Motmæle 01-17

MOTMÆLE

01•17 NR 84

GJEVE UT AV NORSK MÅLUNGDOM • FRAMHALD AV EG • 31. ÅRGANGEN • 30 KR

Språkleg jamstilling – lett på papiret I Sør-Afrika er det heile elleve offisielle språk, men jamstilling på papiret gjev ikkje automatisk jamstilling i praksis.

SIDE 12–13

Då Kvam vart nynorsk vinterland

Kvifor bør fleire skriva nynorsk? Ønskjer vi jamstilling, eller ønskjer vi at nynorsken skal veksa? Kven lyt i så fall ta nynorsken i bruk?

SIDE 16–17

Har du høyrt om lombardisk?

I Lombardia i Nord-Italia held færre og færre på lokalspråket lombardisk. Ein av grunnane er at språket ikkje har offisiell status.

SIDE 15

Lærdom frå skeive samar Skeive samar er ein dobbel minoritet. Kva kan målrørsla lære av dei?

SIDE 8–9

RETUR: NORSK MÅLUNGDOM, POSTBOKS 285 SENTRUM, 0103 OSLO

Bilete: Mahlum / Wikimedia Commons

Vinterleiren på Kvam trekte rekordmange målungdomar!

Sjå bilete og les kva deltakarane tykte.

SIDE 6–7

2

MOTMÆLE 1 – 2017

bladstyrarteigen

Hageselskap

T

ilhøvet mellom nynorsk og bokmål fargar sjølvsagt tanken vår om språkstoda i Noreg. Det er lett å tenke på sidemålsordninga som det einaste teiknet på at me har to norske skriftspråk, og det kan vere grunnen til at mange ofte spør: Andre land greier seg med eitt språk, kvifor må me ha to?

Dei færraste land har berre eitt språk.

Fleirspråklegheit er normalen, men ikkje alle land har fleire språk med offisiell status. I den internasjonale spalta kan du lese om lombardisk, eit språk i NordItalia. Til liks med dei andre regionale språka i Italia har ikkje lombardisk offisiell status. Det kan vere ein av grunnane til at språket som for to generasjonar sidan var fyrstespråket til folk i Lombardia, i dag knapt er snakka av unge.

Noreg var svært tidleg ute med å gjere fleirspråklegheit politisk. I 1885, sju år før ein fekk moglegheit til å lære nynorsk på skulen, vedtok Stortinget å jamstille nynorsk og bokmål. Assosiasjonane knytte til språka var kanskje sterkare og i alle høve synlegare då enn no, og gjer vedtaket endå kraftigare: Folkespråket hadde vorte jamstilt med overklassespråket. Sjølv om stoda mellom språka framleis er skeiv, står nynorsken sterkt og er i bruk i alle delar av samfunnet. Det fortel at medviten språkpolitikk kan gje oppsiktsvekkjande resultat.

Likevel: Offisiell status gjev ikkje alltid eit lyft. Sør-Afrika har heile elleve offisiell språk, men statusen til fleire av dei offisielle språka vert svekt av posisjonen til, og tilhøva mellom, engelsk og afrikaans. Utan tilhøyrande språkpolitiske tiltak fører ikkje offisiell status åleine til endring.

Det har me greidd å få til for nynorsken. For å styrke språka og språkpolitikken andre stader bør me dele kunnskap og erfaring. Men det gjeld ikkje berre mellom oss som jobbar med språk. Me har mykje erfaring med å jobbe for eit alternativ til det etablerte og for mindretalet sin rett til å finnast og bli styrkt. Me kan tene mykje på å knyte band med andre som kjempar mot fastgrodde normer og fordomar.

Kirsti Lunde kirsti@nynorsk.no Norsk Målungdom Postboks 285 Sentrum 0103 OSLO E-post: kirsti@nynorsk.no Telefon: 23 00 29 40 ISSN: 0809-2109

Teikning: Rune Stølen

leiarteigen

Spenna galent kvinnemenneske med dårleg oppvekst

J

epp, det er meg. Om ein skal tru nettrolla, då, og det må ein jo for all del ikkje finna på å gjera. Eg er fullt og heilt klar over at ikkje alle har eit godt forhold til nynorsk, og at somme kan koma til å slengja rundt seg med sleivete kommentarar. Det er enkelte som manglar både filter og folkeskikk.

Eg vert stadig overraska over korleis filteret til folk forsvinn i det dei ikkje har menneske framføre seg, men skjerm og tastatur. Me høyrer altfor ofte om ulike

Bladstyrar: Kirsti Lunde Bladstyret: Synneve Øien Frøyen Fredrik Heimsæter Ivar Mekonnen Germiso Arnesen Vegard Storsul Opdahl Bladbunad: Vegard Storsul Opdahl

meiningsytrarar som opplever hets på nettet, men eg hadde ikkje trudd eg skulle oppleva det sjølv. Det er éin ting at folk ofte har behov for å meina noko om målfolket som kollektiv, men noko heilt anna når ein går på personnivå.

I februar vart det klart at DNB skulle inngå samarbeid med ei rekkje andre bankar om Vipps. Blant desse bankane er mange av dei bankar som i dag tilbyd tenestene sine på nynorsk.

Difor gjekk me ut med oppmoding om å leggja til rette for nynorsk språkval i appen. Det er eit godt høve for bankane til å visa språkleg medvit, styrkja det norske språkmangfaldet, og til å tilpassa tenesta til brukarane sine. Mange av dei potensielle Vippsbrukarane skriv på nynorsk til vanleg, og det er viktig at desse får halda fram med å møta språket sitt i banken. Ein skulle ikkje tru at det var eit særleg urimeleg ynske, men det var tydelegvis sterk kost for nettrolla.

Då saka vart publisert, byrja det røra seg i kommentarfelta. Ikkje berre var ynsket om Vipps på nynorsk heilt bak mål, men fleire av kommenta-

Korrektur: Vegard Storsul Opdahl Prenteverk: Sogn og Fjordane avistrykk Tinging (eitt år): 200 kr Sal av lysingar: Rimelege prisar etter avtale. Ta kontakt på kirsti@nynorsk.no.

rane handla òg om meg som person.

Både om korleis eg såg ut, at eg måtte ha vorte utsett for omsorgssvikt for å kunna meina noko slikt, og at eg var eit spenna galent kvinnemenneske. Eg tok det verkeleg ikkje så tungt, men eg er såpass heldig at eg veit at eg har ei stor og sterk rørsle i ryggen, og eg har fått høve til å verta trygg på språket mitt og i målsaka. Slik er det ikkje for alle, og det er ikkje greitt at ein må tola slikt for å ynskja å sjå meir av språket sitt i kvardagen og ei meir reell jamstilling mellom språka.

Mykje av det som dukkar opp i slike kommentarfelt vitnar om kunnskapsløyse og dårlege haldningar. Den beste vaksinen mot det er spreiing av kunnskap. I framlegget til arbeidsprogram for 2017–2018 legg me opp til å køyra kampanjen Nynorsk myteknusar. Då skal me halda fram arbeidet med å spreia kunnskap ved å knusa vanlege mytar. Slik kan me bidra til sunnare ordskifte og betre haldningar!

Synnøve Marie Sætre synnove.marie@nynorsk.no

Bidrag: Me tek gjerne imot stoff frå lesarane. Artikkelforfattarane står sjølve ansvarlege for innhaldet i artiklane sine.

MARS

blest

3

4

nyheiter

MOTMÆLE 1 3 – 2017 2015

Alltid ein grunn til å feira!

– 1900 –

– STUDENTMÅLLAGET I OSLO –

Studentsamlinga 2017 24.–26. februar samla studentar frå studentmållaga rundt i landet seg i Oslo. I år var det vi i Studentmållaget i Oslo som hadde gleda av arrangere. Målstudentar frå landet rundt farta til hovudstaden for å få med seg kviss, innleiingar og hyggelege stunder.

Det heile starta fredag kveld på Skrivarstova, med taco, kviss og gjensynsglede.

Laurdag morgon hadde vi flytta oss til Universitetet i Oslo, nærare bestemt P.A. Munchs hus, seminarrom 10. Første innleiar var Åse Wetas, direktør i Språkrådet. Ho fortalte om namnebytet frå Kristiania til Oslo og litt om stadnamn i Noreg. Etter at lunsjen var eten, stod leiar i Norsk Målungdom Synnøve Marie Sætre klar til å snakke om det evig aktuelle teamet korleis vi skal få verdas beste (ny)norsklærarar. I gruppediskusjonen etterpå kom det nye idear og planar for korleis ein skal arbeide mot dette.

Det var nok få i salen som visste noko som helst om Pere-språket, men etter innleiinga til Konstanse Raen trur eg dei fleste var fasinert.

Eg ante ingenting om alt arbeid som ligg bak det å gjere eit språk som berre har vore munnleg, skriftleg. Imponerande! Etter fleire timar på rumpa var det tid for å kome oss ut, snøen lava ned medan Magnus Bernhardsen viste oss «must see» målrørsleattraksjonar i Oslo sentrum. Middagen var det pizzabakarane på Peppes Pizza som stod for. Laurdagskvelden enda på Uglebo der Gete spelte vakre tonar, og praten gjekk lett.

Søndag morgon var vi tilbake på seminarrom 10, Jens Kihl hadde innleiing med det slåande namnet: Make nynorsk great again, om korleis spreie det glade nynorskbodskapet. Studentsamlinga sin siste innleiar var Curt Rice, rektor ved HiOA, han prata om norsk og engelsk i akademia.

Innleiinga vekte ivrig debatt, og mykje engasjement. Og med det var Studentsamlinga over, og målstudentane reiste heim til sitt, med ny kunnskap og gode minne, det gjorde i alle fall eg.

Frida Pernille Mikkelsen

E

nten ein valde å kalla det nyttårsfest, 70-årsnarch, eller «fyrste månaden av 2017 overstått»feiring, var det torsdag 9. februar uansett tid for fest med Studentmållaget i Bergen på Det Akademiske Kvarter. Nynorskbrukarar har nemleg alltid ein grunn til å feira, og sidan særs tilbakelente festar med akkurat passe mykje program etter kvart har blitt SmiB sin spesialitet, var det akkurat ein slik kveld det vart.

Med mange nye styremedlemar som akkurat har gått inn i styret, hadde me ikkje lagt lista veldig høgt for tilskipinga, utan at det eigentleg vart sett på som eit problem. Stor var uansett gleda i laget då ikkje berre aller beste Øystein Skjæveland spurde om me ville ha Isrosa-is på festen, men dei interne på Kvarteret i tillegg gav grønt ljos til at isen kunne etast på Maos.

Is = suksess!

I tillegg til mykje god is i magen fekk me òg trena opp lattermusklane denne kvelden. På programmet stod

nemleg stand-up med ingen ringare enn Sivert Syrstadeng (Mr. S (les fort!)), erfaren SmiB-medlem og moroklump.

Publikummet var godt nøgd med underhaldningsnivået og skal i framtida prøva å halda fast ved påstanden om at ein viss president kan føra til fleire nynorskbrukarar (betalte sjekkekurs trur me derimot me held oss unna).

Dei glade festdeltakarane heldt den koselege stemninga godt ved lag – med Side Brok og Vinskvetten på høgtalarane – heilt til lokalet stengde ei stund etter midnatt. Meir enn bra nok på ein torsdag i februar! Festen var rett og slett kjempetriveleg, og me gler oss allereie til neste SmiB-tilskiping.

Marta Nagel-Alne

Språk i partipolitikken Ivar Mekonnen Germiso Arnesen

POLITIKK

K

orleis er tilstanden i dei forskjellige partiprogramma partia går til val på i 2017?

Eg har sett på siste utkast av partiprogramma til dei forskjellige partia med eit ekstra auge for nynorsk og minoritetsspråk.

Partiprogram seier som regel det partia vil endre, og ikkje naudvendigvis det dei vil halde fast på. Difor må me gå utifrå at parti som ikkje seier dei vil endre noko vil ha noverande status.

Utkasta er berre forslag til partiprogram, so partidemokratiet kan framleis endre det som står der på landsmøta før valkampen. Som einskildperson eller partimedlem kan du hjå nokre parti framleis sende inn innspel før landsmøte, og skaffe deg ein plass til landsmøtet for å argumentere for og røyste for god språkpolitikk. Her er ei kort oversikt over kva dei forskjellige partia seier dei vil gjere på Stortinget.

Det er berre Senterpartiet som faktisk har skrive utkasta på båe bokmål og nynorsk, men dei fleste partia vil omsetje partiprogrammet sitt til nynorsk etter den endelege versjonen er vedteke på landsmøtet.

I fjor hadde me kampanjen «Framtidas superlærar kan nynorsk». Diverre er det berre Raudt og Sosialistisk venstreparti (SV) som har fylgt opp. Raudt seier me må ha større fokus på sidemålspedagogikk, og SV at me må gje

tilstrekkeleg kompetanse til lærarane for å undervise i nynorsk.

Eit vegskilje for korleis språk-Noreg kjem til å sjå ut i framtida er om ein skal ha sidemål og sidemålsvurdering i skulen. Partia SV, Sp og MDG seier dei vil ha den same ordninga med obligatorisk eksamen og standpunkt.

Kristeleg folkeparti og Venstre vil ha alternative vurderingsformer, men dei seier dei ikkje vil nedprioritere sidemål.

Høgre vil avvikle karakteren i sidemål og FrP vil gjere undervising og eksamen «valfritt».

På landsmøtet i 2016 vedtok Norsk Målungdom fråsegna «Betre integrering i Trøndelag – ha nynorsk vaksenopplæring». Det er nemleg slik i Noreg at om du kjem til ein bokmålskommune som asylsøkjar lærer du deg bokmål i bokmålskommunar og bokmål i nynorskkommunar. Dette ser NMU som urettferdig behandling av dei to måla, og det kan hemme integreringa når innvandrarar lærer seg å skrive og prate basert på sentral austlandsk uansett kor dei er i landet. SV vil gjere so ein får opplæring på målforma til kommunen, medan Sp og MDG vil setje av middel til læringsressursar (politikarspråk for bøker og

hefte) på nynorsk.

Samisk og dei nasjonale minoritetsspråka kvensk, rom og romani har vorte nedprioritert eller aktivt undertrykkja i lang tid. Heldigvis har mange av partia mykje om korleis dei skal styrke desse språka igjen. Alle utanom FrP vil gjere det mogleg å ha samisk som sidemål eller ekstra fag i grunnskulen og vidaregåande opplæring. FrP går faktisk so langt som å seie at Noreg bør gå ut av ILO-konvensjonen som sikrar samane urfolksrettar i Noreg, og meiner at språket i den norske skulen skal vere norsk.

Det ser ut til at kvenar og kvensk språk har fått meir merksemd i dei nye partiprogramma enn før. Alle partia utanom Ap, Høgre og Frp nemner kvenane, og vil styrke kvensk språk gjennom økonomisk støtte til litteratur og forsking, kultur og media eller språksenter.

MDG er dei einaste som nemner tiltak for å styrke rom- og romanispråk gjennom å «Støtte arbeid som setter søkelys på romanifolkets og romfolkets historie og kultur i Norge, inkludert språkene romanes og skandoromani».

helsingar

MARS

5

 Landsmøtehelsingar  Til lukke med landsmøtet!

Romsdal Mållag helsar NMU og ønskjer lukke til med landsmøtet.

Til lukke med landsmøtet!

Fosna mållag

Romsdal Mållag

Oslo Mållag

Til lukke med landsmøtet!

Vikværingen ønskjer NMU tillukke med Årsmøtet 2017

Til lukke med landsmøtet!

Helsing Austevoll Mållag!

Vikværingen

Asker Mållag

Til lukke med landsmøtet!

Til lukke med landsmøtet!

Til lukke med landsmøtet!

Stord Mållag

Mållaget i Kristiansand

Drammen og Eiker Mållag

Til lukke med landsmøtet!

Lukke til med landsmøtet

NMU er velkomen til Sunndal Sunndal Mållag

/ ĂƌďĞŝĚ ĨŽƌ ŶLJŶŽƌƐŬ ƐŝĚĂŶ ϭϵϬϲ͘

Helsing Sandefjord og Sander Mållag

Til lukke med landsmøtet!

Nordmøre Mållag

Arna mållag helsar NMU-landsmøtet og ønskjer lukke til med debattane og arbeidet i året som kjem!

Til lukke med landsmøtet!

Til lukke med landsmøtet og med bruk av nynorsk som målform i all framtid!

Me set dialekt og nynorsk for barn og unge på topp, og me ynskjer oss eit målungdomslag i Hallingdal innan året er omme!

Helsing LO

Levanger Mållag

Buskerud Mållag

Til lukke med landsmøtet!

Til lukke med landsmøtet!

Til lukke med landsmøtet!

Hordaland Mållag

folkedans l folkemusikk l korsong www.bergen.ungdomslag.no

Vestre Slidre Mållag

Marnar Mållag helsar, og er glad for all ungdom som tek nynorsken til sin.

Godt landsmøte.

6

vinterleir

MOTMÆLE 1 – 2017

I Kvam møttest rekordmange målungdommar til vinterleir – mange for første gong! Les kva fire målungdommar fortel frå leiren:

Rose Øvretveit

På nyåret 2017 var eg på mi første tilskiping med Norsk Målungdom. Eg er godt erfaren med å vere ny i organisasjonar og lag, men dette var første gong på nokre år at eg bevegde meg i ukjent territorium. Eg kjende meg passe smånervøs før eg drog. Sjølv om eg er ein relativt sosial person, er det

Eirik Andreas Albretsen

Eg gledde meg eigentleg, berre, når eg var på flyet og toget til Kvam. Eg hadde jo vore med ein gong før, og eg hadde høyrt at dette skulle verta den beste vinterleiren nokosinne. Og når Norsk Målungdom påstår noko slikt, so må det jo berre vera sant!

Etter ein ettermiddag med reising kom me fram til togstasjonen på Vinstra. Kaldt var det. Etter ein relativt kort biltur var me endeleg framme i Nord-Fron kommune, klokka seint

alltid enklast når ein kjenner folk frå før av. På den andre sida er det ingenting eg likar meir enn å bli kjend med nye folk og utvide nettverket mitt.

Det var mange tankar som prega sinnet mitt i veka før eg reiste. Kva slags folk kom eg til å treffe der? På Natur og Ungdom sine tilskipingar gjekk alle i strikkagenser og snakka berre om miljø. Var det sånn her og?

Hadde dei ei uniform eg ikkje visste om, måtte eg kunne ramse opp alle plassane Ivar Aasen besøkte på sine reiser, for å bli sett på som kul? Og sist men ikkje minst: Hadde dei nynorskpoliti som såg stygt på alle som hadde engelsk slang i språket sitt? Alle desse

tankane rasa gjennom hovudet mitt mens bussen trilla i retning Kvam.

Eg tok sjølvsagt feil. Nynorsknerdar er relativt opne folk som likar å snakke om det meste, og eg blei ikkje ferska av nynorskpolitiet ein einaste gong heile helga. I staden lærte eg å filte, blei opplyst om pronomenet «hen», og fekk høyre kva Elevorganisasjonen jobbar med. Eg fekk til og med privilegiet å halde kviss for 50 menneske som visste alt frå korleis ein F-nøkkel såg ut, til forholdet mellom oppoverbakkar og nedoverbakkar i Kvam!

Når helga var over og eg sette meg på bussen heimover, sat eg berre igjen

med éin tanke: Så sliten! For ei helg som berre er fylt med moro og nye erfaringar, blir ganske slitsam. Iallfall når ein legg seg klokka tre kvar natt etter å ha spelt kort og prata skit med nye vener i seks timar. Og eg ville ikkje hatt det på noko anna vis. Så viss du har lyst til å oppleve eit skikkeleg flott nynorsk-eventyr til våren, bør du dra på landsmøtet til Norsk Målungdom i april. Det er nemleg i yndlingsbygda mi: Sandane. Eg skal iallfall dit!

på fredagskvelden. Då me opna døra, slo dialektmangfald og nynorskfolk – i ekte 3D (minst) – oss! Det var jo det som var det kulaste med heile leiren, å sjå alle folka heilt på ordentlig!

Kanskje det nest kulaste, etter å høyra lydboka til Ringenes Herre på islandsk, midt på svarte natta. Ja, for sånt skjer!

Første kvelden var jo eigentleg interessant, den starta for min del med å få høyra om kven som var ansvarleg for leiren, og kor ein var nøydd til å springa om stemninga skulle bli so heit at det tok fyr. Stemninga vart heldigvis aldri so heit, men akkurat heit nok til at klokka vart både to og tre før eg la meg. Etter diskusjonar om engelsk som morsmål og prestisjetunge rundar Scrabble sov eg overraskande godt.

Neste dag, i frykt for å frysa i hel på

skitur, heldt eg meg inne og lærte meg å stikka ei nål inn i ull mange nok gongar til at det skulle verta ei form.

Det var jo rein terapi – og etter mange timar enda eg til slutt opp med både halskjede og ein sjiraff med rosa hår.

Sjølv om dette var min solide favorittaktivitet denne helga, kan det jo òg nemnast kor interessant det var å høyra om kva gramatikk datamaskiner bruker, og om kva hen er, kor det ordet er å finna hen, og kva hensikta med eit slikt ord var. Me fekk også diskutert kvifor i alle himmelens dagar alle eigentleg burde bruka nynorsk.

På kvelden på laurdag var det eigentleg berre éin ting eg ikkje var nøgd med: Det hadde ikkje vore kakaoservering! Men snakk om sola, so skin ho. Det utrulege kjøkenmannskapet slo til igjen, og liter på liter med

kakao trengde seg ned gjennom halsane på femti målungdommar med godt humør. For godt humør var absolutt inga mangelvare!

Eg gledde meg so mykje til å byrja med neste dag at eg faktisk fekk meg opp av senga, til trass for at eg hadde vore oppe halve natta og høyrt på islandsk lydbok og drive med nålestikking. Helga vart avslutta med ein diskusjon med og om NRK, god mat, og ein sliten tur heim igjen til nynorskland.

Kva sa du? Du skulle ønska at du var der, du òg? Frykt ikkje, for dei har faktisk sommarleir også, desse fantastiske målungdommane! Kom, då vel!

vinterleir

MARS

Mona Skatteboe Helle

Ein fredag ettermiddag i januar tok målungdommar frå det ganske land turen til Kvam i Gudbrandsdalen, der vi alle var klare for ei helg fylt med ulike aktivitetar, innleiingar og godt humør. Av det eg har erfart frå tidlegare tilskipingar, er det vertekjende-leikane som på mange måtar

Håkon Remøy

Helga 13.–15. januar var det vinterleir i Kvam i Nord-Fron kommune i Gudbrandsdalen. Lettaste måten å koma seg til Kvam synte seg å vera med jarnvegen. Når ein fyrst kom fram, vart ein plukka opp på jarnbanestasjonen og køyrd til leirstaden. Vel framme vart ein kasta rett inn i naturstien – ein kviss med ymse postar og spørsmål. Me fekk til dømes poeng for å vita at ein frå Kvam er ein kvamvær – og ikkje ein kvamming.

7

set standarden for dei neste dagane.

Denne dagen var ikkje noko unntak, der vi fekk alt frå innblikk i mangfaldet av tannbørstar hjå Målungdommen til uhøgtidleg «favorisering» av sidekameratar med utgangspunkt i klede, interesser og you name it. Ein kan trygt seie at konkurranseinstinktet kom til syne hjå fleirtalet av oss, noko som resulterte i høg innsats og mykje latter.

Innleiingane hadde eit breitt spekter av emne, så i god NMU-stil var det noko for kvar smak. Med Gudrun Kløve Juuhl frå Høgskulen i Volda var det duka for gode diskusjonar rundt sentrale spørsmål vi som målungdom-

mar har interesse av, blant anna kvifor fleire bør skrive nynorsk. Med deltakarar frå heile landet – alle med ulike erfaringar om språkhaldningar blant ungdom – fekk vi òg gode innspel frå kvarandre til korleis vi kan nytte ulik argumentasjon i forskjellige settingar.

Eg har høyrt at eg har godt språkøyre, men kan i aller høgste grad skrive under på at programmeringsspråk ikkje var teke i betraktning. Likevel losa IT-studenten Fredrik oss meir eller mindre trygt og forsiktig gjennom ulike typar programmeringsspråk i innleiinga si. I ei seinare innleiing fekk fleire av oss innblikk i korleis det er å feire eit ordentleg hundre-

årsjubileum. SmiN-leiar Eline tok oss med på reisa frå skipinga av laget fram til hundreårsjubileet, og vi fekk vere fluge på veggen i den storslåtte feiringa.

Tilskipingar med NMU er prega av innleiingar med kunnskapsrike menneske, varierte aktivitetar og høg trivsel. Sjølvsagt er eit av høgdepunkta med desse tilskipingane at ein møter att alle dei hyggelege målungdommane ein tidlegare har vorte kjend med, i tillegg til at ein stiftar nye venskap. Konklusjonen er uansett klar: Tilskipingar med Norsk Målungdom – ingen over, ingen ved sida.

Denne gongen var me so mange at ein laut taka i bruk både rom på leirstaden og utleigehyttene dei hadde.

I Kvam var det ekte austnorsk vinter. «Fram paa Vetteren stundom han tenkte / giv eg var i eit varmare Land» – andre lina her gav kanskje litt meir meining for somme der og då. Det fine var at ein kunne halda seg inne i varmen medan dei som ville, gjekk på ski. Skigåinga kan eg (diverre?) ikkje fortelja noko om. Me som ikkje vart fødde med ski på beina, kunne sitja og halda på med handarbeid, og seinare høyra filmentusiast Gunnhild Skjold leia inn om nynorsk film.

Det var ogso innleiingar med målpolitiske ordskifte – me diskuterte mellom anna kvifor ein bør skriva nynorsk. Då kom det nære og person-

lege spørsmålet opp: Kvifor skriv ein sjølv nynorsk? Det var mange svar på nett det spørsmålet.

Me fekk ogso høyra om språkarbeidet i NRK – der det var litt ordskifte om kva ein skal venta seg frå rikskringkastinga. Inger Johanne Solli, leiar i språkstyret i NRK, innleidde på dette punktet, og me fekk høyra ein del om arbeidet åt dette språkstyret.

Dei fekk til dømes gjennom at saker skrivne på nynorsk skal synleggjerast på nynorsk på nrk.no. Språkstyret hadde vore klåre andsynes lokalredaktørane ikring om at dei som vil skriva nynorsk, må få gjera so. Det var godt å høyra at NRK hadde nokon som passa på internt!

Takk vere dei flinke folka på kjøkenet gjekk me ikkje svoltne ikring

heller. Det var både god mat og framifrå god kakao å få. Alt i alt var det ein særs artig vinterleir, med mange kjekke folk, gode ordskifte og alt ein kunne ynskja seg for ein vinterleir. Til dei som ikkje har vore på tilskiping i Målungdomen enno: Kom på sumarleiren!

8

samisk

MOTMÆLE 1 – 2017

Kva kan me lære av dei skeive samane?

Foto: Jan Roger Østby / Sametinget på Flickr

Med togn og tagnad har skeive samar vore usynleggjorde.

Kva skjer når folk i dag freistar å kombinere ein skeiv og ein samisk identitet?

Og har skeive samar noko med med nynorsk og målsak å gjere?

Fredrik Hope

M I N O R I T E TA R

E

in litt grå onsdagkveld i desember var eg på eit møte hjå Skeiv Ungdom, som handla om å vere skeiv i Sápmi og korleis det er å vere minoritet i minoriteten. Innleiarane var Ane Hedvig Hedriunsdotter Løvold, som har skrive masteren «The silence in Sápmi – and the queer Sami breaking it» om skeive samar, og Davvet Brunn-Solbakk, som mellom anna var med på å skipe til Sápmi Pride i Kautokaino i fjor.

Skeive samar er ei samansett gruppe. Det dei har til felles, er at dei kombinerer ein samisk identitet med ein skeiv identitet. Å ha ein skeiv identitet vil seie at du på ymse vis bryt med den heteronomative måten å tenkje om eller leve ut kjønn og seksualitet på: Menn er maskuline, kvinner er feminine, og sex berre er noko som skjer mellom menn og kvinner. Forkortinga LHBT (lesbiske, homofile, bifile og transpersonar) vert ofte nytta om det eg her samanfattar i omgrepet «skeiv», og denne forkortinga vert stundom utvida til LHBTQI+ for å dekkje endå vidare. I eit samfunn der malen er det å vere heterofil og identifisere seg som det kjønnet «ein er fødd som», kan det vere vanskeleg å finne seg sjølv om ein ikkje kjenner seg heime i desse kategoriane.

SO VAR DET dette med å vere same, då.

Samane er eit urfolk som lever i fire ulike land, og alle landa har gjort sitt for å take knekken på den samiske kulturen. Fornorsking, forsvensking, forfinning og forrussing hadde det same målet: å endre identiteten til den samiske folkesetnaden, slik at dei vart

likast mogleg majoriteten. Denne prosessen liknar på den me finn i andre område som har vore kolonisert av europeiske statar. Det norske, russiske, svenske og finske var det einaste rette – det samiske var eit avvik som skulle ryddast ut.

Resultatet ser me den dag i dag, etter at fornorskinga offisielt er avslutta. Alle dei samiske måla er truga, og i mange områder der «alle» rekna seg som samar før krigen, er det no eit lite mindretal som ser på seg sjølv som samar.

Mange med samisk opphav vegrar seg for å kalle seg samar, og kallar seg i staden 1/4-same eller 1/8-same. Historiene er mange om besteforeldre som ikkje fortel slekta at dei kan samisk, før demensen slår inn og dei ikkje lenger meistrar norsk. Då dukkar det samiske målet opp. Det å vere samisk – og om du er samisk nok – kan for mange vere ein like innfløkt identitetsfloke som å finne ut av kjønn og seksualitet.

SKEIVE SAMAR ER ein del av to mindretal, eller snarare ein minoritet i minoriteten. Dei lever soleis under eit dobbelt press, der utfordringa er å finne ein måte å kombinere den skeive og samiske identiteten – samstundes som dei skal stå opp mot presset frå majoriteten. Ein del samiske område er dessutan prega av konservativ kristendom, som ser på skeiv identitet som synd. Dei same områda har gjerne ein bygdekultur der det å ikkje vere maskulin er negativt. Den vesle forskinga som er gjort på feltet, tyder på at det er lettare å vere skeiv i sjøsamiske område – der fornorskinga var hardast, og som ofte er mindre religiøse. I sterkare samiske område, til dømes der

reindrifta står sterkt, rår det ein maskulinitetskultur. Der skal det ifylgje undersøkingane vere fleire opne lesber, medan det er få homofile menn som er opne om legninga si. So lenge fråvika frå det heteronormative er maskuline, går det greiare enn om til dømes menn ter seg feminint, verkar å vere ein nærliggjande konklusjon.

Skeive og avvik frå det heteronormative vert tradisjonelt ikkje snakka om i samiske miljø. Det er jo ikkje akkurat spesielt – det er jo mange ikkjesamar som kjem frå familiar som ikkje snakkar om kjensler og i alle fall ikkje om seksualitet. Det fleire av informantane til Løvold snakka om, var at togn og tystnad har nokre særeigne tydingar i samiske samfunn. Medan nordmenn har uttrykket «Den som teier, samtykkjer», har det å teie ei nær motsett tyding i samiske miljø. Samane er eit «ikkje-konfronterande» folk, dei har historisk sett dårlege røynsler med å protestere (jf. fornorskinga), og vel difor ofte å syne motstand passivt. Når samar ikkje seier noko, er dei stort sett usamde, og tystnad vert oppfatta som eit teikn på ikkje-aksept og ekskludering, var eit av poenga til innleiiarane.

DET ER STORE skilnader frå land til land i kor greitt det er å vere skeiv same – og same generelt sett: I Noreg er det bra å vere skeiv same mange stadar, fordi det isolert sett er betre å vere same og skeiv kvar for seg. Noreg er det landet der det samiske har mest støtte, mellom anna fordi Sametinget har ei relativt sterk stilling, og fordi Noreg har ratifisert urfolkskonvensjonen til SN. Det har ikkje Sverige, Finnland og Russland gjort, og det gjer at samane har mindre

makt og påverknad der enn i Noreg. I Sverige var forsvenskinga sterk, og det er ganske middels å vere same, men det er eit land der det er lettare å vere skeiv.

Skeive samar der har mange førebilete, sidan mange svensk-samiske artistar er opne om at dei er skeive.

I OPPGÅVA SI undersøkte Løvold tilhøva for skeive samar i Noreg. Nokre av informantane hennar sa at det er var lett å vere same i skeive miljø, men ikkje so greitt å vere skeiv i samiske miljø. Ein informant hadde opplevd stigma i det skeive miljøet, medan andre ikkje hadde opplevd noko negativt i der. Mange kjende på eit krysspress: Dei kjenner seg ikkje heime når dei er i eit norskdominert skeivt miljø, og heller ikkje i eit heteornormativt samisk miljø. Og kvar kan dei vere seg sjølv då?

Det er likevel viktig å ha i bakhovudet at det skjer mykje positivt. Særleg på norsk side har det vore ei skeiv samisk bløming dei siste åra. Mykje starta med eit kunstprosjekt i 2013: Queering Sápmi, der to svenske fotografar fór Sápmi rundt og intervjua skeive samar. Dei laga ei utstilling som enda opp som ei bok – som eg vil tilrå på det sterkaste. Den samiske offentlegdomen på norsk side har synt seg å vere veldig støttande, og politikarar på Sametinget, sametingspresidenten og samisk media har møtt mannjamt opp på markeringar for å synleggjere skeive samar. Det har vore fleire pridemarkeringar i samiske område, som Kautokeino, Karasjok og Kiruna.

BRUNN-SOLBAKK OG LØVOLD nemnde fleire strategiar som skeive samar og skeive

film

MARS

9

Filmspalta

ved Gunnhild Skjold Film er kult! Det synest i alle fall eg, og i denne spalta skal eg prøve og smitte dokker med filmglede. Når eg ikkje er opptatt med å sjå på film, er eg leiar i Studentmållaget i Tromsø, lektorstudent og forkjempar for meir nynorsk undertekst på kino.

I slutten av januar gjekk den 27. utgåva av Tromsø Internasjonale Filmfestival (TIFF) av stabelen, og eg tok sjølvsagt turen! Her er nokre tips til filmar du kan halde auga oppe for: urfolk nyttar for å stå opp mot uretten dei møter i eit heteronormativt samfunn, forma av kolonialiseringsrøysla.

Desse kan me med eit særs fancy ord kalle «queersamiske synlegdomsstrategiar» eller – minst like fancy – «dekolonialisiseringsstrategiar». Den fyrste strategien er å finne ord for eigen identitet på sitt eige mål. Ved å nytte samiske omgrep kan ein i større grad gjere det skeive til ein del av det samiske. No nyttar dei fleste nordiske eller internasjonale omgrep for eigen idenitet, som queer, skeiv eller homo.

Fleire freistar no å leite fram samiske ord for å vere skeiv.

Ein annan strategi er å utfordre den maskuline norma i samfunnet gjennom «å gjere» kjønnet sitt med tradisjonelt feminine trekk. Den tidlegare svenske sametingspresidenten Stefan Mikaelson er eit døme på dette. Han reknar seg for å vere heterofil mann, men nyttar naglelakk og andre tradisjonelt feminine attributtar for å utvide norma for kva som er lov å gjere som mann.

Ein tredje strategi er å granske si eiga soge kritisk: Har urfolk støtt vore like heteronormative som me kan få inntrykk av i dag? Tidlege granskingar av urfolk i Nord-Amerika kan fortelje om sjamanar som vart rekna som «two-spirit» eller «to-sjela». I dette ligg det at dei hadde både maskuline og femninine trekk, og på den måten kryssa grensene mellom kjønna. Dette kan tyde på at grensene mellom kjønna ikkje var so klåre i desse urfolksamfunna – før den europeiske koloniseringa slo inn. Frigjering gjennom å kjenne si eiga soge og tolka ho på ny, der altso.

KVA KAN SO me lære av soga om dei skeive samane og deira kamp for meir levelege tilhøve? Har dette verkeleg noko med målsak å gjere? Det er ein skilnad mellom å jobbe for eit språk og å jobbe for kjønns-/seksuell minoritet i ein minoritet. Ei side av dette er røynslene me ber på. Dei fleste av oss som har nynorsken som hjartesak, er trygt plassert i den trygge majoritetsbåsen «norsk». Sjølv om nynorskbrukarane (nett no) er eit mindretal i Noreg, skil våre røynsler seg kraftig frå røynslene til minoritetar som samar og kvenar – nett med di dei fleste av oss er ein del av fleirtalet på andre felt enn det språklege. Ei anna side er kva type identitet det er snakk om. Det er (diverre og heldigvis) lettare å skifte «kulturell identitet», som eit språk, og enn ein «indre identitet», som ein kjønnsidentitet eller ei legning.

Men likevel. Vår kamp og vårt arbeid handlar om å få fleire til å velje nynorsk, for å fremje dialektane og synleggjere språkmangfaldet i Noreg. Ein viktig del av dette er å kjempe for nynorskbrukarane sine rettar. Nynorskbrukarane finst over heile landet, og er i mindretal mange stadar.

Desse stadane er nynorskbrukarane under stort press. Skeive samar vert skildra som ein minoritet i minoriteten – kanskje det går an å skildre nynorskbrukarane som ein minoritet tett samanvoven med majorteten? Togn og usynleggjering av skeive samar var eit gjennomgongstema i innleiinga til Solbakk og Løvold – og dette sitatet oppsummerer essensen: «Usynleggjering er ein effektiv undertykkingsmetode. Om ein ikkje eksisterer, er det vanskeleg å kjempa mot urettferd.»

DÅ EG GJEKK heim att denne kvelden, slo det meg at usynleggjering er relevant for oss. For høyrest ikkje dette veldig kjent ut? Kan det rett og slett vere sånn at når nynorskbrukarar vert usynlege og tagde vekk, vert dei lettare pressa inn i bokmålsfleirtalet? Tak nynorskelevane som byrjar på vidaregåande i Ålesund, som sluttar å skrive nynorsk med det same dei kjem i mindretal. Eg trur ein viktig lærdom er at me må få nynorskbrukarane til å organisere seg og verte synlege, særleg der dei er i mindretal. Viss mange nok nynorskelevar i Ålesund er med i eit lokallag, lagar bråk når dei vert oversett og skulerer seg sjølv i korleis dei kan argumentere for nynorsken – då vert dei ikkje so lette å overkøyre. Usynlege og aleine er me svake, saman og synlege kan me styrkje saka vår.

DE N NOR SKE:

PYROMANEN (2016) Regi: Erik Skjoldbærg

Med: Trond Nilssen, Liv Bernhoft Osa, Per Frisch

Eit av sideprogramma på TIFF løfta fram norske filmar frå 2016 som er verdt å sjå. Ein av dei var Pyromanen, basert på Gaute Heivolls roman Før jeg brenner ned, basert på ei sann historie. Etter to rundar med adaptasjonar må ein ta «sanninga» med ei klype salt, men kjernen er der: Ei sørlandsbygd på 70-talet blir forferda når sonen til brannsjefen, ein av deira eigne, stiftar ei rekke brannar. Vi kjem tett inn på pyromanen Dag, til trass for at han seier lite, og får ei slags forståing for korfor han vel å starte brannar. Det skyldast både ei særs god rolletolking av Trond Nilssen, godt kameraarbeid, og spesielt eit lydbilete som drar deg inn i historia og hovudet til pyromanen. Filmen er ein god spenningsfilm med relevans til samfunnet i dag, og ein tur innom DVD-hylla til biblioteket burde kanskje stå for tur!

DE N UTANL ANDSKE:

HJARTASTEINN (2016) Regi: Guðmundur Arnar Guðmundsson

Med: Baldur Einarsson, Blær Hinriksson

I ei avsidesliggjande bygd på Island er to gutar på randa av puberteten. Thor bur med mora og søstrene sine, og føler seg utilpass med at alle andre verkar å vakse opp mykje fortare enn han. Han brukar det meste av tida saman med bestevennen Kristjan, som mest av alt vil vere saman med Thor utan jentene Thor plutseleg har fatta interesse for. Kjensla av å ikkje passe inn er noko dei fleste kan kjenne seg igjen i, og problema som oppstår når eit vennskap endrar seg, kan vere vanskeleg å ta stilling til. Filmen utforskar desse temaa på ein flott måte, med ein vakker bakgrunn i det spektakulære islandske landskapet. Hjartasteinn føyer seg fint inn i det ein kan kalle ei islandsk filmbølgje, og ein ny islandsk film på kino er definitivt noko å halde utkikk etter!

KL A SSIK AREN:

RASHOMON – DEMONENES PORT (1950) Regissør: Akira Kurosawa

Med: Toshiro Mifune, Machiko Kyō, Masayuki Mori, Takashi Shimura

Akira Kurosawa er ein av dei mest anerkjente regissørane i verda, og Rashomon er ein av hans største klassikarar. Ein samurai har blitt drepen langs landevegen, og kona hans valdteken. Banditten blir fanga og må vitne i retten. I retten vitnar også ein tømmerhoggar som fann den drepne samuraien, ein prest som såg samuraien og kona hans langs vegen, og kona sjølv. Problema oppstår når alle fortel forskjellige versjonar av den same hendinga, og sjølv ikkje når den drepne samuraien sjølv får fortelje historia si gjennom eit medium, blir retten klok på kva som eigentleg har skjedd. Filmen var ein av dei første japanske filmane som nådde ut til eit internasjonalt publikum, og held seg godt den dag i dag. Filmen dukkar opp gong på gong på lister over dei største klassikarane, og når ein ser filmen, skjønner ein korfor.

10

ymist

MOTMÆLE 1 – 2017

Takk (og pris) for maten Synneve Øien Frøyen

M AT PR O D U K S J O N

T

Norsk Målungdom på Instagram!

enk at verda på starten av 1800-talet hadde eit folketal på 1 milliard menneske.

Berre 100 år etter vart dette til det dobbelte. No, etter 200 år, er vi snart 7,5 milliardar menneske, og det er forventa at vi i 2050 skal nærme oss 10. Fleire folk betyr fleire munnar å mette. Korleis kan vi drive matproduksjonen i same tempo når vi i Noreg legg ned gardar kvar dag? Samtidig krev vi meir av jordbruket, meir produksjon, meir mat.

Effektiviseringa av jordbruket er noko av det som har ført til denne enorme folkeveksten. Vi har det kanskje i snitt betre enn nokon gong, mindre krig, mindre fattigdom og ein veksande middelklasse, særskilt i Asia.

Sjølv om vi har det betre, har vi òg

nye og andre utfordringar enn før. Vi står midt i klimaforandringar og fjell av plast i staden for is i havet. Tørke, flaum og hardt vêr, kaldt når det skal vere varmt, og varmt når det skal vere kaldt. Vi har multiresistente bakteriar og sjukdommar ein støtt og stadig må halde i sjakk i både matproduksjon og folkehelsa. Ein tenkjer ikkje at vi her oppe i nord kjem til å slite like mykje som sørover, vi har jo det så bra, vi er jo eit rikt land med mykje pengar, vatn og kanskje til og med betre vêr for dyrking. Det vi ikkje er så rike på, er mengda med matjord. Vi har nemleg berre 3 prosent. Danmark, til dømes, har over 60 prosent.

TA VARE PÅ MATJORDA Berre ein tredjedel av dei tre prosentane våre med matjord er av god nok kvalitet til å dyrke korn på. Det er ein grunn til at vi har så mykje husdyrprodukt som ost, mjølk, kjøt og egg i kosten vår. Vi har lite matjord, men mykje kulturbeite, engslått, dyrka mark og utmark som ikkje kan nyttast til anna enn fôr. Denne vesle prosenten matjord minkar heile tida, etter andre

Haugemu I går vart haugesund styre og om skipa sund Målungd vart valt!

verdskrig hadde vi 15 prosent matjord.

Det vil seie at vi har «mista» 80 prosent av denne dei siste 70 åra. Urbanisering og nye bustadområde, kjøpesenter og varehus som til dømes IKEA treng store og relativt flate område, som då nettopp er der god matjord ligg. I tillegg kjem følgjer av jordpakking, erosjon, forureining og nedlegging av gardsdrift der matjorda blir liggjande brakk.

Matjorda er ikkje fornybar, ein får den ikkje tilbake. Denne matjorda har bygd seg opp gjennom tusenvis av år, dette er noko ein ikkje kan ta for gitt at finst, dette er noko ein skal ta vare på. Dette skjer ikkje berre i Noreg, i Europa blir matjord som kunne dyrka mat for 200 000 menneske, bygd ned og øydelagt kvar einaste år. Korleis skal vi då klare å produsere nok mat i takt med folkeauken?

K AN V I PRODUSE RE NOK NA S JONALT? Vi har på daglegdags basis ein sjølvforsyningsgrad på under 50 prosent i landet vårt, det vil seie at over halvparten av vårt nasjonale kaloriinntak er avhengig av import. Vi kan altså ikkje

hopelaus Kva er vel kjekkare enn samiske stadnam nskilt i Brugata? #samisk #Oslo #s pråkmangfald #sørsamisk #Oslo ve

basere vårt nasjonale matinntak på berre oss sjølve, og med ei så usikker framtid veit vi ikkje om vi kan stø oss på å importere like mykje i framtida.

Noreg er avhengig av import. Men vi er i tillegg avhengige av ein god nasjonal matproduksjon. Tenkjer du på kven som faktisk er grunnen til at du kan ete det du et? Mat er sjølvsagt mei no enn før, iallfall her til lands, men det betyr ikkje at det alltid kjem til å vere det. Vi tar kanskje litt for mykje for gitt enn vi takkar for.

DE N L ANG E V E RDIK JE DA Sjølv om matproduksjonen aukar, minkar talet på bønder og gardar i produksjon. Det er mange som gjer store innsatsar for at vi har den maten vi har i Noreg og resten av verda. Bak kvar einaste ting du drikk eller et, om det er gulrot, brød, mjølk eller kjøtdeig, ligg det ei lang verdikjede, mange ledd der mange menneske og dyr har hatt mykje å seie for at du kan gå til butikken og legge eit produkt, ferdig vaska og pakka i «rett storleik» ned i korga og betale ein ganske rimeleg og grei pris. Men det ein kanskje ikkje

å malungdom Lite er betre enn d handme e driv og e inn site ne kun det er arbeid på #nmuvinterleir når g ltin #fi m!

Kva TiskaldtT på

lokalt

MARS

Matjorda er ikkje fornybar, ein får den ikkje tilbake. tenkjer like mykje på, er kor mykje som ligg bak denne gulrota eller literen med mjølk. Nokon har sådd frø, som før dette har blitt foredla fram til å passe klimaet vårt, innehalde dei rette næringsstoffa, rusta mot soppar, sjukdommar, tørke og fuktig vêr, dette har kanskje vore ein prosess som har teke ti–femten år før det i det heile har blitt sett i gang produksjon til mat eller gras til beiting. Desse frøa har blitt sådd i ei jord som har blitt pløgd, gjødsla og passa på gjennom vind og vêr i mange generasjonar. Frøet har spira og vakse til ein plante, som har blitt vatna, gjødsla, beskytta mot ugras og insekt, kontrollert og passa på slik at den kan vekse seg til eit solid produkt med god kvalitet. Nokon har hausta, tørka, sortert, kanskje vaska, reinska, valsa, kverna, og til og med slakta for at du skal ete eit trygt produkt som enkelt kan sporast tilbake til alle ledd. Nokon pakkar, stablar og sikrar, transporterer, kokar, steiker, parterer, bakar.

Alt dette for oss som skal ete denne maten.

Den norske matproduksjonen produserer ikkje berre maten vår, den sysselset fleire menneske enn ein tenkjer over. Over 90.000 menneske i Noreg er ein del av denne verdikjeda, dette er jobben deira og er ei viktig verdiskaping som legg grunnmuren for at vi i det heile har blitt eit land. Kvar gong ein kjøper mjølk, eller ein pose med gulrøter, kan ein tenkje på kor mykje innsats og arbeid som har vore grunnen til at ein i det det heile kan kjøpe den.

Dette er ikkje like sikkert i framtida, det er truga av klimaendringar, av politikk, truga av insekt, sopp, vêr og vind og til og med vi som kjøper desse produkta, eller lar vere. Og ikkje minst er vi truga av ein enorm folkevekst, med eit kosthald som pressar matproduksjonen og jorda til det ytste.

noregsmallag No rsk Målungdom melder om rekord stort oppmøte og rekordbra stemnin g på vinterleiren sin i helga. @malu ngdom #nynorsk #nmuvinterleir #v interleir #nmu #målungdom #k va m

K VAR L IGG PROBLE MET? Problemet ligg hovudsakleg ikkje i produksjonen, men i fordelinga og prioriteringar, mykje mat blir kasta, og mykje går vekk i husdyrfôr og biodrivstoff. Mykje handlar om politikk og dårleg infrastruktur, som til dømes i store delar av Afrika, der ein no burde byrje å satse meir på det meste. Der ligg det mykje potensial som har blitt bremsa av dårleg politikk og dårleg infrastruktur innover på kontinentet. Det er mange faktorar som speler inn, ein må berre finne rett måte å bruke og fremje dei på, med fokus på berekraft, skape fornybare ressursar og kretslaup.

Nokon må ete kjøt, drikke mjølk, ete egg, nokon må ete fisk, nokon larvar og grashopper, nokon må vere vegetarianarar, pescetarianarar, fleksitarianarar, nokon veganarar, alle kan ikkje ete det same. Ein må bruke forbrukarmakta si og støtte opp om jordbruket, slik at ein kan ha noko som heiter matsikkerheit, sjølvforsyning, import, eksport og god fordeling. At ein fortsatt kan halde desse 3 prosentane matjord stabilt, auke og bevare desse 90.000 arbeidsplassane, det er viktigare enn ein kanskje tenkjer over i ein kvardag med mykje anna som skjer.

T IPS: l boka Skal landet gro att? av Siri Helle l dokumentaren Uten mat og drikke og dokumentarserien Morgondagens mat på NRK l Sjekk ut nyleg avdøde Hans Rosling sin dokumentar om befolkingsveksten (Don’t panic – The Truth About Population with Hans Rosling), ligg òg på NRK

11

Intervju på rundgang

Bjørg Kar in D

ysjaland

K V EN E R DU? Hei! Eg heiter Bjørg Karin, er 24 år og kjem frå mjølke- og sauebruk på Mosterøy. Dei siste åra har eg halde til på Ås som student, der eg nå tar master i plantevitenskap. Eg er faktisk ikkje oppvokse med nynorsk, som kanskje folk skulle tru, men har funne vegen til han sjølv i seinare tid.

FORTE L L I T T OM DE N FØR STE T IL SK IPING A DU VAR PÅ: Den fyrste tilskipinga eg var på, var sumarleiren 2015 på Osterøy. Akkurat då hadde eg følt meg klar til å kasta meg ut i noko nytt, men eg hadde ikkje peiling på kva eg gjekk til. Var eg ikkje blitt for gammal til å byrja reisa på sommarleirar nå? Å nei, du. Aldri har eg møtt ein meir inkluderande gjeng. Masse morosamt program. Eg spela fotball frivillig. Og du kan sitta og diskutera dialekt til langt på natt. Herregud for nokon folk! (I positiv forstand) K VA BOK HAR DU PÅ NAT TBORDET DI T T? Det ligg ein haug skjønnlitteratur på golvet som eg skal lesa når eg får tid … ein gong. Men her i veka så las eg i Sauen på dei grøne øyane som er ei jubileumsbok for Rennesøy og Mosterøy Sau og Geit. Alt som liknar på bygdesoge og gamle dagar, er godt etande stoff for meg.

SK JE R DET NOKO SPE NNANDE I LOK ALL AG ET DI T T? Lokallaget mitt er Studentmållaget i Ås. I vår vert det ein lenge utsett teatertur til Det Norske Teatret, ikkje minst årsmøte og så prøver me få til eit fagleg føredrag. Så det vert spennande å ta fatt på!

K JE M DU PÅ SOMMARLEIRE N? Nei, dessverre så passar ikkje den helga for meg. Skulle gjerne nytta sjansen til å reisa til Sandane! Elles lurer eg i skrivande stund på sjansane mine for å snika meg med på Studentsamlinga i Oslo, som eg ikkje har meldt meg på. (Eg er ikkje kjend for å vera ute i god tid …)

K V E N V IL DU G JE STAFET TPINNE N V IDARE T IL? Eg vil gje stafettpinnen vidare til Daniel Tobias Johansen Langhoff. Korleis finn ein Målungdommen i nord?

jodelbilder #nynorsk

smistavanger To re Renberg vart vinnaren av Målb lomen utdelt av Stavanger Mållag . Heia nynorsk, heia Tore Renber g!

#vinterstudentmallaget Vi er på siste a leir! Der les vi mellom ann Makt. og l Må t vår utgåve av bladet stast min je (ikk folk kke Masse kje tisthjelp frå @smibergen og ålogmakt @sminidaros) #nynorsk #m

12

fleirspråk

MOTMÆLE 1 – 2017

Språk, språkbruk og språkstatus i Sør-Afrika Jorunn Simonsen Thingnes

S PR Å K S T O D E

R

epublikken Sør-Afrika er, som dei fleste andre land, fleirspråkleg. Det bur om lag 54 millionar menneske i landet på sørspissen av det afrikanske kontinentet, og det har elleve offisielle språk. Sør-Afrika er dimed det landet i verda med flest offisielle språk. På papiret ser dette ut som eit språkleg paradis, men det er langt frå vedteken språkpolitikk til ein språkleg praksis som tener alle språk og språkbrukarar.

At språk har offisiell status, inneber i korte trekk at styresmaktene har lovfest at dei skal bli brukte i offisielle samanhengar. Statusen er viktig for synleggjering av språka det gjeld, for språkleg sjølvtillit hjå brukarane og for auka status blant brukarar av andre språk. Samstundes kan offisiell status vere eit kvileskjer. Politikarane kan stryke språk frå gjeremålslista og fjerne det frå det dårlege samvitet, utan at språka – og språkbrukaren – i røynda får statusen dei fortener. Dette er tilfellet i Sør-Afrika. Dei elleve offisielle språka i landet er xhosa, zulu, ndebele, siswati, afrikaans, engelsk, nordsotho,

sørsotho, tswana, venda og thonga.

Bruken av språka er sterkt knytt til Sør-Afrikas brutale historie og til folkegrupper og sosioøkonomisk status.

Landet er framleis prega av kolonitida og av apartheidregimet som varte frå 1948 til 1994. Under apartheid var det berre to språk som var anerkjende: afrikaans og engelsk.

Kva faktisk status språk har, er knytt til kven som brukar språka. Det er tydeleg i Sør-Afrika, der skiljet mellom svart og kvit, og dimed også ofte mellom rik og fattig, framleis definerer samfunnet.

Overklassen nyttar stort sett engelsk eller afrikaans. Sistnemnde er eit språk som utvikla seg frå nederlandsk. Desse to språka er dominerande i samfunnet, og det er dei språka som er mest synlege i det offentlege rommet. Lenge har andre språk vore nedvurderte og nedprioriterte til fordel for desse to, og afrikaans har hatt ein sterk posisjon.

Dette er delvis i ferd med å endre seg, kanskje fordi den stadig aukande globaliseringa i verda, og med den auka engelskbruk, også råkar Sør-Afrika.

EIN N Y SPR Å KK A M P G JE V N Y T T SPR ÅKLEG ME DV I T? For å enklare forstå språksituasjonen i Sør-Afrika i dag kan ein tenkje i tradisjonelle språkkamplinjer. «Kamp» er eit betent ord som gjev ulike assosiasjonar, men i dette tilfellet er det enkelt nok nytta for å illustrere at språk konkurrerer mot kvarandre om å bli brukte.

I Sør-Afrika kan ein grovt sett dele

Biblioteket har mange bøker på minoritetsspråk, men dei er særs ujamt fordelte.

språkkampen i to. Primært har det vore språka til dei styrande, afrikaans og engelsk, som har stått mot språka som er brukte av personar i dei lågare samfunnslaga. Slik er det framleis, men no kjenner også fleire brukarar av afrikaans seg språkleg utfordra. Engelsk vert stadig meir dominerande, og bruken av engelsk fortrengjer i nokon grad bruken av afrikaans. Det føregår altså ikkje berre ein kamp mellom det som har vore overklassens og underklassens språk, men også mellom det ein kan kalle dei to overklassespråka.

Den siste situasjonen har mykje til felles med situasjonar i andre land, der engelsk vert stadig viktigare og kan påverke statusen til og bruken av andre språk. Nokre hevdar at brukarane av afrikaans ved å sjølv kjenne seg språkleg utfordra har fått opp auga for situasjonen til andre sørafrikanske språk og språkbrukarar. Dette gjeld særleg kaaps-afrikaans, ei dialekt av afrikaans som er påverka av malayisk.

Språket har ikkje offisiell status, og det er knytt mykje stigma til det, blant anna ser mange på det som eit slags slangspråk. Dei seinare åra har språket fått auka merksemd og anerkjenning, noko som også gjev anerkjenning til brukarane. Dette er eit interessant skifte, og det er mogleg å sjå føre seg at ei styrking av engelsk kan vere positivt for språkmangfaldet gjennom at brukarar av eit av dei dominerande språka får opp auga for dei språklege hierarkia i samfunnet.

SPR ÅK SI TUA S JONE N SPEG L A PÅ BIBL IOTE KET For å illustrere det språklege samspelet i Sør-Afrika kan ein studere barneavdelinga i eit av biblioteka i Cape Town.

Stort sett alle bøkene i biblioteket er ikkje merkte med språk, men under kategori og etter alfabetet. Alle desse bøkene er på engelsk, og dei fyller flest hyllemeter. Om ein er ute etter bøker på andre språk, finn ein det om ein vender seg til den vesle seksjonen som er merkt «Afrikaans». Han er plassert i utkanten av biblioteket, og her kan borna finne bøker på dette språket.

Dersom dei er ute etter lesestoff på eit av dei andre språka i landet, må dei gå til hylla merkt «Indigenous languages» – urspråk. Ho står heilt inst i biblioteket, bak i eit hjørne, og ho er igjen delt inn etter språk. Xhosa tek flest hylle(centi)meter, men også zulu

og andre språk er representerte, men ikkje alle. Ved første augekast er det lett å bli positiv når ein ser denne hylla, slik vi målungdomar vert når

Hylla for bøker på siswati er ikkje så full.

utanriks

MARS

13

Sør-Afrika har heile elleve offisielle språk, men ikkje alle er like synlege og tilgjengelege. Alle bilete: Jorunn Simonsen Thingnes

vi finn nynorsklitteratur på skulebibliotek rundt om i landet. Men som med nynorsk på ein skule i Vestfold bør det også i Cape Town vere sjølvsagt at ein finn bøker på alle offisielle språk. Storparten av lånetakarane der har truleg ikkje engelsk eller afrikaans som morsmål, og det er difor særs viktig at litteratur på dei andre afrikanske språka er tilgjengeleg. Kvar på biblioteket ein finn bøker på ulike språk, og kor mykje plass dei ulike språka har, speglar i dette tilfellet språksituasjonen.

Sør-Afrika er eit uendeleg stort laboratorium om ein ønskjer å forske på og lære om språk. Som vi har sett, har landet kome langt i språkleg lovverk, men det er framleis ein lang veg å gå frå

 annonse

teori til praksis. Kva språk det offentlege og private aktørar vel å bruke og vise fram, sender signal om språkleg status. Ingen språkval er nøytrale, og sjølv med ein vedteken språkpolitikk er det mange språklege val igjen å ta.

K JELDER: l The World Factbook. Central Intelligence agency. https://www.cia.gov/ library/publications/resources/theworld-factbook/geos/sf.html l Sør-Afrika. Store norske leksikon.

14

lokallag

MOTMÆLE 1 – 2017

Slik vert de #månadenslokallag Hannah Kolås

LO K A LT

E

i nyheit av året er kåringa #månadenslokallag, og som tittelen tilseier, kårar vi kvar månad eit lokallag som av ein eller annan grunn fortener denne gjæve tittelen.

For å kunne smykke seg med den må eit lokallag leggje ut bilete eller video i sosiale medium av ein aktivitet dei har gjort den siste månaden, og leggje til emneknaggen #månadenslokallag.

Ikkje berre er det kjekt å sjå kva målungdommar landet rundt styrer med, men i tillegg blir det etter kvart ein kjempefin idébank for alle lokallag om ein treng inspirasjon til aktivitetar!

Om du søkjer opp emneknaggen no, kan du mellom anna sjå målungdommar som blir intervjua av NRK, møte med Tore Renberg og eting av nynorsk is.  #månadenslokallag for januar vart Firda Målungdom som held til på Sandane. Lokallaget imponerte med å nok ein gong vise stort engasjement for NMU-arbeid då dei berre få dagar inn i det nye året organiserte første styremøte der det vart lagt store planar for det neste halvåret. Planane vitnar om stort engasjement og kreativitet

– mellom anna nynorsk-karaoke, målungdom-russeknutar, jakt på nynorske påskeegg og vårkonsert. Vi ser fram til å følgje Firda Målungdom i tida som kjem!

I februar gjekk Studentmålaget i Bergen av med sigeren. Lokallaget i byen mellom dei sju fjella går av med den gjæve tittelen etter å (igjen) ha lagt ned mykje innsats i NMU-arbeid.

I løpet av februar har dei mellom anna hatt to aktivitetar som nærast har blitt tradisjonar: Dei har delt ut nynorskstæsj på nynorskkurset til Universitetet i Bergen og hatt nyttårsfest!

Dette vitnar om eit lokallag som både prioriterer politisk arbeid og sosialt samvær – og det er viktig!

Søk opp emneknaggen i sosiale

medium for å sjå alt det kjekke målungdommar gjer, og hugs å bruke den viss du vil at ditt lokallag skal bli #månadenslokallag!

Hannah Kolås Hannah Kolås er reiseskrivar i Norsk Målungdom.

ymist

MARS

15

internasjonalt Samuele Mascetti

Snakk dialekt, skriv nynorsk italiensk Slik kan ei fjellbygd i Lombardia sjå ut. Foto: Ominotondo / Wikimedia Commons

M

ange land i Europa har minoritetsspråk og hundrevis av dialekter, nett som Noreg. Likevel har Noreg to offisielle skriftspråk, medan i utlandet overlever minoritetsspråka under presset frå eitt einaste skriftleg og munnleg standardspråk – statsspråket.

Dette maktforholdet mellom lokalspråk og statsspråk har eg alltid kjent til, sjølv om eg ikkje var klar over det. Eg voks opp i ei lita alpebygd i Nord-Italia, nærare bestemt nordleg Lombardia, ved grensa mot Sveits. Der hadde me både italiensk, som var skulespråk, og «dialekt», som var heimespråk for dei fleste. Me ungar kunne «dialekta» nokolunde bra – me hadde lært henne frå eldre folk – men vart støtt oppmuntra av foreldra og lærarane til å leggja ned bondemålet og snakka pent, altso på standard italiensk. Seinare i livet oppdaga eg at den stygge «dialekta» faktisk var eit ekte språk: lombardisk.

Lombardisk er tala i Lombardia og Sør-Sveits og er eit austleg galloromansk språk, som høyrer til same språkfamilien som fransk, oksitansk, retoromansk og katalansk. Lombardisk og italiensk er nesten ikkje gjensidig forståelege, medan det kan vera ei viss innbyrdes forståing med andre galloromanske mål. Språket har to hovudgreiner – vestleg og austleg – med tallause lokale målføre som er ulike frå bygd til bygd. EU gav lombardisk status som minoritetsspråk i 1981, og UNESCO inkluderte lombardisk i si Red Book on Endangered Languages. Derimot godtek ikkje den italienske regjeringa lombardisk som språk, som berre standard italiensk kan vera. Difor er dei fleste minoritetsspråka i italia kjende som «dialekter».

Det finst det ein heil bråte regionale mål i Italia (24 ifylgje Wikipedia), som kan delast i nordlege, midtre og sørlege. Dei nordlege er galloromanske varietetar (pluss tysk i Sør-Tyrol), dei midtre er italiske varietetar (i Toscana og rundt Roma), medan dei sørlege er romanske varietetar med sterk påverknad frå gresk, spansk, fransk og arabisk.

Denne særeigne stoda har opphav i Italia si soge: Landet var lenge delt opp i mange ulike statar og kongedøme, frå fallet av Romarriket heilt til 1861, då det moderne Italia vart til. Dei lokale måla utvikla seg i særs ulike leier, både av naturlege grunnar og ved innverknad frå språket til den dominerande folkestamma. Resultatet i dag er at ein ikkje forstår ein landsmann frå hi sida av landet – og at dei trur eg er sveitsar, når eg er på ferie på Sicilia. Det hadde vore heilt fåfengt å prøva å byggja opp ein slags «nyitaliensk», sidan dei italienske

«dialektene» faktisk er mange ulike språk i eit veldig vidt kontinuum.

Trongen for eit einaste språk vart sterk på 1700-talet og utover. Med nasjonsbyggingsideane kom til dåverande fragmentert Italia ogso det kulturelle behovet for eit mål som kunne stå for heile landet. Då valde dei toskansk, som hadde regjert som kulturspråk frå 1400-talet og hadde den viktigaste litterære tradisjonen etter latin. Standard italiensk vert difor skildra som toskansk språk i romersk munn, fordi dagens skriftspråk stammar frå det gamle målet til overklassa i Toscana (t.d. Dante sitt mål i Den gudommelege komedie), medan uttalen stort sett er bygd på bymålet i Roma.

Lombardisk vart føreslegen som offisielt språk i Lombardia nokre fåe gonger, men ideen fengde aldri i folket, sidan hugen på eit sameina Italia med sitt eige mål alltid stod sterkast blant dei fleste. Alle minoritetsspråka vart so motarbeidde under fascismen, då ein laut etablera att den kulturelle dominansen åt statsspråket slik latin var i Romarriket. Etter andre verdskrigen prioriterte ein å byggja opp att det sundbrotne landet, og standard italiensk vart nytta for å skapa ei ny nasjonalkjensle til den nyfødde republikken. Det var då dei regionale språka byrja tapa terreng, særskilt grunna den negative haldninga åt det moderne samfunnet til noko sopass knytt til det gamle og lokale, kontra det nye og nasjonale. Lombardisk vart påverka sterkast, sidan Lombardia alltid har vore det største og mest framtidsrette økonomiske sentrumet i Italia. Inn-

vandring frå både andre landsluter og utlandet har òg spelt ei stor rolle i tapet av språket. I dag er lombardisk heilt forsvunnnen frå både byane og dei mest urbane stroka og jamvel på landet brukar dei fleste helst italiensk.

Kvifor skjer det, skal tru? Jau, fordi lombardisk vantar språkstatus og er korkje nomert eller dyrka slik eit offisielt språk er. Derimot er standard italiensk normert både i skrift og tale, er einaste språkform nytta i skulen og i media og har høgast sosial status blant talarane. Den italienske språkpolitikken si sentralisering og nasjonalisering kan ein oppleva direkte ved å snakka med lombardar av ulik alder: Dei siste som har lombardisk som morsmål, er fødde før fascismen (1915–1930). Dei som er fødde under fascismen (1930–1945), er tospråklege og brukar lombardisk og italiensk i same mon; dei som er fødde på 1960-talet, høyrer til den fyrste generasjonen av passive talarar, dvs. at dei kan lombardisk, men ikkje har han som hovudmål.

Lombardar fødde mellom 1980 og byrjinga av 1990-talet utgjer den siste generasjonen passive talarar, som brukar lombardisk berre med kjentfolk i lokale samanhengar. Dei fleste som er fødde etter året 2000, kan einskilde ord og vendingar, men meistrar ikkje språksystemet fullt.

Andre stader i Italia står det betre til for minoritetsspråka, men standard italiensk vinn stadig meir. Snart kjem det til å vera berre regionale variantar av italiensk att, men ikkje noko ekte lokalspråk. Ein kan skulda språktapet på manglande røkt frå

institusjonane, men det er fyrst og fremst befolkninga si interesse som skortar. Mange småe språklag jobbar i dag trottig for å prøva å berga lombardisk, men ein lyt berre innsjå at dei ikkje kjem til å greia stogga ei so djup og stor utvikling. I alle høve ikkje no i 2017.

Liknande likesæle ser eg i Noreg hjå nynorsken: Mange byter til bokmål, og endå fleire gjev blaffen i normeringa og skriv slik dei talar, fordi standard nynorsk kjennest «unaturleg» i kvardagen. Men det er botevon: Nynorsk er offisielt språk, er synleg i samfunnet og blir dyrka aktivt. Lombardia hadde ikkje ein Ivar Aasen, og i dag held lombardisk på å døy ut, medan i Noreg kan ein framleis kjempa for folkemålet, ettersom ein har dei rette kulturelle føresetnadene.

Det er berre normalt at dialektene endrar seg, og ei viss regionalisering i talemålet er ikkje noko å arga seg over. Likevel, vil ein verkeleg verja dei norske dialektene, lyt ein nytta nynorsk som eit ekte mål: Skriva han støtt, privat og offentleg, jamvel normera talen etter han dersom det trengst. Det er nett alle dei norske dialektene som ligg til grunn for nynorsken og ikkje ein variant av eit framandt språk (som både bokmål og italiensk på sett og vis er). Slik vil ein vonleg ikkje sjå den dagen når heile Noreg snakkar bokmålsbasert bymål med meir eller mindre lokalt preg.

Då seier eg – ein lombard – til dykk nordmenn: Snakk gjerne brei dialekt, men skriv traust og kompromisslaus nynorsk.

16

språk

MOTMÆLE 1 – 2017

Kvifor bør fleire skriva nynorsk?

– eller, ei målungdomshistorisk reiseforteljing

Gudrun Kløve Juuhl

F

MÅLBRUK

or 13 år sidan var eg leiar i Norsk Målungdom. Eg vart med i Norsk Målungdom i 1996, då var eg 16 år. Det er veldig lenge sidan og mange ting var annleis, sjølv om Internet fanst.

Då eg var med i Målungdomen, var eg ein vanleg nynorskbrukande ungdom – eller, eg var vel sikkert ganske sær, men men eg hadde ikkje eit spesielt reflektert tilhøve til det å skriva nynorsk.

Eg hadde vakse opp med nynorsk som hovudmål i Arna utanfor Bergen.

Frå 1. til 4. var det éin klasse på trinnet mittm og alle hadde nynorsk, men frå 5. (eller 6.) vart me delte i 2: ein nynorskklasse og ein bokmålsklasse.

E

g har på ein måte vakse inn i nynorsken, heime hadde me Dag og Tid, Norsk Barneblad og eg var med i Bokklubbens barn som då var slik at ein kunne velja om barnet skulle få bok med nynorsk eller bokmål, og mor mi, som er frå Voss og alltid har vore mållagsmedlem, valde nynorsk for meg.

Sånn var det.

Sjølv om bokmål for så vidt fanst rundt meg, var det sjølvsagt for meg å skriva nynorsk. Og eg var jo veldig glad i mykje nynorsk og identifiserte meg sterkt med forfattarar som Ragnar Hovland og Jon Fosse.

Då eg oppdaga at nynorsk ikkje var sjølvsagt, var då eg vart med i Natur og Ungdom inne i Bergen. Då opplevde eg at det vart peikt på som eksotisk at eg skreiv nynorsk. Det gjorde at eg på ein måte oppdaga sjølv at ja, eg skreiv nynorsk, og det er viktig for meg. Eg kjende ein veldig vilje til å forsvara språket mitt, men eg hadde jo ikkje peiling. Eg visste ingenting om språk og makt, om språksituasjonen i Noreg, eg hadde korkje analysar eller argumentasjon. Eg sa alt det eg hadde høyrt som kunne tala for nynorsk, mest slikt som eg hadde lese i Dag og Tid: at litteraturen vart rikare med to språk, og slikt. Ein gong i ein slik diskusjon var det nokon som spurde om eg tykte dei burde byrja å skriva nynorsk – og det hugsar eg at det greidde eg ikkje å svara på.

M

en så var det ei som var med i Natur og Ungdom som var student frå Nordfjord og med i Norsk Målungdom, som sa til meg: «Du som er så oppteken av nynorsk, burde jo reisa på sumarleir i NMU.» Så gjorde eg det, og det var heilt crazy.

Der var det folk som i fullt alvor meinte at alle i Noreg burde skriva nynorsk, og at det på ein eller annan

måte hadde gjort Noreg til ein betre stad. Det var ein ufatteleg tanke for meg at nynorsk var noko som ein kunne argumentera for at andre skulle byrja å skriva. Eg tykte det var så rart og vanskeleg å forstå, at eg vart så nyfiken på korleis det gjekk an å tenkja slik, at eg vart verande i Målungdomen.

For det krev jo ei omrokkering oppe i hovudet – å gå frå å sjå på språket ein brukar, som noko som berre liksom er ein del av ein, til å sjå på det som noko som kan og bør diskuterast politisk, og der det går an å meina at det kan vera betre eller rettare å velja nynorsk enn å velja bokmål. Men eg trur det kan vera ei sunn omrokkering. Det handlar jo om å kunna forstå seg sjølv som språkbrukar i ein større samanheng. Om eg skriv nynorsk eller bokmål, handlar ikkje berre om meg, men om korleis framtida til det norske språket skal sjå ut.

D

et tyder ikkje at ein er nøydd til å drita i personlege ting som om ein føler seg heime i språket, men at ein også kan ta eit steg til sida og sjå det ein sjølv gjer, i ein større samanheng enn berre sitt eige liv.

Og når ein tenkjer på arbeidet Ivar Aasen gjorde då han reiste rundt i heile landet og samla inn norsk talemål som han så feste i skrift og systematiserte til ei skriftnorm – så er det jo noko som handla om noko mykje større enn berre kva kvar og ein intuitivt kan føla seg heime i: Det handla om å gje Noreg eit eige skriftspråk.

Det norske talespråket fanst jo – det hadde han grundig dokumentert. Då trongst det eit skriftspråk. Det var eit arbeid for heile det norske folket – og aller mest for «allmugen» – vanlege folk (folket).

D

å eg vart med i Målungdomen på slutten av 1990-talet, var det store ordskiftet i målrørsla om me skulle arbeida for at alle skulle velja nynorsk, eller om målet berre skulle vera jamstilling mellom nynorsk og bokmål.

Dette vart ofte kalla «eittspråkslina» og «tospråkslina». Eg veit ikkje om det er verdas beste nemningar, men dei var no i bruk.

Då Ivar Aasen hadde lagt fram landsmålet (ca. 1850), var det som eit tilbod til alle i heile landet om å byrja å skriva norsk. Og (eit viktig poeng i sjølvforståinga til eittspråkslina – og for så vidt mi) sidan nokon byrja å ta landsmålet i bruk, har det vore målstrid, altså strid om kva som skal vera norsk språk. Det har vore krangel mellom landsmålsfolk og riksmålsfolk, og domenekamp mellom landsmål og riksmål, eller nynorsk og bokmål, som det heiter no. Når ein ser på tilhøvet mellom nynorsk og bokmål som ein strid, er det klart det ein vil ha flest mogleg på si side og vinna. «Kvar gong du skriv, vel du side i denne striden», som det står på nettsidene til NMU også i dag.

 annonse

D

å eg var med i NMU, var det lina der, medan ei tospråks- eller jamstillingsline hadde større rom i vaksenorganisasjonen Noregs Mållag. Eit slagord for den lina var «Målet er maratonløpet – ikkje å koma i mål», som forfattaren Kjartan Fløgstad hadde formulert (1984). Tanken var at det ikkje er nynorsken i seg sjølv som er så bra, men den situasjonen at me har to språk eller målformer, gjer at me får ein rikare og meir demokratisk kultur, så difor er det viktigaste å halda oppe den situasjonen.

Og det er jo mykje sant i at det ikkje er nynorsken i seg sjølv, men heller den språkog kulturpolitiske kampen eller debatten nynorsken har halde gåande, som har vore med på å gjera at hovudstadseliten har mindre definisjonsmakt, at dialektar og utkantar står sterkare i Noreg enn i ein del andre land, og så vidare.

Det retoriske motspørsmålet til denne tospråkslina har vore: Kven er det som ikkje skal skriva nynorsk, då?

Ei meir praktisk innvending er jo at medan sentrale målfolk har snakka om at maratonløpet er målet, har det brunne under føtene. Skulekrins på skulekrins har bytt til bokmål. Om me heldt på metaforen, har bokmål auka forspranget jamt.

F

or språk er ikkje snille med einannan.

I faget sosiolingvistikk snakkar ein om «den lingvistiske marknaden», og kva som gjer at nokre språk vinn terreng, medan andre misser brukarar. På denne marknaden som me alle er ein del av som språkbrukarar, vert nokre språk sett på som meir verdifulle enn andre, dei har høgre status. Storleik eller det å vera det dominerande språket på eit domene er også noko som gjev status. Språk med høg status får nye brukarar på kostnad av språk med låg status (Mæhlum, 2007). Og det at bokmål alt dominerer, er altså med på å gjera at det dominerer endå meir.

Om ein ser på kvar i skuleløpet nynorskelevar byter til bokmål, er det ofte når dei kjem i mindretal. Bokmålselevar byter stort sett ikkje. Difor vil eit vidare maratonløp berre gje bokmål større og større forsprang.

Difor er ikkje det ein særleg god metafor å tenkja ut frå om ein vil nynorsken vel. Han tilbyr ikkje ei god forståing av realitetane på bakken, og gjev oss ikkje eit godt grunnlag for handling.

Handlar dette då berre om at det NMU meinte i 1999 er rett, og alt anna er feil? Nei, ikkje heilt.

På mange vis argumenterte me på den såkalla eittspråkslina som om me heile tida var i år null, eller på starten av ein kamp der det står 0–0. Og medan me reiste rundt i heile landet og bad folk om å ta personleg stilling og velja nynorsk, brann det jo ikkje mindre under føtene våre.

M

isforstå meg rett: Eg meiner det er heilt rett å invitera alle til å skriva nynorsk.

Det er framleis slik at nynorsk byggjer på nedervd norsk språk og dialektar frå heile landet, og såleis representerer ein meir demokratisk måte å byggja norskdom på enn bokmålet.

Men: Eg meiner også at det har skjedd ei argumentatorisk vending i målrørsla dei siste åra som har noko føre seg. I staden for å leika at me er i år null, har ein i større grad

17

målbruk

MARS

Prøv

teke som utgangspunkt at nynorsken finst, det finst eit nynorsk språksamfunn, nynorsk som forvaltningsmål, skulemål, mediespråk og så bortetter, og tenkt på korleis ein kan styrkja nynorsk ut frå det.

Tenkjer ein slik, vil ein vera oppteken av å krevja politiske tiltak som hegnar om nynorskelevar og nynorskkommunar, og at ein (staten!) må kompensera for den underpriviligerte situasjonen nynorsk er i i høve til bokmål, med dei språksosiale «tyngdelovene» som finst. Ei slik vending står ikkje i motstrid til å arbeida for nynorsk på nye geografiske og samfunnsmessige område, men ho vil kanskje gjera at me som målfolk er meir opptekne av kva me har å tapa?

Det er jo ikkje like gøy som ei tradisjonell eittspråksline der ein alltid kan stilla folk det inkvisatoriske spørsmålet: «Og kven meiner du bør skriva bokmål, då, sidan du ikkje meiner at alle bør skriva nynorsk?» Men det inneber ei realitetsorientering.

E

g veit ikkje om det inneber ein veldig skilnad når det gjeld å argumentera for kvifor einskildpersonar bør skriva nynorsk, men det inneber ein skilnad når det gjeld kva politiske tiltak ein arbeider for – og ein skilnad om ein argumenterer med barnehagelærarar og lærarar i nynorskområde, til dømes. Då vil ein kanskje leggja vekt på ansvaret dei har for at nynorskborn får språkstimulering og vert kompetente i språket sitt, nynorsk, meir enn å vera oppteken av det personlege valet til denne læraren.

O

m eg skal oppsummera, vil eg seia dette: Sjølv om nynorsk er flott som personleg identitetsprosjekt, er det også nyttig å sjå på nynorsk og bokmål, og seg sjølv som språkbrukar, i eit større perspektiv.

Alle kan velja å skriva nynorsk, same korleis ein sjølv snakkar, det handlar om kva for eit norskdomsprosjekt ein vil slutta seg til. Nynorsk og bokmål representerer med historiene sine ulike måtar å byggja språk og kultur på.

Det er samstundes heilt naudsynt for det nynorske prosjektet i framtida at det finst stader der nynorsk dominerer og berre er det vanlege fyrstespråket for folk. Å sikra det krev ein offentleg språkpolitikk som hegnar om nynorsk, og den er det me i målrørsla som må utrykkja, slik at staten kan føra han.

R EFERANSAR  Fløgstad, K. (1984). Målet er maratonløpet - ikkje å koma i mål. Mål og Makt, 1984(3), 3-15.  Hoel, O. L. (2001). Strategiske utfordringar for målrørsla. I H. Teigen & E. Bakke (red.), Kampen for språket. Nynorsken mellom det lokale og det globale (s. 15–41).

Oslo: Samlaget.  Mæhlum, B. (2007). Konfrontasjoner: når språk møtes. Oslo: Novus.

– den nynorske vekeavisa for kultur og politikk – gratis!

Send SMS med kodeordet DT3V til 2007, så sender vi deg tre prøvenummer utan at du forpliktar deg til noko som helst. kultu r

Kolbein Falkeid har skrive

frå seg. | side 14–15

fri vek eav is for kultur og pol itik k a-avis leiar | side 2

kommen tar | Nord-Korea er ein

rasjonell aktør,

Statoil og regjeringa har nulltoleranse for korrupsjon i Angola. Det blir berre frasar når landet er gjennomsyrt av korrupsjon, skriv Svein Gjerdåker.

skriv Therese Sollien

. | side 10

DAG OG TID

so roma

ge

Livius

er verd

å lese.

side 25

|

EØS-AVTALEN | side 4–5 Trygd. Trygd. Noreg kan ikkje kjøpekraftjus tera trygdeutbetalingane til EØS-borgarar.

Det set EFTA-domstolen ein stoppar for.

HELSE | side 8–9

2009 er den største medisinske skandalen i moderne tid, meiner professor Jan Helge Solbakk. | side 6–7 n, men tar ar seg slutte kom men en nærm Utan , skriv livet |Nord polen e oljebonanza 23 riks til side – Den norsk ekspandere n Moe vil Ola Borte Jan Grønli al.

Sundquist , Frank Kjosås Trygve Refsd og

«Eg angrar på at egnr.har 8 r 201 3 drite feb rua ut 22.– 28. andre 52. årg .»ang 45,-

5

G TID DAG O nge n

FILM

| Sverige

fall for

Spise sove

14–1 dø. | side

St r a f f a

2 tar | side punkts kom men re er Brenn suppe, ng. Diver Overvaki ei heller tynn Infiltratøren kommentar d Strømmen. meiner Øyvin 7 | side 16–1 ju int erv

det fanga «Goya og det vonde et.» kvitaug vakre i kirst i

riot: puss y tin dent Pu – Presi er ikkje eksister g, seier a me for Nadezjd aktivist kova ni Tolokon sleiren. eid frå arb intervju

| side 8–11

Liv et

side 28 har fått film | as Anderson g. Paul Thom for den meisterMeisterle nakken ikyrkja på Aksnes. scientolog melder Brit n Master, lege filme 08

ISSN 0803-3340

40 03 33

15

| side 23

«Det st reite menne sk finst ikk et je.» ambj ørns

Etikk

Riot vart a i Pussy i eit stunt Tolokonnikov Nadezjda års fengsel etter i Moskva i to alen dømd til Kristus-katedr Frelsaren Novaja Gazeta fjor. Foto:

en

| side 16–

Foto: Tom

17

Forplikta nde. Agne s Ravatn kjærasten fridde til sin oppe i ein Matt Disneyland erhorn-ko . Kvifor det, pi i eigentleg? | side 21 Uslåeleg . «Probleme Magnus t Carlsen vinn for oss andre er at kvar einas klagar sjakk te stilling», verdsmeis ter Anan d. sja kk

ISSN 080

i Midta us

Winge ventar seg

u lt u r o g po li ti k k

DAG O G

Sandberg

23 ju | side lsk int erv har hatt mora nsle. – Eg synspunkt, Skuldkje emistiske e og ekstr forkasteleg Gule. vedgår Lars

7708

re | Ste in

ISSN 0803-3340

770803 3340 15

Ingvar

9

premie

Seksuell trakassering råkarU-l and alle | side 4–5 egyptiske kvinner og er ikkje nokoGjel dssl nytt.

Men etting. det har vorte verre etter Dei tre millia Myani mar oppstanden 2011.skulda rdane som Noreg, vart veka. Bak film | side 16–17 sletta vedtaket ligg ein lang denne kamp.

Svikt. Den siste storsatinga uta nr i skandinaviskiks | side 10– film er nettopp komen på kino,Krig 11 mensret ikkjeorik i k. Fran Noreg. ske og britis nyttar Bush ke leiara -liknande r retorikk Nord-Afrik om a. I USA konflikten er tonen 19 i dempa.

9

pelet

ten | Ikkje berre ter sid 8 Erna Solberg seg som ein eVenst leiar. Heile partie re-i fr t ter seg som Venst re: Partiet for v ek eav alle, skriv John Peter Collett. politikk is fo r k | side 6–7

Foto: Tom Sandberg

UTANRIK S | side 12–13 Egypt.

blom

Foto: Tom

Svartep ers

Gud. Foto: som Satan, Jesus Bjørn Per Maning og

kr

Harald Eia

| side 4-5 esenet mytar n knuser hel sev Bjarne Jense Professor ikkje stort Myten.

Noreg har vesenet. r. om helse husteneste k av sjuke overforbru

nr. 19 10.–15. mai 2013 52. årgang kr 45,-

Høgre er det nye Venstre

ke av is fr i ve lt u r fo r ku kk li ti po Skandalen. Massevaksin g a-a viseringa i o

Sandberg

bråk om

Bibelen . | side 14–

a-a vis

kom me

15

TID

Festpa

nta r Kva tenk | side te sosialdem 2 okratane Hadde dei som bygd alle sama e dette lande n foreldre og få andr som dei t? e til å stelle ville stue for, spør vekk Sigrun Slapg ard. nr. 5

1.–7. feb 52. årg rua r 201 3 kr 45, ang -

r tiet

spanda ble: Ingen parti vil au offen ka dei tlege utgi enn Fr amste ftene meir gsparti politik k | side et.

6–7

Frå venstre: 1. nestleiar Jan Tore Sanner, partileiar Erna Solberg og 2. nestleiar Bent Høie. Foto: Krister Sørbø / NTB scanpix

18

lokallagsoversyn

Haugesund Målungdom

MOTMÆLE 1 – 2017

hjernetrim

MARS

Motmæle presenterer:

Hjernetrim!

19

Geir Egil Eiksund 28 år gamal lærar i Oslo vaksenopplæring. Tidlegare forskingsobjekt i forskingsprosjektet Nevrokognitiv Plastisitet ved Universitet i Oslo, eit forskingsprosjekt som såg på livsløpsendringar i hjerne og kognisjon.

Partytriks for ein halvsirkel nær deg

S

jå det føre deg. Du sit i ein halvsirkel av vener. De pratar, diskuterer, har det moro.

Men så blir det stille. Ingenting å prate om.

Partytriks-vindauget er der. Febrilsk leitar halvsirkelen etter ikkje-brukte triks, men både fingerbending, tungekrøll, augebryndans og sjonglering er oppbrukt, synt fram, ferdig. Det er då dei gamle grekarane har løysinga. Loci-metoden.

Ideen er enkel. Du lagar deg ei mental rute i hovudet. Helst ein stad du kjenner som di eiga bukselomme. Barndomsheimen, skulevegen, leilegheita, den lokale matbutikken. Staden må du velje sjølv, men du må kjenne han godt.

Så kjem trikset. Vel deg ut ei liste med ord som du veit halvsirkelen din vil setje pris på. Dei 10 største nynorskkommunane i utstrekning, dei 15 siste vinnarane av Dialektprisen til Norsk Målungdom, alle 13 (!) stjerneteikna i horoskopet i kronologisk rekkjefølgje, dei 20 siste vinnarane av femmila i VM på ski. Du må sjølv velje temaet, men metoden er den same.

Set deg ned ein stille stad. Lukk auga og gå gjennom ruta di. Start med å lage 15–25 stadar som det gjev meining at kjem etter kvarandre. Øv godt på denne ruta. Det er viktig for at partytriks-lista di skal dukke opp i rett rekkjefølgje i hugsen der i halvsirkelen. Ruta kan til dømes starte utanfor døra i barndomsheimen, halde fram i gangen under kleda, vidare til døra inn til stova, oppe i sofaen, under spisebordet, inne i bokhylla, oppe på

kjøleskapet og så bortetter. Det viktige er at du kan gå ruta, men om det trengs, kan du heilt fint gjere magiske hopp som til dømes frå kjøkenet og ned i kjellarstova, men ikkje la det bli for mange av dei.

Attende til lista. Legg til dømes dei 22 landa i den arabiske verda framføre deg. Start på toppen og legg eit og eit land på kvar stad i ruta di, men gjer det sakte.

Er ordet Marokko, set eit rokokko-inspirert kjøleskap på toppen av kjøleskapet.

Så er det berre å øve på lista di. Etter litt trening vil du ha eit partytriks ingen kan måle seg med. Og det beste av alt? Ruta kan du både utvide og nytte til andre lister også. Berre gå gjennom ruta med ein raud kost, og rydd bort det som låg der frå før. Så er du klar for nye ord.

Her kjem oppskrifta på korleis ein skal klare å lagre orda: l Bruk tid, lukk auga, og ikkje gå vidare før du er nøgd med det mentale biletet. l Utnytt detaljar i ordet. Liknar det på noko?

Eller er det lett å assosiere ordet med noko? Ein gjenstand? Ein by? Eit namn på ein ven? Bruk det.

Set den gjenstanden, byen eller venen på staden.

Er ordet sau i ørken (Saudi-Arabia), set ein brekande sau og masse ørkensand utanfor døra til barndomsheimen din. l Overdriv. Lag gjenstanden, byen eller venen mykje større eller mindre enn normalt. Lag mange fleire av den, eller mange færre. Slikt gjer det lettare for hjernen vår å hugse det vi vil hugse. Er ordet tannbørste (Jordan), så legg mange digre tannbørstar på golvet i gangen. l Legg på lyd og lukt. Er gjenstanden ein bitte liten pyramide (Egypt), la den vere innsmurt i sur mjølk som luktar sterkt der inne i bokhylla. l Bruk rim og rytme. Hjernen vår diggar slikt.

Det er berre å gle seg til neste halvsirkel.

Hamna Motmæle i postkassa til mamma?

Har du flytta for å studere, gå på skule eller noko anna?

Hugs på Norsk Målungdom når du melder flytting, så får du Motmæle til rett adresse! l Gå inn på malungdom.no l Finn lenka «meld flytting» nedst til venstre l Skriv kven du er og kvar du har flytta l Trykk «Send inn»!

sisteordet

Grutenskrubben

kalenderen

av Maria Sture

Mars 31.

Landsmøtet tek til!

April

E

g vil fortelja om ei oppleving eg hadde i dusjen her for ikkje so lenge sidan.

Til jol hadde eg fått ei brun pakke med noko som heitte Grutenskrubben frå den framtidsretta og lokalt forankra verksemda Gruten på Torshov i Oslo. For deg som ikkje er so godt kjend der i byen, ligg Torshov rett ved sida av Grünerløkka, «Løkka».

Torshov er nesten like hipt, det manglar berre litt på gentrifiseringa. Leige av kontorlokale er med andre ord litt billegare.

Jo, eg fekk no dette til jol – Grutenskrubben – heilt naturleg kaffigrut frå Oslo. Gruten var tilsett litt salt og sukker, lavendel, peparmynte og kokosolje so det skulle verta bra på huda. Det skulle stimulera humøret og auka blodsirkulasjonen, fremja konsentrasjonen og hjelpa mot kløe. Skikkeleg brae saker.

No er jo eg fødd og oppvaksen i Oslo, og besteforeldra mine budde på Torshov då eg var lita, so den heilt eksotiske appellen har nok ikkje dette på meg. Men no har det seg slik at eg ikkje bur i Oslo lenger. Eg har flytta på bygda, eller til gokk, som er meir vanleg i daglegtala i Oslo. Og her prøver eg å passa inn, og då må jo liksom eg tenkja at dette frå byen er litt eksotisk. Lata som eg kanskje ikkje har vore i Oslo før. Eg gjer so godt eg kan.

So eg tok med meg Grutenskrubben i dusjen og opna opp pakka med grut. Det vil seia, eg

opna pakka utanføre dusjen, for det stod tydeleg at ho ikkje tolte vatn. Ja vel.

Eg gjorde som det stod vidare, og gnei meg inn i kaffigruten. Gruten raspa godt i huda, og eg tenkte at no skulle alt av feitt og daude hudceller og graps vekk. Herleg! Då gruten skulle verka på huda i 5–10 minutt, las eg vidare på pakka og kunne soleis gleda meg over at det var økologisk grut eg hadde smurt meg inn med.

Han var samla inn med lastesykkel, so det ikkje vart dieselutslepp. Og ingen mikroplast heller.

Men so gjekk det ikkje betre enn det måtte gå når ein smør seg inn med kaffigrut, olje og aroma. Svineriet ville jo ikkje la seg vaska vekk.

Eg skrubba og skrubba på Grutenskrubben, men stod stadig i ein pytt av kaffigrut og med brune feittflekkar over heile kroppen. Og som om ikkje det var nok, fekk vatnet gruten til å spruta ut over heile badegolvet. Eg tok ned dusjhovudet for å få spylt det tilbake so godt eg kunne, men då eg langa ut for å nå resten av golvet, sklei eg i grutenolja eg hadde klart å få vekk frå kroppen, og som no hadde lagt seg som ei tynn hinne på golvet i dusjen.

Eg tok det som eit teikn på å få avslutta det heile, og fann handklede og Jif til å vaska og tørka opp både meg og dusjen og golvet. Og so toalettet, då, som står miskunnlaust plassert ved sida av dusjen. Du vil ikkje vita korleis det såg ut.

1.

Leiar Synnøve har termin

1.–2.

Landsmøte på Sandane

23.

Verdas bokdag! Les ein nynorsk klassikar i høve dagen

Mai 6.

Den nynorske Grunnlova fyller år!

17.

Grunnlovsdag!

Hugs å betala medlemspengar for 2017!

Har du ikkje betalt medlemspengane for 2017 enno? Da er det på tide!

Du kan betala med sms: Send «MEDLEMSPENGAR» til 2090, så blir 70 kroner trekt frå mobilrekninga di!

Du kan òg betala med nettbank: Overfør 70 kroner til 3450.65.48618 og merk betalinga med namnet ditt.