Heijn gebouw hangen werken uit de De Heus collectie.

(Bron: Gay News 357 pride 2022)

Museumpenning voor Henk de Geus OPUS MAGNUM VAN FRANSFOTOGRAAFLEMMENS

Topfotograaf Frans Lemmens (19710024) runde op Nyenrode al de fotoclub en nu bereikt hij een voorlopige piek in zijn carrière als landschaps- en natuurfotograaf. NL365 is een uniek coffeetable book, dat elke dag een nieuwe blik op de schoonheid en gevarieerdheid van Nederland biedt. Lemmens laat iconische beelden hand in hand gaan met moderne thema's. Het boek is een lust voor het oog! Frans is van 13 t/m 17 september te vinden op de 50+ Beurs in De Jaarbeurs in Utrecht. Hij geeft elke dag een lezing met tips en trucs om zelf de mooiste landschapsfoto’s te maken. Speciaal voor de Van Verre lezers geeft Frans 3 exemplaren van NL365 weg. Stuur een mailtje naar info@nyenrodealumni.nl en wie weet ontvang jij dit prachtige boek thuis!

Douwe (19800515)Lodewijk – openlijk gay - streeft naar meer openheid binnen het ogenschijnlijk zo gesloten bolwerk. ‘Wij staan open voor een complete kleurenwaaier aan mensen en wie dit leest en het leuk lijkt om de club een keer van binnen te zien: stuur een mailtje voorzitter@igc.nl.’naar

Redactie: Alumni Office - info@nyenrodealumni.nl Prive nieuws insturen: mail naar info@nyenrodealumni.nl - tav privé nieuws.

54 | VAN VERRE 293

Tijdens het Pinksterweekend 2022 vond in Amsterdam voor de 50ste keer het internationale rugbytoernooi Amsterdam Rugby 7s plaats. Het is echt een prestigetoernooi in de rugby-scene. Het rugbyteam van Nyenrode stond onder leiding van alumnus Hasan Akman (20040002) en ging naar huis met de winst. Overigens bestaat het team uit professionele rugbyspelers die op uitnodiging komen spelen. PAKT DE WINST

NYENRODE RUGBYTEAM

Gay op de Industrieele Groote Club

TumTum

Banker of the year Gezinus Knijp (19990085) is adviseur duurzame kredietverlening bij de ING, kantoor Flevoland. Hij is uitgeroepen tot SME Banker of the year van ING Nederland: “Empowering people to stay a step ahead in life and business,” zoals dat in vakjargon heet. LHBTI-zijn en je bewegen in deftige kringen. Het kan in Amsterdam. Dat bewijst de Club.IndustrieeleKoninklijkeGrooteVoorzitter

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Nyenrode Alumni VCV.

OVERLEDEN

VOORVRIENDSCHAPHETLEVEN

De digitale edities van Van Verre in Nederlands en Engels kan je vinden op nyenrodealumni.nl. Het is mogelijk dat de inhoud van het magazine door zoekmachines, zoals Google, wordt geïndexeerd. Op het platform vind je ook de meest actuele informatie. Naast Van Verre ontvang je als lid ook acht keer per jaar de digitale nieuwsbrief, die complementair is aan deze uitgave.

COLUMNISTEN Prof. Dr. Ivo Arnold (NBU) Kape Breukelaar (19860015) REDACTIEADRES EN SECRETARIAAT Nyenrode Alumni VCV Office Nyenrode Business Universiteit Straatweg 25 3621 BG Breukelen t: (+31) 346 29 15 13 e: IBAN:bank:w:info@nyenrodealumni.nlnyenrodealumni.nlINGBankBreukelenNL54INGB06573453 50, BIC: INGBNL2A De contributie is 75,- euro per jaar, partnerlidmaatschap is 20,- euro per jaar ADVERTENTIES Nyenrode Alumni VCV Office t: (+31) 346 29 15 13 e: info@nyenrodealumni.nl

John Dirks (19560020) was in Nederland om zijn verjaardag te vieren samen met familie en vrienden en om Nyenrode te bezoeken. Op maandag 11 juli kwam hij met zijn zoon Dave naar het kasteel voor een afspraak met Esther Bergervoet (19880009). John en Esther kennen elkaar van de stage die zij liep bij Polaroid in Boston, het bedrijf waar John jarenlang voor werkte. Ze hebben altijd contact gehouden en elkaar regelmatig bezocht in Nederland en de USA. Achteraf bleek het bezoek helemaal bijzonder. Helaas is John Dirks namelijk een maand na zijn reis naar Nederland overleden.

ABONNEMENT Als lid van Nyenrode Alumni VCV krijg je Van Verre gratis toegezonden. ISSN 2405-626X

VAN VERRE 293| 55 HOOFDREDACTIE Oele Steenks (19720057 BBA) - josteenks@planet.nl

ART DIRECTOR: Roos Jonker - ter Kuile COÖRDINATIE: Simone Daniëls (19960021) MEDEWERKERS Liselotte van Dedem-Staal, Yorinde Kngetering (20120034), Jan Vincent Meertens (19770073), Hanno Nicolaas Ponder (19750048, Gary de Vogel (20107252), Collegie der Heren V, JCV, VAS Bestuur

COLOFON GEBOREN PRIVÉ

NUMMER 294 – DEADLINE 24 oktober 2022 – THEMA Ondernemen in de Arabische wereld

VAN VERRE VAN VERRE Is het officiële periodiek van de Nyenrode Alumni Voortgezette Compagnie van Verre (VCV), Vereniging van oud-studenten aan Nyenrode en verschijnt elke drie maanden in een oplage van 5.900. 64e jaargang, september 2022, nummer 293

Scarlett Rose de Kunder 01-06-2022 Dochter van Laura (20100061) en Richard (20100054) de Kunder en zusje van Owen Dirk Stroband (19610081) Hans Neijzen Henk Elshout (19480017) Cor Hagoort (19460029) Anne Jonkhans (19780524) Fop Smit (19720054) Eugene van Hoye (19580039) Melle Staal (19600098) John Dirks (19560020)

De redactie behoudt zich te allen tijde het recht kopij te weigeren, in te korten of anderszins te redigeren. Het plaatsen van kopij houdt niet in dat de redactie de strekking van het geschrevene altijd onderschrijft.

Afspraak maken? Scan de QR Al 25 jaar de beste maatpakken (o.a. voor de Heeren Vijf & Bijstand)