Przedmowa do wydania czwartego
1. Podstawowe pojęcia i przedmiot ekonomii (Stefan Krajewski, Roman Milewski )
1.1. Czym się zajmuje ekonomia?
1.2. Potrzeby ludzkie, produkcja i praca, czynniki produkcji
1.3. Proces gospodarowania, podmioty i decyzje gospodarcze
1.4. Własność
1.4.1. Pojęcie wł
1.4.2. Klasyfikacja w
1.5. Ograniczoność zasobów, racjonalność gospodarowania i rachunek ekonomiczny
1.5.1. Granica możliwości produkcyjnych
1.5.2. Racjonalność gospodarowania i rachunek
1.6. Metody badań ekonomicznych, kategorie i prawa ekonomiczne
1.7. Modele ekonomiczne
Ekonomia a inne nauki
2.3. Ekonomia klasyczna i liberalizm
2.3.1. Podział pracy i wolność – główne idee ojca ekonomii
2.3.2. Liberalne społeczeństwo Adama Smitha
2.3.3. Następcy Adama Smitha i główne idee ekonomii klasycznej
2.4. Socjalizm i idea centralnego planowania
2.4.1. Socjalizm jako doktryna przeciwstawna do liberalizmu
2.4.2. Karol Marks jako krytyk kapitalizmu i twórca strategii ruchu robotniczego
2.5. Rewolucja marginalna i ekonomia neoklasyczna
2.6. John M. Keynes i interwencjonizm państwowy
2.6.1. Teoria Keynesa jako odpowiedź na kryzys kapitalizmu
2.6.2. Uwaga Keynesa skoncentrowana na okresie krótkim i globalnym popycie
2.6.3. Krytyka oszczędzania
2.6.4. Argumenty za interwencjonizmem państwowym
2.6.5. Rozwój i znaczenie idei Keynesa
2.7. Milton Friedman i monetaryzm
2.7.1. Przyczyny odejścia od idei Keynesa
2.7.2. Znaczenie pieniądza, stabilnych cen i polityki pieniężnej
2.7.3. Naturalna stopa bezrobocia
2.8. Nowa ekonomia instytucjonalna
2.8.1. Na czym polega instytucjonalna perspektywa w badaniach ekonomicznych?
2.8.2. Ronald Coase: koszty transakcyjne i znaczenie prawa
2.8.3. Douglass North: instytucje i rozwój gospodarczy
2.9. Ekonomia behawioralna
2.9.1. Czy podmioty gospodarcze działają racjonalnie?
2.9.2. Ważniejsze odkrycia i wnioski
2.10. Podsumowanie
3. Systemy gospodarcze. Transformacja polskiej gospodarki (Stefan Krajewski)
3.1. Wstęp
3.2. Charakterystyka dwóch systemów: rynkowego i nakazowo-rozdzielczego
3.2.1. Cechy systemu gospodarki rynkowej
3.2.2. Ewolucja systemu gospodarki rynkowej
3.2.3. System gospodarki nakazowo-rozdzielczej
3.2.4. Ewolucja systemu nakazowo-rozdzielczego
3.2.4.1. Jugosławia
3.2.4.2. Polska
3.3. Proces transformacji do gospodarki rynkowej w Polsce
3.4. Zakończenie .
4. Podstawowe kategorie rynku (Walentyna Kwiatkowska)
4.1. Definicje rynku i jego rodzaje
4.2. Rola rynku w gospodarce
4.3. Popyt, krzywa popytu. Związek między ceną i popytem
4.4. Pozacenowe determinanty popytu
4.5. Nietypowe krzywe popytu
4.6. Podaż, krzywa podaży. Związek między ceną i poda
4.7. Czynniki pozacenowe wpływające na podaż
4.8. Równowaga rynkowa
4.9. Stan nierównowagi rynkowej. Działanie mechanizmu rynkowego
4.10. Wpływ cen minimalnych i maksymalnych na sytuację rynkową
4.11. Elastyczność popytu
4.11.1. Cenowa elastyczność popytu
4.11.2. Cenowa elastyczność popytu a wydatki konsumentów i przychody przedsiębiorstw
4.11.3. Mieszana cenowa elastyczność popytu
4.11.4. Dochodowa elastyczność popytu. Prawo Engla i krzywe Engla
4.12. Cenowa elastyczność podaży
4.12.1. Pojęcie i sposób obliczania
4.12.2. Rodzaje cenowej elastyczności podaży
5.1. Wstęp
5.2. Ograniczenie budżetowe konsumenta
5.2.1. Równanie ograniczenia budżetowego
5.2.2. Linia ograniczenia budżetowego
5.2.3. Wpływ zmiany ceny i dochodu na ograniczenie budżetowe
5.3. Preferencje konsumenta
5.3.1. Cechy preferencji
5.3.2. Krzywe obojętności
5.3.3. Funkcja użyteczności
5.3.4. Użyteczność całkowita i krańcowa
5.4. Optimum – koszyk, który wybiera konsument
5.5. Wpływ zmiany dochodu na wybór optymalny
5.6. Wpływ zmian cen na decyzje konsumenta
5.6.1. Krzywa popytu
5.6.2. Efekt substytucyjny i dochodowy
5.7. Wybór między czasem wolnym a konsumpcją
5.8. Optymalizacja konsumpcji w czasie
6. Produkcja i koszty w przedsiębiorstwie (Anna Krajewska)
6.1. Wstęp
6.2. Przedsiębiorstwo i jego rodzaje
6.3. Cele działalności przedsiębiorstwa
6.4. Krótkookresowa teoria produkcji
6.5. Długookresowa teoria produkcji. Efekty skali. Wybór technik wytwarzania
6.6. Analiza kosztów produkcji
6.6.1. Koszty w okresie krótkim
6.6.2. Koszty w okresie długim
7. Równowaga przedsiębiorstwa (Anna Krajewska)
7.1. Wstęp .
7.2. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej
7.3. Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego
7.4. Konkurencja monopolistyczna
7.5. Oligopol
7.6. Formy monopolizacji. Ustawodawstwo antymonopolowe
8. Teoria podziału (Joanna Działo)
8.1. Wstęp
8.2. Dochód a majątek. Nierówności dochodowe i majątkowe
8.3. Sposoby pomiaru nierówności dochodowych. Krzywa Lorenza i współczynnik Giniego
8.4. Dystrybucja dochodów w wybranych krajach: analiza porównawcza
8.5. Determinanty dystrybucji dochodów w warunkach konkurencji doskonałej i niedoskonałej
8.6. Rynek pracy w warunkach konkurencji doskonałej
8.6.1. Podaż pracy i czynniki ją określające
8.6.2. Popyt na pracę. Teoria produkcyjności krańcowej
8.7. Rynek pracy w warunkach konkurencji niedoskonałej
8.7.1. Monopson na rynku pracy . .
8.7.2. Rynek pracy zdominowany przez związki zawodowe
8.8. Czy poziom wykształcenia wpływa na stawki płac?
8.9. Zróżnicowanie płacowe ze względu na płeć
8.10. Kontrowersje wokół płacy minimalnej
8.11. Rynek kapitału . . .
8.12. Popyt i podaż ziemi. Renta gruntowa jako wynagrodzenie właściciela ziemi .
8.13. Podsumowanie
9. Niedoskonałości rynku i rola państwa w gospodarce
(Radosław Piwowarski )
9.1. Wstęp .
9.2. Twierdzenia ekonomii dobrobytu
9.2.1. Efektywność według Pareto
9.2.2. Pierwsze i drugie twierdzenie ekonomii dobrobytu
9.3. Niedoskonałości rynku
9.3.1. Istnienie monopoli
9.3.2. Dobra publiczne
9.3.3. Efekty zewnętrzne
9.3.4. Asymetria informacji
9.4. Rola państwa w gospodarce
III. Podstawy makroekonomii
10. Główne kategorie i pojęcia makroekonomii. Produkt i dochód narodowy (Eugeniusz Kwiatkowski )
10.1. Pojęcie i podstawowe problemy makroekonomii
10.2. Problem agregacji
10.3. Metody obliczania produktu krajowego brutto
10.3.1. Model ruchu okrężnego w gospodarce
10.3.2. Metoda sumowania produktów
10.3.3. Metoda sumowania dochodów
10.3.4. Metoda sumowania wydatków
10.4. Produkt narodowy brutto i dochód narodowy
10.5. Produkt i dochód narodowy jako miary poziomu rozwoju gospodarczego i dobrobytu
11. Podstawy makroekonomii gospodarki otwartej (Janina Witkowska, Paweł Samecki )
11.1. Wstęp
11.2. Gospodarka otwarta – podstawowe pojęcia
11.3. Międzynarodowa wymiana handlowa
11.3.1. Międzynarodowy podział pracy
11.3.2. Koszty komparatywne i inne wyjaśnienia przyczyn handlu .
11.3.3. Cło i inne wybrane instrumenty polityki handlowej .
11.4. Międzynarodowe przepływy kapitałowe
11.5. Kursy walutowe. Teoria parytetu siły nabywczej
11.5.1. Nominalne i realne kursy walutowe
11.5.2. Teoria parytetu siły nabywczej. Prawo jednej ceny
11.6. Związki między rynkiem funduszy pożyczkowych a rynkiem walutowym
11.7. Bilans płatniczy – metody przywracania równowagi zewnętrznej
11.7.1. Bilans płatniczy – pojęcie i jego części składowe
11.7.2. Metody przywracania równowagi zewnętrznej
11.8. Powiązania między zmiennymi w gospodarce otwartej
12. Determinanty dochodu narodowego. Analiza krótkookresowa (Eugeniusz Kwiatkowski )
12.1. Wstęp
12.2. Zarys głównych stanowisk teoretycznych
12.3. Pojęcie i mechanizm równowagi
12.4. Funkcja konsumpcji
12.5. Równowaga w uproszczonym modelu gospodarki. Równość inwestycji i oszczędności
12.6. Mnożnik
12.7. Równowaga w rozwiniętym modelu gospodarki
13. Wzrost gospodarczy w okresie długim (Leszek Kucharski, Eugeniusz Kwiatkowski, Andrzej Raczko)
13.1. Wstęp
13.2. Pojęcie i mierniki wzrostu gospodarczego
13.3. Zdolności wytwórcze gospodarki a dochód narodowy
13.4. Czynniki wzrostu gospodarczego
13.4.1. Agregatowa funkcja produkcji
13.4.2. Model wzrostu Solowa
13.4.3. Zatrudnienie i wydajność pracy a tempo wzrostu gospodarczego
13.4.4. Kapitał i jego efektywność a tempo wzrostu gospodarczego
13.4.5. Dekompozycja Solowa
13.5. Postęp techniczny i jego determinanty
13.5.1. Krzywa jednakowego produktu
13.5.2. Linia jednakowego kosztu
13.5.3. Istota postępu technicznego
Bezrobocie (Eugeniusz Kwiatkowski )
14.1. Wstęp .
14.2. Pojęcie bezrobocia
14.3. Mierzenie bezrobocia
14.4. Skutki ekonomiczne bezrobocia
14.5. Typy bezrobocia
14.6. Główne teorie bezrobocia
14.6.1. Ujęcie neoklasyczne
14.6.2. Ujęcie keynesistowskie
14.6.3. Teoria naturalnej stopy bezrobocia
14.6.4. Teoria bezrobocia NAIRU
14.6.5. Teoria poszukiwań na rynku pracy
14.7. Polityka państwa wobec bezrobocia
15. Pieniądz i inflacja (Tomasz Grabia, Eugeniusz Kwiatkowski )
15.1. Wstęp
15.2. Pojęcie i istota pieniądza
15.3. Pojęcie, sposoby pomiaru oraz rodzaje inflacji
15.4. Społeczno-ekonomiczne skutki inflacji
15.5. Główne teorie inflacji
15.5.1. Monetarna (neoilościowa) teoria inflacji
15.5.2. Popytowa teoria inflacji
15.5.3. Kosztowa teoria inflacji
15.6. Przyczyny i skutki deflacji
15.7. Zależności między inflacją a bezrobociem
15.7.1. Koncepcja krzywej Phillipsa
15.7.2. Alternatywne teorie związków między inflacją a bezrobociem
16. Banki. Polityka pieniężna (Paweł Baranowski, Paweł Gajewski )
16.1. System bankowy i rola banków w gospodarce
16.2. Kreacja pieniądza i mnożnik pieniężny
16.3. Bank centralny i polityka pieniężna
16.4. Instrumenty polityki pieniężnej
16.5. Efekty polityki pieniężnej w krótkim i długim okresie
16.6. Strategie polityki pieniężnej. Cel inflacyjny
16.7. Problemy związane z realizacją polityki pieniężnej
16.7.1. Polityka stóp procentowych. Reguła Taylora . .
16.7.2. Polityka pieniężna w gospodarce silnie zintegrowanej z otoczeniem
16.7.3. Problemy polityki pieniężnej w unii walutowej .
16.8. Polityka pieniężna po 2008 r.
16.8.1. Niekonwencjonalna polityka pieniężna
16.8.2. Stabilność finansowa jako nowy cel polityki pieniężnej .
17. Finanse publiczne. Polityka fiskalna (Piotr Krajewski, Anna Krajewska) .
17.1. Wstęp .
17.2. Wydatki publiczne
17.3. Podatki .
17.4. System podatkowy w Polsce
17.5. Elementy sektora finansów publicznych
17.6. Deficyt budżetowy i dług publiczny
17.7. Skutki polityki fiskalnej
17.8. Wpływ polityki fiskalnej na wzrost gospodarczy
17.9. Polityka fiskalna a wahania koniunktury
18. Model IS-LM. Podsumowanie polityki ekonomicznej (Eugeniusz Kwiatkowski )
18.1. Wstęp
18.2. Model IS-LM
18.2.1. Geneza i ogólna charakterystyka modelu IS-LM
18.2.2. Równowaga na rynku towarowym. Krzywa IS
18.2.3. Równowaga na rynku pieniężnym. Krzywa LM
18.3. Równowaga w gospodarce zamkniętej
18.4. Polityka fiskalna i monetarna w gospodarce zamkniętej
18.5. Gospodarka otwarta. Krzywa bilansu płatniczego
18.6. Równowaga w gospodarce otwartej
18.7. Polityka fiskalna i monetarna w warunkach sztywnego kursu walutowego
18.8. Polityka fiskalna i monetarna w warunkach płynnego kursu walutowego
18.9. Podsumowanie .
19. Wahania aktywności gospodarczej (Janina Godłów-Legiędź)
19.1. Wstęp
19.2. Rodzaje wahań koniunkturalnych
19.3. Pojęcie i fazy cyklu koniunkturalnego oraz zjawisko bańki spekulacyjnej
19.4. Różne ujęcia przyczyn cyklicznego charakteru koniunktury gospodarczej
19.4.1. Prawo Saya i problem równowagi oszczędności i inwestycji. Keynes kontra klasycy
508
511
535
545
19.4.2. Paradoks inwestycji i oszczędności
19.4.3. Kryzysy jako cena wzrostu i rozwoju
19.4.4. Teoria przeinwestowania szkoły austriackiej: znaczenie pieniądza i stopy procentowej
19.5. Kryzysy finansowe, spekulacja i kapitalizm menedżerów finansowych
19.6. Kryzys 2007–2009 w USA. Przyczyny i ważne wydarzenia
19.7. Podsumowanie
20. Integracja Europejska. Strefa euro (Paweł Gajewski )
20.1. Motywy integracji gospodarczej w Europie
20.2. Przebieg procesu integracji europejskiej
20.3. Ekonomia strefy euro
20.3.1. Korzyści z uczestnictwa w unii walutowej
20.3.2. Teoria optymalnego obszaru walutowego
20.3.3. Strefa euro jako (nie)optymalny obszar walutowy
20.3.4. Kryteria z Maastricht – przesłanki, rola i skutki ekonomiczne
20.3.4.1. Kryteria z Maastricht
20.3.4.2. Ekonomiczne uzasadnienie kryteriów z Maastricht
20.3.4.3. Skutki ekonomiczne i krytyka kryteriów z Maastricht
20.4. Kryzys strefy euro i wyzwania integracji walutowej w Europie
21. Globalizacja procesów gospodarczych (Ryszard Piasecki)
21.1. Pojęcie i uwarunkowania globalizacji
21.2. Skutki globalizacji
21.2.1. Globalizacja rynków
21.2.2. Globalizacja działalności gospodarczej
21.3. Globalizacja a rozwój gospodarczy
21.4. Możliwości i zagrożenia globalizacji
21.5. Wyzwania instytucjonalne globalizacji
21.6. Globalizacja a polska gospodarka
21.7. Uwagi końcowe
Indeks rzeczowy
613
Tabela 3.1. Podstawowe wskaźniki dotyczące Polski i Czech
Tempo wzrostu PKB ceny stałe
Lata
Tempo wzrostu wynagrodzeń realnych
Rok poprzedni = 100
Inflacja ceny dóbr konsumpcyjnych
Stopa bezrobocia (w %)
PolskaCzechyPolskaCzechyPolskaCzechyPolskaCzechy 1989100,0105,0109,0101,0351,0101,0..
1990 88,0100,0 75,0 94,0686,0110,0 6,34,3 (1,0)
1991 93,0 89,0100,0.170,0156,011,83,8
1992103,0 97,0 97,0111,0143,0111,013,65,1 1993104,0101,0 97,0104,0135,0121,015,53,0
1994105,0103,0101,0107,0132,0111,016,53,3
1995107,0106,0108,0109,0128,0109,013,34,0 1996106,0104,0106,0109,0120,0109,014,33,8 1997107,0101,0..115,0108,011,54,4
Źródło: Roczniki Statystyczne GUS.
Z przedstawionych danych widać, że w Czechach udało się utrzymać niską stopę bezrobocia. Stanowiła ona z reguły kilka procent, podczas gdy w Polsce kilkanaście procent (a więc różnice kilkukrotne)13. Do sukcesów Czech należy też zaliczyć poważny wzrost wynagrodzeń realnych. Jedynie w 1990 r. spadły one o 6% w porównaniu z rokiem poprzednim, podczas gdy w Polsce w tym samym czasie spadły aż o około 25%. Między 1990 r. i 1995 r. wynagrodzenia realne wzrosły w Czechach aż o 46%, podczas gdy w Polsce między 1990 a 1996 r. tylko o 3%. W Czechach wyraźnie niższa była też inflacja (liczona w odniesieniu do cen dóbr konsumpcyjnych). W roku 1997 ceny w Czechach były 3-krotnie wyższe niż w 1990 r., podczas gdy w Polsce 7,5-krotnie wyższe. Polska uzyskała natomiast (licząc dla całego okresu uwzględnianego w tab. 3.1) zdecydowaną przewagę w tempie wzrostu PKB. Co prawda jego załamanie nastąpiło w Polsce szybciej i było gwałtowniejsze (1990–1991) niż w Czechach (1991–1992), ale szybsze i większe było też odbicie od dna. Dla całego okresu 1990–1997 Czechy odnotowały spadek PKB o 2%, a Polska wzrost o 26%.
Wydaje się, że pewna specyfika procesu transformacji gospodarki, która ujawniła się na początku lat 90. XX w. w każdym z tych krajów, utrzymała się w dalszych latach. Upraszczając nieco, można chyba powiedzieć, że Polska priorytetowo traktowała wysokie tempo wzrostu gospodarki, mierzone dużymi przyrostami PKB. Natomiast Czechy starały się bardziej uwzględniać i respektować wymogi zrównoważonego rozwoju, nawet wtedy gdy osłabiało to dynamikę wzrostu PKB.
13 W roku 1989 stopy bezrobocia rejestrowanego w Polsce i w Czechosłowacji były znikome.
Być może wpłynęły na to istotne różnice między tymi krajami, widoczne w początkowym okresie transformacji. Polska była krajem o ciągle niskim poziomie rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Dążenie do szybkiego dogonienia było bardzo silne, a przy tym społeczeństwo potrafiło znosić wiele wyrzeczeń i czekać na poprawę. W Czechach sytuacja była inna. W okresie międzywojennym (ale także przed pierwszą wojną światową) był to jeden z najbardziej rozwiniętych regionów Europy, porównywany niekiedy z Belgią. Istniejący kilkadziesiąt lat system socjalistyczny pozycję tę bardzo osłabił, ale gdy tylko w 1989–1990 r. powstała dogodna sytuacja, Czesi podjęli działania, aby do czołówki Europy powrócić, stawiając sobie cele bardziej różnorodne niż wąsko ujęty wzrost PKB. Dlatego od początku transformacji przywiązywano dużą wagę do takich czynników, jak:
• jakość życia (satysfakcjonujące finansowo i trwałe miejsca pracy, przyjazne środowisko naturalne, rozwinięte usługi o wysokim poziomie),
• równowaga społeczna (wzmacnianie poczucia wartości i pozycji, ograniczanie obszarów biedy i wykluczenia, bezpiecze ń stwo ekonomiczne, przywracanie podstawowych wartości cywilizacyjnych Europy Zachodniej),
• wysoka jakość procesów gospodarczych (kreatywność, innowacyjność, otwartość na zewnątrz, zdolność do konkurowania i ciągłego unowocześniania struktury gospodarczej).
Skupienie się na zrównoważonym rozwoju jest cechą charakterystyczną dla całego okresu transformacji w Czechach. Świadczy o tym m.in. to, że:
• stopa bezrobocia jest ciągle znacznie niższa (około dwukrotnie) niż w Polsce,
• inflacja nie stanowi problemu,
• finanse publiczne są w dobrym stanie (w 2016 r. wystąpiła nadwyżka budżetowa, dług publiczny stanowił około 40% PKB),
• gospodarka jest bardzo otwarta na zewnątrz – udział eksportu w PKB stanowi powyżej 80% i potrafi z powodzeniem konkurować z firmami zagranicznymi,
• szkolnictwo jest na dobrym poziomie (prawie 10% studentów stanowią obcokrajowcy, a w Polsce tylko 1,5%), a Uniwersytet Karola jest najwyżej oceniany w całej Europie Środkowo-Wschodniej,
• w gospodarce następują pożądane zmiany strukturalne (w 2013 r. na B+R przeznaczono 1,91% PKB, podczas gdy w Polsce zaledwie 0,83%), a udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie ogółem jest kilka razy wyższy niż w Polsce, przedsiębiorstwa innowacyjne stanowią ponad połowę wszystkich przedsiębiorstw, a w Polsce tylko około 25%; ponadto udział produktów nowych w sprzedaży przedsiębiorstw przemysłowych jest dwa razy większy niż w Polsce, • wskaźnik zagrożenia ubóstwem (uwzględniając transfery socjalne) jest wyraźnie najniższy w całej Unii Europejskiej (w Polsce wyższy od przeciętnego), a zróżnicowanie majątkowo-dochodowe należy do najniższych w UE, • „ceną”, jaką płacą Czesi za te sukcesy, jest jednak względnie niskie tempo wzrostu PKB, znacznie niższe niż np. w Polsce, chociaż porównywalne z tym, które osiągają rozwinięte kraje UE (a najczęściej nawet wyższe niż tam uzyskiwane).
5.1. Wstęp
Teoria wyboru konsumenta opisuje, w jaki sposób podejmujemy decyzje w świecie ograniczonych zasobów. Innymi słowy, jak wybieramy dane dobra i usługi spośród tysięcy dostępnych na rynku. Chcąc modelować zachowania konsumenta, przyjmuje się wiele założeń. Przede wszystkim modelowy konsument postępuje racjonalnie. Dąży do osiągnięcia jak najwyższej satysfakcji z konsumpcji przy danym dochodzie. Wybór jest dokonywany między dwoma dobrami, a dochód i ceny są wielkościami danymi. Pomimo uproszczeń, ten klasyczny model pozwala opisać istotne elementy w podejmowaniu przez konsumenta decyzji oraz powiązać jego zachowanie z przedstawianą wcześniej teorią rynku. Znajomość klasycznej teorii konsumenta nie pozwala na opisanie wszystkich zachowań rynkowych, jednak stanowi istotną podstawę do dalszych analiz w tym zakresie.
5.2. Ograniczenie budżetowe konsumenta
Wydatki konsumenta zależą przede wszystkim od dochodu, którego wielkość określa, na co „można sobie pozwolić”. Najczęściej oznacza to, że nie wszystkie dobra i usługi dostępne na rynku, które chciałoby się konsumować, można zakupić. Decyzje konsumpcyjne podejmuje się w ramach posiadanego ograniczenia budżetowego.
W celu łatwiejszego zrozumienia procesu podejmowania decyzji przez konsumenta modelową analizę upraszcza się do wyboru między dwoma dobrami – X i Y. W naszym przykładzie przyjmiemy, że konsument jest kinomanem i łasuchem, a jego wybór sprowadza się do decyzji, ile razy może pójść do kina (X) i ile może zjeść swojego ulubionego tortu czekoladowego (Y ).
Wizyty w kinie i torty czekoladowe tworzą koszyk konsumpcyjny (X, Y). Podejmując decyzje, konsument wybiera koszyk, na jaki może sobie pozwolić, czyli dostępny w ramach jego ograniczenia budżetowego. Ograniczenie budżetowe konsumenta wyznacza wszystkie dostępne koszyki dóbr X i Y, jakie konsument może zakupić przy danym dochodzie i cenach. Wynika z tego, że istnieje maksymalna konsumpcja biletów do kina, tortów czekoladowych czy obu tych dóbr na raz, na którą stać konsumenta.
5.2.1. Równanie ograniczenia budżetowego
Liczba konsumowanych biletów do kina i tortów czekoladowych, na które może sobie pozwolić konsument zależy od cen. Zakładając, że cały dochód jest wydawany na ich konsumpcję, ograniczenie budżetowe przyjmie postać równania budżetowego:
Qx cx + Qy cy = DK, (5.1) gdzie:
Qx , Qy – liczba wizyt w kinie (X) i tortów czekoladowych (Y ), cx , cy – cena biletu do kina i tortu czekoladowego, DK – dochód konsumenta.
Równanie ograniczenia budżetowego (równanie budżetowe) pokazuje graniczne koszyki konsumpcji X i Y, jakie konsument może zakupić przy danym dochodzie i cenach. Wynika z niego również, że przy danym dochodzie i cenach, im więcej konsument wyda na bilety do kina, tym mniejsze będą jego wydatki związane z konsumpcja torów czekoladowych. Inaczej ujmując, przeznaczenie dodatkowej kwoty wydatków na jedno dobro, będzie oznaczać rezygnację z identycznej kwoty wydatków na drugie dobro. Dochodzi tu zatem do tradycyjnej wymienności, która występuje w procesie podejmowania decyzji. W skrajnym przypadku oznacza całkowitą rezygnację z konsumpcji któregoś z dóbr.
Chcąc obliczyć maksymalną konsumpcję dobra X lub Y, należy przyjąć, że konsumpcja drugiego z nich wynosi zero. Konsumowane wielkość biletów do kina i torów czekoladowych wyniosą wtedy odpowiednio: , x K x D c Q = y K y D c Q = W przypadku niezerowej konsumpcji np. biletów do kina obliczenie wielkość konsumpcji tortów czekoladowych wymaga korekcji dochodu o wielkość wydatków na wizyty w kinie. Znalezienie wszystkich granicznych koszyków dóbr wymagałoby wielu obliczeń. Ł atwiej jest w takim przypadku posłużyć się wykresem, czyli narysować linię ograniczenia budżetowego.
5.2.2. Linia ograniczenia budżetowego
Rysując linię ograniczenia budżetowego, można skorzystać w punktów pokazujących maksymalną konsumpcję biletów do kina i tortów czekoladowych. Łącząc je, otrzymujemy linię ograniczenia budżetowego, która pokazuje wszystkie dostępne koszyki dóbr X i Y, przy danych cenach i całkowicie wydawanym dochodzie. W tym miejscu można zadać pytanie, a co w przypadku gdy konsument nie wydaje całego dochodu? Przecież koszyki dóbr leżące poniżej linii ograniczenia budżetowego też są dla niego dostępne. Oczywiście jest to prawdą i możliwa jest konsumpcja koszyków leżących poniżej linii ograniczenia budżetowego. Wszystkie te koszyki tworzą ograniczenie budżetowe konsumenta (zbiór budżetowy).
W okresie długim wszystkie czynniki produkcji są zmienne. W warunkach doskonałej konkurencji nie występują bariery wejścia na rynek. Zmienia się liczba przedsiębiorstw działających na rynku oraz ich potencjał produkcyjny. Na rynek wchodzą nowe przedsiębiorstwa, inne wycofują się z działalności gospodarczej. Także istniejące przedsiębiorstwa mogą zwiększać lub zmniejszać moce produkcyjne i wprowadzać zmiany techniczne wpływające na poziom kosztów. O kierunku tych zmian decydują zwłaszcza zyski osiągane przez przedsiębiorstwa. Jeżeli typowe przedsiębiorstwo działające w gałęzi osiąga wysokie zyski zapewniające jej zyski nadzwyczajne, to nowe przedsiębiorstwa zaczną napływać do tej gałęzi. Również przedsiębiorstwa już istniejące w tej gałęzi, zachęcone wysokimi zyskami, zaczną rozszerzać działalność. Efektem wejścia nowych oraz rozbudowy już istniejących przedsiębiorstw będzie wzrost łącznej produkcji w gałęzi. Znajdzie to wyraz w przesunięciu gałęziowej krzywej podaży w prawo z Pd1 do Pd2 (rys. 7.7). Przy niezmienionym popycie będzie to prowadziło do spadku ceny. Podaż rynkowa będzie rosła, a cena będzie się obniżała aż do poziomu c2, eliminującego zysk nadzwyczajny. Stanie się to w punkcie zrównania się ceny z minimalnym poziomem długookresowego kosztu przeciętnego przedsiębiorstwa. Cena ta zapewni przedsiębiorstwu osiąganie jedynie zysku normalnego, który wystarczy jednakże do pozostania typowej firmy w danej gałęzi. W punkcie zrównania się ceny (równej utargowi krańcowemu) z minimum długookresowego kosztu przeciętnego ukształtuje się więc długookresowa równowaga przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego.
Rysunek 7.7. Równowaga przedsiębiorstwa w okresie długim w warunkach konkurencji doskonałej Źródło: opracowanie własne.
7.3. Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego
Przejdźmy teraz do analizy zachowania się przedsiębiorstw zajmujących pozycję monopolistyczną. Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:
1. Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących.
2. Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jedynego producenta –monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany patent), ekonomicznych (wysokie nakłady finansowe na budowę nowej firmy, np. fabryki samochodów) lub administracyjno-prawnych.
3. Produkty wytwarzane przez monopol nie mają bliskich substytutów.
4. Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją oraz zachowują się racjonalnie.
Wiele przyczyn może sprawiać, że produkcją danego dobra zajmuje się tylko jeden producent, mający 100% udziału na danym rynku. Najczęściej występują następujące bariery wejścia na rynek opanowany przez monopol:
1. Rząd lub władze lokalne przyznają tylko jednemu przedsiębiorstwu prawo do wyłącznej produkcji danego produktu.
2. Przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych, uniemoż liwiają cych powielanie technologii lub produktów przez innych producentów, dzięki czemu zdobywa monopolistyczną pozycję na rynku.
3. Monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowtarzalnych, występujących w niewielkiej ilości zasobów naturalnych, potrzebnych do produkcji danego dobra. Specyficznymi monopolistami są też wybitni artyści, których dzieła są unikatowe, niepowtarzalne.
4. Monopol może być związany z rosnącymi korzyściami skali. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy jeden producent, wytwarzając taniej (dzięki korzyściom skali) niż kilka mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy. W tej sytuacji przedsiębiorstwo ma tak duże możliwości ekspansji, że przedsiębiorstwa konkurencyjne nie mogą się utrzymać. Na przykład nieopłacalne byłoby istnienie na jednym lokalnym rynku kilku zakładów energetycznych, gazowych, wodociągowo-kanalizacyjnych. Są to przykłady przedsiębiorstw, w których koszty stałe są bardzo wysokie, a przedsiębiorstwo może osiągać tak poważne korzyści skali, że długookresowe koszty przeciętne maleją wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Z tego powodu działalność więcej niż jednego przedsiębiorstwa w gałęzi jest bardzo utrudniona i ekonomicznie nieuzasadniona. Bariery wejścia na rynek tworzą tu czynniki ekonomiczne wynikające z wysokich kosztów stałych, a nie administracyjno-prawne czy techniczne. Mówimy wówczas o występowaniu monopolu naturalnego
Przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując sytuację na rynku, mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych cenach. Oznacza to jednak równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji