Wstęp
Wprowadzenie tłumacza .
KRYZYS NAUK JAKO WYRAZ RADYKALNEGO
KRYZYSU ŻYCIOWEGO EUROPEJSKIEGO
CZŁOWIECZEŃSTWA
§ 1 Czy w obliczu ciągłych sukcesów nauk mamy rzeczywiście do czynienia z ich kryzysem?
§ 2 Pozytywistyczna redukcja idei nauki do czystej nauki o faktach. „Kryzys” nauki jako utrata jej znaczenia dla życia
§ 3 Ufundowanie autonomii człowieczeństwa europejskiego na nowej koncepcji idei filozofii w renesansie
§ 4 Porażka początkowo udanej nowej nauki i niewyjaśniony motyw tej porażki
§ 5 Ideał uniwersalnej filozofii i proces jego wewnętrznego rozkładu
3
§ 6 Historia filozofii nowożytnej jako walka o sens człowieka 17
§ 7 Plan badań tej pracy
§ 8 Źródło nowej idei uniwersalności nauki w przekształceniu
a) „Czysta geometria”
b) Podstawowa myśl Galileuszowej fizyki: przyroda jako uniwersum matematyczne
c) Problem matematyzowalności „wypełnień”
d) Motywacja Galileuszowej koncepcji przyrody
e) Charakter wykazywania fundamentalnej hipotezy nauk przyrodniczych
f) Problem sensu „formuł” nauk przyrodniczych
g) Opróżnienie z sensu matematycznej nauki przyrodniczej poprzez „stechnicyzowanie”.
h) Świat życia codziennego (Lebenswelt) jako zapomniany fundament sensu nauk przyrodniczych
i) Fatalne w skutkach nieporozumienia jako następstwa niejasności co do sensu matematyzacji
k) Fundamentalne znaczenie problemu źródła matematycznej nauki przyrodniczej
l) Metodyczna charakterystyka naszej wykładni
§ 10 Źródło dualizmu w panującej wzorcowości nauk przyrodniczych. Racjonalność świata „more geometrico”
§ 11 Dualizm jako powód nieuchwytności problemów rozumu, jako założenie specjalizacji nauk, jako podstawa naturalistycznej psychologii
§ 12 Całościowa charakterystyka nowożytnego fizykalistycznego racjonalizmu
§ 13 Pierwsze trudności fizykalistycznego naturalizmu w psychologii: nieuchwytność wytwórczej (leistender) subiektywności
§ 14 Wstępna charakterystyka obiektywizmu i transcendentalizmu. Walka tych dwu idei jako sens nowożytnej historii ducha
§ 15 Refleksja na temat metody naszego sposobu historycznych rozważ
§ 16 Kartezjusz jako praustanawiający zarówno nowożytnej idei obiektywistycznego racjonalizmu, jak i rozsadzającego ją
§ 17 Wycofanie się Kartezjusza do „ego cogito”. Wykładnia sensu kartezjańskiej epoché .
§ 18 Autodezinterpretacja Kartezjusza: psychologistyczne zafałszowanie czystego ego uzyskanego dzięki epoché . . .
§ 19 Priorytetowe zainteresowanie Kartezjusza obiektywizmem jako powód jego autodezinterpretacji
§ 20 „Intencjonalność” u Kartezjusza
§ 21 Kartezjusz jako punkt wyjścia dla obu linii rozwojowych: racjonalizmu oraz empiryzmu .
§ 22 Naturalistyczno-teoriopoznawcza psychologia Locke’a .
§ 23 Berkeley. Psychologia Davida Hume’a jako fikcjonalistyczna teoria poznania: „bankructwo” filozofii i nauki
§ 24 Autentyczny filozoficzny motyw zachwiania obiektywizmu ukryty w niedorzeczności Hume’owskiego sceptycyzmu
§ 25 „Transcendentalny” motyw w racjonalizmie: Koncepcja filozofii transcendentalnej Kanta .
§ 26 Wstępne omówienie prowadzącego nas pojęcia tego, co „transcendentalne”
§ 27 Filozofia Kanta i jego następców w perspektywie naszego przewodniego pojęcia tego, co „transcendentalne”. Zadanie postawy krytycznej
WYJAŚNIENIE PROBLEMU TRANSCENDENTALNEGO
ORAZ ODNIESIONA DO TEGO FUNKCJA PSYCHOLOGII
A. Droga do fenomenologii transcendentalnej poprzez pytanie o dany z góry świat życia codziennego
§ 28 Niewypowiedziane „założenie” Kanta: obowiązujący jako oczywisty otaczający świat życia codziennego . .
125
§ 29 Świat życia codziennego da się odsłonić jako królestwo subiektywnych fenomenów, które pozostają „anonimowe” 135
§ 30 Brak metody naocznie-wykazującej jako powód mitycznych konstrukcji Kanta
§ 31 Kant i niewystarczalność ówczesnej psychologii. Nieprzejrzystość odróżnienia pomiędzy transcendentalną subiektywnością a duszą . . .
§ 32 Możliwość ukrytej prawdy w filozofii transcendentalnej Kanta: problem „nowego wymiaru”. Antagonizm pomiędzy „życiem powierzchniowym” a „życiem głębokim” . . . .
§ 33 Problem „świata życia codziennego” jako problem częściowy w ogólnym problemie obiektywnej nauki . . .
§ 34 Ekspozycja problemu nauki o świecie życia codziennego . . . 151
a) Różnica pomiędzy nauką obiektywną a nauką w ogóle 151
b) Użycie subiektywno-relatywnych doświadczeń dla nauk obiektywnych oraz nauka o nich
c) Czy to, co subiektywno-relatywne, jest przedmiotem psychologii? .
d) Świat życia codziennego jako uniwersum zasadniczej możliwości unaocznienia – „obiektywnie-prawdziwy” świat jako zasadniczo nienaoczna, „logiczna” podbudowa
e) Obiektywne nauki jako twory subiektywne pewnej szczególnej teoretyczno-logicznej praktyki, należącej jako taka do pełnej konkretności świata życia codziennego
f) Problem świata życia codziennego nie jako problem lokalny, lecz raczej jako uniwersalny problem filozoficzny
§ 35 Analityka transcendentalnej epoché. Pierwszy [krok]: epoché od obiektywnej nauki
§ 36 W jaki sposób po przeprowadzeniu epoché, która wyłącza nauki obiektywne, świat życia codziennego może stać się tematem nauki? Zasadnicze odróżnienie pomiędzy obiektywno-logicznym apriori oraz apriori świata życia codziennego
§ 37 Formalnie najogólniejsze struktury świata życia codziennego: rzecz i świat z jednej strony, z drugiej świadomość rzeczy . . . 173
§ 38 Dwa możliwe zasadnicze sposoby tematyzowania świata życia codziennego: naiwnie-naturalne nastawienie wprost oraz idea konsekwentnie refleksyjnego nastawienia na [owo] jak subiektywnego sposobu dania świata życia codziennego oraz jego obiektów
§ 39 Swoistość transcendentalnej epoché jako totalnej przemiany naturalnego nastawienia życiowego .
§ 40 Trudności [dotyczące] autentycznego sensu dokonania totalnej epoché. Pokusa, aby dezinterpretować ją jako dokonujące się krok po kroku powstrzymanie się od wszelkich pojedynczych obowiązywań
§ 41 Autentyczna transcendentalna epoché umożliwia „transcendentalną redukcję” – odkrycie i zbadanie transcendentalnej korelacji świata i świadomości świata .
§ 42 Zadanie konkretnego szkicu dróg faktycznego przeprowadzenia redukcji transcendentalnej
§ 43 Charakterystyka nowej drogi do redukcji w odróżnieniu od „drogi kartezjańskiej”
§ 44 Świat życia codziennego jako temat teoretycznego zainteresowania, które określone jest przez uniwersalną epoché w stosunku do rzeczywistości rzeczy świata życia codziennego
§ 45 Początki konkretnej interpretacji danych naoczności zmysłowej wziętej czysto jako taka
§ 46 Uniwersalne apriori korelacji
§ 47 Wskazanie na dalsze kierunki badań: subiektywne fenomeny podstawowe kinestezy, zmian obowiązywania, świadomości horyzontalnej oraz uwspólnotowienia doświadczenia
§ 48 Wszelki byt, każdego sensu i każdego regionu, jako indeks pewnego subiektywnego systemu korelatywnego
§ 49 Prowizoryczne pojęcie konstytucji transcendentalnej jako „źródłowego tworzenia sensu”. Ograniczony do przykładów charakter dokonanych dotychczas analiz.
Wskazanie na dalsze horyzonty naszej wykładni
§ 50 Pierwsze uporządkowanie wszystkich problemów roboczych pod hasłem: ego – cogito – cogitatum
§ 51 Zadanie „ontologii świata życia codziennego”
§ 52 Pojawienie się paradoksalnych niezrozumiałości. Konieczność nowego radykalnego namysłu
§ 53 Paradoks subiektywności ludzkiej: bycie podmiotem dla świata, a zarazem bycie obiektem w świecie
§ 54 Rozwiązania paradoksu
a) My, jako ludzie, i my, jako ostatecznie funkcjonująco-dokonujące podmioty
b) Ja jako pra-ja (Ur-Ich) konstytuuję mój horyzont transcendentalnych innych jako współ-podmiotów w [ramach] transcendentalnej intersubiektywności konstytuującej świat
§ 55 Zasadnicza korekta naszego pierwszego dokonania epoché poprzez jej redukcję do absolutnie jedynego, ostatecznie funkcjonującego ego
B. Droga do fenomenologicznej filozofii transcendentalnej wychodząca od psychologii
§ 56 Charakterystyka rozwoju filozoficznego po Kancie z punktu widzenia walki pomiędzy fizykalistycznym obiektywizmem oraz pojawiającym się wciąż na nowo „motywem transcendentalnym”
§ 57 Fatalne w skutkach rozdzielenie filozofii transcendentalnej i psychologii
§ 58 Związek i różnica pomiędzy psychologią a filozofią transcendentalną. Psychologia jako pole decyzji . . . . .
§ 59 Analiza przestawienia z nastawienia psychologicznego w transcendentalne. Psychologia „przed” i „po” fenomenologicznej redukcji. (Problem „wpływania”) . .
§ 60 Powód porażki psychologii: założenia dualistyczne oraz fizykalistyczne . . . . . . . .
§ 61 Psychologia w napięciu pomiędzy (obiektywistyczno-filozoficzną) ideą nauki a postępowaniem empirystycznym: niemożliwość pogodzenia obu tych kierunków badań psychologicznych (psychofizycznych oraz „Psychologii na podstawie doświadczenia wewnętrznego”) . . . . . . . . . .
§ 62 Wstępne omówienie niedorzeczności zasadniczego zrównania dusz i ciał jako realności: wskazanie na zasadniczą różnicę czasowości, przyczynowości, indywiduacji w przypadku rzeczy przyrody oraz duszy . . . .
§ 63 Problematyczność pojęcia „doświadczenia zewnętrznego” i „wewnętrznego”. Dlaczego doświadczenie cielesnych rzeczy świata życia codziennego, jako doświadczenie czegoś „czysto subiektywnego”, nie należy dotąd do tematu psychologii? .
§ 64 Kartezjański dualizm jako powód tego paralelizmu. – W schemacie [dzielącym] nauki [na] opisowe i wyjaśniające uprawniony jest tylko [jego] najogólniejszy formalny [aspekt]
§ 65 Sprawdzian uprawnienia empirycznie ugruntowanego dualizmu poprzez wżycie się w faktyczne postępowanie psychologa i fizjologa
§ 66 Świat wspólnego doświadczenia, jego regionalna typika i możliwe w niej uniwersalne abstrakcje: „przyroda” jako korelat uniwersalnej abstrakcji, problem „abstrakcji uzupełniającej”
§ 67 Dualizm ugruntowanych w doświadczeniu abstrakcji. Historyczny wpływ podejścia empirystycznego (od Hobbesa do Wundta). Krytyka empiryzmu danych .
§ 68 Zadanie czystej wykładni świadomości jako takiej: uniwersalna problematyka intencjonalności. (Brentana próba reformy psychologii)
§ 69 Psychologiczna metoda podstawowa „fenomenologiczno-psychologicznej redukcji”. (Pierwsza charakterystyka: 1. intencjonalne odniesienie oraz epoché, 2. poziomy psychologii opisowej, 3. ustanowienie „niezainteresowanego obserwatora”) . . . .
267
269
288
§ 70 Trudności „psychologicznej abstrakcji”. (Paradoks „przedmiotu intencjonalnego”, intencjonalny pra-fenomen „sensu”) . .
§ 71 Niebezpieczeństwo dezinterpretacji „uniwersalności” fenomenologiczno-psychologicznej epoché. Rozstrzygające znaczenie prawidłowego zrozumienia
§ 72 Stosunek transcendentalnej psychologii do transcendentalnej fenomenologii jako autentyczny dostęp do czystego samopoznania. Ostateczne usunięcie obiektywistycznego ideału w nauce o duszy
§ 73 [Słowo końcowe:] Filozofia jako autorefleksja człowieczeństwa, samourzeczywistnienie rozumu
Indeks nazwisk
WST Ę P
Arkadiusz Chrudzimski
Kryzys nauk europejskich a transcendentalna fenomenologia jest ostatnią większą pracą Edmunda Husserla. Tekst pochodzi z lat 1935–1936. Bezpośrednim impulsem do jego powstania było zaproszenie Husserla przez Wiedeńskie Towarzystwo
Kultury (Wiener Kulturbund) do wygłoszenia wykładu, który odbył się 7 maja 1935 roku i powtórzony został trzy dni później. Tytuł jego brzmiał Filozofia w dobie kryzysu europejskiego człowieczeństwa1. W listopadzie tego samego roku Husserl został zaproszony do Pragi, gdzie poprowadził cykl wykładów o zbliżonej tematyce, które następnie rozwinął w pierwszą i drugą część Kryzysu. Ukazały się one w pierwszym tomie wydawanego w Belgradzie czasopisma „Philosophia”2. Trzecia część Kryzysu, najważniejsza i dwukrotnie dłuższa niż opublikowane dwie pierwsze części, miała się również ukazać, Husserl wstrzymał jednak jej publikację ze względu na planowane przeróbki. Pracował nad tekstem aż do sierpnia 1937 roku, kiedy to poważnie się rozchorował. Niecały rok później już nie żył. Manuskrypt Kryzysu pozostał w związku z tym niedokończony. Jego redakcję przygotował ówczesny asystent Husserla, Eugen Fink, który przepisał tekst Husserla ze stenogramu, przy czym sam
1 Tekst tego wykładu ukazał się w Husserliana VI jako Die Krisis des europäischen Menschentums und die Philosophie (s. 314–348). Polski przekład pod tytułem Kryzys europejskiego człowieczeństwa a filozofia, w: E. Husserl, Kryzys europejskiego człowieczeństwa a filozofia, przeł. J. Sidorek, Warszawa: Aletheia 1993, s. 11–51.
2 E. Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die transzendentale Phänomenologie, „Philosophia”, tom I. Polski przekład autorstwa Sławomiry Walczewskiej: E. Husserl, Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, Kraków: Papieska Akademia Teologiczna 1987.
stenogram się nie zachował3. Cały tekst ukazał się ostatecznie w 1954 roku, w VI tomie wydania Husserliana pod redakcją Waltera Biemela.
Kryzys jest dziełem ważnym z różnych powodów. Po pierwsze, to ostatnia większa praca Husserla, więc może być on traktowany jako rodzaj „ostatniego słowa” filozofa, który wywarł przemożny wpływ na dużą część filozofii XX wieku. Po drugie, sposób, w jaki Husserl prezentuje tu swoje filozoficzne podejście, rzeczywiście w pewnych ważnych punktach odbiega od tego, co możemy znaleźć w jego opublikowanych za życia pracach. Po trzecie wreszcie, ten zmodyfikowany sposób spojrzenia, a może szczególnie nowa „poetyka przekazu”, miała rzeczywiście duży wpływ na kształt fenomenologii po drugiej wojnie światowej.
Jeśli chodzi o filozoficzną zawartość książki, to da się ona zasadniczo podzielić na trzy kręgi tematyczne. Są to: (1) fenomenologiczne wyjaśnienie genezy naukowego obrazu świata, charakterystycznego dla „nowoczesnego europejskiego człowieczeństwa”, (2) koncepcja świata życia codziennego (Lebenswelt), który Husserl rozumie jako z wielu względów centralną warstwę w konstytutywnej strukturze, oraz (3) próby wyjaśnienia genezy i wewnętrznej logiki zwrotu transcendentalnego, w szczególności zaś właściwego charakteru i roli redukcji fenomenologicznej. Przejdę teraz do omówienia tych trzech pól tematycznych.
Wczesna filozofia arytmetyki
Aby jednak właściwie usytuować Kryzys w kontekście filozofii Husserla, trzeba, przynajmniej pobieżnie, rzucić okiem na wcześniejsze etapy jego myśli. Husserl od początku swojej kariery zainteresowany był wyjaśnieniem natury nauk formalnych. Gdy jako młody matematyk pod wpływem wykładów Franza Brentana postanowił zmienić profesję i zostać filozofem, pierwszym tematem, którym się zajął, była właśnie filozofia nauk
3 Informacje zawarte w tym akapicie pochodzą z Wprowadzenia wydawcy do VI tomu Husserliana, autorstwa Waltera Biemela.
matematycznych. W jego pierwszej opublikowanej książce, zatytułowanej Philosophie der Arithmetik (Filozofia arytmetyki)4, znajdujemy teorię psychologicznej genezy pojęć matematycznych utrzymaną zasadniczo w duchu Brentanowskim. Brentanowska technika radzenia sobie z filozoficznie trudnymi pojęciami, takimi jak pojęcia dobra, istnienia czy prawdy, była zasadniczo taka, że Brentano interpretował je jako pojęcia pochodzące z refleksji skierowanej na nasze operacje psychiczne.
I tak, przedmiot moralnie dobry to według Brentana taki przedmiot, który mógłby być celem prawidłowej emocji pozytywnej, przedmiot istniejący to taki, który mógłby być przedmiotem prawidłowego sądu pozytywnego, zaś prawdziwość jest cechą, która przysługuje sądowi tego, kto sądzi prawidłowo, a zatem tak jak ten, kto sąd swój wydaje z oczywistością5 .
W Filozofii arytmetyki Husserl stosuje tę technikę do analizy pojęcia liczby. Wprawdzie pierwsza myśl, jaka się nam narzuca, jest taka, że liczby mogłyby być czymś w rodzaju cech wielości. Zgodnie z tym ujęciem liczba trzy przysługuje grupie trzech jabłek oraz grupie trzech muszkieterów na podobnej zasadzie, na jakiej barwa czerwona przysługuje każdemu z jabłek owej pierwszej grupy. Otrzymujemy w ten sposób wariant klasycznego ujęcia Fregego6. Husserl jest jednak niezadowolony z takiej koncepcji. Zwraca uwagę na to, że o ile abstrakcja czerwieni wydaje się mieć pewną jasno zrozumiałą podstawę
4 E. Husserl, Philosophie der Arithmetik, Halle: C.E.M. Pfeffer (Robert Stricker) 1891, opublikowana także w: Husserliana XII, hrsg. von L. Eley, Den Haag 1970. Książka ta stanowi rozwinięcie habilitacji Husserla Über den Begriff der Zahl z 1887 roku. Dokonało się to nie pod kierunkiem Brentana, lecz Carla Stumpfa, dlatego że ten pierwszy, jako Privatdozent, nie miał prawa opieki nad habilitacjami.
5 Por. F. Brentano, Wahrheit und Evidenz, Hamburg: Meiner 1930, s. 139. Por. na ten temat także A. Chrudzimski, Intentionalitätstheorie beim frühen Brentano, Dordrecht: Kluwer 2001, zwłaszcza rozdział 2, s. 50–89, oraz A. Chrudzimski, Brentano i Meinong. Między obiektywistyczną a epistemiczną teorią prawdy, „Principia” 1999, t. 24, nr 25, 223–248.
6 G. Frege, Grundlagen der Arithmetik. Eine logisch-mathematische Untersuchung über den Begriff der Zahl, Breslau: Verlag von Wilhelm Koebner 1884.
w rzeczach, o tyle w przypadku liczb podstawę taką bardzo trudno wskazać. Dana grupa egzemplifikuje w istocie bardzo różne liczby. Grupa trzech jabłek egzemplifikuje na przykład również liczbę sześć, jeśli tylko chcielibyśmy brać pod uwagę nie całe jabłka, lecz ich połówki. Egzemplifikuje liczbę jeden, jeśli naszą jednostką byłaby trójka przedmiotów. Na tym zaś nie koniec, bo jako jednostki liczyć możemy przecież niesamodzielne momenty, takie jak: barwa jabłka, jego kształt, masa. Jednym słowem w pojęciu liczby znajdujemy jedynie strukturę zawierającą jednostkę, której jedyną charakterystyką jest to, że jest różna od innej jednostki, oraz koncept zebrania w jedną całość owych jednostek. Są to pojęcia szczególnej natury, które Husserl nazywa pojęciami formalnymi7 lub kategoriami8. Jedyną „cechą” decydującą o tym, że coś jest taką, formalnie rozumianą, jednostką bądź przedmiotem w najszerszym sensie tego słowa, jest to, że może ono się stać celem przedstawienia9, zaś jedyną „cechą” dystynktywną wielości jest ta, że może ona być skomponowana z takich jednostek poprzez mentalną operację zbierania10. Wygląda więc na to, że pojęcie liczby nabywamy poprzez refleksję skierowaną na własne stany mentalne, i faktycznie, Husserl ostatecznie dochodzi do wniosku, że dana grupa egzemplifikuje liczbę trzy wtedy i tylko wtedy, gdy może być prawidłowo policzona jako „trój-liczna”11.
7 A właściwie pojęciami formy (Formbegriffe). Ich szczególny charakter polega, zdaniem Husserla, na tym, „że są to pojęcia atrybutów, które powstają poprzez refleksję na akty psychiczne, które mogą być dokonywane w stosunku do wszelkich bez wyjątku treści”; Philosophie der Arithmetik, s. 85, cytowane według wydania Husserliana.
8 Husserl zachował tę koncepcję i później. Por. na przykład wyjaśnienie różnicy pomiędzy uogólnieniem a formalizacją zawarte w jego Ideach oraz nawiązania do teorii pojęć formalnych z Filozofii arytmetyki w Logice formalnej i transcendentalnej. Por. E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, przeł. D. Gierulanka, Warszawa: PWN 1967, § 13; oraz Logika formalna i transcendentalna, przeł. G. Sowiński, Warszawa: IFiS PAN 2011, s. 83.
9 E. Husserl, Philosophie der Arithmetik, dz. cyt., s. 80.
10 Tamże, s. 74.
11 Por. A. Chrudzimski, Catégories formelles, nombres et conceptualisme. La première philosophie de l’arithmétique de Husserl, „Philosophiques” 2009, t. 36, nr 2 (automne), 427–445.
Istotnym elementem tego wyjaśnienia jest oczywiście obecność normatywnego słówka „prawidłowe”. Gdyby miało się bowiem okazać, że „prawidłowe” znaczy tyle, co „zgodne z rzeczywistością”, wówczas cała Husserlowska analiza oznaczałaby jedynie przesunięcie problemu. Tak jednak nie jest. Według Brentana sąd jest prawdziwy wtedy, gdy mógłby być wydany z oczywistością. Pojęcie prawidłowości stanu bądź operacji mentalnej jest tu niezależne od jakichkolwiek porównań z rzeczywistością, której ten stan bądź operacja dotyczy, a zdefiniowane zostaje zamiast tego w terminach epistemicznych. Husserl przejmuje tę wykładnię i w istocie zachowuje ją do końca12.
Podstawy logiki z Badań logicznych
Koncepcja Husserla wyłożona w jego Filozofii arytmetyki stała się, jak wiadomo, celem krytyki autorstwa Gottloba Fregego13. W powszechnej opinii była to krytyka niszcząca. Najprawdopodobniej pod jej wpływem Husserl zaczyna interpretować swoją starą teorię jako psychologizm, czyli nadużycie wyjaśnień psychologicznych tam, gdzie z zasady nie mogą być one pomocne. W związku z tym w o dziesięć lat późniejszych Badaniach logicznych znajdujemy zupełnie inną teorię, operującą w swych wyjaśnieniach bytami platońskimi14.
12 To, że Husserl tak właśnie definiuje pojęcie prawdy, nie ulega żadnej wątpliwości. W Ideach czytamy, że „zwroty ‘być prawdziwym’ albo ‘być rzeczywistym’ i ‘być rozumnie wykazywalnym’ zasadniczo odpowiadają sobie”, E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, dz. cyt., s. 282. Cytowane według paginacji pierwszego wydania z 1913 roku, obecnego też w wydaniu polskim.
13 G. Frege, Rezension von Dr. E. Husserl, Philosophie der Arithmetik, „Zeitschrift für Philosophie und philosophische Kritik” 1894, t. 103, 313–332, również w: G. Frege, Kleine Schriften, hrsg. von J. Angelelli, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1967, s. 179–192.
14 To, czy zwrot antypsychologistyczny Husserla faktycznie był wywołany krytyką Fregego, czy też dokonał się niezależnie, jest kwestią sporną wśród badaczy. Dagfinn Føllesdal jest zdania, że Frege był tu głównym motorem, podczas gdy Jitendra Mohanty obstaje przy tym, że Husserl zmienił poglądy niezależnie od tej krytyki. Por. D. Føllesdal, Husserl und Frege, Oslo: Aschehoug 1957, s. 25, J. Mohanty, Husserl and Frege, Bloomington: Indiana University Press 1982, s. 1–17.
