SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA
(François Ewald i Alessandro Fontana) str. 11
1982
Wykłady w Collège de France
1983
Wykład z 5 STYCZNIA 1983 (część pierwsza) str. 19
Uwagi na temat metody. – Studium tekstu Kanta Czym jest Oświecenie? – Okoliczności jego publikacji: czasopisma. – Spotkanie chrześcijańskiej Aufklärung z żydowską Haskalą: wolność sumienia. – Filozofia i aktualność. – Problem rewolucji. – Dwa dziedzictwa krytyczne.
Wykład z 5 STYCZNIA 1983 (część druga) str. 43
Idea niedojrzałości: ani naturalna niemoc, ani autorytarne pozbawienie praw. – Wyjście ze stanu niedojrzałości i podjęcie aktywności krytycznej. – Cień trzech Krytyk. – Trud emancypacji: lenistwo i tchórzostwo; przewidywalna porażka wyzwolicieli. – Mechanizmy stanu niedojrzałości: utożsamienie posłuszeństwa z nieobecnością rozumowania; pomieszanie prywatnego i publicznego użytku z rozumu. – Problematyczne zawirowania pod koniec tekstu Kanta.
Wykład z 12 STYCZNIA 1983 (część pierwsza) str. 59
Przypomnienie kwestii metodologicznych. – Określenie przedmiotu tegorocznych rozważań. – Parezja i kultura Siebie. – Galena Traktat o namiętnościach. – Parezja: trudność ze zdefiniowaniem pojęcia; dane
bibliograficzne. – Pojęcie trwałe, wielokształtne, ambiwalentne. – Platon naprzeciw tyrana Syrakuz: wzorcowa scena parezji. – Echo Edypa. – Parezja versus dowód/nauczanie/dyskusja. – Element ryzyka.
Wykład z 12 STYCZNIA 1983 (część druga) str. 79
Nieredukowalność wypowiedzi parezjastycznej do wypowiedzi performatywnej: otwarcie przestrzeni nieokreślonego ryzyka / publiczne głoszenie osobistych przekonań / zaangażowanie wolnej odwagi. – Pragmatyka i dramatyka dyskursu. – Klasyczne użycie pojęcia parezji: demokracja (Polibiusz) i obywatelstwo (Eurypides).
Wykład z 19 STYCZNIA 1983 (część pierwsza)
str. 93
Postać Iona w ateńskiej mitologii i historii. – Polityczny kontekst tragedii Eurypidesa: pokój Nikiasza. – Historia narodzin Iona. – Aleturgiczny schemat tragedii. – Implikacje trzech form prawdo-mówności: wyroczni / wyznania / dyskursu politycznego. – Porównanie strukturalne Iona z Królem Edypem. – Perypetie prawdo-mówności w Ionie: podwójne półkłamstwo.
Wykład z 19 STYCZNIA 1983 (część druga) str. 115
Ion: Nikt, syn Nikogo. – Trzy kategorie obywateli. – Skutki politycznego awanturnictwa Iona: prywatne nienawiści i publiczna tyrania. – W poszukiwaniu matki. – Parezja nieredukowalna do rzeczywistego sprawowania władzy i do statusu obywatelskiego. – Agonistyczna gra prawdo-mówności: wolność i ryzyko. – Kontekst historyczny: spór między Kleonem a Nikiaszem. – Wściekłość Kreuzy.
Wykład z 26 STYCZNIA 1983 (część pierwsza) str. 129
Ciąg dalszy i zakończenie porównania Iona z Edypem: prawda nie rodzi się ze śledztwa, lecz ze zderzenia namiętności. – Królestwo namiętności
i iluzji. – Krzyk wyznania i oskarżenia. – Analizy G. Dumézila dotyczące Apolla. – Zastosowanie jego kategorii do Iona. – Tragiczna modulacja wątku głosu. – Tragiczna modulacja wątku złota.
Wykład z 26 STYCZNIA 1983 (część druga) str. 149
Tragiczna modulacja wątku płodności. – Parezja jako oskarżenie: publiczna denuncjacja przez słabych niesprawiedliwości silnych. – Drugie wyznanie Kreuzy: głos konfesji. – Końcowe perypetie: od projektu zabójstwa do pojawienia się Ateny.
Wykład z 2 LUTEGO 1983 (część pierwsza) str. 165
Przypomnienie tekstu Polibiusza. – Powrót do Iona: werydykcja boska i ludzka. – Trzy formy parezji: polityczno-statusowa, sądowa i moralna. – Parezja polityczna: jej związek z demokracją; jej zakorzenienie w strukturze agonistycznej. – Powrót do tekstu Polibiusza: relacja między isegorią a parezją. – Politeia i dynasteia: myśleć o polityce jako doświadczeniu. – Parezja u Eurypidesa: Fenicjanki, Hippolytos, Bachantki, Orestes. – Proces Orestesa.
Wykład z 2 LUTEGO 1983 (część druga) str. 187
Prostokąt parezji: warunek formalny / warunek faktyczny / warunek prawdy / warunek moralny. – Przykład właściwego funkcjonowania demokratycznej parezji u Tukidydesa: trzy mowy Peryklesa. – Zła parezja u Izokratesa.
Wykład z 9 LUTEGO 1983 (część pierwsza) str. 201
Parezja: sens potoczny i polityczny. – Przypomnienie trzech wzorcowych scen: Tukidydes, Izokrates, Plutarch. – Linie ewolucyjne parezji. –Cztery wielkie problemy starożytnej filozofii politycznej: idealna polis, względne zalety demokracji i autokracji; apel do duszy Księcia; stosunek filozofii do retoryki. – Studium trzech tekstów Platona.
Wykład z 9 LUTEGO 1983 (część druga) str. 225
Listy Platona: umiejscowienie. – Studium listu V: phone różnych ustrojów; powody niezaangażowania. – Studium listu VII. – Historia Diona. – Polityczna autobiografia Platona. – Podróż na Sycylię. – Dlaczego Platon się zgadza: kairos, philia i ergon.
Wykład z 16 LUTEGO 1983 (część pierwsza) str. 237
Filozoficzne ergon. – Porównanie z Alkibiadesem. – Realność filozofii: odważne wyzwanie rzucone władzy. – Pierwszy warunek rzeczywistości: słuchanie, krąg pierwszy. – Dzieło filozoficzne: wybór, droga, zastosowanie. – Realność filozofii jako praca Siebie nad sobą (krąg drugi).
Wykład z 16 LUTEGO 1983 (część druga) str. 259
Porażka Dionizjosa. – Platońskie odrzucenie pisma. – Mathemata versus synousia. – Filozofia jako praktyka duszy. – Filozoficzna dygresja z listu VII: pięć elementów poznania. – trzeci krąg: krąg poznania. – Filozof i prawodawca. – Końcowe uwagi na temat współczesnych interpretacji Platona.
Wykład z 23 LUTEGO 1983 (część pierwsza) str. 271
Zagadkowa banalność politycznych rad Platona. – Rady udzielane Dionizjosowi. – Diagnoza, przekonywanie i propozycja reżimu. – Rady udzielane przyjaciołom Diona. – Studium listu VIII. – Parezja u źródeł politycznego poradnictwa.
Wykład z 23 LUTEGO 1983 (część druga) str. 295
Filozofia i polityka: konieczne powiązanie i niemożliwa zbieżność. –Cynickie i Platońskie rozgrywanie relacji z polityką. – Nowa koniunk-
tura historyczna: myśleć nową jednostkę polityczną poza polis. – Od publicznego placu do duszy Księcia. – Platoński wątek filozofa-króla.
Wykład z 2 MARCA 1983 (część pierwsza) str. 309
Przypomnienie kilku faktów na temat parezji politycznej. – Ewolucja parezji politycznej. – Wielkie pytania filozofii starożytnej. – Studium pewnego tekstu Lukiana – Ontologia dyskursu werydykcji. – Mowa sokratejska w Obronie. – Paradoks politycznego niezaangażowania Sokratesa.
Wykład z 2 MARCA 1983 (część druga) str. 335
Zakończenie rozważań o Obronie Sokratesa: przeciwstawienie parezji i retoryki. – Studium Faidrosa: ogólny plan dialogu. – Warunki dobrego logosu. – Prawda jako permanentna funkcja dyskursu. – Dialektyka i psychagogia. – Parezja filozoficzna.
Wykład z 9 MARCA 1983 (część pierwsza) str. 349
Historyczne przejście parezji: od gry politycznej do gry filozoficznej. –Filozofia jako praktyka parezji: przykład Arystypa. – Życie filozoficzne jako manifestacja prawdy. – Stałe wyzwanie rzucone władzy. – Wezwanie skierowane do każdego. – Portret cynika u Epikteta. – Perykles i Sokrates. – Filozofia nowożytna i odwaga prawdy.
Wykład z 9 MARCA 1983 (część druga) str. 369
Studium Gorgiasza. – Obowiązek wyznania u Platona: kontekst wykluczenia retoryki. – Trzy zalety Kalliklesa: episteme, parezja, eunoia. –Agonistyczna walka przeciw systemowi równości. – Mowa sokratejska: basanos i homologia.
PRZYPISY str. 389
UMIEJSCOWIENIE WYKŁADÓW
(Frédéric Gros) str. 413
INDEKS OSÓB str. 433
INDEKS POJĘĆ str. 443
INDEKS TERMINÓW GRECKICH
str. 455
1. PROJEKTY KOLEJNYCH PISM I NOWY PUNKT WYJŚCIA
Cykl wykładów wygłoszonych przez Michela Foucaulta w 1983 roku w Collège de France nosi tytuł „Rządzenie sobą i innymi”. Jest to zarazem tytuł książki, którą Foucault zamierzał opublikować w wydawnictwie Seuil, w nowej serii „Des traveaux”I. W tym roku podjął więc badania mające złożyć się na kolejne rozdziały nigdy nieopublikowanej książki, a jednocześnie uzupełnić analizy z roku poprzedniego, które miały znaleźć się w tym samym tomie. Równolegle z Historią seksualnościII Foucault planował publikację całej serii dzieł poświęconych etycznym i politycznym aspektom urządzania w starożytności. Kurs stanowi zatem przedłużenie wykładów z 1982 roku. Często w rozmaitych miejscach pojawiają się w nim zresztą
I Chodzi o serię stworzoną w lutym 1983 roku i kierowaną przez M. Foucaulta, F. Wahla i P. Veyne’a. Na ten temat por. Chronologie, w: M. Foucault, Dits et écrits, 1954–1988, D. Defert i F. Ewald (red.), przy współpr. J. Lagrange’a, Gallimard, Paris 1994, t. 1, s. 61 [dalej jako DE].
II Użytek z przyjemności (t. 2) i Troska o siebie (t. 3), przeł. T. Komendant, w: M. Foucault, Historia seksualności, Czytelnik, Warszawa 1995.
przypominające odwołania do wcześniejszych analizIII. W 1982 roku Foucault jako ogólną ramę swych badań historycznych przyjął problem relacji między podmiotowością a prawdąIV. Wychodząc od studium pojęcia „troski o siebie” (epimeleia heautou, cura sui) w filozofii greckiej i rzymskiej, chciał opisać konkretne historyczne „techniki”, pozwalające podmiotowi ustanowić określony stosunek do samego siebie, nadać własnej egzystencji pewien kształt, a także ustalić swe relacje ze światem i z innymi. Od początku było więc jasne, że owej troski o siebie nie należy – pomijając jej zdegradowane formy, takie jak egoizm, narcyzm czy hedonizm – rozumieć jako postawy spontanicznej, naturalnej dążności podmiotu. Do właściwej troski o siebie podmiot musi być dopiero wezwany przez innegoV. W ten sposób wyłania się starożytna figura nauczyciela egzystencji, stanowiąca, przynajmniej na gruncie wykładów w Collège de France z 1980 rokuVI, wielką historyczną alternatywę dla chrześcijańskiego przewodnika duchowegoVII. Nauczyciel mówi raczej niż słucha, raczej udziela rad niż wysłuchuje wyznań, zachęca raczej do pozytywnych, konstruktywnych działań niż do ofiarnych wyrzeczeń. I właśnie to, co nadaje strukturę owej żywej mowie skierowanej do prowadzonego, wyznacza przejście między wykładami z 1982 roku a wątkiem parezji jako szczerości, odwagi prawdy, w ramach starożytnej sztuki kierowania egzystencjąVIII.
Przejście od rządzenia sobą (epimeleia heautou z 1982 roku) do rządzenia innymi (parezja z roku 1983) nie naruszało zatem spójności projektu. A jednak, jak się zdaje, Foucault podkreślał w wykładach
VIII Por. wykłady z 12 stycznia (część pierwsza), 16 lutego (część pierwsza), 23 lutego (część pierwsza) i 3 marca (część pierwsza).
IIIV M. Foucault, Hermeneutyka podmiotu. Wykłady w Collège de France. 1981–1982, przeł. M. Herer, WN PWN, Warszawa 2012, s. 22.
IIIV Tamże, s. 141.
IIVI W tej kwestii por. ostatni wykład z 1980 roku (26 marca).
IVII M. Foucault, Hermeneutyka podmiotu, s. 396–397.
VIII Por. tamże, koniec wykładu z 3 marca i obie części wykładu z 10 marca (s. 354–398).
z 1983 roku, że zamierza obrać nowy punkt wyjścia. Swój kurs zaczyna od komentarza na temat tekstu Kanta o oświeceniu, poprzedzając go ambitnym wstępem metodologicznymIX. Od samego początku pojawia się zatem wrażenie jakiegoś całościowego przewartościowania badań prowadzonych począwszy od Historii szaleństwa, a także bilansu metody. Foucault stara się przy tym wyróżnić w całym swym dziele trzy momenty (werydykcja/urządzanie/upodmiotowienie) i wyjaśnić, na czym za każdym razem polegały pojęciowe przesunięcia między nimi, by usunąć rozmaite nieporozumienia.
Najważniejsze w pierwszym wykładzie są jednak odniesienia do Kanta. Dziełku na temat AufklärungX było już poświęcone inne wystąpienie Foucaulta, z 27 maja 1978 roku, przed Francuskim Towarzystwem Filozoficznym (Qu’est-ce que la critique?XI). Mimo powierzchownych powtórzeń różnica między tymi dwoma komentarzami jest jednak wyraźna. W roku 1978 Foucault wiązał tekst Kanta z „postawą krytyczną”, której narodziny datował na początek epoki nowoczesnej i która miała przeciwstawiać się wymogom urządzania typu pastoralnego (kierowania prowadzeniem się jednostek za pomocą prawdy). Pytać o oświecenie znaczyło na nowo pytać o to, jak nie być tak bardzo rządzonym. Problem dotyczył „odjarzmienia” („désassujettissement”) na gruncie pewnej „polityki prawdy”XII. Nowoczesność oznaczała tym samym okres historyczny wyróżniony z punktu widzenia badań nad ujarzmiającymi urządzeniami władzy-wiedzyXIII. Z kolei w roku 1983 oświecenie jawić się będzie Foucaul-
IIIX Por. początek pierwszej części wykładu z 5 stycznia.
IIIX Warto przypomnieć w tym miejscu, że teksty Kanta i Mendelssohna były odpowiedziami na pytanie: „Czym jest oświecenie?”, postawione przez pastora Zöllnera w grudniu 1783 roku w przypisie do artykułu opublikowanego w tym samym periodyku – „Berlinische Monatsschrift”. Artykuł ten dotyczył zagadnienia małżeństwa, w jego aspekcie cywilnym i religijnym. Por. szczegóły w książce J. Mondota Qu’est-ce que les Lumières (Presses universitaires de Saint-Étienne, 1991).
IIXI Opublikowanym w „Bulletin de la Société française de la philosophie” (27 maja 1978).
IXII Tamże, s. 39.
XIII Tamże, s. 46.
towi jako ponowne postawienie wymogu prawdo-mówności, śmiałego mówienia prawdy, które pojawiło się u Greków. To zaś wiąże się z pytaniem innego rodzaju: jakiego typu rządzenie sobą powinno stanowić podstawę, a zarazem granicę rządzenia innymi? Zmienia się także sens „nowoczesności” – staje się ona pewną metahistoryczną postawą, dotyczącą samego myśleniaXIV. Powraca za to, tu i ówdzie, przeciwstawienie dwóch możliwych postaci kantowskiego dziedzictwa: dziedzictwa transcendentalnego, od którego Foucault się odżegnuje (ustanowić uniwersalne reguły prawdziwości, aby zapobiec wypaczeniom panującego rozumu), i „krytycznego”, z którym, przeciwnie, jest mu po drodze (prowokować teraźniejszość, wychodząc od diagnozy „tego, czym jesteśmy”). Począwszy od pierwszego wykładu Foucault stara się więc wskazać miejsce, jakie zajmuje w obrębie tradycji filozoficznej, zapowiadając niejako, że jego studia nad parezją będą służyć problematyzacji jego własnej mowy i zdefiniowaniu jej roli. Jest to zresztą jedyny moment całego kursu, w którym spogląda na siebie w ten sposób, z lotu ptakaXV.
2. ETYKA I POLITYKA PAREZJIXVI
Cały kurs z 1983 roku poświęcony będzie historycznej problematyzacji pojęcia parezji. Jeszcze przed rozpoczęciem właściwego wywodu od analizy wzorcowej parezjastycznej sceny opisanej przez
XIV Por. pierwsza część wykładu z 9 marca.
IXV Owe rozważania na temat oświecenia można też czytać jako próbę wpisania się w tradycję kantowską inaczej niż J. Habermas, zaproszony w tym samym roku przez
P. Veyne’a na wykłady do Collège de France (od 7 do 22 marca, por. Chronologie D. Deferta w DE, I, s. 62). Przypomnijmy, że kiedy w 1981 roku na uniwersytecie w Berkeley planowano wspólne i w zamierzeniu regularne seminarium Foucaulta i Habermasa, ten ostatni jako temat zaproponował „nowoczesność” (por., co mówi o tym Foucault w DE, IV, s. 446–447).
XVI Jako że w tomie tym brak „streszczenia” w rodzaju tych, które Foucault w poprzednich latach sporządzał na użytek władz Collège, zamieszczamy tu opis podstawowych elementów tegorocznego cyklu.