100668025

Jur ysprudencja późnorepublikańska

1.4. Wczesne cesarstwo (pryncypat 27 przed Chr.–284 po Chr.)

1.4.1. Instytucjonalizacja pryncypatu

1.4.2. Kompromis między republiką a jedynowładztwem

1.4.2.2. Powstanie administracji państwowej

1.4.3. Gospodarka, społeczeństwo i administracja

1.4.4. Zmiany w wymiarze sprawiedliwości

1.4.5. Źródła prawa okresu pryncypatu

1.5. Jur ysprudencja klasyczna ................................................

1.5.1.

1.5.4. Niechęć do systematyki; metoda kazuistyczna

1.5.5. Gatunki i dzieła rzymskiej literatury prawniczej

1.6. Późne cesarstwo (dominat 284–565)

Zachodniorzymski wulgaryzm i wschodni klasycyzm

1.6.5. Kompilacje prawa od Dioklecjana do Teodozjusza

1.7. Ustawodawstwo justyniańskie (528–565) i jego dzieje

Części składowe kompilacji i Nowele (535–565)

1.8.

1.8.2.1.2.

1.8.2.1.3. Osiągnięcia dogmatyczne legistyki

1.8.2.2. Kanonistyka ...............................................

1.8.2.2.1. Utrumque ius

1.8.2.2.2. Osiągnięcia dogmatyczne kanonistyki ..................

1.8.2.3. Recepcja praktyczna prawa rzymskiego ......................... 104

1.8.2.4. Humanizm prawniczy i nowy podział Europy ..................... 105

1.8.2.5. Holenderska „jurysprudencja elegancka” i systemy mieszane

1.8.2.6.

1.8.2.7. Usus modernus

1.8.2.8. Kodyfikacje prawa natury

1.8.3. Szkoła Historyczna, pandektystyka i niemiecki kodeks cywilny

1.8.3.1. Szkoła Historyczna

1.8.3.2. Pandektystyka

1.8.3.3. Niemiecki kodeks cywilny

1.8.4. Prawo rzymskie w Europie Środkowo-Wschodniej

1.8.5. Obecna sytuacja tradycji romanistycznej

1.8.6. Wzmianka o wpływie rzymskiego prawa

2.1. Kształtowanie praw prywatnych – czynności prawne (Tomasz Giaro) ...............

2.1.1. Zdarzenia a czynności prawne .......................................

2.1.1.1. Rodzaje czynności prawnych

2.1.1.2. Elementy treściowe czynności

2.1.1.2.1. Warunek

2.1.1.2.2. Dalsze klauzule dodatkowe ...........................

2.1.2. Wykładnia czynności prawnych ......................................

2.1.3. Wady czynności prawnych ..........................................

2.1.3.1. Zamierzona rozbieżność między wolą a oświadczeniem

2.1.3.2. Niezamierzona rozbieżność między wolą a

2.1.4. Skutki czynności prawnych ..........................................

2.1.4.1. Nieważność czynności prawnych

2.1.4.2. Ratowanie czynności nieważnych

2.1.5. Zastępstwo

2.1.5.1. Rozróżnienia

2.1.5.2. Wykluczenie zastępstwa bezpośredniego

2.1.5.3. Skargi o charakterze dodatkowym

2.1.5.4. Rozwój zastępstwa bezpośredniego

2.2. Ochrona praw prywatnych (

2.2.1.5.

2.2.2.1.

2.2.2.2.

2.2.2.3.

2.2.2.4.

2.2.2.5.

2.2.2.6.

2.2.2.7. Egzekucja

2.2.2.8.

3.1. Osoby (Tomasz Giaro) ....................................................

3.1.1. Uwagi wstępne na temat systematyki .................................

3.1.2. Status człowieka a jego podmiotowość prawna ......................... 192

3.1.2.1. Podmiotowość i prawo podmiotowe ........................... 193

3.1.2.2. Zdolność prawna

3.1.2.2.1. Początek i koniec zdolności prawnej ...................

3.1.2.2.2. Wolność i niewola ..................................

3.1.2.2.3. Sposoby powstania i ustania niewoli ................... 198

3.1.2.2.4. Wyzwolenia ....................................... 199

3.1.2.2.5. Położenie prawne wyzwoleńca ........................

3.1.2.2.6. Obywatelstwo ..................................... 203

3.1.2.2.7. Pozycja w rodzinie 204

3.1.3. Zdolność do czynności prawnych ..................................... 205

3.1.3.1. Ograniczenia ze względu na wiek .............................. 205

3.1.3.2. Ograniczenia ze względu na płeć ..............................

3.1.3.3. Dalsze ograniczenia .........................................

3.1.4. Osoby prawne ....................................................

3.1.4.1. Uwaga wstępna ............................................

3.1.4.2. Związki osób (korporacje) ....................................

3.1.4.3. Masy majątkowe (fundacje) ...................................

3.2. Prawo rodzinne (Franciszek Longchamps de Bérier) ..............................

3.2.1. Władza ojcowska .................................................

3.2.1.1. Treść i wykonywanie władzy ojcowskiej ......................... 213

3.2.1.1.1. Władza ojcowska w rodzinie agnacyjnej .................

3.2.1.1.2. Uprawnienia ojca rodziny ............................

3.2.1.1.3. Ewolucja władzy ojcowskiej ..........................

3.2.1.2. Zdolność majątkowa ........................................

3.2.1.3. Wejście pod władzę ojcowską .................................

3.2.1.3.1. Urodzenie w małżeństwie ............................

3.2.1.3.2. Adopcja ..........................................

3.2.1.3.3. Legitymacja .......................................

3.2.1.4. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej .................................

3.2.1.4.1. Przyczyny .........................................

3.2.1.4.2. Emancypacja ......................................

3.2.2. Małżeństwo ......................................................

3.2.2.1. Prawne znaczenie małżeństwa ................................

3.2.2.1.1. Przesłanki ........................................

3.2.2.1.2. Koncepcja małżeństwa ..............................

3.2.2.2. Zaręczyny .................................................

3.2.2.3. Manus nad żoną

3.2.2.3.1. Sposoby wejścia pod

3.2.2.3.2. Skutki prawne wejścia pod

3.2.2.4. Posag ....................................................

3.2.2.4.1. Obowiązek ustanowienia posagu

3.2.2.4.2. Obowiązek zwrotu posagu ...........................

3.2.2.4.3. Sytuacja prawna dóbr posagowych

3.2.2.4.4. Darowizny w związku z małżeństwem

3.2.2.5. Rozwód ..................................................

3.2.2.5.1. Powody rozwodu ...................................

3.2.2.5.2. Przeprowadzenie rozwodu ...........................

3.2.2.5.3. Prawne znaczenie rozwodu ..........................

3.2.2.6. Konkubinat ................................................

3.2.2.7. Ustawodawstwo małżeńskie Augusta

3.2.3. Piecza prawna

3.2.3.1. Opieka a kuratela ...........................................

3.2.3.2. Opieka ...................................................

3.2.3.2.1. Powołanie opiekuna ................................

3.2.3.2.2. Opieka nad kobietami ...............................

3.2.3.2.3. Opieka nad niedojrzałymi ............................

3.2.3.2.4. Odpowiedzialność opiekuna

3.2.3.3. Kuratela ..................................................

3.2.3.3.1. Odpowiedzialność kuratora ..........................

3.2.3.3.2. Kuratela marnotrawców oraz furiosi

3.2.3.3.3. Typy kurateli ......................................

4.1. Zagadnienia ogólne .....................................................

4.1.1. Prawo spadkowe a inne gałęzie prawa prywatnego ......................

4.1.2. Środki ochrony w prawie spadkowym .................................

4.1.2.1. Hereditatis petitio ............................................

4.1.2.2. Interdykt quorum bonorum ....................................

4.1.2.3. Ochrona w cognitiones extra ordinem ............................

4.1.3. Wartości i zasady prawa spadkowego .................................

4.1.3.1. Wartości prawa spadkowego ..................................

4.1.3.2. Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest ............

4.1.3.3. Swoboda testowania ........................................

4.1.3.4. Solidarność rodzinna

4.1.3.5. Szacunek dla woli zmarłego

4.1.3.6. Semel heres semper heres

4.1.3.7. Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur

4.1.3.8. Reguły w prawie spadkowym

4.1.4. Podmioty uczestniczące w dziedziczeniu ..............................

4.1.4.1. Testamenti factio activa .......................................

4.1.4.2. Testamenti factio passiva ......................................

4.1.4.3. Capacitas ..................................................

4.1.4.4. Indignitas .................................................

4.2. Dziedziczenie beztestamentowe ..........................................

4.2.1. Porządek dziedziczenia w prawie cywilnym ............................

4.2.2. Porządek dziedziczenia w prawie pretorskim ...........................

4.2.3. Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich ......................

4.3. Dziedziczenie testamentowe .............................................

4.3.1. Forma zewnętrzna testamentu .......................................

4.3.1.1. Prawo archaiczne – testamenty calatis comitiis oraz in procinctu

4.3.1.2.

4.3.1.3.

4.3.1.4.

4.3.1.5.

4.3.1.6.

4.3.1.7. Testament żołnierski

4.3.2. Treść

4.3.2.1.

4.3.2.2. Substytucje

4.3.2.3.

4.3.2.4.

4.3.2.5.

4.3.2.6.

4.3.2.7.

4.3.2.8.

4.3.2.9.

4.3.3.

4.3.4.

4.3.4.1.

4.4.

4.4.1.

4.4.2.

4.4.2.1. Krąg podmiotowy ..........................................

4.4.2.2. Śmierć spadkodawcy a nabycie spadku ..........................

4.4.2.3. Transmisja

4.4.2.4. Przyrost ..................................................

4.4.3. Nabycie spadku ...................................................

4.4.3.1. Nabycie spadku z mocy prawa .................................

4.4.3.2. Sposoby przyjęcia spadku ....................................

4.4.4. Kwestie wpływające na decyzję o spadku ..............................

4.4.4.1. Zasiedzenie spadku

4.4.4.2. Przyjęcie spadku a odpowiedzialność za długi spadkowe ...........

4.4.4.3. Dobrodziejstwo inwentarza ..................................

4.4.4.4. Ochrona wierzycieli spadkowych ..............................

4.4.4.5. Podatek od spadków ........................................

Rozdział 5. Posiadanie i prawa rzeczowe (Tomasz Giaro) ...........................

5.1. Zagadnienia wstępne ...................................................

5.1.1. Prawnie uznane formy władania rzeczą ................................

5.1.1.1. Posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej

5.1.1.2.

5.1.2. Podziały rzeczy ...................................................

Ius

5.2. Posiadanie

5.2.1.

5.2.2.1.

5.2.3. Ochrona posiadania

5.2.3.1.

5.2.3.2.

5.2.3.3. Interdykty służące do odzyskania posiadania ..................... 399

5.2.3.4. Interdykty służące do utrzymania posiadania ..................... 401

5.2.3.5. Dalszy rozwój ..............................................

5.2.4.

5.3. Własność

5.3.1. Pojęcie własności .................................................

5.3.2. Dalszy rozwój form władania rzeczą .................................. 407

5.3.3. Granice własności. Współwłasność .................................... 409

5.3.3.1. Zakres uprawnień właściciela .................................

5.3.3.2. Współwłasność ............................................

5.3.4. Nabycie i utrata własności

5.3.4.1.

5.3.4.2.

5.3.4.3. Nabycie pierwotne

5.3.5. Ochrona własności

5.3.5.1. Skarga wydobywcza

5.3.5.2. Skarga negatoryjna

5.3.5.3. Ochrona własności bonitarnej

5.4.

5.4.1. Uwaga wstępna ...................................................

5.4.2. Służebności gruntowe

5.4.2.1. Służebności wiejskie

5.4.2.2. Służebności

5.4.2.3.

5.4.3. Służebności

5.4.3.1.

5.4.3.2.

5.4.4.

5.4.4.1.

5.4.4.2.

5.4.4.3. Dalszy rozwój emfiteuzy

5.4.5.

5.4.5.1.

5.4.5.2.

5.4.5.3.

5.4.5.4.

5.4.5.5. Dalszy rozwój prawa zastawu

6. Zobowiązania (Wojciech Dajczak)

6.1. Pojęcie zobowiązania (obligatio) ...........................................

6.2. Źródła powstawania zobowiązań

6.3. Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody

6.4. Zobowiązanie naturalne

6.5. Nominalizm deliktowy a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych ...........................................................

6.6. Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym ...............................

6.7.

6.8. Umorzenie zobowiązania ................................................

6.8.1. Umorzenie zobowiązania w następstwie prawidłowego spełnienia świadczenia 477

6.8.2. Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia 481

6.8.3. Zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia ........................................................... 482

6.8.4. Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datio in solutum) .......... 483

6.8.5. Umorzenie zobowiązania niepowiązane z żadnym świadczeniem ........... 485

6.8.5.1. Zwolnienie z długu ......................................... 485

6.8.5.2. Potrącenie (compensatio) 485

6.8.5.3. Odnowienie (novatio) ........................................ 487

6.9. Zwłoka wierzyciela i dłużnika ............................................. 488

6.9.1. Zwłoka dłużnika (mora debitoris) ...................................... 488

6.9.2. Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) ................................... 490

6.10. Skutki niewykonania lub nieprawidłowego wykonania zobowiązania ............ 491

6.11. Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę .................................. 492

6.11.1. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu czynu niedozwolonego na przykładzie lex Aquilia ................................. 493

6.11.1.1. Odpowiedzialność według pierwotnego tekstu ustawy .......... 493

6.11.1.2. Odpowiedzialność akwiliańska według interpretacji jurystów rzymskich ..................................................... 493

6.11.2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania umowy na przykładzie kontraktów ocenianych według dobrej wiary (bonae fidei) 495

6.11.3. Przesłanki odpowiedzialności obiektywnej (na zasadzie ryzyka). Przykłady odpowiedzialności za zwierzęta, quasi-delikty ...................... 497

6.11.3.1. Szkody wyrządzone przez zwierzęta ........................ 498

6.11.3.2. Quasi-delikty ........................................... 499

6.11.3.3. Szczególna odpowiedzialność przewoźników, oberżystów i prowadzących gospody .......................................... 500

6.11.4. Siła wyższa (vis maior) jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność dłużnika 502

6.11.5. Szkoda (damnum) i odszkodowanie ................................. 503

6.11.6. Kar y pieniężne w zobowiązaniach deliktowych ........................ 504

6.11.7. Kar y umowne (stipulatio poenae) .................................... 505

6.11.8. Infamia dłużnika ................................................ 507

6.12. Zobowiązania umowne ................................................. 507

6.12.1. Prawo rzymskie a ogólna teoria umów 507

6.12.2. Zawarcie umowy ................................................ 508

6.12.3. Zadatek (arrha) ................................................. 510

6.12.4. Causa umowy ................................................... 511

6.12.5. Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy ..................... 512

6.12.5.1. Wykorzystanie podstępu w celu zawarcia umowy .............. 513

6.12.5.2. Wykorzystanie przymusowego położenia w celu zawarcia umowy 514

6.12.5.3. Problem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w ramach czynności prowadzonych w celu zawarcia umowy ...................... 515

6.12.6. Treść zobowiązania umownego .................................... 517

6.12.7. Szczególne zasady interpretacji umów .............................. 517

6.12.7.1. Arbitralne usuwanie niejasności treści umowy ................. 517

6.12.7.2. Rozbieżność między literalnym brzmieniem umowy a rzeczywistym zamiarem stron 518

6.12.8. Problem ekwiwalentności świadczeń w zobowiązaniu wzajemnym (synalagmatycznym) ................................................... 520

6.12.9. Niemożliwość świadczenia ........................................ 522

6.12.10. Wierność danemu przyrzeczeniu a istotna zmiana okoliczności .......... 523

6.12.11. Zobowiązanie umowne na rzecz osoby trzeciej ...................... 524

6.12.12. Klauzule dobrej wiary (bona fides) i dobrych obyczajów (boni mores) .......

6.12.12.1. Klauzula dobrych obyczajów (boni mores) jako granica ważności zobowiązania umownego ......................................... 525

6.12.12.2. Klauzula dobrej wiary (bona fides) a rozwój prawa zobowiązań umownych .....................................................

6.12.13. Stipulatio jako zobowiązanie umowne ..............................

6.12.13.1. Forma stipulatio ........................................ 529

6.12.13.2. Problem kauzalności stypulacji 530

6.12.14. Systematyka rzymskich zobowiązań umownych 531

6.13. Kontrakty służące do zbywania i nabywania dóbr ............................ 532

6.13.1. Typy czynności uzasadniających zbywanie i nabywanie dóbr ............. 532

6.13.1.1. Rozróżnienie czynności odpłatnych i nieodpłatnych ............ 532

6.13.1.2. Sposób określenia ceny – rozgraniczenie między sprzedażą a zamianą ..................................................... 533

6.13.1.3 Emptio venditio jako podstawowy typ kontraktu służącego nabywaniu dóbr majątkowych ..................................... 533

6.13.1.3.1. Łatwość zawarcia kontraktu emptio venditio .......... 533

6.13.1.3.2. Szeroki zakres przedmiotowy sprzedaży ............ 534

6.13.1.3.3. Umowne prawo odstąpienia od kontraktu emptio venditio 535

6.13.1.4. Szczególne zasady odpowiedzialności stron w kontrakcie emptio venditio ........................................................ 536

6.13.1.4.1. Problem ryzyka utraty rzeczy w okresie między zawarciem a wykonaniem zobowiązania ...................... 536

6.13.1.4.2. Sprzedaż rzeczy objętej prawem rzeczowym osoby trzeciej ................................................ 537

14

6.13.1.4.3. Sprzedaż rzeczy niemającej oczekiwanych przez kupującego właściwości ................................... 538

6.13.1.4.3.1. Rozwiązania edylów kurulnych 539

6.13.1.4.3.2. Odpowiedzialność za wady fizyczne wyprowadzona z klauzuli ex fide bona w skardze kupującego ................................... 539

6.13.1.4.3.3. Relacja skarg wprowadzonych przez edylów kurulnych i actio empti .................... 540

6.13.2. Nieodpłatne nabycie dóbr majątkowych (donatio) ...................... 541

6.13.2.1. Natura prawna darowizny 541

6.13.2.2. Granice swobody dokonywania darowizn ..................... 542

6.14. Kontrakty służące do korzystania z cudzego kapitału lub cudzych dóbr ...........

6.14.1. Typy kontraktów pozwalających na korzystanie z cudzego kapitału lub cudzych dóbr ......................................................

6.14.2. Ryzyko uszkodzenia lub utraty przekazanej rzeczy .....................

6.14.3. Problem „realności” pożyczki

6.14.4. Kwestia faktycznej odpłatności pożyczki

6.14.5. Korzystanie z cudzej rzeczy a wielość funkcji gospodarczych kontraktu locatio conductio

6.14.5.1. Odpowiedzialność za wady przekazanej rzeczy ................

6.14.5.2. Problem wpływu zdarzeń losowych na wysokość czynszu (obniżenie czynszu – remissio mercedis) ...............................

6.14.5.3. Stabilność pozycji najemcy lub dzierżawcy

6.14.5.3.1. Bezprawne objęcie w posiadanie przedmiotu najmu przez osobę trzecią ...................................... 550

6.14.5.3.2. Swoboda rozwiązania kontraktu ................... 551

6.14.5.3.3. Zbycie przedmiotu kontraktu locatio conductio w czasie jego trwania ............................................ 551

6.14.5.4. Dysponowanie przedmiotem kontraktu przez najemcę lub dzierżawcę 553

6.15. Kontrakty służące do korzystania z cudzych usług ........................... 554

6.15.1. Typy kontraktów pozwalających na korzystanie z cudzych usług .......... 554

6.15.2. Problem nieodpłatności zlecenia i przechowania ...................... 555

6.15.2.1. Obyczajowe uzasadnienie nieodpłatności zlecenia ............. 555

6.15.2.2. Praktyczne uzasadnienie nieodpłatności przechowania .......... 556

6.15.3. Kompetencja do wykonania usługi i swoboda przy jej wykonywaniu 556

6.15.3.1. Kompetencja dłużnika do wykonania zobowiązania 557

6.15.3.2. Udział podwykonawców w wykonaniu zobowiązania ........... 557

6.15.3.3. Swoboda dłużnika przy wykonaniu zobowiązania .............. 557

6.15.4. Zlecenie a pełnomocnictwo ....................................... 559

6.15.5. Problem ryzyka osiągnięcia zamierzonego rezultatu umowy ............. 559

6.15.6. Szczególne postacie przechowania ................................. 560

6.15.7. Kształtowanie się szczególnego zobowiązania o pośrednictwo handlowe 562

6.16. Umowa służąca organizacji współdziałania i koncentracji kapitału 563

6.16.1. Spółka jako owoc poszukiwania ekonomicznej racjonalności ............. 563

6.16.2. Kontrakt spółki jako ius fraternitatis ................................. 564

6.16.3. Swoboda stron w kształtowaniu treści kontraktu ...................... 564

6.16.4. Granica swobody kształtowania udziałów w zyskach i stratach (lwia spółka) 565

6.16.5. Prawne skutki zawarcia umowy spółki ............................... 565

6.16.5.1. Skutki między wspólnikami 566

6.16.5.2. Problem skutku zawarcia umowy spółki względem osób trzecich ... 566

6.16.6. Ku spółce jako odrębnemu podmiotowi praw i obowiązków ............. 567

6.17. Umowy służące ustanowieniu zabezpieczenia wierzytelności ................... 568

6.17.1. Kontrakt stypulacji jako inspiracja do powstania instytucji poręczenia ...... 568

6.17.2. Zakres odpowiedzialności poręczyciela .............................. 569

6.17.3. Umowa powierniczego przeniesienia własności (fiducia) 570

6.17.4. Umowa o ustanowieniu zabezpieczenia na rzeczy dłużnika (pignus) 571

6.17.4.1. Losy przedmiotu zastawu w wypadku niewykonania zabezpieczonego zobowiązania .................................... 571

6.17.4.2. Problem utrzymania i korzystania z przedmiotu zastawu ........ 572

6.18. Szczególne ryzyka związane z żeglugą morską a zobowiązania umowne ......... 572

6.18.1. Pożyczka morska (pecunia traiecticia) ................................. 573

6.18.2. Rozkład ryzyka utraty towaru między właścicielami ładunku a kapitanem statku (lex Rhodia de iactu) ............................................... 573

6.19. Specyfika działalności gospodarczej a zobowiązania umowne .................. 574

6.19.1. Szczególne rozwiązania wzmacniające ochronę kontrahentów przedsiębiorcy .................................................. 575

6.19.2. Posługiwanie się przez przedsiębiorców ogólnymi warunkami umów 575

6.20. Zobowiązania podobne do umownych (quasi ex contractu) 576

6.20.1. Bezpodstawne wzbogacenie 577

6.20.1.1. Zasada zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia ................. 577

6.20.1.2. Od zasady zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia do przesłanek skargi condictio .................................................. 578

6.20.1.3. Systematyzacja i uogólnianie przypadków bezpodstawnego wzbogacenia ................................................... 578

6.20.2. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

580

6.20.2.1. Altruistyczne zachowanie jako źródło zobowiązania ............ 580

6.20.2.2. Zakres altruistycznych zachowań prowadzących do powstania zobowiązania z tytułu negotiorum gestio .............................. 581

6.20.2.3. Staranność gestora ...................................... 582

6.21. Zobowiązania z czynów niedozwolonych (ex delicto / ex maleficio) ................ 583

6.21.1. Specyfika zobowiązania z tytułu czynu niedozwolonego ................ 583

6.21.1.1. Czyn niedozwolony (delictum) a przestępstwo (crimen) 584

6.21.1.2. Czyn niedozwolony (delictum) a zobowiązanie umowne (contractus) 584

6.21.1.3. Cechy wspólne skarg przysługujących poszkodowanym czynem niedozwolonym ................................................ 585

6.21.2. Kradzież (furtum) ................................................ 586

6.21.2.1. Zasady odpowiedzialności z tytułu kradzieży wynikające z ustawy XII Tablic 586

6.21.2.2. Treść pojęcia kradzieży 586

6.21.2.3. Krąg podmiotów chronionych za pomocą actio furti ............. 587

6.21.2.4. Krąg podmiotów odpowiedzialnych za kradzież ............... 587

6.21.2.5. Przypadki „objęcia” cudzej rzeczy traktowane inaczej niż kradzież 588

6.21.3. Bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniuria datum) ................. 588

6.21.3.1. Zniszczenie lub uszkodzenie składnika majątku jako przesłanka odpowiedzialności za czyn niedozwolony 588

6.21.3.1.1. Uszkodzenia lub zniszczenia składników majątku zwalczane przez ustawę XII Tablic ........................... 589

6.21.3.1.2. Uszkodzenia lub zniszczenia składników majątku zwalczane przez lex Aquilia ................................ 589

6.21.3.1.3. Uszkodzenia lub zniszczenia majątku zwalczane w ramach interpretacji inspirowanej przez lex Aquilia ............ 589

6.21.3.2. Wina akwiliańska 591

6.21.3.3. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność akwiliańską ......... 592

6.21.3.4. Natura prawna odpowiedzialności akwiliańskiej ............... 593

16

6.21.4. Działanie na szkodę wierzyciela (fraus creditorum) . . . . .

6.21.5. Naruszenie dóbr osobistych (iniuria) ................................. 595

6.21.5.1. Zachowania kwalifikowane jako delikt iniuria 595

6.21.5.2. Zły zamiar jako przesłanka odpowiedzialności z tytułu iniuria 597

6.21.5.3. Prawne konsekwencje naruszenia dóbr osobistych ............. 597 Po przeczytaniu ........................................................... 600

Rozdział 7. Współczesne wyzwania prawa rzymskiego (Wojciech Dajczak) ............ 603

7.1. Tradycja prawa rzymskiego a nauka prawa prywatnego na przełomie XX i XXI w. .... 603

7.2. Tradycja prawa rzymskiego a poszukiwanie ogólnych zasad prawa 605

7.3. Tradycja prawa rzymskiego a idea unifikacji prawa prywatnego w Europie ......... 606

7.4. Tradycja prawa rzymskiego a autonomia prawa prywatnego .................... 609

7.5. Tradycja prawa rzymskiego a wizja interpretacji prawniczej jako jednego

łaciński (Aleksander Grebieniow) ...................................

Po przeczytaniu

1. Przedstaw periodyzację państwowości rzymskiej.

2. Zinterpretuj pojęcie rzymskiej konstytucji mieszanej.

3. Wyjaśnij, jaką rolę wśród rzymskich źródeł prawa odgrywa jurysprudencja.

4. Zanalizuj pojęcie interpretacji prawniczej.

5. Omów zagadnienie normatywności jurysprudencji.

6. Co rozumiemy przez biurokratyzację jurysprudencji rzymskiej?

7. Jaka jest istota ustroju pryncypatu?

8. Jakie zmiany ustrojowe nastąpiły w okresie późnego cesarstwa?

9. Jakie zmiany systemu źródeł prawa nastąpiły w okresie późnego cesarstwa?

10. Czym się różnił rozwój prawa na wschodzie i na zachodzie cesarstwa?

11. Scharakteryzuj kompilację justyniańską w kontekście nowożytnych kodyfikacji.

12. Co znaczy pojęcie „drugie życie prawa rzymskiego”?

13. Jaka jest różnica między recepcją prawa rzymskiego na wschodzie i na zachodzie Europy?

14. Wymień kodyfikacje prawa natury.

15. Z jakich źródeł doktrynalnych wywodzi się niemiecki kodeks cywilny BGB?

Przedmowa do wydania trzeciego

Cztery lata, jakie upłynęły od poprzedniego wydania naszej książki, przyniosły nowe przypomnienie wagi rzymskiej historii dla współczesności. Profesor filologii klasycznej z Cambrigde zaczęła swą poczytną opowieść o antycznym Rzymie od stwierdzenia, że wciąż kształtuje on nasze wyobrażenie o świecie i o nas samych (Mary Beard, SPQR: A History of Ancient Rome, New York 2015, s. 15). W Europie kontynentalnej, a nawet w krajach common law, dość powszechnie zauważa się, że żywotność prawa rzymskiego wynika z jego centralnej pozycji w umysłowej tradycji oraz historii Zachodu. I choćby przestawało być ono punktem odniesienia, pozostaje kryterium racjonalności prawa i fundamentem siatki pojęciowej używanej przez współczesnych prawników; pozostaje podstawą ich myślenia o regulacyjnym porządkowaniu rzeczywistości oraz sposobów interpretacji prawa. Napięcie między kulturową tożsamością prawa Europy a codziennością jego nauki i nauczania pozostaje cały czas nie bez znaczenia dla dyskusji o tym, jak uczyć dzisiaj prawa. Wyraźniej dostrzegamy, że szybkie i głębokie zmiany prawa mogą prowadzić do naruszenia jego tożsamości czy wręcz jej odrzucania. A doskonale widać, że zachowania tego, co dla niej fundamentalne, nie gwarantuje sam fakt obecności prawa rzymskiego w programie kształcenia prawników. Kolejne lata XXI stulecia zdają się potwierdzać, że taka obecność według formuły ustalonej w wieku XX staje się coraz większym anachronizmem. Przekonanie o potrzebie zmiany spojrzenia na prawo rzymskie względem podejścia z minionych dwóch stuleci znajduje coraz wyraźniejsze i różnorodne potwierdzenia, chociażby ostatnio

w próbach poszerzenia kontekstu społecznego i kulturowego przy przedstawianiu antycznych regulacji. Osobną kwestią pozostaje użyteczność takiego zabiegu.

Zmiany w nauczaniu prawa powinny być adekwatne do oczekiwań absolwentów naszych wydziałów, którzy nabyli już umiejętność trafnego uchwycenia problemów prawnych i budowania ich racjonalnych rozwiązań. Za istotne dla tej racjonalności uważamy dwie cechy prawniczych rozumowań. Po pierwsze, dostrzeganie wartości uważanych za fundamentalne dla kulturowej tożsamości prawa prywatnego w Europie. Po drugie, zdolność budowania argumentacji, która wykorzystuje doświadczenie oraz inspiracje pluralistycznego rozwoju metod prawniczych w naszej tradycji prawnej. Początkiem idącej w tym kierunku zmiany stało się ogłoszenie drukiem w 2009 r. pierwszego wydania naszego podręcznika. Z perspektywy prawie dziesięciu lat można go określić jako element działań systemowych, których celem jest zmiana sposobu mówienia o prawie rzymskim do dzisiejszych studentów prawa i prawników (W. Dajczak, F. Longchamps de Bérier, W dyskusjach o prawie – doceńmy potencjał prawa rzymskiego, https://wszystkoconajwazniejsze.pl). Właśnie podręcznik zdaje się być centralnym ogniwem tych starań. Wprowadzenie do prawa prywatnego oparliśmy na połączeniu refleksji nad zagadnieniami dyskutowanymi najpierw przez rzymskich prawników, a następnie w ius commune. Nie mniej zajmuje nas w tym podręczniku dostrzeganie tych samych problemów oraz kontrowersji we współczesnych nowelizacjach kodeksów cywilnych. Pozostajemy otwarci na dyskusję o zaproponowanym sposobie korzystania z prawa rzymskiego w kształceniu prawników, mając nadzieję, że posłuży zdobywaniu umiejętności prawniczego łączenia innowacyjności z tym, co decyduje o rdzeniu naszej cywilizacji.

Oddajemy do rąk czytelników nowe wydanie. Zostało wzbogacone o słowniczek łaciński ułatwiający wraz z wykazem łacińskich słów i wyrażeń zrozumienie przedstawianej materii; o indeks terminów polskich pozwalający na wyszukiwanie interesujących zagadnień; wreszcie o listę pytań kontrolnych ułatwiającą spojrzenie przekrojowe na omawiane zagadnienia oraz ich sprawdzenie i utrwalenie. Trzecią edycję rozszerzyliśmy i uzupełniliśmy o najnowsze ustalenia nauki prawa rzymskiego i historii prawa oraz o to, co zmienia się we współczesnym prawie lub w rozumieniu prawa dawnego i dzisiejszego. W szczególności uwzględniliśmy ostatnie nowelizacje prawa polskiego oraz zasadnicze zmiany, do jakich doszło od 1 października 2016 r. we francuskim prawie zobowiązań (Ordonnance no 2016-131 z 10 lutego 2016 r.). Zwróciliśmy uwagę na paralele między dostrzegalnymi trendami czy prawidłowościami w tradycji prawa zobowiązań a wynikami eksperymentów psychologicznych. Rozleglejszy stał się w nowym wydaniu obraz dyskusji prawników ius commune dzięki rozbudowie bazy źródłowej. Gruntowne przejrzenie i poprawienie dotychczasowego tekstu stały się możliwe dzięki uwagom naszych współpracowników: Piotra Alexandrowi-

cza, Jana Andrzejewskiego, Grzegorza Blicharza, Aleksandra Grebieniowa, Joanny Kruszyńskiej-Koli, Piotra Łochowskiego, Jana Rudnickiego, Kamila Sorki, Pauliny Święcickiej i Karoliny Wyrwińskiej. Jesteśmy im ogromnie wdzięczni, a także studentom, seminarzystom oraz doktorantom naszych uniwersytetów, którzy zgłaszali obserwacje i pytania jako czytelnicy przygotowanego z myślą o nich podręcznika akademickiego.

Wojciech Dajczak

Tomasz Giaro

Franciszek Longchamps de Bérier

Historia i tradycja prawa rzymskiego

1.1. Wiadomości wstępne

1.1.1. Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych

Jako kultura wtórna, budująca w dużym stopniu na elementach zastanych, kultura Europy wspiera się na trzech starożytnych podstawach: filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Jako jeden z niewielu porządków prawnych, który wykazał się tak wielką żywotnością, prawo rzymskie przetrwało nie tylko państwo, w któr ym powstało, lecz również całą epokę starożytności. Zostało ono bowiem recypowane w średniowiecznej Europie, gdzie przyjęło postać prawa powszechnego lub – jak mawiano dawniej – pospolitego (ius commune). Jego bezpośredniemu obowiązywaniu położyły kres dopiero nowożytne kodyfikacje XIX-wieczne. W starożytności prawo to rozwijało się, pomijając spowitą mgłą dziejów monarchię (753–510 przed Chr.), w okresie republiki (510–27 przed Chr.) zwłaszcza jako prawo zwyczajowe, w okresie pryncypatu (27 przed Chr.–284 po Chr.) głównie jako prawo jurysprudencyjne, a w okresie dominatu (284–565), zamykającym się śmiercią Justyniana, który jako ostatni z cesarzy bizantyńskich panował również na Zachodzie, przede wszystkim jako prawo stanowione.

Podział historii prawa według epok rozwoju państwa musi być stosunkowo nieostry, gdyż – podobnie jak nowożytny ustrój brytyjski – ustrój rzymski, stopniowo wyrastający z prawa zwyczajowego, opierał się na konstytucji niepisanej. Stopniowe kształtowanie się w Rzymie kompetencji prawotwórczej poszczególnych organów państwowych oznaczało, że rozwój prawa przybierał tu postać ewolucji, podobnie jak w większości przedkonstytucyjnych i przedkodyfikacyjnych systemów prawa. Wynikiem tej ewolucji była warstwowa struktura rzymskiego porządku prawnego. Jako

podstawy kultury europejskiej rozwój ewolucyjny

źródła prawa

jedyne źródło prawa o niekwestionowanej mocy rzymska ustawa ludowa (lex publica) miała charakter punktowo-interwencyjny. Już ustawa XII Tablic wpisywała się zatem w pejzaż istniejącego prawa zwyczajowego. W miarę słabnięcia ustawodawstwa ludowego u schyłku republiki próżnię normatywną wypełniały kolejno inne źródła: uchwały senatu, edykt pretorski, jurysprudencja. Źródła te, których legitymizacja nastręczała początkowo wątpliwości, zakładały z kolei zwyczaj i ustawę. Warstwy nowsze nakładały się na warstwy starsze bez wypierania ich z porządku prawnego.

Z uwagi na jego metaforyczność pojęcie źródła prawa wymaga wyjaśnienia. Jako pierwszy użył go historyk rzymski Liwiusz, określając ustawę XII Tablic jako „źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego”: fons omnis publici privatique iuris (Liv. 3,34,6). W dzisiejszym prawoznawstwie źródło prawa ma podwójne znaczenie. W pierwszym sensie oznacza ono źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi), a więc konstytucyjnie ustalone formy prawotwórstwa, np. ustawa, zarządzenie czy – w prawie sędziowskim – wyrok sądowy. Inny sens mają źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), tzn. materiały, z których czerpiemy wiedzę o treści źródeł w pierwszym znaczeniu: dziś są nimi np. „Dziennik Ustaw”, „Monitor Urzędowy” czy – w prawie sędziowskim – zbior y orzecznictwa. Historia prawa poświęca sporo wysiłku odtworzeniu ewolucji źródeł powstania prawa, np. procesowi wypierania zwyczaju przez prawo pisane, ale również rekonstrukcji źródeł poznania prawa, które z reguły są zachowane fragmentarycznie, zwłaszcza w odniesieniu do dawniejszych epok.

Rzym a Grecja

od miasta-państwa do państwa terytorialnego

Pier wsze potwierdzone archeologicznie wiadomości o utrwalonej organizacji politycznej Rzymu pod panowaniem etruskim datują się na 600 r. przed Chr. Podczas gdy w Atenach już w 462 r. przed Chr. reformy Peryklesa zapoczątkowały bujny rozwój demokracji, w Rzymie dopiero w 510 r. przed Chr. ustrój monarchiczny ustąpił republice, która zresztą do końca zachowała cechy arystokratyczne. Aż do schyłku IV w. przed Chr. Rzym pozostawał niewielką gminą rolników i pasterzy. Dopiero około 260 r. pojawił się pieniądz bity, handel zamorski i związane z nim podboje, które na początku II w. przed Chr. doprowadziły do opanowania Grecji. Wzięły zatem górę takie cechy Rzymian, jak poczucie dyscypliny i kult autorytetu, sprężysta organizacja, efektywne prawo i sprawna administracja. W zakresie wymiaru sprawiedliwości wystarczy porównać ateńskie sądy ludowe, będące areną popisów retorycznych, z rzymskim pretorem i sędzią, występującymi z reguły jednoosobowo. Rzym przeszedł więc do historii jako cywilizacja prawa, mimo że jego konstytucja, składająca się raczej ze ściśle przestrzeganych zwyczajów niż z norm pisanych, była zdecydowanie mniej zjurydyzowana niż konstytucja ateńska.

Historia ustroju rzymskiego dzieli się na dwie epoki. Pierwsza z nich odpowiada greckiemu modelowi miasta-państwa (polis). Ówczesne prawo Kwirytów (ius Quiritium) zarezerwowane było na zasadzie osobowości lub personalności tylko dla obywateli gminy rzymskiej (civitas), skąd pochodziła

1.1.2. Rzymskie pojęcia i podziały prawa

Aktualny do dziś w Europie kontynentalnej podział na prawo publiczne i pr ywatne opierał się początkowo na kryterium źródła. Mianem lex publica określano ustawy zgromadzeń ludowych, podczas gdy lex privata wskazywała na uzgodnioną przez strony klauzulę umowną (lex contractus). Niewykluczone jednak, że wyrażenie ius privatum oznaczało wtedy tyle, co dziś „prawo podmiotowe”: władzę nad osobami i rzeczami, przenoszoną przez czynności o charakterze publicznym: „obrząd uchwycenia ręką” (mancipatio) oraz „odstąpienie prawa przed pretorem” (in iure cessio). Od czasów Cycerona (rep. 1,3), którego pojęcia w epoce późnego pryncypatu przejął z podkreśleniem kryterium interesu prawnik Ulpian (D. 1,1,1,2), dzielono porządek prawny według przedmiotu unormowań. Odróżniano więc prawo konstytucyjne dotyczące organizmu państwowego (status rei publicae) od normowania równorzędnych stosunków między osobami prywatnymi w drodze mających na względzie ich korzyść (singulorum utilitas) czynności prawnych. Z punktu widzenia swobody adresatów ius publicum obejmowałoby wtedy normy bezwzględnie wiążące (ius cogens), odporne – jak wyjaśniał Papinian – na działanie umów prywatnych (D. 2,14,38: ius publicum privatorum pactis mutari non potest). Tymczasem prawo obowiązujące tylko wtedy, gdy strony nie postanowiły inaczej (ius dispositivum), należałoby do autonomicznie stanowionego przez nie ius privatum. Rzymianin postrzegał się jako członek wspólnot: po pierwsze rodu (gens), który w czasach historycznych zachował pewne znaczenie w prawie spadkowym i opiekuńczym, a po drugie – rodziny agnacyjnej jako związku niemal politycznego, dającego jej naczelnikowi prawo do karania podwładnych śmiercią (ius vitae ac necis). Pojęcie państwa, oznaczane wyrażeniem

45 jego alternatywna nazwa „prawa obywatelskiego” (ius civile). Z punktu widzenia wewnątrzustrojowego był to okres nazwanej tak przez Polibiusza konstytucji mieszanej, składającej się z magistratur y jako przeważającego elementu monarchicznego, senatu jako elementu arystokratycznego i zgromadzeń ludowych jako elementu demokratycznego [Ü1.1.2; 1.2.1]. Ekspansja Rzymu przybierała postać federacji, narzucającej podbitym szczepom nierówne traktaty. Wojna sprzymierzeńcza (bellum sociale) lat 91–88 przed Chr., w wyniku której obywatelstwo rzymskie uzyskali wszyscy mieszkańcy Italii, stworzyła przesłanki do przekształcenia miasta-państwa w państwo terytorialne. Propaganda polityczna pierwszego pryncepsa, Oktawiana Augusta, przedstawiała pryncypat jako odrodzenie republiki (res publica restituta). Jednak mimo zachowania państwowości federacyjnej administracja centralna krzepła już od panowania Trajana (98–117 po Chr.), aż wydana przez Karakallę w 212 r. constitutio Antoniniana przypieczętowała zwycięstwo ustroju terytorialnego, nadając obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium.

prawo publiczne i prywatne pojęcie państwa jako miasta-państwa

ustrój mieszany

prawo karne i proces karny

Niektórzy uczeni uznają chwalony przez Polibiusza i Cycerona antyczny „ustrój mieszany” za pierwowzór monteskiuszowego podziału władzy w tym przynajmniej sensie, że tworzył on – podobnie jak nowożytna konstytucja angielska – system wzajemnej kontroli i hamowania się organów państwa (checks and balances). Jednakże ścisły rozdział władzy prawodawczej i sądowej był starożytności obcy. Pretor jako twórca edyktu i zarazem organ wymiaru sprawiedliwości (iurisdictio) ignorował zasadę podziału władz: będąc organem jurysdykcyjnym, nie był bowiem sędzią. Od rewolucji francuskiej podział ten zapewniał sędziemu kontynentalnemu polityczną niezależność w zamian za ścisłe podporządkowanie się tekstowi ustawy. Niemniej jednak w starożytnym Rzymie, podobnie jak w Anglii nowożytnej, niezależność wymiaru sprawiedliwości nie domagała się programowego oddzielenia prawotwórstwa od stosowania prawa. Ustanowiony jako organ jurysdykcyjny pretor wytworzył z czasem swoisty dualizm porządku prawnego, polegający na dopuszczeniu obok prawa cywilnego bardziej elastycznych instytucji pretorskich (ius honorarium), a zwłaszcza własności bonitarnej obok kwirytarnej, wyzwoleń i zobowiązań pretorskich obok cywilnych, rodziny kognacyjnej obok agnacyjnej i posiadania spadku (bonorum possessio) obok dziedziczenia (hereditas).

Słabo rozwinięte rzymskie prawo karne znało tylko dwa przestępstwa: morderstwo (parricidium) i zdradę kraju (perduellio). Wszystkie inne karano aż do czasów Sulli (82–79 przed Chr.) w postępowaniu prywatnym. Przestępstwa prywatne (delicta lub crimina privata), polegające na naruszeniu cudzej osobowości (iniuria) i zaborze własności (furtum), podlegały pieniężnej karze prywatnej, opiewającej przy kradzieży na wielokrotność szkody. Sądownictwo karne, sprawowane od 289 r. przed Chr. przez kolegium tresviri capitales, świadczy o wyodrębnianiu się prawa karnego z prawa cywilnego. Tresviri, nadzorujący więzienia, wykonujący wyroki śmierci (stąd nazwa capitales) i stanowiący policję porządkową, pomagali pretorowi w zwalczaniu przestępczości rosnącego liczebnie wraz z urbanizacją wielkomiejskiego proletariatu. Od początku II w. przed Chr. znano sądy nadzwyczajne (quaestiones extraordinariae) senatu, funkcjonujące aż do grakchańskiej

46 res publica (res populi), któremu najlepiej odpowiada termin „rzeczpospolita”, rozumiano w Rzymie republikańskim jako wspólnotę polityczną obywateli, mających w niej swe udziały. Ze względu na oczywistość tego ustroju nazwa res publica oznaczała wtedy państwo jako takie. Zgodnie z zasadą osobowości (personalności) prawa forma miasta-państwa nie polegała ani na władzy politycznej nad określonym terytorium, ani na wspólnocie etnicznej jego mieszkańców. Według Cycerona chodziło raczej o obywatelską wspólnotę prawa (rep. 1,49: iuris societas civium). Dopiero w czasach cesarstwa określano jako (libera) res publica – a więc z podkreśleniem jej cech wolnościowych – ustrój przeciwny monarchii. Dzięki wybieralnej, kadencyjnej i kolegialnej magistraturze łatwo odróżniano instytucje władzy od jej piastunów. Nawet absolutyzm epoki pryncypatu powstał – pomijając charyzmę cesarza – w drodze kumulacji urzędów republikańskich. Dopiero w okresie od wstąpienia na tron Hadriana w 117 r. do wygaśnięcia dynastii Sewerów w 235 r. korporacyjne ujęcie państwa jako konkretnego bytu zbiorowego ustąpiło pojęciu abstrakcyjnemu, zbliżonemu do pojęcia nowożytnego.

lex Sempronia de capite civis („o karze śmierci dla obywatela”) ze 123 r. przed Chr., która wymagała w tej sprawie ustawy; w wyniku lex Sempronia iudiciaria ze 122 r. sądy stałe (quaestiones perpetuae) były już modelowo przeciwnymi do iudicia privata sądami publicznymi (iudicia publica). Oparte na oskarżeniu publicznym, liczyły 75 przysięgłych, losowanych z listy sędziów.

1.1.3. Elementy trwałe rzymskiego ustroju i systemu źródeł prawa

Niniejszy podręcznik poszerza swój kąt widzenia o tzw. drugie życie prawa rzymskiego w nowożytnej Europie, co rzutuje również na przedstawienie jego dziejów antycznych. Niektórzy historycy prawa odrzucają takie ujęcia jako anachroniczne mierzenie przeszłości miarą współczesną. W myśl purystycznej dyrektywy stosowania jedynie terminów źródłowych popadają oni w nominalizm, zakładający jako kryterium istnienia danej instytucji dysponowanie przez nią własną nazwą. A więc ideał praworządności pojawiłby się wraz z nazwą Rechtsstaat, a represja nadużycia prawa wraz z wyrażeniem abus de droit – w obu wypadkach dopiero w XIX w. Tymczasem na początkowych etapach rozwoju prawa w drodze nieświadomego zwyczaju nazwa instytucji prawnej bywa z reguły dużo młodsza niż sama instytucja. Wystarczy wspomnieć zjawisko prawa niemego, które poprzedza język artykułowany (Rodolfo Sacco), lub wiele odkryć nowoczesnej teorii prawa, polegających na „ochrzszczeniu” zjawisk od dawna znanych. Równie błędnie zakłada się, że znaczenie prawa rzymskiego dla współczesności wynika z jego ciągłości rozwojowej do chwili obecnej, zagwarantowanej rzekomo przez formalną recepcję prawa rzymskiego w Europie nowożytnej. Natomiast tam, gdzie instytucjonalna ciągłość jest przerwana, nie uznaje się żadnych nawiązań, renesansów i wzorców czy inspiracji pośrednich. Ignoruje się zwłaszcza rozwój ewolucyjny, w efekcie końcowym przynoszący bez dramatycznych zwrotów zjawisko całkiem odmienne niż wyjściowe. W ten sposób w toku wielowiekowego procesu recepcji na kontynencie europejskim rzymskie prawo prywatne przybierało postać coraz bardziej systematyczną. Prawo antyczne nie było bowiem systemem do tego stopnia, jak przyjmowała to XIX-wieczna pandektystyka niemiecka, legitymizująca w ten sposób własne wysiłki systematyczne. Jednak z drugiej strony prawo to stanowiło kompleks jasno rozgraniczonych pojęć, złożony z kilku systemów częściowych. Należą do nich w prawie spadkowym dwupodział podstaw powołania do spadku: albo z ustawy, albo z testamentu, w prawie rzeczowym trójpodział form władztwa: „posiadanie – własność – prawa na rzeczy cudzej”, a w prawie zobowiązań trójpodział źródeł: „kontrakty – delikty – inne źródła”. W tych sektorach prawo rzymskie, dużo bardziej techniczne i obliczalne niż jakikolwiek inny porządek prawny starożytności, średniowiecza czy wczesnej ery nowożytnej, stało się w Europie podstawą nowoczesnego prawa prywatnego, opartego na własności prywatnej, swobodzie umów i wolności testowania.

instytucja i jej nazwa, problem ciągłości

od systemów cząstkowych do systemu prawa prywatnego

Słowniczek łaciński

a contrario – schemat argumentacji zwany wnioskiem z przeciwieństwa a libellis – kancelaria cesarska prowadząca korespondencję z osobami niższych stanów a memoria – kancelaria cesarska prowadząca dziennik cesarski ab epistulis – kancelaria cesarska prowadząca korespondencję z urzędami i osobami wyższych stanów ab intestato – beztestamentowo abdicatio – odrzucenie powołania na opiekuna (→ tutor) przez kandydata wyznaczonego w testamencie acceptilatio – akt umorzenia zobowiązania zawarty w formie kontraktu stypulacji, w któr ym wierzyciel oświadcza, że przyrzeczone świadczenie otrzymał accessio temporis – doliczenie czasu posiadania poprzednika prawnego w celu zasiedzenia własności rzeczy accidentalia contractus – → accidentalia negotii zwartej umowy accidentalia negotii – elementy czynności prawnej, których brak nie wpływa na jej ważność, ale które mogą zostać dodatkowo zastrzeżone przez stronę lub strony accusatio suspecti tutoris – skarga popularna zmierzająca do odwołania opiekuna, który podstępnie działał z naruszeniem interesów pupila actio – skarga; środek procesowy umożliwiający dochodzenie swych racji przed sędzią; w znaczeniu materialnym także roszczenie tożsame z uprawnieniem; oba znaczenia stosowane były wymiennie w prawie klasycznym actio ad exhibendum – skarga in personam o okazanie posiadanego przedmiotu praw, do której legitymację czynną posiada starający się o wytoczenie skargi windykacyjnej (→ rei vindicatio), w celu ustalenia strony legitymowanej biernie actio ad supplendam legitimam – wprowadzona przez cesarza Justyniana w 528 r. skarga o uzupełnienie zachowku, jeżeli uprawniona do niego osoba otrzymała ze spadku mniejszą wartość majątkową actio aquae pluviae arcendae – umieszczona w ustawie XII tablic, a następnie przejęta do edyktu pretora skarga o zaprzestanie immisji w postaci spływu wody deszczowej na sąsiedni grunt

actio auctoritatis – przewidziana już w ustawie XII tablic skarga nabywcy mancypacyjnego przeciw zbywającemu macypacyjnie rzecz na wypadek wystąpienia wady prawnej i odebrania rzeczy kupującemu przez osobę trzecią

actio Calvisiana – skarga przysługująca patronowi w razie dziedziczenia beztestamentowego po własnym wyzwoleńcu przeciwko każdemu nabywcy majątku spadkowego, nawet w dobrej wierze, o wydanie rzeczy, stanowiąca remedium na czynności dokonane na szkodę patrona, naruszające jego ekspektatywy spadkowe actio certae creditae pecuniae – skarga in personam ścisłego prawa z tytułu udzielonej pożyczki o oznaczoną sumę pieniężną

actio certae rei – skarga in personam ścisłego prawa o określoną rzecz

actio commodati – skarga in personam dającego w użyczenie (komodanta) przeciw przyjmującemu w użyczenie (komodatariuszowi) dla uzyskania zasądzenia pieniężnego za niezwrócenie rzeczy lub naprawienie szkody wynikłej z jej uszkodzenia (actio commodati directa); skarga komodatariusza przeciw komodantowi o zwrot nadzwyczajnych nakładów na rzecz (actio commodati contraria)

actio communi dividundo – skarga współwłaścicieli o zniesienie i podział własności proporcjonalnie do ich udziałów

actio conducti – skarga in personam conductora przeciw locatorowi o zasądzenie kwoty pieniężnej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania kontraktu locatio conductio (umowy o dzieło, najmu lub pracy)

actio confessoria – skarga rzeczowa, w wyniku której pozwany zmuszony był uznać istnienie ograniczonego prawa rzeczowego: służebności lub użytkowania; konstrukcyjnie zbliżona do → rei vindicatio

actio de aestimato – skarga dotycząca usług pośrednictwa handlowego, odpłatnego kontraktu zbliżonego do zlecenia

actio de dolo – skarga penalna stworzona przez Akwiliusza Gallusa jako actio in factum; w braku innej skargi pozwalała na uzyskanie zasądzenia wyrównującego szkodę wynikłą z podstępnego działania pozwanego

actio de effusis vel deiectis – skarga in personam o charakterze quasi-deliktowym skierowana przeciwko osobie zajmującej lokal, z którego wyrzucono lub wylano rzecz, co spowodowało powstanie szkody majątkowej

actio de in rem verso – skarga z kategorii tzw. skarg dodatkowych przysługująca wierzycielowi niewolnika przeciwko jego panu odpowiedzialnemu za wzbogacenie uzyskane z czynności dokonanej przez podwładnego

actio de modo agri – skarga in personam o proporcjonalny zwrot części ceny nabytej w drodze → mancipatio nieruchomości, gdy rzeczywista powierzchnia gruntu nie odpowiada przyrzeczeniu

actio de pauperiae – skarga o zapłatę odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez zwierzę; alternatywnie właściciel zwierzęcia mógł zwolnić się z odpowiedzialności przez jego wydanie poszkodowanemu; skarga konstrukcyjnie zbliżona do → actio noxalis

actio de peculio – skarga in personam z kategorii tzw. skarg dodatkowych (→ actiones adiecticiae qualitatis) przysługująca osobie trzeciej dokonującej czynności prawnej z niewolnikiem albo filius familias wyposażonych w → peculium o zaspokojenie jej wierzytelności do wysokości wartości peculium; skarga kierowana była przeciwko sprawującemu władzę → pater familias

actio de tigno iuncto – skarga penalna właściciela materiału budowlanego (drewnianej belki) wykorzystanego do wzniesienia budynku na cudzym gruncie przez inną osobę, której przyznanie było niezależnie od wykazania złej woli wznoszącego budynek actio depositi – skarga in personam deponenta przeciw depozytariuszowi o zwrot przechowywanej rzeczy lub naprawienie szkody (actio depositi directa), jak i skarga przysługu-